Petnichke sveske 64.pdf

Транскрипт

1 Milan Markovi} i Tamara Pavlovi} Predstave vladarki na srpskom srednjovekovnom novcu Ovaj rad se bavi analizom numizmati~ke gra e, srpskog srednjovekovnog novca sa predstavama vladarki, u poku{aju da se utvrdi njihov dru{tveni i politi~ki status u srednjovekovnoj Srbiji. Serija obuhvata novac koji je kovan od vremena kralja Radoslava (XIII vek) do pada srpske despotovine (XV vek). Analizom je utvr eno da u celokupnoj seriji bele`imo prisustvo predstava carice Jelene Asen Nemanji}, kraljice Jelene Mrnjav~evi}, kao i predstave tri nepoznate vladarke. Numizmati~ki nalazi, kao i drugi istorijski izvori, pokazuju da su ove vladarke imale odre eni dru{tveni i politi~ki uticaj u datom istorijskom periodu. Interesantno je da sli~ne dru{tvene pojave i njihov obim bele`imo i u srednjovekovnim dr`avama zapadne i isto~ne Evrope. Ostaje otvoreno pitanje za{to neke druge vladarke, kao {to su Jelena An`ujska i kneginja Milica Lazarevi} pored svog visokog politi~kog uticaja, {to nam istorijski izvori govore, nisu imale novac sa svojim likom. Uvod Po svom dru{tvenom polo`aju u srednjovekovnoj Srbiji razlikujemo slobodne `ene vlastelinke i `ene koje `ive u gradovima od onih koji su zavisne. Me u slobodnim `enama isti~u se `ene vladara dr`ave, kao i `ene oblasnih vladara, koje su delile tron sa svojim mu`evima i imale odre ena prava (Fostikov 2004: 328). Iako su one bile pripadnice vladaju- }eg sloja, postoji malo podataka koji opisuju njihove `ivote. Jedan od na~ina na koji mo`emo ste}i uvid u `ivot `ena iz vladaju}ih slojeva jednog dru{tva jeste analiza numizmati~ke gra e na kojima se pojavljuju njihove predstave, jer novac sam po sebi u srednjem veku predstavlja odre enu politi~ku i dru{tvenu mo}. Pore enjem numizmati~ke gra e sa istorijskim izvorima mogu}e je pratiti dru{tveni, politi~ki status i uticaj srpskih srednjovekovnih vladarki u periodu od XIII do XV veka. Va`no je ista}i da do sada nije bilo radova koji su koristili ovakav metodolo{ki model u cilju mogu}eg utvr ivanja statusa `ena u jednoj srednjovekovonoj dr`avi, pa stoga jedan od ciljeva ovog rada jeste i davanje odre enog modela u svetlu takve vrste istra`iva~kog rada. Milan Markovi} (1989), Zemun, Dobrovolja~ka 24, u~enik 4. razreda Zemunske gimnazije Tamara Pavlovi} (1989), Pan~evo, Moravska 4, u~enica 4. razreda Gimnazije,,Uro{ Predi} u Pan~evu MENTOR: student III godine na Filozofskom fakultetu u Beogradu ZBORNIK RADOVA 2008 ARHEOLOGIJA 309

2 Analizirana serija brojala je 10 razli~itih vrsta novca, klasifikovana po pripadnosti, od vremena kralja Radoslava (XIII vek), kada se prvi put pojavljuje kovani novac u srpskoj dr`avi, do pada srpske despotovine (XV vek), sa teritorija koje su obuhvatale tada{nje prostore srpske kraljevine, carevine i despotovine. Kao osnovni izvor numizmati~kog materijala kori{}eni su katalozi srpskog srednjovekovnog novca (Dimitrijevi} 2001; Ivani{evi} 2001), kao i mnogobrojni publikovani pojedina~ni i grupni nalazi. Tokom analize obra}ena je posebna pa`nja na polo`aj i likovnu predstavu vladara i vladarke, insignije simbol mo}i, ostale likovne predstave koje se pojavljuju na aversu i reversu, kao i na natpis. Tako e, prikupljeni podaci sadr`avali su i informacije vezane za vreme i mesto kovanja, cirkulaciju i monetarnu mo} novca, kao i op{te karakteristike kovanice. Nakon numizmati~ke analize rezultati su objedinjeni sa istorijskim izvorima u cilju potvrde dru{tvenog i politi~kog statusa vladarke. Deskripcija novca i analiza numizmati~ke gra e U celokupnoj numizmati~koj seriji bele`imo prisustvo predstava carice Jelene Asen Nemanji}, kraljice Jelene Mrnjav~evi}, kao i predstave tri nepoznate vladarke. Najstarija predstava vladarke uo~ena je na novcu kralja Milutina Nemanji}a (XIII vek) i ova kovanica ~ini jedinstveni primer predstave nepoznate vladarke u ovoj emisiji. Novac je izra en od srebra i te`i 2.3 g (Dimitrijevi} 2001: 55). Na aversu je predstavljen kralj sa ra~vastom krunom, u dugoj haljini, kako sedi na prestolu. U desnoj ruci dr`i ma~, u levoj zastavu, a tako e je prisutan i natpis. Na reversu novca nalazi se kraljica sa ra~vastom krunom i velom, u dugoj haljini sa ogrta~em (hlamidi). Ona sedi na prestolu i dr`i krinov cvet. Na reversu nema tragova natpisa (T I/1). Predstave carice Jelene Asen Nemanji} konstatovane su na novcu njenog mu`a, cara Stefana Du{ana IV Nemanji}a (XIV vek), na novcu njenog sina, kralja i cara Stefana Uro{a V Nemanji}a (XIV vek), kralja Vuka{ina Mrnjav~evi}a (XIV vek), kao i na emisijama koje je sama kovala. Novac gde je predstavljena carica Jelena Asen Nemanji} sa carem Stefanom Du{anom IV Nemanji}em kovan je od srebra i te`ine izme u 0.22 i 1.45 g. Na aversu, kod ovog tipa novca, car se nalazi levo, a carica desno, s tim {to postoje razlike u predstavama na kojima vladar i vladarka sede ili stoje. Njihove odore su na ve}ini nalaza divitisioni (ravna haljina ukra{ena vezom), me utim postoji i nekoliko nov~i}a gde su predstavljeni u svetovnim haljinama. Izme u sebe dr`e krin i krst koji mo`e biti 310 PETNI^KE SVESKE 64 DEO III

3 jednostruki sa postoljem ili dvostruki. U drugoj ruci naj~e{}e se nalazi skiptar, koji mo`e biti sa krstom ili cvetom na vrhu. U re im slu~ajevima, na nekoliko vrsta novca, druga ruka je na prsima. Na skoro svim vrstama uo~eni su natpisi koji imaju isto zna~enje, ali ipak postoje kalupske razlike. Predstave Isusa Hrista se nalaze na reversu. Prikazan je na prestolu, pred otvorenim grobom (supedaneum) ili u stoje}em stavu oivi~en nizom ta~aka koji simboli{e oreol oko cele figure (mandorle). Na reversu bele`imo natpise i heraldi~ke simbole (T I/2). Na novcu gde je Jelena Asen Nemanji} predstavljena sa sinom Uro{em V Nemanji}em razlikujemo dve vrste, i to: Jelena sa kraljem Uro{em i Jelena sa carem Uro{em. Prva je izra ena od srebra te`ine od 0.65 do 1 g. Na aversu je predstavljen vladar koji stoji levo sa kupolastom i vladarka, sa desne strane, sa ra~vastom krunom. Izme u sebe dr`e visoki dvostruki ili jednostruki krst, dok se u drugoj ruci nalazi skiptar sa krstom, a re e sa cvetom na vrhu. Na nali~ju se nalazi vi{e razli~itih predstava Isusa Hrista, kako sedi na prestolu i stoji u mandorli. Ni na jednoj kovanici iz ove vrste nemamo prisustvo heraldi~kih simbola, dok natpis bele`imo samo na jednoj varijanti. Izdvajamo i varijantu kovanice na kojoj se nalazi predstava {lema sa ~elenkom i perjanicom, kao i varijantu gde su vladar i vladarka predstavljeni isklju~ivo u divitisionima. Na reversu ove vrste nalaze se predstave sastavljene od razli~itih natpisa i heraldi~kih simbola (T I/3). Drugoj varijanti pripada ukupno deset kovanica izra enih od srebra i te`ine od 0.45 do 1.30 g. Avers odlikuju figure cara koji stoji sa leve strane i carice sa desne, u divitisionima, s tim {to postoji izuzetak gde car i carica sede na prestolu. Na emisijama se pojavljuju dvostruki krstovi i krinovi, koje dr`e car i carica zajedno, dok su u drugoj ruci skiptar sa krinom, krstom ili kuglama na vrhu. Na reversu imamo motiv Isusa Hrista kako sedi na prestolu i stoji pored supedaneuma sa predstavama heraldi~kih simbola i razli~itim kombinacijama natpisa (T I/4). Bele`imo i jedinstveni primerak kovanice izra ene od srebra i te`ine 0.90 g. Na aversu se nalazi carica koja nosi krunu i zrnastu nimbu, u divitisionu. U desnoj ruci dr`i skiptar sa krstom, a u levoj svitak. Na novcu je predstavljen heraldi~ki simbol i natpis. Car sa kupolastom krunom i zrnastim nimbom nalazi se na reversu. On sedi na prestolu, u divitisionu. U rukama dr`i skiptar sa krstom i svitak. Na reversu je tako e evidentiran i natpis (T I/5). Novac koji je samostalno kovala carica Jelena Asen Nemanji} (XIV vek) izra en je od srebra i te`ine od 0.85 do 1.13 g (Ivani{evi} 2001: 141). U ovoj vrsti razlikujemo tri varijante, od kojih su dve jako sli~ne. Prve dve nose iste predstave: na aversu vladara koji ja{e i dr`i skiptar i na reversu {lem sa ~elenkom. Razlikuju se jedino na osnovu natpisa. Na aversu tre}e varijante bele`imo predstavu cara Uro{a koji sedi na prestolu, ZBORNIK RADOVA 2008 ARHEOLOGIJA 311

4 TABLA T I 312 PETNI^KE SVESKE 64 DEO III

5 u sve~anoj haljini, u ruci dr`i skiptar sa krstom, dok je na reversu prikazana stoje}a figura carice Jelene u sve~anoj odori (T I/6). Kako istorijski izvori i numizmati~ki materijal bele`e carica Jelena Asen Nemanji} kovala je novac zajedno sa kraljem Vuka{inom Mrnjav~evi}em, koji je bio savladar cara Uro{a V Nemanji}a. Ova vrsta novca je izra ena od srebra, a te`ine je od 1 do 1.30 g. Na aversu se pojavljuje kralj sa kupolastom krunom u vladarskoj haljini. On u desnoj ruci dr`i skiptar. [lem sa ~elenkom i glavom na vrhu, nalaze se na reversu. Na nali~ju, isto kao i na licu, nalazimo natpise (T I/7). Kraljica Jelena Mrnja~evi} predstavljena je na novcu svog mu`a kralja Vuka{ina Mrnjav~evi}a (XIV vek), kao i na emisijama koje je sama kovala. Vrsta novca gde su kralj i kraljica predstavljeni zajedno izra en je od srebra, te`ine od 1.03 do 1.28 g. Razlikujemo tri varijante u prikazu predstave, i to: u prve dve varijante imamo predstavu `enske figure sa ra~vastom krunom i pored nje, u prvoj predstavu {lema sa ~elenkom, i u drugoj kralja sa kupolastom krunom. U ovoj varijanti kralj i `enska figura dr`e jednom rukom trostruki krst, dok drugom rukom kralj dr`i skiptar sa krstom, a kraljica sa kuglama na vrhu. Na reversu obe varijante imamo predstavu Isusa Hrista i heraldi~kih simbola, dok natpise bele`imo i na aversu i reversu. Tre}u varijantu ~ini predstava kralja i kraljice, na reversu, u sve~anim haljinama, koje dr`e trostruki krst i skiptar. Na aversu ove varijante imamo predstavu Isusa Hrista (T I/8 Me u emisijama koje je kraljica Jelena Mrnjav~evi} sama kovala, novac je izra ivan od srebra, te`ine od 0.80 do 1.18 g i razlikujemo tri varijante. Kod prve na aversu imamo natpise bez figure vladara ili vladarke, dok kod druge imamo predstavu {lema sa ~elenkom. Kod obe varijante na reversu imamo predstavu Isusa Hrista. Tako e, razlikujemo i tre}u varijantu, gde je na aversu predstavljen {lem sa ~elenkom i na reversu kralj sa zatvorenom krunom u vladarskoj haljini, dok ja{e konja i u ruci dr`i skiptar (T I/9). U seriji bele`imo i novac sa neidentifikovanom vladarkom koji pripada `upanu Nikoli Altomanovi}u (XIV vek). Materijal i te`ina novca su nepoznati. Avers je prikazan u vidu {lema sa ~elenkom i perjanicom. Vladar sa kupolastom krunom i vladarka sa ra~vastom krunom, u vladarskim haljinama, nalaze se na reversu novca. Stoje okrenuti licem i dr`e dvostruki krst (T I/10) Tako e, bele`imo i jednu vrstu neodre enog novca, ~iji su materijal i te`ina nepoznati. Na licu su predstavljeni kralj i kraljica, dok se na nali~ju nalazi Isus Hrist (T I/11). ZBORNIK RADOVA 2008 ARHEOLOGIJA 313

6 Diskusija Na osnovu numizmati~ke analize, videli smo da je na srpskom srednjovekovnom novcu, u periodu od XIII do XV veka, predstavljeno ukupno pet vladarki, od kojih su tri nepoznate, dok su ostale dve predstave vezane za caricu Jelenu Asen Nemanji} i kraljicu Jelenu Mrnjav~evi}. Istorija prikazuje caricu Jelenu Asen Nemanji} ( ) kao veoma mo}nu `enu tog doba. Naro~itu ulogu imala je u javnom `ivotu, kao pratilac celokupne politike, koju je car Du{an sprovodio. U srpskoj istoriji nema vladarke koja se toliko isti~e za vreme `ivota svoga mu`a kao ona (Purkovi} 1975: 10). U brojnim poveljama je sa~uvano da je Jelena bila veoma bitna kada se radilo o politici srednjovekovne Srbije (1975: 14). Zabele`eno je da je u~estvovala u mno{tvu pregovora sa svojim mu`em i da je prva `ena u istoriji Srbije koja javno i otvoreno istupa u politi~kim pitanjima. Njena politi~ka aktivnost traje i posle smrti cara Du{ana, kada posebno dolazi do izra`aja. Srpsko carstvo se raspada i carica Jelena koristi priliku da zavlada Serskom obla{}u uz pomo} vojske i godine postaje samostalni vladar-despina, ali i dalje priznaje vrhovnu vlast cara Uro{a. Carica Jelena se sa politi~ke scene povla~i godine, kada vlast nad Serom predaje despotu Uglje{i Mrnjav~evi}u (Ivani{evi} 2001: 141). Ukoliko inkorporiramo ove informacije u numizmati~ku gra u, mo`emo videti kontinuirani porast uticaja, koji je imala od trenutka stupanja na politi~ku scenu, pa sve do povla~enja iz javnog `ivota. Ovu pojavu bele`imo na numizmati~kom materijalu, i to upravo na primeru cari~ine predstave, kako na aversu, tako i na reversu. Sam avers, tj. lice novca, je ona strana novca na kojoj je prikazan izdavalac novca u slici ili tekstu. Ta li~nost garantuje za taj novac u svakom pogledu u kome je garancija potrebna za procentualnu i te`insku sadr`inu metala, kao i samu ~injenicu da je taj novac zakonsko sredstvo pla}anja na teritoriji kojom prikazana li~nost vlada (Mihailovi} 2000: 24). S druge strane, revers novca, tj. nali~je, sadr`i neke dodatne predstave, grb, naznake vrednosti, i/ili natpis. Sagledavanje ovih ~injenica nam poma`e u toj meri da mo`emo razlikovati polo`aj carice Jelene Asen Nemani} za vreme vladavine svoga mu`a i sina. Za vreme cara Du{ana i kralja Uro{a, carica se pojavljuje na nekoliko predstava na aversu novca, ali nikada sama. Ipak, kada je Uro{, postav{i car, po~eo da kuje svoj novac, njegova majka se predstavlja na aversu novca zajedno sa njim, ali ima i jedinstvenih serija gde se ona sama nalazi na aversu, a car Uro{ na reversu. Dakle, mo`e se primetiti da je carica Jelena Asen Nemanji} zaista bila mo}na vladarka samim tim {to su njene predstave zastupljene na aversu novca, ali se isto tako primeti da nije bila jednako mo}na za vreme vladavine 314 PETNI^KE SVESKE 64 DEO III

7 mu`a i sina, o ~emu nam govore i istorijski izvori. Vrhunac njene mo}i je dostignut u trenutku kada vlada Serom, {to se odrazilo u samostalnom kovanju novca u periodu od do godine. O kovanju njenog novca ne postoje skoro nikakvi pisani istorijski izvori i zato ve}inu stvari mo`emo samo pretpostaviti na osnovu analize tog novca. Kao {to je napomenuto, postoji pet vrsti njenog novca. Iako je kovala novac, carica Jelena Asen Nemanji} se pojavljuje na samo jednoj varijanti, i to na reversu novca. Dakle, pitanje koje se name}e je za{to predstavâ carice nema na njenom novcu i da li je glavni razlog tome to {to je carica i pored samostalne vladavine, priznavala vrhovnu vlast sina, pa nije smela da kuje novac sa svojim predstavama ili razloge treba tra`iti u samom dru{tvenom polo`aju `ena, kako u srednjovekovnoj Evropi, tako i u Srbiji. O ulozi, vrednosti i cirkulisanju novca carice Jelene Asen Nemanji} je nemogu}e diskutovati. Razlog tome su neistra`enost same srpske srednjovekovne numizmatike i nedostatak pisanih izvora. Ono {to se zna je to da je novac carice kovan po uzoru na nov~ani sistem cara Uro{a (Ivani{evi} 2001: 31). Tako e, mo`emo pretpostaviti da je ovaj novac kovan u kovnici u Skoplju, jer je to bila jedina kovnica na teritoriji kojom je ona vladala. Posebnu vrstu novca na kojima se pojavljuje carica Jelena Asen Nemanji} pripada kovanicama na kojima se ona predstavlja sa kraljem Vuka{inom Mrnjav~evi}em, savladarem cara Uro{a V Nemanji}a. Me utim, carica se ne pojavljuje ni na aversu, ni na reversu ovog novca {to dovodi u sumnju da je ovo zaista njihovo zajedni~ko kovanje. S druge strane, istorijski izvori bele`e ovo zajedni~ko kovanje, pa stoga mo`emo smatrati da je ipak ova pretpostavka mogu}a. Ne zna se period kada je ovaj novac nastao, ali s obzirom na to da Vuka{in godine dobija titulu kralja, mogu}e je da je novac kovan ili te godine, dok je carica jo{ uvek vladala, ili nakon toga. Za razliku od mnogobrojnih sa~uvanih pisanih istorijskih izvora o carici Jeleni Asen Nemanji}, o `ivotu kraljice Jelene (Jevrosime) Mrnjav~evi} ne postoje zna~ajniji istorijski podaci. Kraljica Jelena Mrnjav~evi}, u narodu poznata kao Jevrosima, bila je `ena kralja Vuka{ina Mrnjav~evi}a. Iako nema podataka o njenom `ivotu, analize novca sa njenim predstavama ipak pokazuju da je bila uticajna vladarka. Kako na novcu kralja Vuka{ina bele`imo predstave `enske figure, koja se javlja na aversu, sama ili u pratnji vladara, pretpostavlja se da se radi o njegovoj `eni Jeleni Mrnjav~evi}. Ovoj tvrdnji ide u prilog predstave na ostalim varijantama Vuka{inovog novca gde su konstatovane predstave kralja i kraljice. Tek nakon smrti kralja Vuka{ina pojavljuje se novac kraljice bez imena. Iako nema istorijskih podataka da je kraljica Jelena Mrnjav~evi} kovala svoj novac, smatra se da taj novac mo`e samo njoj da pripada, jer ZBORNIK RADOVA 2008 ARHEOLOGIJA 315

8 je samo ona u to vreme nosila tu titulu i bila u mogu}nosti da kuje svoj novac (Jovanovi} 2001: 66). U jednoj od varijanti bele`imo na reversu predstavu kralja {to nam mo`e ukazati na to da nije bila dovoljno uticajna da se njena predstava nalazi na novcu ili razlozi le`e u politi~koj pot~injenosti od strane cara Uro{a V Nemanji}a ili od strane oblasnih vladara, jer u to vreme dolazi do raspada srpskog carstva. Interesantna je pojava da za sada ne znamo vrednost i cirkulaciju ove vrste novca na teritoriji Srbije i stoga ostaje otvoreno pitanje u kolikoj meri je kraljica Jelena Mrnjav~evi} bila mo}na, jer istorijski izvori koji govore o njenom `ivotu su jako oskudni, mo`emo pretpostaviti da bi pojava njenog novca mogla biti posledica neusagla{ene politike Vuka{inovih naslednika i celokupnog raspada srpskog carstva. Ostaje otvoreno pitanje zbog ~ega su u srpskoj srednjovekovnoj dr`avi samo carica Jelena Asen Nemanji} i kraljica Jelena Mrnjav~evi} kovale novac i koji su razlozi njihovog politi~kog uticaja i mo}i. Odgovore na ova pitanja pre svega treba tra`iti u samom polo`aju `ena u srednjem veku. Naime, srednjovekovna Srbija je bila pod velikim uticajem Vizantije, kako prihvatanjem pravoslavne vere i crkvenih kanona, pa tako i preuzimanjem odre enih krivi~nih i gra anskih normi (Fostikov 2004: 324). Ono {to je odlikovalo `ivot vladarki u Vizantiji jeste to {to su bile jedine `ene koje su uklju~ivane u politi~ki `ivot. Ponekad bi imale odlu~uju}u ulogu u odr`anju jedne dinastije, nekad bi i stvarno imale carsku vlast, bilo kao regentkinje bilo kao samostalne vladarke (Talbot 2006: 178). Odre ene ideje i uticaji su stizali i sa Zapada, prvenstveno iz Ugarske, a kasnije i iz Italije, pogotovo preko Dubrovnika. Svi ovi uticaji najvi{e su uspostavljani sklapanjem brakova izme u vladarskih porodica. Ono {to je bilo zajedni~ko i za Zapad i za Vizantiju je sam odnos dru{tva prema `eni. Celo dru{tvo je po~ivalo na stale{koj podeli, a tako e je postojala i unutra{nja podela pola, gde su mu{karci bili punopravni, a `ene rangirane kao ni`e (Fostikov 2004: 326). Klju~no pitanje je ko su onda `ene koje su uspele da prevazi u dru{tvene norme, da se izdignu i postanu samostalne, kao {to su u srednjovekovnoj Srbiji bile carica Jelena Asen Nemanji} i kraljica Jelena Mrnjav~evi}. Ono {to nam je poznato za obe vladarke je to da njihov uticaj raste u vremenu kada dolazi do postepenog raslojavanja nov~arstva srednjovekovne Srbije u XIV veku i otvaranja ve}eg broja manjih kovnica koje su radile za oblasne vladare ili feudalce. O~igledno je da je vreme raspada srpskog carstva bilo idealno za njihovo isticanje i osamostaljivanje. No, to ipak nije bilo sasvim dovoljno da se izdignu iznad dru{tvenih normi koje su vladale srednjovekovnom Evropom. Mo`emo pretpostaviti da je izvesna politi~ka i dru{tvena mo} zavisila i od njihovog li~nog karaktera, {to nam u prilog govore i informacije iz istorijskih izvora. Naime, u povelji Jovana Kantakuzina, zabele`eno je pri jednom susretu sa caricom 316 PETNI^KE SVESKE 64 DEO III

9 Jelenom Asen Nemanji}, da je ona ambiciozna, samovoljna, energi~na i pretenciozna `ena (Purkovi} 1975: 5). Postavlja se pitanje za{to u sopstvenim emisijama kovanja obe vladarke nemaju svoje samostalne predstave. Mo`emo pretpostaviti da su i pored svog li~nog dru{tvenog i politi~kog uticaja, ipak morale da po{tuju vrhovnu vlast cara Uro{a V Nemanji}a i oblasnih vladara. Istorijski izvori nam pokazuju da su, pored carice Jelene Asen Nemanji}, izvesni dru{tveni i politi~ki uticaj imale i kraljica Jelena An`ujska i kneginja Milica Lazarevi}. Postavlja se pitanje za{to predstava na novcu ove dve vladarke nisu konstatovane iako bele`imo postojanje novca njihovih mu`eva, sinova, ali i ~injenice da obe vladaju, u jednom trenutku, samostalno nad dr`avom. Jelena An`ujska, pre nego {to se udala za srpskoga kralja Uro{a I ( ), bila je princeza iz zapadnoevropske dinastije An`ujaca. Nakon {to je njen sin Dragutin, zbacio svog oca sa vlasti godine, Jelena od njega dobija na upravu posede u Primorju, Zeti, Trebinju, a u unutra{njosti Srbije dobila je na upravu Plav na gornjem Limu, kao i zamak Brnjaci (Nikoli} 1997: 49). ^ak i posle smrti Uro{a I Nemanji}a, Jelena je i dalje bila veoma va`na figura u politi~kom `ivotu kraljeva Dragutina i Milutina. Iako gubi titulu vladarke kraljevine Srbije, ona samostalno vlada izvesnim oblastima, biva politi~ki aktivna i ktitor mnogih manastira i crkava. Razlog neemitovanja njenog novca mo`emo tra`iti u ~injenici da na teritorijama, kojima ona vlada, kovnice po~inju sa radom tek krajem XIV veka. Kneginja Milica Lazarevi} postaje mo}na vladarka onog trenutka kada je knez Lazar poginuo na Kosovu polju i sve do tada ona je bila u senci svoga mu`a. U sklopu njegove dr`ave nalazila su se i tada dva najva`nija rudarska centra Novo Brdo i Rudnik. Na novcu koji je kovao knez Lazar, tokom cele svoje vladavine, ne postoji ni jedna predstava njegove `ene kneginje Milice. Posle smrti kneza, na politi~ku scenu Srbije stupa Milica kao jedini vladar Srbije. Ona je na toj funkciji ostala svega nekoliko godina, tj. sve dok je knez Stefan Lazarevi} bio maloletan. Ipak, pokazalo se da je Milica u tom kratkom periodu svoje vladavine imala odlu~uju}u ulogu u o~uvanju srpske dr`ave i da je imala visoku dru{tvenu i politi~ku mo}, iako tragove novca sa njenim likom nemamo. Razlog tome mo`emo tra`iti u dubokoj politi~koj krizi u koju je zapala srpska dr`ava posle Kosovske bitke i vazalnom odnosu prema Turskoj. Tek dolaskom despota Stefana Lazarevi}a na vlast dolazi do sprovo enja monetarne reforme. Pored predstava na novcu, nalazimo i predstave srpskih srednjovekovnih vladarki u crkvenom slikarstvu, tj. ktitorskim portretima i kompozicijama. Me utim, treba ista}i da su portreti i ktitorske kompozicije imali samo svetovnu ulogu i da nisu oslikavali mo} vladarki, za razliku od ZBORNIK RADOVA 2008 ARHEOLOGIJA 317

10 novca. Ipak, posvetili smo im pa`nju i uo~ili neke osnovne razlike i sli~nosti izme u predstava na novcu i na freskama. Ktitorske kompozicije uglavnom predstavljaju donatora koji u ruci dr`i model hrama u pratnji nekih ~lanova porodice, dok se portreti izra uju u cilju glorifikovanja dr`avne vlasti i crkvene hijerarhije. Portreti defini{u li~nost kroz socijalni status, rodbinske veze, vojne uspehe i pretenzije (Tomovi} 2006: 1). Me utim, izme u predstava vladarki na novcu i predstava na freskama, uo~avaju se neke sli~nosti, ali i bitne razlike. Dok se vladarke na novcu predstavljaju i samostalno i uz prisustvo vladara, na freskama, tj. portretima, one se uvek nalaze u pratnji vladara, nikada samostalno. Uvek se nalaze u istom stavu kao i mu`evi, ali prikazane iza njih. Ovakve predstave se ne menjaju ~ak ni kada su one ktitorke manastira, {to potvr uju ~injenice da su jedine ktitorke kraljica Jelena An`ujska i kneginja Milica, u svojim zadu`binama prikazane zajedno sa svojim mu`evima. S druge strane, ono {to je zajedni~ko za predstave vladarki na novcu i na freskama su odela i vladarske insignije. Kao i na novcu, na freskama su prikazane uvek desno od vladara, skoro uvek u divitisionima, sa otvorenom krunom, skiptrom i prependulijama. Zaklju~ak Na osnovu celokupne analize mo`emo uvideti da u periodu od XIII do XV veka imamo predstave tri nepoznate vladarke na novcu kralja Milutina, kralja Nikole Altomanovi}a i primerak neodre enih li~nosti, kao i carice Jelene Asen Nemanji} i kraljice Jelene Mrnjav~evi}. O politi~koj i dru{tvenoj ulozi ovih nepoznatih vladarki ne mo`emo vi{e zaklju~iti, jer pored nepoznavanja njihovih li~nosti, nemamo nijedan istorijski izvor koji bi nas uputio na njihovu pripadnost i informacije o njihovom `ivotu. Ipak, mo`emo pretpostaviti da su samom pojavom na ovom novcu njihova dru{tvena i politi~ka mo} bila u izvesnoj meri zna~ajna. Druga~iju sliku imamo na novcu koji pripada carici Jeleni Asen Nemanji} i kraljici Jeleni Mrnjav~evi}. Mo`emo zaklju~iti da su politi~ka situacija, mo}ni mu`evi i njihova individualnost bili faktori koji su uticali na to da postanu dru{tveno i politi~ki mo}ne, {to je rezultiralo da pored samostalne vladavine i samostalno kuju svoj novac. Ostaje otvoreno pitanje za{to predstava vladarki, kao {to su kraljica Jelena An`ujska i kneginja Milica Lazarevi}, nema na novcu njihovih mu`eva, kao i za{to, pored izvesne politi~ke mo}i i samostalnog vladanja, nisu kovale svoj novac. Interesantno je da kovanje novca u Srbiji po~inje krajem XIII i traje do polovine XV veka, a predstave vladarki na novcu bele`imo od kraja XIII i kroz ceo XIV vek. 318 PETNI^KE SVESKE 64 DEO III

11 Name}e se zaklju~ak da je ve}ina srpskih vladara (kralj Milutin, carevi Du{an i Uro{, `upan Altomanovi}), sem kralja Radoslava, Uro{a I, Dragutina, Vladislava II i Stefana De~anskog imala predstave vladarki na svom novcu. To je direktan dokaz da su vladarke u srednjovekovnoj Srbiji imale veoma visok politi~ki i dru{tveni polo`aj. bismo da se zahvalimo arheolozima dr Slavici Kruni}, iz Muzeja grada Beograda, mr Dejanu Radi~evi}u, sa Filozofskog fakulteta u Beogradu, kao i istori~aru umetnosti MA Marki Tomi}, iz Zavoda za za{titu spomenika kulture Valjevo na pru`enoj dragocenoj pomo}i prilikom izrade ovog rada. Literatura Dimitrijevi} S Katalog srpskog srednjovekovnog novca. Beograd: Zavod za ud`benike i nastavna sredstva. Fostikov A. izme u vrline i greha. U: Privatni `ivot u srpskim zemljama srednjeg veka, (ur. Z. Hamovi}). Clio, str Ivani{evi} V Nov~arstvo srednjovekovne Srbije. Beograd: Stubovi kulture. Jovanovi} M Srpski srednjovekovni novac. Beograd: Narodna biblioteka Srbije. Mihalilovi} V Novac srpskih velika{a iz vremena carstva. Beograd: Muzej grada Beograda. Nikoli} D Srpske kraljice i carice. Despotovac: Narodna biblioteka Resavska {kola. Purkovi} M Jelena, `ena cara Du{ana. Diseldorf: Izdanje Srpske pravoslavne eparhije za zapadnu Evropu. Talbot A-M. iz carske porodice. U Vizantinci (ur. Z. Hamovi}). Beograd: Clio, str Tomovi} S Predstave vladarki u zidnom slikarstvu doba Nemanji}a. Diplomski rad. Odeljenje za arheologiju Filozofski fakultet, Beograd. Milan Markovi} and Tamara Pavlovi} Spectacle of Women Figure on Serbian Mediaeval Coins Women in mediaeval Serbia are divided into those who are free-squires and women in cities, and those who are dependant. A special category is that of Serbian queens and wives of regional rulers, who shared the throne with their husbands and had special rights in which they were equal with male rulers. One of the ways that we can see what the ZBORNIK RADOVA 2008 ARHEOLOGIJA 319

12 lives of women in higher layers of a society were like is based on the analysis of numismatic material. Through this analysis we tried to find out how powerful the women rulers in mediaeval Serbia were, in what kind of relation they were with their husbands and sons, and whether they had any influence on making decisions in the country. This study encompassed the period of mint since king Radoslav ( ) until the fall of the Serbian Despoty (1459). Research shows that only two Serbian women rulers made their own money, empress Jelena and queen Jelena. However, other women rulers are also shown on money, but they remain unknown for now, and we cannot say anything about their influence and their part in mediaeval Serbia. The obtained results show that the reasons for the rise of empress Jelena and queen Jelena were not dependant only on the political situation. Political situation, powerful husbands and their individuality are factors which influenced the fact that they became powerful, which also resulted in their absolute reign and presence on coins. 320 PETNI^KE SVESKE 64 DEO III