Korica za stampu TT1 2011

Dragomir Mili~i} Ma{inski fakultet, Univerzitet u Bawoj Luci, Bawa Luka, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina Termoenergetika kao komponenta strategije razvoja energetike Republike Srpske i Bosne i Hercegovine Originalni nau~ni rad UDK: 502.131.1:662.62:620.92 Termoenergetika i odrìvi razvoj definicije i trendovi. Globalne energetske prilike u svijetu i kod nas. Rezerve primarne energije u svijetu, RS i BiH, kao osnova razvoja termoenergetike. Proizvodwa elektri~ne energije i poloàj termoenergetike u energetskim bilansima. Stawe primarne i finalne potro{we energije. Indikatori potro{we energije i energetske efikasnosti. Uporedne karakteristike i indikatori emisije CO 2. Prognoza rasta potro{we elektri~ne energije do 2030. godine sa osvrtom na rast do 2050. godine. Planirawe razvoja elektroenergetskog sektora. Termoenergetski, hidro i drugi objekti, kandidati za izgradwu do 2030. godine u RS i BiH. Osvrt na mogu}nost pokrivawa doma}e potro{we i izvoza elektri~ne energije. Tehnologije za efikasno kori{}ewe ugqa u termoenergetici. Kqu~ne rije~i: odrìvi razvoj, strategija, primarna energija, finalna potro{wa, ugaq, energetska efikasnost, odrìvo planirawe, izgradwa Termoenergetika i odrìvi razvoj Termoenergetika se moè posmatrati kao tehni~ki sistem u kome se vr{i transformacija hemijske energije fosilnih goriva u druge oblike energije, naj- ~e{}e u toplotnu i elektri~nu energiju. U podru~je temoenergetike moè se svrstati i kori{}ewe energije biomasa, geotermalne i solarne energije. Ipak, osnovu termoenergetike ~ini kori{}ewe ugqa, te~nih i gasovitih goriva, ~ijim sagorijevawem, pored korisne toplotne energije, nastaju i nepoèqne materije (pepeo, SO 2, NO x ) i gasovi sa efektom staklene ba{te (GESB) gdje preovladava ugqendioksid (CO 2 ). U ukupnoj potra`wi za energijom (TPES) veliki dio pripada upravo izvo- Odgovorni autor; elektronska adresa: dmilicic@blic.net 1

rima na bazi fosilnih goriva (nafta, ugaq i prirodni gas), a taj udio u 2008. godini u svijetu iznosio je 81,3%. Nafta, odnosno naftni derivati (33,2%) primarno su u funkciji saobra}aja, gdje }e jo{ dugo zadràti dominantnu poziciju. U energetici se odustaje od kori{}ewa nafte u proizvodwi elektri~ne energije, osim u posebnim okolnostima ili samo u slu~aju rezervi. Prirodni gas sa u~e{}em od 21,1%, zamjewuje naftu u proizvodwi elektri~ne energije i postepeno se ukqu~uje i u saobra}aj. U ukupnoj potro{wi energije, ugaq zauzima drugo mjesto odmah iza nafte sa udjelom od 27,0%, dok je u proizvodwi elektri~ne energije u 2008. godini sa udjelom od 41%, dominantno gorivo. Proizvodwa elektri~ne energije na bazi fosilnih goriva u 2008. godini iznosila je 13682,7 TWh ili 67,8% od ukupno proizvedene elektri~ne energije u toj godini od 20181 TWh. Preovla uju}a potro{wa fosilnih goriva u ukupnoj potro{wi energije u svijetu 2008. godine uslovila je veliku emisiju CO 2 iz ovih energenata od 29,4 milijardi tona (29381 Mt CO 2 ) i to: iz ugqa 42,8%, iz nafte 36,8% i iz prirodnog gasa 19,9%. Naravno, tako velike emisije GESB koje uti~u na globalno zagrijavawe Zemqe i odre ene klimatske promjene, potakle su ~lanice UN da preduzmu mjere na smawewe potro{we fosilnih goriva i zaustave daqni trend zagrijavawa Zemqe, koje su, izme u ostalog, definisane dokumentima UN, a iste je prihvatila BiH: okvirna konvencija Ujediwenih naroda o klimatskim promjenama (UNFCCC), Rio de @aneiro, 1992. (stupila na snagu 21. marta 1994. godine), Kjoto protokol uz Okvirnu konvenciju UN o klimatskim promjenama, Kjoto, 1997. (stupio na snagu 16. februara 2005. godine, a za BiH 15. jula 2007. godine). Uz prethodna dva dokumenta done{eno je jo{ niz konvencija i protokola, a na osnovu wih brojne Direktive EU koje se odnose na za{titu ìvotne sredine. Bosna i Hercegovina nije ~lanica Priloga 1 Konvencije o klimatskim promjenama, niti Priloga B Kjotskog protokola i nema kvantifikovanu obavezu smawewa emisija GESB u prvom obavezuju}em periodu od 2008. do 2012. godine. Me utim, BiH ima drugih va`nih obaveza po ovim dokumentima koje je prihvatila, a posebno je pitawe kakve }e obaveze prema Kjoto protokolu imati zemqe u razvoju, pa i BiH, u drugom obavezuju}em periodu od 2013. do 2020. godine. S druge strane, velika potro{wa fosilnih goriva dovodi do relativno brzog iscrpqivawa wihovih rezervi, posebno nafte i prirodnog gasa. Posqedwi podaci BP za 2009. godinu govore da je odnos R/P za svijet i glavne fosilne energente jednak: nafta R/P = 45,7; prirodni gas R/P = 62,8 i za ugaq R/P = 119 godina. Za Evropsku uniju ti podaci su izrazito nepovoqni i to 8,2; 14,1 i 55 godina, respektivno. Na osnovu prethodnih konstatacija te{ko se moè izvu}i pozitivna perspektiva za razvoj termoenergetike u budu}nosti, jer je sada{wa pozicija fosilnih goriva dosta nepovoqna: vrlo veliki udio fosilnih goriva u ukupnoj potro{wi energije, a jo{ ve}i je udio u prizvodwi elektri~ne energije, veliki uzro~nik emisije GESB, {to doprinosi globalnom zagrijavawu i promjeni klime na Zemqi, brzo se iscrpquju rezerve ovih goriva, a posebno nafte i gasa, pri ~emu jo{ nije na ena adekvatna zamjena ili alternativa, kako se ~esto moè ~uti u stru~nim krugovima i {iroj javnosti. 2

To je i osnovni i kqu~ni razlog {to se uz razvoj energetike, a posebno termoenergetike prikqu~uje termin odrìvi razvoj. Naravno, jedan dio javnosti i stru~waka koji se ozbiqnije ne bave energetikom bi na{ao brzo rje{ewe naglim usporavawem razvoja u oblasti termoenergetike, uz ubrzano kori{}ewe obnovqivih izvora energije. Sloèn je to prob lem i zato se rade brojna nau~na istraìvawa, ulagawa u razvoj odgovaraju}ih tehnologija i vode rasprave na globalnom nivou u ciqu pronalaèwa rje{ewa. Kvalitet ìvqewa, kulturni i civilizacijski napredak ukupnog dru{tva zavisi od uskla enosti zadovoqavawa potreba i na~ina kori{}ewa raspoloìvih potencijala sa zahtjevima odrìvog razvoja. O tome je Konferencija UN u Rio de @aneiru 1992. godine donijela poznatu Deklaraciju o ìvotnoj sredini sa 27 principa. Uz razmatranu temu prili~i navesti prvi i tre}i princip: Princip 1: Qudska bi}a su u centru brige za odrìvi razvoj. Princip 3: Pravo na razvoj mora biti ostvareno tako da se u istoj mjeri zadovoqe potrebe razvoja i za{tite ìvotne sredine i sada{wih i budu}ih generacija. Imaju}i u vidu da se BiH priprema za ulazak u ~lanstvo Evropske unije, dobro je na po~etku ovog rada podcrtati {ta EU preduzima u vezi sa odrìvim razvojem i za{titom ìvotne sredine. Evropska unija je prihvatila Kjoto protokol Odlukom Savjeta EU od 25. aprila 2002. godine (2002/358/ES), pri ~emu: ~lanice Evropske unije su se obavezale na zajedni~ko smawewe GESB u periodu 2008 2012. godine, u prosjeku za 8% u odnosu na 1990. godinu, a Odluka 280/2004/ES a od 11. februara 2004. godine defini{e mehanizme za smawewe GESB i mjere za realizaciju Kjoto protokola. Evropska unija je usvojila Novi energetski plan EU, koji predvi a pove}awe energetske sigurnosti snabdijevawa energijom u Evropi, odgovor na klimatske promjene i pove}awe konkurentnosti evropske industrije. Ekolo{ki ciqevi energetske politike su: sniàvawe emisije GESB (CO 2ekv ) za ukupno 20% do 2020. godine; pove}awe proizvodwe elektri~ne energije u spregnutoj proizvodwi (kogeneracija) sa 9% u 2000. godini na 18% ukupne bruto proizvodwe elektri~ne energije do 2010. godine; pove}ano kori{}ewe energije iz obnovqivih izvora sa 6,5% u 2006. godini na 12% do 2010. godine, a zatim na ciqnu vrijednost od 20% do 2020. godine, tako da se pove}awe globalne tem per a ture ograni~i na najvi{e 2 C u odnosu na predindustrijski pe riod koncentracije CO 2 ispod 550 ppm (potrebno je 400 ppm za dostizawe 2 C); poboq{awe energetske efikasnosti u EU za 20% do 2020. godine, ~ime bi Evropa imala najve}u regionalnu energetsku efikasnost u svijetu; u~e{}e biogoriva u ukupnoj potro{wi benzina i nafte za trans port pove}ati na 10%, kao minimalni ciq za sve ~lanice EU do 2020. godine, ali u skladu sa kriterijumima odrìvosti iz ~lana 17 Direktive EU 2009/28/EK od 28. aprila 2009. godine. Pribliàvawem Evropskoj uniji Bosna i Hercegovina treba da ima u vidu wenu energetsku i ekolo{ku politiku i da se tome postepeno prilago ava. Klimatske promjene i ograni~ewa koja proizilaze iz wih, kqu~ni su faktori koji }e u budu}nosti utjecati na na~in i rezultate planirawa energetskog sektora. S me unarodnim (globalnim) obavezama smawivawa emisija GESB ulazi se u novi sistem kumulativnih obaveza na nivou svake zemqe. Wihovo ispuwavawe nije vi{e jedno- 3

stavno jer zavisi od niza utjecajnih faktora koji su dijelom iznad nacionalnih utjecaja i ograni~ewa. Ovo tim prije {to BiH raspolaè zna~ajnim energetskim, materijalnim i qudskim potencijalima, koji bi trebali osigurati dobru perspektivu u budu}em vremenu i kvalitetan ìvot na ovim prostorima. Davno je konstatovano da su nivo dru{tvenog razvoja i uticaj na ìvotnu sredinu srazmjerni opsegu transformisane energije. Me utim, ne moèmo se pohvaliti uskla enim djelovawem u vezi sa o~uvawem ìvotne sredine prilikom zadovoqavawa sopstvenih potreba za energijom. Izazovi globalnih razmjera i na{e doma}e prilike traè primjerene odgovore dràvnih organa i eksperata na pitawa koja se odnose na: sigurnost snabdijevawa energijom, odrìvi razvoj, klimatske promjene, tehnolo{ki razvoj i zaposlenost, liberalizaciju trì{ta elektri~ne energije, kao i energetsku nezavisnost ili bar zavisnost o energiji u prihvatqivim mjerilima [1]. Vjerovatno se pozitivni odgovori na brojne izazove mogu na}i preko edukovanih qudskih resursa, savremenih tehnologija, kao i preko podsticajnog zakonodavstva. Energetske prilike u svijetu i kod nas Rezerve primarne energije u fosilnim gorivima u svijetu i EU Rezerve primarne energije defini{u se za primarne oblike energije koji se nalaze u prirodi: ugaq, nafta, prirodni gas, nuklearna energija, hidro energija, gorivi obnovqivi izvori i otpad i ostali obnovqivi izvori energije. Po{to je tema ovog rada termoenergetika u RS i BiH, u ovom dijelu poglavqa daje se osvrt samo na rezerve fosilnih goriva (ugaq, nafta i prirodni gas) na kojima se zasniva i termoenergetika u svijetu i u Evropskoj uniji. Prema literaturi [2], poznati su posqedwi podaci za 2009. godinu. Ukupne dokazane rezerve ugqa u svijetu na kraju 2009. godine iznosile su 826,001 miliona tona (100%), dok rezerve EU iznose samo 29,570 Mt ili 3,6% svjetskih rezervi. Odnos rezervi i godi{we proizvodwe ugqa na svjetskom nivou iznosi R/P = 119 godina, a za EU taj odnos je 55 godina. Najve}e rezerve ugqa koncentrisane su u tri najve}e sile svijeta sa 61,8% i to: SAD (238,308 Mt, 28,9%, R/P = 245), Rusija (157,010 Mt, 19,0%, R/P > 500) i Kina (114,500 Mt, 13,9%, R/P = 38). Za wima slijede, tako e, velike zemqe kao {to su Australija (9,2%, R/P = 186), Indija (7,1%, R/P = 105), Kazahstan (3,8%, R/P = 308) i J. Afrika (3,7%, R/P = 122). U navedenih sedam zemaqa nalazi se 85,6% svjetskih rezervi ugqa. Ukupne dokazane rezerve nafte na kraju 2009. godine u svijetu iznosile su 157,4 Mt (100%), pri ~emu EU ima zanemarqivo male rezerve nafte od 0,8 milijardi tona ili svega 0,5% svjetskih rezervi. Odnos rezervi i godi{we potro{we nafte u svijetu u pomenutoj godini iznosio je R/P = 45,7 godina, dok u EU ta veli~ina je 8,2 godine, iz ~ega se mogu izvla~iti i dramati~ni zakqu~ci. Najve}e rezerve nafte u svijetu (72,1%) nalaze se u sedam zemaqa ~ije je u~e{}e ve}e od 5% svjetskih rezervi, pri ~emu dvocifren iznos u~e{}a imaju Saudijska Arabija (36,3 Mt, 19,8%, R/P = 74,6 godina), Venecuela (24,8 Mt, 12,9%, R/P > 100) i Iran (18,9 Mt, 10,3%, R/P = 89,4). 4

Zatim slijede ostale ~etiri zemqe: Irak (8,6%, R/P > 100), Kuvajt (7,6%, R/P > 100), Ujediweni Arapski emirati (7,3%, R/P > 100) i Rusija (5,6%, R/P = 20,3 godine). Jo{ samo pet zemaqa svijeta ima rezerve nafte ve}e od 2% svjetskih rezervi, me u kojima su Libija (3,3%, R/P = 73,4), Kazahstan (3,0%, R/P = 64,9), Nigerija 2,8%, 49,5), Kanada (2,5%, 28,3) i na kraju SAD sa 2,1% i R/P = 10,8 godina. Razvijene remqe OECD raspolaù sa rezervama od 12,4 Mt ili 6,8% sa odnosom R/P = 13,5 godina. Najmnogoqudnije zemqe svijeta Kina (1,1%, R/P = 10,7) i Indija (0,4%, R/P = 21,1) raspolaù sa vrlo malim svjetskim rezervama nafte. I iz te ~iwenice mogu da se izvuku vrlo sumorni zakqu~ci u vezi sa energetskim prilikama u budu}nosti. Ukupne dokazane rezerve prirodnog gasa u svijetu na kraju 2009. godine iznosile su 137,73 hiqada milijardi metara kubnih (10 12 m 3 ) sa odnosom rezervi i godi{- we potro{we od R/P = 62,8 godina. U isto vrijeme EU ima samo 1,3% svjetskih rezervi gasa sa odnosom R/P = 14,1. Tri zemqe u svijetu imaju dvocifren procenat u~e{}a u svjetskim rezervama gasa, tj. ukupno 53% svjetskih rezervi: Rusija (44,38 10 3 Mm 3, 23,7%, 84,1 godina), Iran (29,61, 15,8%, R/P > 100) i Katar (25,37, 13,5%, R/P > 100). Ostalih 6 zemaqa imaju u~e{}e u svjetskim rezervama ve}e od 2%: Turkmenistan (4,3%, R/P > 100), Saudijska Arabija (4,2%, R/P > 100), SAD (3,7%, R/P = 11,7), Venecuela (3,0%, R/P > 100), Nigerija (2,8%, R/P > 100) i Alìr (2,4%, 55,3 godina). Proizvodwa i potro{wa primarne i finalne energije u svijetu Kada se govori o globalnim podacima na svjetskom nivou, onda se razlika izme u proizvodwe i potro{we nalazi na skladi{tima i bunkerima. Za pojedine zemqe na doma}u proizvodwu dodaje se saldo uvoz/izvoz. Prema podacima potreba za primarnom energijom u svijetu [3] sa 12267 Mten potro{ene u 2008. godini, o~ekuje se porast potreba na 16790 Mten (referentni sce nario) do 2030. godine ili 37% odnosno 1,5% godi{we u periodu 2008 2030. godine. Ukoliko bi se poslije 2012. godine preduzele zna~ajnije mjere (pove}awe energetske efikasnosti i sl.) za smawewe emisije GESB i na stabilizaciji koncentracije GESB u atmosferi na 450 ppm CO 2eqv, u 2030. godini se procjewuje potro{wa primarne energije od 14389 Mten. Struktura potro{we primarne energije (TPES) u svijetu po energentima u 2008. godini, prikazana je na sl. 1, [3]. Pod stavkom nuklearna energija je ra~unato da je energija goriva iskori{}ena sa 33%; hidroenergija je ra~unata direktno prema proizvodwi u hidroelektranama; u okviru stavke gorivi (obnovqivi izvori energije) OIE ukqu~en je i gorivi otpad; i pod stavkom ostali OIE ukqu~ena je energija vjetra, solarna i geotermalna energija, toplota i ostalo. Osnovna karakteristika po- Slika 1. Struktura potra`we (potro{we) primarne energije u svijetu 2008. godine TPES 5

tro{we energije u svijetu je dominantna zastupqenost fosilnih goriva (ugaq, nafta i prirodni gas) od 81,3% za 2008. godinu. Kada se gorwem procentu doda potro{wa energije u nuklearnim termoelektranama i gorivi OIE, onda na procese termoenergetike otpada procenat koji prelazi 95%. Sli~ni odnosi u potro{wi primarne energije su i u EU, pa i u regiji. Struktura potro{we primarne energije u EU-27 u 2006. godini imala je slijede}e odnose [4]: Ugaq i koks 18% Nafta 37% Prirodni gas 24% Nuklearna energija 14% Biomasa 5% Hidroenergija 1% Ostalo 1% 79%( fosilna goriva) 93% (termoenergija bez biomase Zna~aj termoenergije mo`e da se sagleda iz prethodnih procentualnih udjela energenata u potro{wi primarne energije u svijetu i u Evropskoj uniji. Samo u~e{}e fosilnih goriva iznosi 81,3% odnosno 79%, respektivno. Finalna potro{- wa energije u svijetu 2008. godine iznosila je 8428,41 Mten, a struktura po energentima i mjestu potro{we, prikazana je na sl. 2. Na sl. 2, pod oznakom ostalo * : ukqu~uje geotermalnu energiju, solarnu energiju, energiju vjetra, toplotu i dr., a pod ostalo ** ukqu~uje poqoprivredu, usluge i doma}instva. Ova stavka u EU-27 u 2006. godini imala je u~e{}e od 38,7%, kao zbir procenata u~e{}a poqoprivrede, doma}instava, usluga i ostalo, sl. 3. Struktura finalne potro{we energije u Evropskoj uniji u 2006. godini prema mjestima potro{we prikazana je na sl. 3. Proizvodwa elektri~ne energije u svijetu i EU Struktura proizvodwe elektri~ne energije u svijetu u 2008. godini prema energetskim izvorima u odnosu na ukupnu proizvodwu od 20181 TWh, prikazana je na 6 Slika 2. Struktura finalne potro{we energije u svijetu 2008. godine (a) struktura po energentima; (b) struktura po mjestu potro{we (ukupna potro{wa 8248 Mten)

Slika 3. Struktura finalne potro{we energije u EU-27 u 2006. godini prema mjestima potro{we u odnosu na ukupnu potro{wu od 1255 Mten Slika 4. Struktura proizvodwe elektri~ne energije u svijetu 2008. godine prema energentima sl. 4. Kao {to se vidi sa sl. 4, u proizvodwi elektri~ne energije jo{ uvijek je dominantan ugaq sa 41%, a zatim slijede prirodni gas sa 21,3%, hidroenergija 15,9%, nuklearna energija 13,5% i nafta 5,5%, dok na ostale izvore otpada 2,8%. Kao {to se vidi, iz fosilnih goriva proizvodilo se 13682,7 TWh ili 67,8% elektri~ne e- nergije. Kada se tom iznosu doda elektri~na energija proizvedena od nuklearnog goriva (2724,4 TWh ili 13,5%), dobija se koli~ina energije proizvedena u termoenergetskim procesima, tj. 16407 TWh ili u- kupno 81,3% od ukupno proizvedene elektri~ne energije u 2008. godini. Najve}i proizvo a~ elektri~ne energije na svijetu iz fosilnih goriva su SAD sa 3102 TWh, pri ~emu je iz ugqa proizvedeno 2133 TWh. Na drugom mjestu je Kina sa 2733 TWh, pri ~emu je uglavnom sve proizvedeno iz ugqa, tj. Kina je na prvom mjestu po proizvodwi elektri~ne energije iz ugqa. Zatim po proizvodwi elektri~ne energije iz fosilnih goriva slijede Ja pan (710 TWh), Rusija (692 TWh), Indija (603 TWh), Nema~ka (291 TWh, uglavnom sve iz ugqa) i tako redom. Najve}i proizvo a~i elektri~ne energije iz prirodnog gasa su SAD (911 TWh), Rusija (495 TWh) i Ja pan (283 TWh). Struktura proizvodwe elektri~ne energije u EU-27 u 2006. godini prema izvorima energije imala je slijede}e odnose: Ugaq 29% Prirodni gas 21% Nafta 4% Nuklearna energija 29% Biomasa 5% Hidroenergija 10% Ostalo 4% 54% izfosilnih goriva 83%FG NO 86% termo - energija Kao {to se vidi, u~e{}e fosilnih goriva u proizvodwi elektri~ne energije (54%) je mawe nego na svjetskom nivou (67,8%, sl. 4), jer je u EU-27 zna~ajno u~e{}e nuklearne energije (29%). Zna~i, zajedno sa nuklearnom energijom u EU-27 termoener- 7

getika ima u~e{}e od 83%, a sa biomasom termoenergija je zastupqena u proizvodwi elektri~ne energije sa 86%. Energetski resursi i potro{wa energije u RS i BiH Republika Srpska i Bosna i Hercegovina u cjelini raspolaù sa odre enim neiskori{}enim hidropotencijalom, rezervama mrkog ugqa i lignita i nedovoqno istraènim i utvr enim rezervama ostalih OIE. Rezerve ugqa u RS i BiH. Velike su razlike u aktuelnim podacima o rezervama ugqa. U ve}ini analiza o energetskim resursima ugqa nagla{ava se potreba za hitnom provjerom podataka o rezervama ugqa i posebno potreba nau~nog pristupa utvr ivawu gubitaka pri eksploataciji, kako bi se do{lo do validnih podataka o eksploatacionim rezervama prije nego {to se pristupi planirawu izgradwe energetskih objekata na ugaq [1, 5, 6]. Naravno, va`no je i korektno utvrditi vanbilansne rezerve ugqa. Svakako, ove provjere zahtijevaju odgovaraju}e vrijeme i finansijska sredstva. Prema podacima novijih energetskih studija za RS, Federaciju BiH i BiH u cjelini [7 9], bilansne rezerve ugqa u BiH iznose 2,658 milijardi tona, od ~ega na RS otpada 711 miliona tona. Struktura rezervi ugqa prikazana je u tabl.1. Tablica 1. Struktura rezervi ugqa u RS, FBiH i BiH u cjelini RS FBiH BiH Vrsta ugqa i lokacija Rezerve u 10 3 tona Bilansne Vanbilansne Potencijalne (A + Be + Ce 1 ) (A + Be+ Ce 1 ) (Ce 2 + De 1 + De 2 ) Ukupne geolo{ke Eksploatacione (A + Be + Ce 1 ) Lignit 390 113 72 530 46 976 509 619 352 769 Mrki ugaq 320 862 33 787 166 017 520 666 225 587 Ukupno 710 975 106 317 212 993 1 030 285 578 356 Lignit 1 051 874 323 944 1 339 512 2 715 330 677 851 Mrki ugaq 894 974 173 377 996 192 2 064 543 677 885 Ukupno 1 946 848 497 321 2 335 704 4 779 873 1 355 736 Lignit 1 441 987 396 474 1 386 488 3 224 949 1 030 620 Mrki ugaq 1 215 836 207 164 1 162 205 2 585 200 903 472 Ukupno 2 657 823 603 638 2 548 693 5 810 158 1 934 092 Ukupne geolo{ke rezerve ugqa u BiH iznose oko 5,8 milijardi tona, od ~ega je bilansnih 2,66 milijardi tona i to lignita 1,44 milijarde i 1,21 milijarde mrkog ugqa. Bilansne rezerve u~estvuju sa 45,7%, a potencijalne sa 43,9% u ukupnim rezervama, {to ukazuje na nizak stepen istraènosti ugqenih leì{ta (sl. 5). Ne{to je povoqniji stepen istraènosti u Republici Srpskoj, gdje bilansne rezerve 8

u~estvuju sa 69%, a potencijalne sa 20,7% u ukupnim geolo{kim rezervama ugqa (sl. 6). Potro{wa primarne i finalne energije u RS i BiH Ukupna potro{wa energije u BiH i RS obezbje uje se sopstvenom proizvodwom primarne energije, kao i uvozom primarne i transformisane energije. Ukupna potro{wa energije u BiH u 2005. godini iznosila je 230,47 RJ (5504,810 3 ten), {to je 58,7% ostvarene potro{we u 1990. godini (392,8 RJ ili 9381,810 3 ten). Struktura ukupne potro{we energije u BiH i RS data je u tabl. 2. U tabl. 2 prikazan je i pregled potro{we finalne energije u BiH i RS, koja je mawa od ukupne potro{we za zbir gubitaka energetskih transformacija, energije za pogon (sopstvena potro{wa), gubitaka transporta i dis- Slika 5. Struktura ukupnih rezervi ugqa u Bosni i Hercegovini Slika 6. Struktura ukupnih rezervi ugqa u Republici Srpskoj tribucije i ne-energetske potro{we. Kao {to se vidi, nabrojani gubici su mawi u 2005. godini jer je i mawa proizvodwa i transformacija energije u odnosu na 1990. godinu. Ukupno potrebna energija u RS i BiH zadovoqava se potro{wom ugqa, Tablica 2. Struktura ukupne potro{we energije u BiH i RS prema vrsti energenata Bosna i Hercegovina Republika Srpska Parametar 1990. 2005. 2005. RJ [%] RJ [%] RJ [%] Ugaq i koks 249,93 61,8 104,45 45,3 28,88 38,2 Te~na goriva 77,66 19,8 48,58 21,1 19,87 26,3 Gasovita goriva 20,74 5,3 12,94 5,6 6,18 8,2 Hidroenergija 11,01 2,8 22,24 9,6 10,22 13,5 Ogrijevno drvo 45,80 11,7 47,28 20,5 16,74 22,1 Elektri~na energija izvoz 5,34 1,4 5,1 2,2 6,27 8,3 Ukupna potro{wa 392,80 100,0 230,47 100,0 75,62 100,0 Finalna potro{wa 230,70 58,75 156,04 67,7 49,55 65,5 9

te~nih goriva, gasovitih goriva, hidroenergije i ogrijevnog drveta. Proizvodwa elektri~ne energije ve}a je od ukupnih potreba te se dio iste izvozi, a za wenu proizvodwu tako e se tro{i dio ugqa i hidroenergije. Ugaq ima najve}i udio u ukupnoj potro{wi energije u BiH (45,3%) i RS (38,2%), a udio varira oko 10% u zavisnosti od hidrologije u pojedinim godinama. U finalnoj potro{wi energije zastupqen je ugaq i koks, te~na goriva, gasovita goriva (prirodni gas), ogrijevno drvo, elektri~na energija i toplotna energija (daqinsko grijawe). Najve}i udio u finalnoj potro{wi ima ogrijevno drvo, zatim te~na goriva i elektri~na energija. Potro{wa finalne energije po sektorima potro{we u BiH za 1990. i 2005. godinu prikazana je na sl. 7. Najve}e promjene u strukturi potro{we finalne energije u 2005. godini u odnosu na 1990. godinu ostvarene su u industriji (smawewe sa 42,4% na 22,1%) i doma- }instvima (pove}awe u~e{}a u potro{wi sa 37,2% na 50,9% u 2005. godini). Slika 7. Uporedni pregled potro{we finalne energije u BiH za 1990. i 2005. godinu U strukturi finalne potro{we po energentima do{lo je do izvjesnog smawewa potro{we fosilnih goriva sa 52,3% u 1990. godini na 44,3% u 2005. godini, kao i smawewa toplotne energije daqinskog grijawa sa 11,7% na 3,1%. U isto vrijeme registruje se porast u~e{}a potro{we elektri~ne energije sa 16,1% na 22,3% i ogrijevnog drveta sa 19,9% na 30,3% u 2005. godini. Struktura potro{we finalne energije u RS za 2005. godinu prikazana je na sl. 8, pri ~emu je struktura potro{we sli~na u BiH i u RS. Proizvodwa i potro{wa elektri~ne energije Slika 8. U~e{}e pojedinih energenata u strukturi finalne potr{we u RS za 2005. godinu Elektri~na energija se proizvodi u BiH i RS u hidroelektranama (HE) i termoelektranama (TE). Instalisana snaga proizvodnih kapaciteta elektroenergetskog sistema (EES) BiH u 1991. godini iznosila je 1957 MW u TE i 2062 MW u HE, zajedno sa mhe (oko 20 MW). Posqedwa TE pu{tena je u rad prije 22 godine (TE Kakaw, 1988.), a HE 10

Vi{egrad je pu{tena u rad 1990. godine. Nakon toga su izgra ene samo dvije mawe HE i to: HE Pe} Mlini pu{tena u rad 2004. godine (30 MW, 82 GWh/god.) i HE Mostarsko blato pu{tena u rad u maju 2010. godine (60 MW, 167 GWh/god.). Neki karakteristi~ni podaci o proizvodwi i potro{wi elektri~ne energije u BiH od 1990. do 2007. godine i u RS od 2005. do 2007. godine prikazani su u tabl. 3. Tablica 3. Proizvodwa i potro{wa elektri~ne energije u BiH i RS od 1990. do 2007. godine Godina Instalisna snaga EES BiH i RS Neto proizvodwa EES BiH i RS HE TE HE TE Udio proizvodwe TE Bruto potro{- wa Finalna potro{- wa [MW] [MW] [MW] [GWh] [GWh] [GWh] [%] [GWh] [GWh] Bosna i Hercegovina 1990. 2062 1957 4019 3412 9668 13080 73,9 11822 1991. 2062 1957 4019 5248 8537 13785 61,9 11315 2005. 2092 1765 3857 6134 6603 12737 52,0 11372 2006. 2092 1765 3857 6047 7613 13660 55,7 11562 2007. 2092 1765 3857 4159 7972 12131 65,7 11019 Republika Srpska 2005. 732 600 1332 2816 2384 5200 45,8 3458 2640 2006. 732 600 1332 2610 2802 5412 51,8 3463 2608 2007. 732 600 1332 1856 2607 4463 58,4 3452 2708 Iz podataka u tabl. 3, mogu se istaknuti karakteristi~ne konstatacije za BiH u cjelini: 2006. godine dostignuta je proizvodwa elektri~ne energije iz 1990. i 1991. godine; U~e{}e termoelektrana u ukupnoj proizvodwi elektri~ne energije kretalo se od 52% do 73,9%, {to je zavisilo i od hidrologije. U~e{}e TE RS u ukupnoj prizvodwi kretalo se za te tri godine od 45,8% do 58,4%, {to je tako e zavisilo od hidrolo{kih prilika. U~e{}e finalne potro{we elektri~ne energije u ukupnoj potro{wi RS kre}e se od 75,3% do 78,4%, dok je u 2008. godini taj procenat iznosio 80,7%. Ukupna neto proizvodwa elektri~ne energije u RS u 2008. godini iznosila je 5087 GWh, od ~ega je u HE proizvedeno 1993. GWh (39,2%) i TE 3094 GWh (60,8%). Finalna potro{wa elektri~ne energije u 2008. godini iznosila je 2826 GWh. U strukturi potro{we preovla uje potro{wa u doma}instvima sa 56,54%, sl. 9. 11

Indikatori potro{we energije Ocjena efekata kori{}ewa energije u sada{wem i pro{lom periodu vremena obavqa se preko karakteristi~nih indikatora, koji se upore uju sa drugim zemqama i regionima svijeta. Naravno, ovi indikatori sluè i za planirawe potro{we i mogu}nosti snabdijevawa energijom u budu}nosti. To se posebno odnosi na oblast termoenergetike koja je povezana sa neobnovqivim fosilnim gorivima i emisijom GESB. Najva`niji indikatori efekata kori{}ewa energije u nekoj zemqi su: potro{wa energije po stanovniku, kao mjera razvijenosti dràve, GJ/stan. ili ten/stanovniku; potro{wa energije za hiqadu USD proizvedenog BDP; ili energetska intenzivnost, kao mjera organizovanosti dru{tva, ten/10 3 USD; potro{wa elektri~ne energije po stanovniku, kao mjera (ne)siroma{tva, kwh/st.; emisija CO 2 po utro{enoj jedinici energije, t CO 2 /ten; emisija CO 2 po stanovniku, kg CO 2 /st. U tabl. 4, prikazan je uporedni pregled potro{we energije i emisije CO 2, kao i pet naprijed navedenih indikatora potro{we energije u svijetu, velikim zemqama i BiH za 2008. godinu, a prema podacima [3]. Analiziraju}i podatke iz tabl. 4, moè se konstatovati slijede}e: (1) Potro{wa ukupne energije i elektri~ne energije u BiH je ispod svjetskog prosjeka, {to ukazuje na siroma{tvo i nedovoqnu razvijenost zemqe. Navedena potro{- wa je 3,5 4 puta mawa od potro{we u razvijenim (OECD) zemqama. Moè se o~ekivati ve}e pove}awe potro{we energije sa ve}im razvojem zemqe. (2) Potro{wa energije po jedinici BDP je vi{e od dva puta ve}a od svjetskog prosjeka, a skoro 4 puta ve}a od iste potro{we u zemqama OECD. (3) Potro{wa elektri~ne energije po stanovniku godi{we u BiH je znatno nià i od zemaqa u okruèwu: Slovenija 6918 kwh/stan., Srbija 4284, Hrvatska 3878, Makedonija 3729, Bugarska 4595, Austrija 8218, Ma arska 3989, a samo je Rumunija imala pribli`no istu potro{wu elektri~ne energije kao BiH (2488 kwh/stan.). Indikatori potro{we energije za Republiku Srpsku u 2005. godini detaqnije su obra eni u literaturi [9]. Specifi~ni indikatori potro{we energije odre- eni su na osnovu sastavqawa energetskih bilansa (ukupna i finalna potro{wa e- nergije) i podataka o BDP i broju stanovnika. Bruto doma}i proizvod izraèn u USD 2005 iznosio je 2005. godine 357124910 3 USD 2005, a na osnovu pariteta kupovne mo}i (PKM) iznosio je 782074810 3 USD 2005 (PKM). Broj stanovnika 2005. godine procijewen je na 1446417 [7] dok je u Energetskoj studiji za BiH 2008. godine [6] broj stanovnika RS procijewen na 1168000, {to ukazuje na relativnost podataka sa kojima raspolaèmo [10]. 12 Slika 9. Struktura potro{we elektri~ne energije u RS u 2008. godini prema mjestu potro{we

Tablica 4. Uporedni pregled indikatora potro{we energije za BiH u 2008. godini Indikator Jedinica Svijet OECD SAD Rusija Kina Nema~ka BiH Potro{wa energije Potro{wa elektri~ne energije Godi{wa emisija CO 2 MtCO 2 28381 100,0% Potro{wa energije po stanovniku Mten 12267 5422 2284 687 2116 335 5,99 TWh 18603 10097 4156 914 3252 587 9,31 1263 (44,5%) 5596 (19,7%) 1594 (5,6%) 6508 (22,9%) 804 (2,8%) 19,55 ten/stanovn. 1,83 4,56 7,50 4,84 1,60 4,08 1,59 Potro{wa energije po BDP ten/103 USD 0,30 0,18 0,19 1,60 0,81 1,24 0,71 Potro{wa energije po stanovniku Emisija CO 2 po TPES kwh/stanovn. 2782 8486 13647 6443 2453 7148 2467 kg CO 2 /ten 2,40 2,33 2,45 2,32 3,08 2,40 3,26 Emisija CO 2 kgco 2 /stanovn. 4,39 10,61 18,38 11,24 4,91 9,79 5,18 Na osnovu prethodnih parametara odre en je BDP po stanovniku u RS u 2005. godini od 5407 USD 2005 (PKM). U isto vrijeme EU-27 imala je BDP po stanovniku oko 26000 USD 2005 (PKM), Slovenija 23500, Hrvatska 15100, Bugarska 9000, a samo je Moldavija imala niì BDP/stanovniku od oko 3500 USD 2005 (PKM). Energetska intenzivnost je definisana kao odnos ukupne i finalne potro{we energije i BDP. Za BDP koriste se vrijednosti odre ene primjenom PKM {to omogu}ava upore ivawe sa drugim dràvama. Ukupna i finalna potro{wa energije u RS prikazana je u tabl. 2. Uporedni indikatori potro{we energije u Republici Srpskoj u 2005. godini, prikazani su tabl. 5 [9]. Na osnovu analize uporednih podatka o energetskoj intenzivnosti u 40 zemaqa (ukqu~uju}i i RS) i EU-27 za 2005. godinu, moè se do}i do slijede- }ih konstatacija: sedam dràva ima lo{iju energetsku intenzivnost od Republike Srpske, nula dràva ima lo{iju energetsku intenzivnost ukupne potro{we elektri~ne energije, a samo tri zemqe imaju mawu potro{wu ukupne energije, kao i elektri~ne energije po stanovniku nego RS. Planirawe razvoja elektroenergetike Razvoj termoenergetike moè da se planira samo u okviru plana razvoja ukupne elektroenergetike. Kroz plan razvoja sektora elektri~ne energije treba obezbijediti trajno i kvalitetno snabdijevawe svih kupaca elektri~nom energijom na prostoru RS i BiH po trì{no formiranim i prihvatqivim cijenama, na na~in koji je u skladu sa principima za{tite ìvotne sredine. 13

Tablica 5. Uporedni indikatori potro{we energije u Republici Srpskoj u 2005. godini * Indikator Jedinica RS EU-27 SAD Rusija Hrvatska Slovenija Srbija Intenzivnost ukupne potro{we energije Intenzivnost ukupne potro{we elektri~ne energije Ukupna potro{wa energije Ukupna potro{wa elektri~ne energije kgen/1000 USD 2005 (PKM) kgen/1000 USD 2005 (PKM) 230,9 136 182 384 132 154 252 470,2 253 341 556 263 316 543 kgen/stanov. 1248,6 3889 8393 4749 2067 3889 2272 kwh/stanov. 2542,4 6991 14914 6822 4110 7500 4661 * uporedne vrijednosti za EU-27 i ostale zemqe su pribli`ne, o~itane sa odgovaraju}ih dijagrama [9] Prognoza potro{we elektri~ne energije [6] Postoje}e stawe EES je osnova za daqwe sagledavawe budu}ih prilika. U analizu postoje}eg stawa ukqu~uje se struktura i starost postoje}ih izvora energije, ukupna potro{wa i wena struktura, kao osnovni el e ment budu}e potro{we. Vaàn el e ment budu}eg planirawa je i strate{ko opredjeqewe: proizvoditi za zadovoqewe samo sopstvene potro{we u dràvi ili tome treba dodati i proizvodwu za trì{te elektri~ne energije [6]. U prethodnom poglavqu je obra eno stawe energetike u cjelini, kao i proizvodwa i potro{wa elektri~ne energije, kao osnova za budu}e planirawe. Definisawe finalne potro{we u industriji, saobra}aju, uslugama i doma}instvima je ulazni podatak za prognozu potro{we u budu}em vremenu. Finalna potro{- wa elektri~ne energije odgovara neto potro{wi, tj. onoj elektri~noj energiji koja je isporu~ena kupcima bez gubitaka u prenosu i distribuciji. Ova potro{wa ne obuhvata ni potro{wu elektri~ne energije za pogon (sopstvena potro{wa). Na osnovu poznavawa finalne potro{we, defini{e se ukupna potro{wa elektri~ne energije na ulazu u prijenosnu mreù odnosno na pragu elektrana, kada se govori o sopstvenoj proizvodwi elektri~ne energije. Naravno, uz prognozirawe koli~inske potro{we elektri~ne energije, treba predvidjeti i kretawe maksimalnog optere}ewa u EES BiH i RS. Detaqno prognozirawe finalne i ukupne elekti~ne energije u narednim decenijama prevazilazi okvire ovog rada. Zbog toga }e se sublimirati prognozni podaci iz ranijih radova autora [10 12] i tri va`ne studije u BiH i RS koje su ura ene u posqedwe tri godine [7 9], kao i podaci studije konsultantske firme PwC iz 2004. godine. Prognoza potro{we elektri~ne energije u BiH i RS do 2020. odnosno do 2030. 14

godine sa pogledom na mogu}u potro{wu elektri~ne energije do 2050. godine, prikazana je na sl. 10. Na dijagramima (sl. 10) su unesene vrijednosti za scenarije potro{we sa vi{im rastom BDP (dinami~niji ekonomski razvoj DER), tj. sa o~ekivawem i vi{eg rasta potro{we elektri~ne energije. Naravno, umjereniji ili ni`i ekonomski razvoj ima}e i mawi rast potro{we elektri~ne energije, {to je prikazano sa tri linije i broj~anim vrijednostima u posqedwe tri alineje na sl. 10 (autor-uer). Kao {to se vidi, prognoze rasta potro{we do 2020. godine razlikuju se u prihvatqivim granicama, osim prognoze za FBiH [8], koja odstupa na vi{e zbog pretpostavke da }e potro{wa rasti 4% godi{we linija FMEI-FBiH na sl. 10. Me- utim, u cjelini nisu se ostvarile prognoze rasta potro{we elektri~ne energije u posqedwe 3 4 godine, jer je potro{wa ni`a zbog uticaja ekonomske krize u svijetu, pa i kod nas. Slika 10. Predvi awe rasta bruto potro{we elektri~ne energije za RS, FBiH i BiH prema podacima iz vi{e izvora do 2020. odnosno do 2030. godine, uz sagledavawe rasta potro{we i do 2050. godine 15

Upro{}enom analizom podataka iz tablice na sl. 10, dolazi se do slijede}ih konstatacija: ukupni rast potro{we elektri~ne energije do 2030. godine kod visokog BDP ili DER, iznosi 91%, a do 2050. godine rast potro{we je 2,5 puta ve}i ili 151% u uslovima DER. Ukupni rast potro{we elektri~ne energije do 2030. godine kod niskog BDP ili umjerenijeg ekonomskog rasta (UER), iznosi 62%, a do 2050. godine rast potro{we bi se udvostru~io ili za104% u uslovima UER. Postavqa se logi~no pitawe iz kojih izvora }e se namiriti rast potreba za elektri~nom energijom u BiH i RS u budu}nosti. S druge strane, predvi a se da nakon revitalizacije, oko 2030. godine iza u iz pogona svi postoje}i termoenergetski blokovi u TE Tuzla, TE Kakaw, TE Gacko i TE Ugqevik zbog isteka ìvotnog vijeka. Postoje u navedenim studijama razli~ite varijante o terminima obustavqawa rada pojedinih TE blokova, ali u globalu su zadwi ter mini od 2025. do 2030. godine. Jedino kod TE Gacko i TE Ugqevik spomiwe se i varijanta da ove elektrane rade do 2035/2036. godine nakon izvedene temeqite revitalizacije postrojewa. Zna~i, postavqa se dodatni ozbiqan zadatak da se obezbijedi proizvodwa elektri~ne energije iz novih energetskih objekata koji }e pokriti: rast potro{we zbog potreba razvoja privrede i standarda dru{tva u cjelini, na {to ukazuju obra eni indikatori potro{we BiH i RS u odnosu na svijet i zemqe u bli- èm okruèwu; izostalu proizvodwu TE ~iji }e blokovi biti sukcesivno obustavqani zbog isteka ìvotnog vijeka; proizvodwu elektri~ne energije za izvoz, kao jednu od mogu}nosti da se smawi spoqnotrgovinski def i cit zemqe. Izgradwa novih elektrana do 2030. godine u RS i FBiH Izgled elektroenergetskog sistema u budu}nosti umnogome zavisi od razvoja budu}e potro{we elektri~ne energije i mogu}nosti zadovoqewa te potro{we sopstvenim izvorima. Proizvodwa elektri~ne energije u RS i BiH bazira se na TE na doma}em ugqu i na HE. U sada{woj situaciji jedan dio energije izvozi se na okolna trì{ta energije. Sigurnost snabdijevawa je visoka s obzirom da se koriste doma}i izvori primarne energije i odràva se dobar odnos termoenergije i hidroenergije tako da su{ni periodi nisu ozbiqnije ugroàvali stanovni{tvo i privredu. Postoje}e rezerve mrkog ugqa i lignita su snaàn oslonac BiH i RS po pitawu mogu}- nosti dugoro~nijeg snabdijevawa doma}im izvorima energije, pored hidroenergije koja }e se ranije iskoristiti. Me utim, ograni~avaju}i faktor za energetske sisteme RS i BiH je budu}a nesigurnost po pitawu ograni~ewa emisije GESB, a naro~ito ugqendioksida. Ova nesigurnost je dobrim dijelom vezana za spoqwe uticaje kroz odluke vezane za klimatske promjene, a jednim dijelom je definisana internim opcijama razvoja. Proizvodwa u termoelektranama na fosilna goriva (posebno ugaq) bi}e ja~e pogo ena i ograni~ena budu}im obavezama koje se odnose na smawewe proizvodwe pa time i izvoza, kao i kori{}ewe skupqih tehnologija ~istog ugqa. S druge strane, energetski sistemi }e morati mijewati orjentaciju ka ~istijim izvorima primarne energije ili ~istijim tehnologijama. Bosna i Hercegovina, pa time i RS, nema kvantifikovanu obavezu smawewa emisije GESB. Obaveza smawewa ili ograni~enog pove}awa emisija i ukqu~ivawe 16

BiH u sistem trgovawa pravima na emisije moè da se o~ekuje u periodu izme u 2015. i 2020. godine. Budu}e obaveze u smawewu emisija direktno }e uticati na mogu}nosti i opcije razvoja elektroenergetskog sektora u RS i BiH: opada konkurentnost doma- }eg ugqa, zahtjeva se izbor goriva i tehnologija sa niìm emisijama CO 2, rastu tro{- kovi proizvodwe i cijena elektri~ne energije. To se posebno negativno odnosi na razvoj termoenergetike. Izgradwa elektrana u Republici Srpskoj. Izgradwom novih elektrana u RS treba zadovoqiti potrebe za elektri~nom energijom u RS proizvodwom iz elektrana na sopstvenom podru~ju (TE, HE), uz sagledavawe mogu}nosti izvoza elektri~ne energije. Imaju}i u vidu da je faktor optere}ewa sistema dosta nizak (oko 55% u 2008. godini), postoji i potreba za vr{nom snagom. Polazna osnova za daqe planirawe razvoja je sada{wa (2010. godina) mogu}nost proizvodwe elektri~ne energije sa ve} raspoloìvim kapacitetima: (1) Ukupna rasploìva snaga HE je 736 MW (15,2 MW u mhe) uz o~ekivanu godi{wu proizvodwu od 2419,8 GWh, prema novo-usvojenom hidrolo{kom nizu 1977 2006. godina. U posqedwih nekoliko godina proizvodwa HE ERS kre}e se od 1870 do 2816 GWh godi{we u zavisnosti od hidrologije. Za planirawe je uzeta mogu}a proizvodwa sada{wih HE od 2324 GWh, bez proizvodwe mhe od 72 GWh. (2) Instalisana snaga postoje}ih TE (Gacko i Ugqevik) iznosi 600 MW, a na pragu TE je 555 MW. Zbog tehnolo{kih pote{ko}a ukupna snaga na pragu ovih TE iznosi 481 MW. Mogu}a godi{wa proizvodwa ovih elektrana sa tom snagom na pragu i 6000 h iznosi 2886 GWh. U posqedwih nekoliko godina ove elektrane te{ko su postizale prethodni nivo proizvodwe. Me utim, o~ekuje se poboq{awe nakon odre enih rekonstrukcija kojima }e se otkloniti neka uska grla u prizvodwi i ispuniti ekolo{ki standardi u pogledu emisije {tetnih materija (pepeo, sumpordioksid, NO x, otpadne vode). Odluka o revitalizaciji postrojewa ovih TE donije}e se kasnije. Kona~na strategija razvoja energetike Republike Srpske jo{ nije done{ena, ali je ura ena obimna studija i obavqena javna rasprava po toj studiji [9]. U navedenoj studiji izloèno je nekoliko varijanti scenarija izgradwe elektrana. Prilikom formirawa odre enih scenarija imali su se u vidu slijede}i elementi: (1) Scenariji izgradwe elektrana razlikuju se po potro{wi elektri~ne energije u RS koja je definisana u tri posebna scenarija: S1 visok BDP, S2 visok BDP sa mjerama i S3 nizak BDP. Za svaki od ovih scenarija pretpostavqen je razli~it nivo izgradwe obnovqivih izvora energije prvenstveno VE i mhe. (2) Svaki sce nario potro{we elektri~ne energije ima po dvije pod-varijante s obzirom na revitalizaciju postoje}ih i izgradwu novih blokova na lokacijama postoje}ih TE: Varijanta 1 (V1), prestanak rada postoje}ih blokova TE Ugqevik i TE Gacko u periodu 2020 2025. godina i mogu}nost izgradwe novih/zamjenskih blokova na tim lokacijama i Varijanta 2 (V2), rad postoje}ih blokova TE Ugqevik i TE Gacko do kraja posmatranog planskog perioda (2030. godina), tj. izvo ewe revitalizacije postrojewa i produèwe ìvotnog vijeka ovih blokova do iza 2030. godine. 17

(3) U svim varijantama i scenarijima pretpostavqena je fiksna izgradwa TE Stanari u 2015. godini i HE Ulog u 2016. godini odnosno u periodu od 2015. do 2020. godine. Za ove elektrane dodijeqena je koncesija 2008. odnosno 2009. godine kompaniji EFT grup. Pretpostavqeno je da }e se elektri~na energija iz elektrana EFT grupe potpuno izvoziti iz RS. (4) S obzirom na gasifikaciju RS i mogu}nost razvoja toplifikacionog sistema, pretpostavqena je izgradwa gasne TE-TO Bawa Luka u periodu 2015 2020. godina. (5) Pretpostavqena je izgradwa velikih HE: HES Gorwa Drina u periodu 2015 2020. godina, a zavr{etak projekta Gorwi Horizonti iza 2020. godine. (6) Izgradwa elektrana na OIE data je fiksno u tri razli~ita scenarija: S1 visok BDP (proizvodwa u 2030. godini 516,8 GWh i snaga svih kapaciteta VE i mhe 255 MW), S2 visok BDP sa mjerama (1089,7 GWh i 514 MW) i S3 nizak BDP (192,7 GWh i 90 MW). Pod OIE podrazumijevaju se vjetroelektrane (VE), male HE (mhe), elektrane na biomasu i solarne elektrane (SE), tj. solarni foto-naponski moduli. Postavqawe ovakvog globalnog scenarija bila je namjera konsultanta da se realizuju najizgledniji projekti hidroelektrana, ostvari umjereni razvoj ostalih OIE, kao i da se realizuje projekat gasifikacije RS i razvoja sistema daqinskog grijawa u najve}em urbanom centru RS. Realizacija ovih principa trebala bi da pove}a energetsku efikasnost i za{titu `ivotne sredine putem ograni~enog pove- }awa emisije ugqen dioksida iz EES RS. Definisani su energetski objekti, kandidati za izgradwu u RS do 2030. godine. Termoenergetski objekti ili termoelektrane su: TE Stanari, instalisane snage 300 MW, snage na pragu 282 MW, godi{we neto proizvodwe elektri~ne energije od 1974 GWh i stepenom iskori{}ewa h TE = 34% neto (u studiji je obra ivana varijanta sa instalisanom snagom od 420 MW) dodijeqena koncesija kompaniji EFT, TE-TO Bawa Luka na prirodni gas (150 MW, 900 GWh, h TE-TO = 55%), TE-TO Prijedor i/ili Doboj na prirodni gas (60 MW, 360 GWh, h TE-TO = 55%), TE Ugqevik 2 (400/380 MW, 2660 GWh, h TE > 40%), i TE Gacko 2 (330/300 MW, 2100 GWh, h TE > 40%). Hidroenergetski objekti su: HE Ulog, snage 35,6 MW i o~ekivane godi{we proizvodwe od 86,2 GWh dodijeqena koncesija kompaniji EFT, HES Gorwa Drina sa ukupno instalisanom snagom od 237,59 MW i prosje~nom godi{wom proizvodwom od 797,31 GWh, pri ~emu su pojedina~no: HE Buk Bijela (114,6 MW, 369,4 GWh), HE Fo~a (51,7 MW, 183,6 GWh), HE Paunci (36,64 MW, 154,12 GWh) i HE Sutjeska (34,95 MW, 90,19 GWh), i HES Gorwi Horizonti sa ukupnom snagom od 256 MW i proizvodwom od 488,2 GWh odnosno 716,2 GWh sa pove}awem proizvodwe nizvodnih HE, pri ~emu su pojedina~no: HE Nevesiwe (60 MW, 100,6 GWh), HE Dabar (160 MW, 270,6 GWh) i HE Bile}a (36 MW, 117 GWh). Energetski objekti na OIE gradi}e se u razli~itim vremenskim periodima i razli~itim scenarijima sa ukupnim snagama od 90 do 514 MW i o~ekivanom go- 18

di{wom proizvodwom od 192,7 do 1089,7 GWh. Ne upu{taju}i se u {ire analize rezultata studije [9], u ovom radu }e se radi ilustracije prikazati samo jedan sce nario izgradwe energetskih objekata u RS do 2030. godine. To je referentni sce nario S1-REF sa visokim BDP, koji obuhvata produèwe ìvotnog vijeka TE Gacko i TE Ugqevik do 2035/2036. godine (varijanta V1), fiksna izgradwa TE Stanari (2015.) i HE Ulog (2016.) uz pretpostavku izvoza elektri~ne energije iz ovih EFT elektrana, zatim fiksna izgradwa TE-TO Bawa Luka u periodu 2015/2020. godina, izgradwa HES Gorwa Drina do 2020. godine, a zavr{etak realizacije projekta Gorwi Horizonti bio bi iza 2020. godine, ali prije 2030. godine. Od 2015. do 2030. godine bili bi izgra- eni i kapaciteti od 255 MW sa proizvodwom od 516,8 GWh na OIE. Rezultati prora~una opisanog scenarija prikazan je na sl. 11. Kratkom analizom podataka sa sl. 11, moè se do}i do slijede}ih konstatacija: Postoje}i kapaciteti proizvodwe u 2010. godini omugu}uju pokrivawe potro{we elektri~ne energije u RS do iza 2020. godine, a na ra~un smawewa izvoza energije. Ulazak u pogon 2015. godine velikog kapaciteta TE Stanari, a zatim ulazak u pogon 2020. godine TE-TO Bawa Luka, HES Gorwa Drina, HE Ulog i odre enih kapaciteta Slika 11. Rekapitulacija referentnog scenarija Ce1-REF za RS do 2030. godine OIE, znatno pove}ava ukupne izvozne mogu}nosti RS do 4141 GWh, odnosno 2081 GWh bez elektrana EFT. Izgra eni elektroenergetski kapaciteti do 2030. godine omogu}uju u toj godini pokrivawe narasle potro{we (6456 GWh) i ukupan izvoz od 3817 GWh, odnosno 1757 GWh bez elektrana EFT. U~e{}e termoenergetike u ukupnoj proizvodwi elektri~ne energije u 2030. godini u RS iznosi}e 56%. Ukoliko se postoje}i blokovi u Gacku i Ugqeviku ne bi revitalizovali onda bi oni iza{li iz pogona do 2025. godine (2886 GWh). Umjesto wih u pogon bi u{li novo-izgra eni blokovi TE Gacko 2 i TE Ugqevik 2 (varijanta V1) sa ukupnom instalisanom snagom od 730 MW i neto proizvodwom od 4700 GWh i ve}om efikasno{}u transformacije energije, h TE > 40%. U tom slu~aju bi se izvozne mogu}- nosti RS u 2030. godini pove}ale za novih 1814 GWh, tj. ukupno 5631 GWh odnosno 19

3571 GWh bez elektrana EFT, {to je oko 3,5 puta vi{e u odnosu na sada{we mogu- }nosti izvoza elektri~ne energije. Osvrt na pe riod 2030 2050. godina u elektroenergetici RS. U ovom vremenskom periodu odvija}e se radna aktivnost ve}ine mladih stru~waka koji sada rade ili }e uskoro raditi u oblasti energetike. Upravo wihovoj pa`wi posve}ujem ova razmi{qawa i konstatacije koje se mogu sagledati iz sada{we vremenske perspektive. Naravno, razmi{qawa se logi~no proteù i na narednih 50 godina, tj. do 2100. godine i poslije. Postavqa se pitawe da li RS i BiH imaju dovoqno primarnih izvora energije do kraja ovog vijeka i kako sa tim izvorima ekonomisati i kako se blagovremeno pripremiti za efikasnije (u odnosu na dana{wi nivo tehnolo{kog razvoja) kori{}ewe OIE. Evo nekoliko konstatacija za pomenuti vremenski pe riod do 2050. godine: (1) Prema podacima sa sl. 10, prognoza potro{we elektri~ne energije u 2050. godini u RS kreta}e se od 7059 do 8760 GWh, u zavisnosti od stepena ekonomskog razvoja. Potro{wa elektri~ne energije u 2030. godini prognozirana je na 6599 GWh (autor-rs/der) odnosno 6456 GWh (EIHP-RS/S1). Potro{wa u 2050. godini prognozirana je na 8670 GWh, tj. pove}awe za 2161 GWh ili za 31%, {to nije mnogo za 20 godina. Proizvodwa elektri~ne energije u 2030. godini, pod uslovom scenarija na sl. 11, iznosi}e 10273 GWh, {to prema{uje potro{wu u 2050. godini za 1603 GWh. Bez TE Stanari na kraju 2050. godine pokazao bi se def i cit u RS za 461 GWh, a bez HE Ulog ~ija proizvodwa bi i{la u izvoz taj def i cit bi iznosio 547 GWh. (2) Na osnovu prethodne konstatacije slijedi zakqu~ak da bi novo-izgra eni energetski objekti poslije 2030. godine mogli raditi za izvoz elektri~ne energije do kraja 2050. godine kada bi se pojavio def i cit od 461 GWh bez TE Stanari. Naravno taj def i cit u snabdijevawu energijom ne bi se pojavio u 2050. godini ako bi u prethodnom periodu po Varijanti 1 (V1) ili Varijanti 2 (V2) bili izgra eni zamjenski objeti u TE Gacko i TE Ugqevik koji bi imali i ve}u proizvodwu (4700 2886 = 1814 GWh) i ve}u efikasnost od prethodnih blokova. S druge strane, na raspolagawu su i zna~ajni hidroenergetski objekti koji nisu izgra eni u prethodnom periodu, snage 817 MW i sa proizvodwom od 3090 GWh: HES Sredwa Drina (50%) sa 150 MW i 600 GWh, HES Dowa Drina (50%) sa 180 MW i 793 GWh, HE Mrsovo na Limu sa 43,8 MW i 165 GWh, HE Krupa sa 48,5 MW i 140,1 GWh, HE u dowem toku Vrbasa sa ukupno 70,1 MW i 424,8 GWh, HE u dowem toku reke Bosne sa ukupno 88,3 MW i 476,4 GWh, Pqevska Vrela sa 36,7 MW i 173,3 GWh, HES Gorwa Neretva sa 17,6 MW i 56 GWh, i HE Dubrovnik 2 (50%) sa 152 MW i 160 GWh. Naravno, gorwem pregledu mogu se dodati jo{ neki hidroobjekti koji bi se mogli graditi u budu}nosti, kao i preostali dio lokacija za izgradwu VE i mhe koji ne}e biti iskori{}en do 2030. godine. Svakako, i jedan dio objekata koji je prethodno naveden moè do}i pod znak pitawa zbog vi{e razloga koji mogu ometati wihovu izgradwu. Prakti~no time bi bio iskori{}en hidropotencijal u Republici Srpskoj, pa preostaje da se oslonimo na odre ene rezerve ugqa za izgradwu termoblokova novih generacija sa stepenom efikasnosti preko 50%. Izgradwa elektrana u Federciji Bosne i Hercegovine. Polazna osnova za daqi razvoj elektroenergetike u FBiH su sada{wi raspoloìvi kapaciteti za proiz- 20

vodwu elektri~ne energije, prognoza rasta potro{we i resursi primarne energije. Raspoloìvi proizvodni kapaciteti TE u FBiH su: instalisana snaga 1165 MW i mogu}a godi{wa proizvodwa prema kriterijumima za planirawe TE od 6053 GWh, a odnose se na: TE Tuzla sa 715 MW i 3721 GWh i TE Kakaw sa 450 MW i 2332 GWh. Instalisana snaga postoje}ih HE iznosi 1289 MW sa sredwom godi{wom proizvodwom od 3664 GWh (ostvareno u 2005. godini 2685 GWh), a odnosi se na slijede}e HE: âpqina (440 MW, 400 GWh), Rama (160 MW, 731 GWh), Jablanica (170 MW, 792 GWh), Grabovica (114 MW, 342 GWh), Salakovac (210 MW, 593 GWh), Mostar (75 MW, 310 GWh), Jajce I (60 MW, 247 GWh), Jajce II (30 MW, 165 GWh) i Pe}-Mlini (30 MW, 84 GWh). Ukupni projektovani kapacitet postoje}ih elektrana u FBiH je 2454 MW i 9717 GWh. U instalisanoj snazi TE u~estvuju sa 47,5%, a u proizvodwi sa 62%. Ostvarene vrijednosti proizvodwe i u HE i u TE su niè od gore navedenih, pri ~emu proizvodwa u HE zavisi i od godi{we hidrologije. Ostvarena proizvodwa elektri~ne energije u FBiH je ve} nekoliko godina unazad na granici mogu}nosti pokrivawa ostvarene potro{we. Tako je, na primjer, u 2005. godini postojao def i cit od 125 GWh, a u 2006. i 2007. godini suficit u snabdijevawu elektri~nom energijom od 402 GWh odnosno 358 GWh. Na podru~ju koje snabdijeva EP BiH postoji vi{ak proizvodwe nad potro{wom, a na podru~ju EP HZHB postoji veliki def i cit, posebno u su{nom periodu jer ova EP ne raspolaè kapacitetima TE. Prema tome, ukazuje se velika potreba da se u FBiH {to prije po~ne sa izgradwom novih elektroenergetskih kapaciteta. Prethodnim konstatacijama treba dodati i ~iwenicu da }e do 2030. godine iz pogona iza}i svi termoblokovi zbog isteka ìvonog vijeka sa snagom 1165 MW i proizvodwom od 6053 GWh: do 2015. godine 100 MW, do 2020. godine narednih 310 MW i kona~no izme u 2020. i 2030. godine preostalih 755 MW. Naravno, to jo{ vi{e uslo`wava energetsku sistuaciju u FBiH. FBiH raspolaè sa zna~ajnim energetskim resursima za daqwi razvoj. Bilansne rezeve ugqa (A + + Be + Ce 1 ) u FBiH iznose 1,95 milijardi mrkog ugqa i lignita (tabl. 1). Postoje odre- ene rezerve neiskori{}ene hidroenergije za izgradwu ve}ih HE i malih HE, kao i potencijala vjetroenergije. Prema Strate{kom planu i programu razvoja energetskog sektora Federacije BiH od septembra 2008. godine [8] predvi ena je izgradwa novih elektro energetskih objekata ukupne instalisane snage 6496 MW i mogu}om proizvodwom od 28093 GWh, i to: TE ukupne instalisane snage 3850 MW sa mogu}om proizvodwom od 20765 GWh, HE ukupne instalisane snage 2030 MW i 5720 GWh i vjetroelektrane ukupne snage 616 MW sa o~ekivanom proizvodwom od 1608 GWh. Ukupni instalisani kapacitet i mogu}a proizvodwa novih elektrana je vi{a za 2,6 puta odnosno 7,7 puta, respektivno, od postoje}ih kapaciteta i mogu}nosti proizvodwe elektri~ne energije. Kod TE taj odnos je 3,4 puta, ali imaju}i u vidu izlazak iz pogona 1165 MW, u 2030. godini osta}e u pogonu snaga termoblokova od 3850 MW, dok }e se kod HE sabirati postoje}i i novi kapaciteti (2030 + 1289 = 3319 MW; 5720 + 2685 = 8405 GWh). Novi proizvodni kapaciteti i postoje}i kapaciteti HE (28093 + 2685) omogu}i}e ukupnu proizvodwu elektri~ne energije u 2030. godini od 30778 GWh. Prema prognozi potro{we elektri~ne energije u FBiH (sl. 10), ona }e se u 2030. godini kretati od 12384 do 14619 GWh, u zavisnosti od trenda ekonomskog razvoja (DER ili UER). Zna~i, potro{wa }e biti vi{e od dva puta mawa od mogu}e proizvodwe po prethodnom prora~unu (30778 GWh). Naravno, to su broj~ane vrijed- 21