^LANCI I RASPRAVE UDK 314.87 PREGLEDNI NAU^NI RAD Branislav S. \ur ev Prirodno-matemati~ki fakultet, Departaman za geografiju, turizam i hotelijerstvo Trg Dositeja Obradovi}a br. 3, 21000 Novi Sad E mail: djurdjev@uns.ns.ac.yu IZAZOVI DEPOPULACIJE SA@ETAK: U radu se ukazuje na prednosti i ograni~ewa teku}e starosno-strukturne tranzicije. Starosno-strukturna tranzicija mo`e olak{ati ostvarewe milenijumskih razvojnih ciqeva. Ipak, ona ne mo`e osigurati odr`ivi demografski razvoj i otkloniti opasnost od izumirawa pojedinih naroda i/ili dr`ava. Ovde mogu pomo}i jedino jasno definisan program planirawa porodice i velika finansijska sredstva kojima }e se takav program dugoro~no podr`avati. KQU^NE RE^I: starosno-strukturna tranzicija, depopulacija, razvojni ciqevi, odr`ivi demografski razvoj, planirawe porodice. U posledwoj ~etvrtini dvadesetog veka fertilitet je zna~ajno opadao u svim delovima sveta. Pre trideset godina stopa ukupnog fertiliteta, tj. broj dece koje bi jedna `ena rodila ako stope ra awa ostanu nepromewene tokom wenog fertilnog perioda, bila je blizu petoro dece. Do kraja dvadesetog veka stopa ukupnog fertiliteta u svetu opala je ispod nivoa od troje dece po `eni. U periodu 2000 2005. u ~ak 84 zemqe fertilitet je bio na nivou prostog obnavqawa ili ispod tog nivoa. Ove zemqe ~inile su 2,8 milijardi ili 45% svetskog stanovni{tva. Nizak fertilitet brine sve ve}i broj dr`ava u razvijenim regionima. Vi{e od polovine dr`ava u tim regionima smatra da je wihov fertilitet prenizak. Od 39 takvih zemaqa, 27 je u Evropi a 9 u Aziji (United Nations, 2005b). U raspravama o stanovni{tvu i razvoju, pa`wa je preusmerena sa problema prekomernog rasta na problem starewa. No, starewe je samo jedno * Rad je deo projekta Problemi prirodnog prira{taja seoskog stanovni{tva AP Vojvodine koga finansira Ministarstvo nauke i za{tite `ivotne sredine Republike Srbije.
12 lice starosne-strukturne tranzicije koja obuhvata sve starosne grupe. Kada udeo starih i optere}enost stara~kim kontingentom po~ne da raste to je kraj starosno-strukturne tranzicije, ali pre toga stanovni{tvo neke zemqe suo~i}e se sa starosno-strukturnim izazovima (obrazovawe za decu, posao za mlade) koji mogu biti i zna~ajniji od tereta koji }e predstavqati staro stanovni{tvo. Starosno-strukturna tranzicija ocewuje se kao velika {ansa ( demografski bonus, tra~ak nade ) za mnoge zemqe u razvoju jer znatno pre pojave problema starewa mewa se odnos izme u izdr`avanog i radno aktivnog stanovni{tva u korist ovog drugog (CICRED, 2005). Ograni~eno vreme ove {anse nu`no je iskoristiti za dosezawe milenijumskih razvojnih ciqeva 1 jer je to preporu~eni put za prevenciju demografske krize i osigurawe odr`ivog razvoja: Iskorewivawe siroma{tva i gladi; Dosezawe univerzalnog osnovnog obrazovawa; Promocija jednakosti polova i ja~awe uloge `ena; Smawivawe smrtnosti dece; Poboq{awe zdravqa majki; Borba protiv ejdsa, malarije i drugih bolesti; Osigurawe odr`ive okoline; Izgradwa globalnog partnerstva za razvoj. Sinergija koja postoji izme u razvojnih ciqeva olak{a}e wihovo sveukupno ispuwewe. Na primer, ja~awe uloge `ena doprine}e smawewu fertiliteta u zemqama u razvoju, jer }e parovi imati `eqeni broj dece (za sada je stvarni broj jo{ uvek mnogo ve}i), a to }e olak{ati ekonomski rast, smawiti siroma{tvo i smrtnost dece, poboq{ati zdravqe majki i ograni~iti {irewe ejdsa. No, ako je najva`niji ciq odr`ivi razvoj qudskog roda onda ni ispuwewe svih milenijumskih razvojnih ciqeva nije dovoqno. To dokazuje primer razvijenih zemaqa, koje su ispunile sve milenijumske razvojne ciqeve, ali nisu osigurale samostalan i odr`iv demografski razvoj. Modernom svetu sve je jasnije da su qudski resursi ograni~eni i da svako promi{qawe budu}nosti mora voditi ra~una o minimumu stanovni- {tva koji je potreban da odr`ava postoje}u infrastrukturu. Prema sredwoj varijanti fertiliteta o~ekuje se da }e stanovni{tvo sveta porasti za 2,6 milijardi u periodu od 45 godina, sa 6,5 milijaradi u 2005. na 9,1 milijardu u 2050. Sav ovaj rast desi}e se, me utim, u zemqama u razvoju, dok }e u mnogim razvijenim zemqama broj stanovnika opadati. O~ekuje se da }e se stanovni{tvo Rusije do 2050. godine smawiti za ~ak 35 miliona, Ukrajine za 23, a Japana za 15 miliona (United Nations, 2005b). Prema projekcijama publikovanim u aprilu 2005. broj stanovnika Evropske unije pove}ava}e se do 2025. a zatim }e opadati i do 1 Milenijumski razvojni ciqevi usvojeni su u Ujediwenim nacijama 2000. godine od strane 147 {efova dr`ava ili vlada.
2050. bi}e mawi za 1,5% nego na po~etku 2004. Broj stanovnika pove}ava}e se zahvaquju}i uglavnom useqavawima, dok }e broj umrlih biti ve}i od broja `ivoro enih po~ev od 2010. Me u zemqama ~lanicama EU najve- }e relativno smawewe broja stanovnika o~ekuje se u Letoniji ( 19,2%), a apsolutno u Nema~koj ( 7,9 miliona). Kvantitativno opadawe zna~i}e pogor{awe kvaliteta stanovni{tva. Udeo stanovni{tva radno sposobnog uzrasta (izme u 15 i 64 godine) u ukupnom stanovni{tvu opa{}e sa 67,2% u 2004. na 56,7% (u [paniji na samo 52,9%) u 2050, a {to predstavqa ukupno smawewe za 52 miliona stanovnika radno sposobnog uzrasta u zemqama Unije. Udeo stanovni{tva mla eg od 15 godina opa{}e sa 16,4% u 2004. na 13,4% (u Italiji na samo 11,2%) u 2050, dok }e se proporcija starih 65 i vi{e godina skoro duplirati, pora{}e sa 16,4% u 2004. na 29,9% (u [paniji i Italiji na preko 35%) u 2050. (Eurostat, 2005). Iskonski strah od smrti rezultovao je najraznovrsnijim merama za produ`ewe qudskog veka. Treba re}i da produ`ewe qudskog veka i nije mera koja se sprovodila radi zaustavqawa depopulacije. Produ`ewe qudskog veka pratilo je proces modernizacije i znatno je ubrzalo porast stanovni{tva u svetu. U uslovima konstantnog fertiliteta stopa rasta pove}ava se za 38 promila kada se o~ekivano trajawe `ivota pove}a sa 20 na 70 godina. Me utim, {to je qudski vek du`i svako daqe produ`ewe ima sve mawe efekte na populacioni rast. Na primer, produ`ewe qudskog veka sa 20 na 30 godina pove}ava stopu rasta za 14 promila, a sa 60 na 70 godina samo za 4 promila. Ako je neto stopa reprodukcije mawa od jedinice, ni besmrtnost ne}e zna~iti neprekidan rast. Dakle, produ`ewe qudskog veka u budu}nosti ne}e bitnije uticati na stopu rasta (Coale, 1959) Ġlobalni odgovori na strah od izumirawa rezultirali su u modernom svetu sa nekoliko razli~itih mera populacione politike (Teitelbaum, Winter, 1985): 1. merama koje ograni~avaju pristup sredstvima kontrole ra awa, 2. merama za pove}avawe useqavawa, 3. merama za prilago avawe demografskim promenama, 4. merama koje te`e da pove}aju fertilitet pozitivnim podsticajima. Ograni~avawe pristupa sredstvima kontrole ra awa oduvek je bilo nepopularno i kori{}eno je u totalitarnim re`imima.... U nastojawu da podignu stopu nataliteta Rumunija u periodu 1966 1989. godina, Bugarska, ^ehoslova~ka i Ma arska u vi{e navrata, kao i Poqska u devedesetim godinama, odlu~ile su se na mawe ili vi{e restriktivnu politiku prema namernom prekidu trudno}e. No, o~ekivani dugotrajni efekti u smislu pove}awa nivoa ra awa nisu ostvareni (Ra{evi}, 2001, 75). U bla`em obliku sli~ne mere mogu se prepoznati i u nekim demokratskim zemqama u vidu zabrane nekih metoda kontracepcije, nepostojawa mogu}nosti za sterilizaciju... 13
14 Mere za pove}avawe useqavawa na delu su u bogatim zemqama, koje kupuju radnu snagu. U SAD se ovih godina useqava vi{e od milion qudi godi{we, a to je vi{e useqenika nego u dekadi najintenzivnijeg naseqavawa ove zemqe, 1901 1910. godine, kada se doseqavalo mawe od 900 hiqada lica godi{we. Nastojawe da ponuda strane radne snage bude {to ve}a, a wena cena {to mawa mo`e biti i obja{wewe promewenog stava SAD prema programima planirawa porodice. Na konferenciji o stanovni{tvu odr`anoj u Meksiku 1984. godine SAD su potpuno promenile poziciju u odnosu na populacionu konferenciju u Bukure{tu 1974. Wihova delegacija sada je ustvrdila da je populacioni rast neutralni fenomen i da je za usporavawe rasta kqu~no slobodno tr`i{te. Ovo je veoma iznena uju}a pozicija, uz nekoliko izmewenih faza, ovakvo tvr ewe moglo bi se pripisati nastupu Kine u Bukure{tu deset godina ranije, tj. da uz odgovaraju}i ekonomski sistem problemi populacionog rasta nestaju (Murray, 1985). Izgleda da je razlog promeni stava vrlo precizna ra~unica. Prema izra~unavawima poznatog ameri~kog demografa Tomasa Espen{eda (Espenshade 1980) u 1980. godini direktni tro{kovi ishrane, ode}e, stanovawa, medicinskih usluga, obrazovawa do navr{ene 18 godine i jo{ ~etiri godine kolexa ko{taju roditeqe 85000 dolara po detetu, a uz indirektne tro{kove (izgubqenu zaradu majke) ovi tro{kovi pewu se na 100 hiqada dolara kod porodica sa sredwim prihodima. Ova procena je za 30% ve}a od procene za 1977, a to zna~i da su dana{wi tro{kovi podizawa dece mnogo, mnogo ve}i. Uvozom edukovane radne snage koja je u najboqim godinama smawuju se ove ogromne demografske investicije, koje smawuju {tedwu i proizvodna ulagawa. Medijsko protivqewe najezdi radne snage sa juga je cini~no. Zapad zavisi od te radne snage, tra`i tu radnu snagu, ali insistira na pravu da odabira samo one koji su zdravi, u punoj radnoj snazi, obrazovani, koji znaju jezik... Ovakvim merama re{avaju se kratkoro~ni problemi nedostatka radne snage, ali se u dugoro~nom smislu javqaju problemi koji prate smenu jednog stanovni{tva drugim stanovni{tvom. Prema projekcijama Buvijea i Devisa (Bouvier, Davis, 1982) ako SAD budu imale godi{wi migracioni saldo od milion qudi (a sada je to upravo slu~aj) u wima }e do 2080. godine udeo belaca (ne-hispanoamerikanaca) opasti sa skoro 80% koliko ih je bilo 1980. na mawe od 50% stanovnika. Sli~na tendencija je sve vidqivija i u zapadnoevropskim zemqama. Promene rasne i etni~ke strukture neizbe`no zna~e i promene lingvisti~ke i kulturne kompozicije toga dru{tva. Prilago avawe demografskim promenama mo`e zna~iti da zemqa zahva}ena depopulacijom tehnologijom nastoji da nadomesti nedostatak radne snage u odre enim sektorima ekonomije. Po{to ova mera nije lako ostvariva pribegava se reformi penzijskog sistema, a koja obavezno zna~i podizawe starosne granice za dr`avnu penziju i/ili smawivawe iznosa
dr`avnih penzija. Ova mera ima visoku politi~ku cenu, bune se svi i radno aktivni i penzioneri. Nu`no je omogu}iti {to normalniji svakodnevni `ivot svojim ostarelim gra anima: pretvarawem vi{ka {kola u stara~ke domove, uklawawem arhitektonskih prepreka, ivi~waka u gradu, uvo ewem liftova u autobuse, stimulisawem ku}ne dostave robe. Mere za pove}awe fertiliteta pozitivnim podsticajima primewivane su u raznim kombinacijama i intenzitetu u ve}ini dr`ava sa nedovoqnim ra awima i imale su ograni~eno dejstvo, pre svega vremensko. Jedan od va`nih razloga mogao je biti i u ~iwenici da u mno{tvu mera neke od wih nisu bile pogodne za kori{}ewe, a da su se neke od wih nekim korisnicima ~inile nedovoqno podsticajnim. Zato, stimulus mora biti jednostavan, jasan, svima dostupan, razumqiv i privla~an. Deca kod nas ve} odavno ne zna~e ekonomsku dobit, te su tradicionalno niske norme dosegle kriti~ne vrednosti. U takvoj situaciji nije ~udo da neki mislioci smatraju da se u modernim dru{tvima deca ra aju samo zbog jedinstvenog zadovoqstva koje pru`a roditeqstvo. Dakle, osnovni postulat mora biti: ve}i fertilitet mora biti ekonomsko preimu}stvo. Ako su deca delom i normalno dobro, kao i svako drugo, dru{tvo bez dovoqno dece mora ponuditi i cenu kako bi kupilo dete vi{e. U ovakvoj situaciji nije se zahvalno zalagati za ve}a izdvajawa. No, posmatraju}i distribuciju porodica prema broju dece u podru~jima koja nemaju problema sa obnavqawem stanovni{tva, zakqu~ujemo da se ne treba pla{iti da }e broj porodica sa troje, a pogotovo sa vi{e od troje dece, biti naro~ito veliki. Kao alternativne mogu}nosti, u modernom svetu sve su ozbiqniji predlozi da majke na izborima treba da imaju dodatni glas za svako maloletno dete, a da radno sposobni treba da upla}uju deo svog penzijskog osigurawa direktno svojim roditeqima (Demeny, 1986). Tako bi i radno sposobni bili stimulisani da imaju vi{e dece koja bi im, u starosti, nadoknadila uplate sopstvenim roditeqima i pove}ala penziju. Posledwim re{ewem ponovo bismo do{li u situaciju da nas na{a deca lebom rane. Univerzalni ciq je dosezawe nivoa stacionarnog stanovni{tva gde ne}e biti potrebe za prekomernim demografskim investicijama ali ni problema sa zamenom generacija. 15 A MI? Jasno je da je vreme demografskog bonusa za nas odavno pro{lo ali i da }emo mi zahvaquju}i malom fertilitetu do roka od 2015. godine ispuniti sve milenijumske ciqeve. U ciqu pove}awa fertiliteta stanovni{tva planirawe porodice mora biti tako formulisano da uzima u obzir broj dece koji je potreban
16 i da vodi ra~una o mehanizmu dejstva mnogobarojnih faktora. Potrebna je dru{tvena akcija koja podrazumeva posebno istra`ivawe problema, mera i iskustava kod sli~nih populacija u svetu, kao i pra}ewe ostvarenih rezultata (\ur ev, 2004). Jasno je da svaka od pomenutih mera ima i prednosti i mane i da svaka od wih ispostavqa i tro{kove: finansijske, politi~ke, gra anske... Veliki vremenski raspon koji postoji izme u primewenih mera i o~ekivanih rezultata dodatno ote`ava borbu protiv depopulacije. Donosioci mera su politi~ari ~iji je mandat obi~no kra}i od vremena koje je potrebno da mera poka`e rezultate. Zbog toga, oni izbegavaju da se zalo- `e za ulagawe velikih finansijskih sredstava ~ija }e se opravdanost mo- `da pokazati tek posle 20 25 godina. U svakom slu~aju, mo`emo zakqu~iti da }e borba za qudske resurse biti sve zao{trenija. U konkurenciji razvijenog sveta mi ne mo`emo ra~unati na kupovinu radne snage. Moramo je, dakle, sami uzgajati i nastojati da je ovde i zadr`imo. U procesu ja~awa uloge `ene, kao jednog od milenijumskih ciqeva, pored promocije `ena lekara, bankara, nau~nih radnika potrebno je na isti na~in promovisati i profesiju `ene majke, tj. promovisati one `ene iz dobrostoje}ih porodica koje imaju troje ili ~etvoro dece. LITERATURA Bouvier, L.F., C.E. Da v i s (1982): The Future Racial Composition of the United States. U.S. Government Printing Office, Washington D. C. Brown, F. George (1984): Conference Report: United Nations International Conference on Population, Mexico City, 6 13 August 1984. Studies in Family Planning, pp. 296 302. CICRED, (2005): Policy Implications of Age-Structural Changes. Comittee for International Cooperation in National Research in Demography, Paris. Coale, Ansley (1959): Increases in Expectation of Life and Population Growth. Proceedings of the Conference of the International Union for the Scientific Study of Population, Vienna. \ur ev, S. Branislav (2004): Koliko dece treba Srbiji? Stanovni{tvo, broj 1 4, str. 29 44. Demeny, Paul (2003): Population Policy Dilemmas in Europe at the Dawn of the Twenty-First Century. Population and Development Review, Volume 29, Number 1, pp. 1 28. De m e n y, P a u l (1986): Pronatalist Policies in Low-Fertility Countries: Patterns, Performance, and Prospects. In Kingsley Davis, Michael S. Bernstam, Rita Ricardo-Campbel, editors: Below Replacement Fertility in Industrial Societies. Population and Development Review, A Supplement to Volume 12, pp. 335 358. Espenshade J. Thomas (1980): Rising a Child Can Now Cost $85,000. Intercom, Vol. 8, No.9, pp.9 19 Eurostat, (2005): News release. http://europa.eu.int/comm/eurostat
Murray Anne Firth (1985): A Global Accounting. Environment, Vol. 27, No.6, pp. 7 34. Population Reference Bureau (2002): Family Planning Worldwide 2002 Data Sheet. Ra{evi}, Mirjana (2001): Abortus i pronatalitetna politika. Zbornik Matice srpske za dru{tvene nauke, br. 110 111, str. 75 82. Ra{evi}, Mirjana (1997): Faktori prirodnog fertiliteta. Stanovni{tvo, broj 3 4, str. 93 107. Teitelbaum S. Michael, Jay M. Winter, (1985): The Fear of Population Decline. Academic press, Orlando, Florida. United Nations (2003): Population Newsletter. Population Division, Department of Economic and Social Affairs, New York. United Nations (2004): State of World Population 2004. UNFPA, New York. United Nations (2005a): State of World Population 2005. UNFPA, New York. United Nations (2005b): Population Chalenges and Development Goals. Department of Economic and Social Affairs, New York. 17 CHALLENGES OF POPULATION DECLINE by Branislav S. \ur ev Summary The paper points out advantages and limitations of contemporary age-structural transition. Age-structural transition may create favorable conditions for fulfillment of millennium development goals, However, it cannot create sustainable demographic development and remove danger of extinction of some nations. The only remedy is family planning program and huge financial resources that will support it for a long period of time.