KERAM IKA-KETONI 75 pri norm alnoj okolnoj tem peraturi tako krhka da se lome i pri vrlo slabom udarcu. Metalokeramika je posebna grana keramike. O na

Транскрипт

1 KEAM KA-KETON 75 pri norm alnoj okolnoj tem peraturi tako krhka da se lome i pri vrlo slabom udaru. Metalokeramika je posebna grana keramike. O na obuhvaća postupke za izradbu predm eta od m etala koji imaju vrlo visoku tem peraturu taljenja, što otežava njihovu obradbu. Prešanjem takvih m aterijala u praškastom stanju i naknadnim sinteriranjem postižu se izvanredna svojstva proizvoda. Ta je grana keramike postala prijeko potrebna za izradbu niza proizvoda na bazi volframa, molibdena i tantala. Lijevanje takvih m etala nije moguće, jer žestoko reagiraju s m aterijalom tignjeva za lijevanje. Lijevanjem, osim toga, ne mogu se dobiti porozni proizvodi, a prilikom lijevanja metal se ne može održati čistim jer se legira s drugim materijalima. K ao sirovine obično se upotrebljavaju metalni oksidi ili hidroksidi u obliku prašine. Sirovine m oraju imati mali koefiijent toplinskog rastezanja, pa se zbog toga karbonati i sirovine koje sadrže vodu m oraju prije toga peći. Sirovine se m oraju vrlo fino usitniti. K ako su metalne sirovine obično žilave, teško se melju u kugličnim mlinovima, pa se usitnjuju posebnim postupima. Prešaju se u m atriam a pod tlakom od 100* 1000 M Pa. Zbog toga alati m oraju biti izrađeni od najkvalitetnijeg čelika. M etalna se prašina pod tako visokim tlakom fino pakuje i tvori čvrste otpreske, što je vrlo povoljno za sinteriranje. Volfram-karbid ima tem peraturu taljenja 2800 C, ali uz dodatak kobalta on se gusto sinterira na tem peraturi 1400 C. Hlađenjem se stvaraju kristali volfram-karbida. K arbidi metala ne smiju se sinterirati u oksidaijskoj atmosferi. Zbog toga se m oraju upotrijebiti speijalne peći, koje se grade kao komorne i tunelske peći. Oksidna keramika. To su proizvodi velike gustoće i izvanredne tvrdoće, postojani na oksidativne i reduktivne uvjete do visokih tem peratura. Prim arna im je upotreba u aparatim a gdje je potrebna kemijska postojanost prem a djelovanju različitih agensa. Od takvih se masa proizvode svjećie za motore, različiti alati, pirom etarske ijevi, lani, kugle za mljevenje, kemijske pumpe, vodilie, mlaznie, ploče i si. D obivaju se iz taljene (sinterirane) glinie (A120 3) ili iz glinie i drugih oksida. S. 29. Dijagram taljenja sustava A120 3 S i0 2 s faznim sastavima Proizvodi se prešaju ili lijevaju pod tlakom na običnoj i povišenoj tem peraturi. K ompliirani kom adi oblikuju se izostatskim prešanjem. N a si. 29 dijagram je taljenja sustava Al20 3/S i0 2 iz kojeg se vidi kako siliij(v)-oksid (S i0 2) i aluminij()- C s N V 15> 2 5 ^ i S. 30. Dijagram spinela M go - MgO MgO ai2o 3 % MgO a i2o 3 -oksid (A120 3), već prem a sastavu i tem peraturi pečenja, tvore mineraloške sastave i mješavine faznih kom ponenata. Spinel M go A120 3 predstavnik je čitave jedne obitelji sastava koji slično kristaliziraju i imaju neka slična svojstva. Spineli se nalaze u općoj formuli M eno M e^o ^. N a toj se strukturi gradi niz sastava koji manifestiraju određena svojstva karakterizirana visokom čvrstoćom i stabilnošću na povišenim tem peraturama. N a si. 30 prikazan je dijagram taljenja sustava M go A Eutektikum se nalazi u sastavu 55% A120 3 i 2030 C, a druga točka u sastavu 97% A120 3 i 1925 C kao tem peratura taljenja. Visoka točka taljenja spinela pri 2135 C predstavlja sastav koji daje proizvod (materijal) još veće otpornosti na visokim tem peraturam a. L T. : E. yshkezvitsh, Oxydkeramik. Springer Verlag, Berlin Liebsehar-Willert, Tehnologie der Keramik. VEB Verlag D er K unst, D resden W. D. Kingeri, Cerami fabriation proesses. M assahusetts nstitute of Tehnology, F. Singer, S. S. Singer, ndustrial eramis. Cham pan & Hall Ltd, London E. Krause, Tehnologie der Grobkeramik. VEB Verlag für Bauwesen, Berlin F. Moore, heology of erami systems. nstitute of Ceramis, Textbook Series, London T. Haase, Keramik. VEB Deutsher Verlag für G rundstoffindustrie, Leipzig H. Salmang, H. Sholze, Die physikalishen und hemishen Grundlagen der Keramik. Springer Verlag, Berlin-Heildelberg-New York W. H inz, Silikate, sv. 1. i 2. VEB Verlag für Bauwesen, Berlin D. Biijak KETON, organski spojevi koji sadrže karbonilnu grupu ) - = o izravno vezanu na dva atom a ugljika. Kemijska im O je formula, dakle, C ' ili skraćeno CO', gdje su i ' bilo koje alkilne ili arilne grupe. Simetrični ketoni imaju jednake grupe i ', a miješani ketoni različite. U prirodi se u znatnijim količinama pojavljuju samo neke skupine ketona. M nogi makroiklički ketoni nalaze se u životinjskim izlučevinama. Steroidni ketoni uglavnom su horm oni kore nadbubrežne žlijezde i seksualni horm oni, dok se mnoštvo terpenskih ketona nalazi u prirodi u eteričnim uljima. K etoni se upotrebljavaju kao sirovine za laboratorijsko i industrijsko dobivanje mnogih važnih organskih spojeva, te kao otapala i sredstva za ekstrakiju. Upotrebljavaju se također u industriji lakova, plastičnih masa, bojila, mirisa, u farmaeutskoj i tekstilnoj industriji, te u mnogim drugim područjim a kemije i tehnologije. Nomenklatura ketona. Obična ( trivijalna) imena jednostavnih simetričnih ketona izvode se od imena kiseline koja bi pirolizom dala keton. Tako bi aeton, C H 3C O C H 3, m ogao nastati od dvije molekule otene kiseline (etanske kiseline, C H 3COOH), a i-butiron, (C H 3)2C H C O C H (C H 3)2, od dvije molekule /-maslačne kiseline (2-m etilpropanske kiseline, (CH 3)2CHCO O H ). Prem a drugom načinu, ketoni se imenuju tako da se imenima alkilnih ili arilnih grupa koje su vezane na karbonilnu grupu dodaje riječ keton. G rupe se navode redom prem a engleskoj abeedi: C H 3C O C H 3 aeton ili dimetilketon C H 3C O C 2H 5 etilmetilketon C 6H 5C O C H 3 aetofenon ili metilfenilketon Uobičajen je i stariji način imenovanja, prem a kojem se grupe u imenu ketona navode prem a složenosti npr. C H 3C O C 2H 5 naziva se metiletilketon. Za označavanje položaja supstituenata u ketonim a često se upotrebljavaju grčka slova. Alfabet počinje na ugljikovu atom u u susjedstvu karbonilne grupe. Ako obje grupe ( i ') sadrže supstituente, oba se lana označuju slovima, a rtia gore uz slovo upotrebljava se za razlikovanje dvaju lanaa: o BrCH2C H 2C O CH 3 ß-brometilmetilketon h 3 h i o h 2 h 2f a-klor-jß'-fluordietil keton

2 76 KETON Prem a sistematskoj nomenklaturi ketona (prema pravilima nternaionalne unije za čistu i primijenjenu kemiju, UPAC) ugljikov atom karbonilne grupe član je najdužeg lana ugljikovih atom a. K arbonilna grupa označuje se sufiksom (završetkom) -on, koji se dodaje imenu osnovnog ugljikovodika. Položaj karbonilne grupe označuje se brojem ako ime bez broja nije jednoznačno. Broj se stavlja ispred korijena imena ili ispred sufiksa -on. Smjer brojenja članova najdužeg lana odabire se tako da ugljik karbonilne grupe dobije što manji broj: C H 3 C O C H 2 C H 3 C H 3 C O C H 2 C H 2 C H 3 C H 3 C H 2 C O C H 2 C H 3 butanon C H 3 C O C H C H 2 C H 2 C H 3 C H 2 C H 2 C H 3 3-propil-2-heksanon 2-p en tanon (ili pentan-2-on ) 3-pentanon (ili pentan-3-on) C H 2 = C C O C H 2 C O C H 3 C H 2 C H 3 5 etil -5-heksen-2,4-dion Fizička svojstva ketona. K etoni male molekularne mase (C 3 i C 4) jesu tekućine karakterističnog mirisa, dobro topljivi u vodi, lako hlapljivi i destiliraju se bez raspadanja. Ketoni velike m olekularne mase jesu kristalinične tvari visokog vrelišta i dobro su topljivi u uobičajenim organskim otapalim a. Vrelište članova hom olognog niza ketona povećava se za ~ 2 0 C za svaku grupu C H 2. K etoni su polarni spojevi zbog dipolnog m om enta karbonilne grupe, pa imaju više vrelište od nepolam ih spojeva slične m olekularne mase kao što su alkani i eteri. O ni se ne m ogu međusobno vezati međum olekularnim vodikovim vezama jer ne sadrže vodikove atom e vezane na kisik, već samo na ugljik. Zbog toga ketoni imaju niže vrelište od alkohola i karboksilnih kiselina slične m olekularne mase. Ugljik karbonilne grupe ima trigonalnu hibridizaiju (sp2). Povezan je s kisikovim atom om i s dva a-ugljikova atom a (u grupam a i ') <r-vezama, koje leže u jednoj ravnini, a kutovi m eđu vezama iznose približno 2,09 radijana (120 ). 7r-veza karbonilne grupe okom ita je na ravninu u kojoj se nalaze r-veze: D, = o Duljina dvostruke veze C = 0 u ketonima iznosi 122 pm. Ta veza ima energiju oko 7,3 O5 Jm o l- 1 (175 k alm o l"x), što je više od dvostruke energije jednostruke veze C O u eterima, oko 3,5 105 Jm o l 1 (85 kalm ol-1 ). Kisik je znatno elektronegativniji od ugljika, pa je veza C = 0 polarizirana i ima dipolni m om ent usmjeren prem a kisikovu atom u. D ipolni m om ent zasićenih ketona iznosi 8,3---9,3 *O-3 0 C m (2,5-2,8 D), dok je za a, /^-nezasićene i a-arom atske ketone znatno veći. Spektroskopska svojstva ketona. K arbonilna grupa ketona pokazuje karakterističnu apsorpiju infrarvenog zračenja ( spektar), pa je ova vrsta spektroskopije izvrsna m etoda identifikaije i određivanja strukture ketona. Zasićeni aiklički ketoni pokazuju u spektru apsorpijsku vrpu oko 1715 m 1. Elektronegativne skupine vezane na a-ugljik pomiču apsorpijski m aksim um prem a višim frekvenijama. Tako npr. aeton apsorbira zračenje na 1715 m -1, monokloraeton, C H 3C O C H 2Cl, na 1735 m -1, a heksafluoraeton, C F 3C O C F 3, na 1800m 1. Sterički efekti koji uzrokuju prom jenu kuta C CO C također utječu na položaj apsorpijske vrpe. Cikloheksanon apsorbira na 1715 m -1, iklopentanon na 1745 m -1, iklobutanon na 1784 m -1, a heksametilaeton, (C H 3)3C CO C (C H 3)3, na 1686m -1. Za a,^-nezasićene i a-arom atske ketone položaj apsorpijske vrpe karbonilne grupe smanjuje se za 25-40m - 1 s obzirom na odgovarajuće zasićene ketone. Navedeni nezasićeni ketoni sadrže konjugirane nezasićene veze, pa apsorbiraju svjetlost u ultraljubičastom području (UV spektar) iznad 200 nm, za razliku od zasićenih ketona, koji u tom području ne pokazuju bitniju apsorpiju. Položaj apsorpijskog maksim um a u UV spektru a, ^-nezasićenih ketona daje informaije o broju i položaju supstituenata u konjugiranom sustavu. Osim toga, karbonilna grupa razotkriva protone vezane na a-ugljikove atome, pa oni u spektru protonske magnetske rezonanije pokazuju signal s karakterističnim kemijskim pom akom ó = 2,0-2,4 ppm (uz tetram etilsilan kao standard). Kemijska svojstva ketona. K arbonilna grupa na dvojaki način određuje kemijska svojstva ketona. Ta je grupa pogodno mjesto za adiiju nukleofila i za redukiju. O na također smanjuje kiselost vodikovih atom a koji su vezani na atom e ugljika u susjedstvu karbonilne grupe, što omogućuje reakije a-supstituije. K etoni se mogu oksidirati samo pod posebnim reakijskim uvjetima. U Baeyer-Villigerovoj oksidaiji ketoni se s peroksikiselinama prevode u estere: CO ' + " C 0 3H C O O ' + ' C O O H. (1) K etoni se mogu reduirati u sekundarne alkohole katalitičkim hidrogeniranjem u prisutnosti metalnih katalizatora. O bično se upotrebljavaju nikal, platina ili paladij, dok se u nekim reakijama upotrebljavaju rodij ili rutenij: _ katalizator C O ' + H * C H O H '. (2) U potreba te m etode ima niz ograničenja, jer se i mnoge druge skupine mogu katalitički hidrogenirati: alkenska veza Q = C, alkinska veza C eeec, nitro-grupa N 0 2, nitrilna grupa CN itd. eakijom ketona s kompleksnim metalnim hidridim a također nastaju sekundarni alkoholi: C O ' + 2 [H ] - C H O H '. ( 3) U tim su reakijama najvažniji litij-aluminij-hidrid, LiAlH 4 i natrij-bor-hidrid, N ab H 4. edukijom ketona s L1AH4 nastaje kompleks ( 'CH O )4AlLi, koji se dodatkom vode hidrolizira i daje sekundarni alkohol i smjesu litijevih i aluminijevih soli. Taj reagens reduira također mnoge druge funkionalne grupe koje sadrže kisik i dušik, što ograničava njegovu primjenu. N atrij-bor-hidrid je od njega m anje reaktivan i zbog toga je selektivniji u redukiji dvostruke veze. Taj je reagens znatno stabilniji u vodenim i alkoholnim otopinam a, osobito u lužnatoj sredini, ali je mnogo skuplji od litij-aluminij-hidrida. K etoni se mogu reduirati u sekundarne alkohole i Meerwein- -Ponndorf-Verleyevom reakijom, u kojoj nastaje ravnoteža između ketona i prim arnog ili sekundarnog alkohola u prisutnosti alum inij-alkoksida kao katalizatora. U toj se reakiji obično upotrebljavaju izopropanol i aluminij-izopropoksid. N a stali aeton uklanja se destilaijom, pa se redukija ketona može voditi do potpunosti, tj. sav se keton može reduirati: Al[OCH()2] 3 C O ' + (CH 3)2C H O H < = t C H O H ' + C H 3 C O C H 3. (4) K arbonilna grupa može se reduirati do metilenske grupe, C H 2, reakijom s amalgamiranim inkom i konentriranom solnom kiselinom u Clemmensenovoj redukiji, ili djelovanjem hidrazina, H 2N N H 2, i jake baze (npr. kalij-hidroksida ili alkalnog alkoksida) u Wolff-Kishnerovoj redukiji: - C O - ' Zn/Hg k n HC1> - C H 2- ' (5) CO ' + H 2N N H 2 - 'Q = N N H 2 + H 20 (6) N N H 2 baza zagrijavanje C H 2 ' + N 2 ( 7) Clemmensenova redukija primjenjuje se za spojeve osjetljive prem a bazama, a W olff-kishnerova redukija za spojeve osjetljive prema kiselinama. K etoni također podliježu bimolekularnoj redukiji i daju pinakole, simetrične glikole, 'C(O H ) C(OH)'. Ta se redukija obično provodi s magnezijem uz magnezij()-jodid, M gl2, ili s am algamiranim magnezijem: 22C = 0+ Mg Hg^ r2 r r2 r 2COOH M g 2+ - (COO)2Mg H O O H i ^ r 2 r2 (8)

3 KETON 77 Ketoni se mogu reduktivno aminirati reakijom s am onijakom i vodikom u prisutnosti m etalnog katalizatora. U prvom stupnju te reakije nastaje imin, koji se zatim katalitičkim hidrogeniranjem reduira u prim am i amin: ^ ^ O " C r / ^ O H + 'OH r; o r" H+ / i= ± r + H20 (15) r/ XO" ketal ' - h 2o C = 0 + NH3» / + H2o C = 0 + H 2N G- r/ eagens, H 2N G hidroksilamin, H 2N OH hidrazin, H 2N N H 2 fenilhidrazin, H 2N N H C6H 5 2,4-dinitrofenilhidrazin, 's C = N H, / v^ / N H G C ' V )H H2 / N i CH n h 2 mini, koji nastaju reakijom ketona s am onijakom, lako se hidroliziraju i daju ponovno slobodne ketone. Analognom reakijom ketona s prim am im aminima, "N H 2, nastaju supstituirani amini: ', / Produkt, 'C = N G oksim, 'C = N OH hidrazon, 'C = N N H? fenilhidrazon, 'C = N N H C 6H 5 2,4-dinitrofenilhidrazon, H,NNH n o 2 'C ~ N NH n o 2 o 2n 'C = 0 + "N H 2 'C = N " + H 20, (10) koji su veoma važni u biokemijskim proesima. ostali derivati amonijaka, H 2N G, adiraju se na karbonilnu grupu ketona: semikarbazid, H 2N N H C O N H 2 OjN semikarbazon, 'C = N N H C O N H 2 N astali produkti kristalinični su spojevi, slabo topljivi u vodi. M ogu se lako čistiti i imaju definirano talište, pa su vrlo korisni derivati za identifikaiju ketona. Ti su produkti bazični i reagiraju sa solnom kiselinom dajući hidrokloride koji su stabilniji od slobodnih produkata. Adiijom ijanovodika na karbonilnu grupu ketona nastaju ijanhidrini (a-hidroksinitrili): 'n C O + HCN» / H 3C = 0 + NaHS03, / '^ / C N C / ^ O H Adiijom jednog, odnosno dvaju m olova alkohola na karbonilnu grupu ketona nastaju poluketali, odnosno ketali: ( 9 ) C = N G +H 20 (11) (12) Ta se reakija obično provodi dodavanjem mineralne kiseline u smjesu ketona i vodene otopine natrij-ijanida, N acn. H i drolizom ijanhidrina nastaju a-hidroksikarboksilne kiseline, pa je ta reakija veoma korisna u sintezi niza važnih karboksilnih kiselina (mliječne kiseline, bademove kiseline i drugih, v. Karboksilne kiseline, TE 6, str. 661). Natrij-bisulfit, N a H S 0 3, veže se na karbonilnu grupu metilketona i daje kristalinične adiijske spojeve koji se mogu filtriranjem izdvojiti iz reakijske smjese. Ta se reakija primjenjuje za odvajanje aldehida i m etilketona od dialkilketona s većim grupam a od metilne i od spojeva koji ne sadrže karbonilnu grupu: H3( / S 0 3N a - A C3) x OH Te se reakije obično provode u prisutnosti bezvodnih kiselina, koje olakšavaju eliminaiju vode. avnoteža tih reakija obično je pom aknuta toliko ulijevo da ne nastaju znatne količine ketala. Zbog toga se ketali obično sintetiziraju reakijama ketona s alkilortoformijatima, C H (O )3, ili alkilsulfitima, (O)2SO. K etali su općenito stabilni u baznim uvjetima, dok se u kiseloj otopini hidroliziraju i ponovo nastaje keton. U organskih sintezama koje se provode u bazičnim uvjetima karbonilna grupa ketona često se zaštićuje prevođenjem u ketal. eakijom ketona s Grignardovim spojevima, "NJgX, nastaju terijarni alkoholi. G rignardovi spojevi pripravljaju se reakijom m etalnog magnezija s organskim halidom, "X. Adiijom G rignardova spoja na karbonilnu grupu ketona nastaje Grignardov kompleks, koji se zatim razori vodom. P ri tome nastaje terijarni alkohol i želatinozni talog HOM gx, koji se reakijom s razrijeđenom m ineralnom kiselinom prevodi u magnezijevu sol, topljivu u vodi: > = 0 + " M g X W X=Cl,Br ili N / * C 9 / V _ ) M g X +H2P., ' / ' ' r/ ^OH + H O M g X (16) Ketoni reagiraju s a-haloesterim a i metalnim inkom u neutralnim otapalim a (eter, toluen i si.) dajući /S-hidroksiestere (reakija eformatskoga): C = 0 +B rc H 2COOC2H5 + Z n +H 2P etil-bromaetat 'y y C H 2C O O C 2H5 / C 7 NOH '^ /C H 2C O O C 2H5 r / o Z n B r + HOZnBr (17) Ta je reakija srodna G rignardovoj' reakiji, ali ima nekih prednosti, jer su organoinkovi spojevi manje reaktivni od organomagnezijevih spojeva. Budući da se /?-hidroksikiseline lako dehidratiziraju, to reakijom eformatskoga može nastati i a, ^-nezasićeni ester. K etoni reagiraju s ilidima na tem peraturi 80 C i daju, prvo, dipolarni m eđuprodukt betain, a zatim neutralni spoj oksafosfetan. Taj se produkt zagrijavanjem do 0 C raspada i daje alken i trifenilfosfinoksid:, / t = : 0 + ( C 6H5)3 P = C " m ilid O P(C6H5)3 r: r " L oksafosfetan o - +p ( 6h 5)3 C C " ' betain (18) 0 C 'C =C "," + (C6H5)3 P = 0 C = 0 4- OH h + ' / O " 2 1 / C OH poluketal (14) Ta se m etoda sinteze alkena iz karbonilnih spojeva zamjenom karbonilnog kisika grupom = C " " ' naziva Wittigovom reakijom.

4 78 KETON eakijom ketona s fosfor( V)-kloridom na tem peraturi 0 C nastaju gem-dikloridi, 'CC12, kloralkeni, C C 1= C H 2, ili smjesa tih produkata: C O ' + PC15 -> CC12 ' + PO C 3 (19) C O C H 3 + PC15 C C 1 = C H 2 + P O C l3 + HC1. (20) Te su reakije uspješnije kad se provode s arom atskim nego s alifatskim ketonima. K etoni postoje u otopini u ravnotežnoj smjesi dvaju izomem ih oblika, /ero-oblika i enolnog oblika (enol je nezasićeni alkohol). Takvi izomeri koji mogu spontano jedan u drugi prelaziti nazivaju se tautom erim a, a pojava je poznata kao tautom erija: C C H 2 o keto-oblik C = C H ' OH enolni oblik (21) Proes enolizaije (prijelaz keto-oblika u enolni oblik) ketona kataliziraju i kiseline i baze. O ptički aktivni ketoni s asimetričnim ugljikom u a-položaju mogu se prevesti u inaktivnu smjesu (raemizirati) enolizaijom, jer se oba optički aktivna enantiom era keto-oblika mogu dovesti u ravnotežu s enolnim oblikom, koji je optički inaktivan: > H - - / ) " ' " ' " / / C = C ^ H C C / / OH O (22) Brzina raemizaije proporionalna je konentraiji ketona i konentraiji kiseline, odnosno baze. N apadom baze na vodik u a-položaju ketona nastaje enolat- -ion. Taj ion postoji u dva rezonanijska oblika koji sadrže negativni naboj na a-ugljiku, odnosno na kisiku: C C H 2 ' + OH O (23) C = C H 'l O- J +H2o Dvije molekule aldehida ili ketona koje imaju barem jedan vodik u a-položaju mogu u lužnatim uvjetima m eđusobno reagirati, pri čemu se a-ugljikov atom jedne molekule veže na karbonilni ugljik druge molekule. U toj reakiji zbiva s& zapravo, nukleofilna adiija enolat-iona jedne molekule na karbon ilnu grupu druge molekule i nastaju /?-hidroksialdehidi, odnosno /?-hiđroksiketoni. Ti se produkti nazivaju i aldolima, a reakija aldolnom kondenzaijom: ' " C ' 4- " C H 2 C " C C H C " O O OH O (24) Nastali produkti mogu se lako dehidratizirati zagrijavanjem s tragovima kiseline ili joda, pri čemu nastaju a,/^-nezasićeni karbonilni spojevi: ' " C C H C ' OH o ' r/ = o -" + H 20 (25) Ketoni se mogu halogenirati u a-položaju i dati a-haloketone: C O CH'" + X 2 - CO CX'" + HX, (26) X = Cl, Br ili. Te su reakije katalizirane kiselinama ili bazama. eakije katalizirane bazam a teku preko enolat-iona, koji reakijom s halogenom daje a-haloketon. Kiseline kataliziraju halogeniranje ketona protoniranjem kisikova atom a karbonilne grupe i stvaranjem enolnog oblika, koji također može reagirati s halogenom. H ipohalogenit-ion, - OX, u lužnatoj otopini također djeluje kao sredstvo za halogeniranje ketona. Ako a-ugljikov atom ketona nosi dva ili tri vodika, tada se drugi, odnosno treći vodikov atom može zamijeniti halogenom lakše od prvog. Zato se supstituija nastavlja na istom a-ugljikovu atom u sve dok se svi vodikovi atom i ne zamijene halogenom. M etilketoni pod tim uvjetima daju trihalogenirani produkt CO CX 3, koji nije stabilan u alkalnoj otopini i razgrađuje se dajući trihalogenmetan, CHX 3, i sol karboksilne kiseline: C O C H 3 + 3X O H CO CX 3 + 3X + 3 H 20 (27) CO CX3 + O H -* CO O + CHX 3. (28) Trihalogenm etani se općenito nazivaju haloformima, pa ta oksidaija ketona ima naziv haloformna reakija. Ta se reakija upotrebljava i za identifikaiju metilketona. dentifikaija se obično provodi jodoform nom reakijom, pri čemu se u toku reakije iz joda i natrij-hidroksida pripravlja natrij-hipojodit, koji s metilketonima daje žuti talog jodoform a, C H 3. H aloformna reakija primjenjuje se također u sintezi karboksilnih kiselina, pri čemu se upotrebljavaju natrij-hipobrom it, NaOBr, ili jeftiniji natrij-hipoklorit, NaOCl. D O B V A N JE KETONA Laboratorijski postupi. K etoni se mogu dobiti iz sekundarnih alkohola dehidrogenaijom ili oksidaijom. Dehidrogenaija se provodi zagrijavanjem para alkohola uz legure bakra kao katalizator: C H O H ' katalizator zagrijavanje C O ' + H 2, (29) dok se oksidaija sekundarnih alkohola provodi različitim sredstvima za oksidaiju. Za taj se postupak najčešće upotrebljava vodena otopina kalij-dikrom ata, otopina krom(v)-oksida u sum pornoj kiselini, bezvodnoj otenoj kiselini ili u piridinu, te vruća vodena otopina kalij-permanganata. Oksidaija sekundarnih alkohola može se također provesti kisikom iz zraka u prisutnosti metalnih katalizatora i uz zagrijavanje: C H O H ' + [O ] - C O ' + H 20. (30) Ketoni se mogu dobiti oksidativnim ijepanjem višestrukih veza između ugljikovih atom a. O sobito je važna ozonoliza alkena. Adiijom ozona na alkensku vezu nastaje ozonid, koji hidrolizom daje aldehide ili ketone, ili obje vrste spojeva. azgradnja ozonida obično se provodi pod redukijskim uvjetima, uz inkov prah i otenu kiselinu: ' " / / -. +H 2O, - H j O f + O j ', = o + o = / n / / C C / w. Hidrataija alkina prikladna je m etoda za dobivanje aldehida, a rjeđe se primjenjuje u pripravi ketona. Ta se reakija provodi sa sum pornom kiselinom uz živine soli kao katalizator: / (31) G s C ' + H 20 > CH 2CO'. (32) K etoni se također dobivaju reakijom derivata karboksilnih kiselina s organom etalnim spojevima. Najčešće se provodi reakija kiselinskih klorida s organokadmijevim spojevima, 2Cd,

5 KETON 79 koji se dobivaju iz G rignardovih spojeva, MgX, i bezvodnog kadm ij()-klorida: 2M gx + CdCl2 -> 2Cd + 2M gxcl (33) 2Cd + 2 COC1 -> 2 C O ' + C dcl2. (34) U tim su reakijama dovoljno stabilni i mogu se upotrijebiti samo oni organokadm ijevi spojevi koji sadrže arilne ili prim arne alkilne grupe. U sprkos tom ograničenju ta je m etoda jedna od najboljih laboratorijskih m etoda za dobivanje ketona. O rganokadmijevi spojevi manje su reaktivni od G rignardovih spojeva i ne reagiraju s ketonima, pa se prikazana reakija s kiselinskim kloridom ne može nastaviti do stupnja terijarnog alkohola. Za razliku od Grignardovih spojeva, organokadm i jevi spojevi ne reagiraju s mnogim funkionalnim grupam a, npr. N 0 2, CN, C O O i si., što također povećava primjenljivost te metode. Alkiliranjem etil-aetoaetata, C H 3C O C H 2C O O C 2H 5, dobivaju se alkilni derivati aetona, u kojima su jedan ili dva vodikova atom a zamijenjeni alkilnim grupam a. Aetoaetat se s natrij-etoksidom prevodi u natrijevu sol aetoaetata, koja alkiliranjem s alkilhalidom, X, u bezvodnom alkoholu daje (mono)alkilaetoaetat. Zagrijavanjem m onoalkilaetoaetata u razrijeđenoj vodenoj otopini lužine zbiva se hidroliza estera. N akon zakiseljavanja iz hidrolizata se dobiva /?-ketokiselina, C H 3C O C H C O O H, koja se spontano dekarboksilira i daje keton tip avc H 3C O C H 2: } C H 3C O C H 2 - C O O C 2H 5 2i l 5-Q - N a >C H 3C O C H C O O C 2H 5Na f - - ~X -* C H 3C O C H C O O C 2H 5 C H 3C O C H o o -> - N a X a-(monq)alkilaetoaetat (35) C H 3C O C H C O O H COCH2. monosupstituirani aeton M onoalkilaetoaetat se može i ponovno alkilirati i opisanim postupkom dobiti a,a-disupstituirani aeton, C H 3C OCH '. Termičkom dekarboksilaijom barijevih ili kalijevih soli m onokarboksilnih kiselina (ali ne mravlje kiseline) dobivaju se simetrični ketoni, dok se zagrijavanjem smjese kalijevih soli različitih kiselina dobivaju uz simetrične i miješani ketoni. Soli dikarboksilnih kiselina daju tim postupkom ikličke keton e: 2 C O O H + C a(o H )2 ~ 2H2 > (COO)2Ca - -» C O + C a C 0 3 (36) (COO)2Ca + ( C O O )2Ca -> 2 C O ' + 2 C a C 0 3. (37) skorištenje tih reakija je slabo, pa one nisu mnogo važne. N ajbolja m etoda dobivanja arom atskih ketona je Friedel- -Craftsovo ailiranje arom atske jezgre s kiselinskim kloridima ili anhidridim a. U toj je reakiji potrebna neka Lewisova kiselina, npr. A1C13: C O Cl + A rh - C O Ar + HC1 (38) ( C 0 )20 + ArH C O Ar + CO O H. (39) K etoni se također mogu dobiti Oppenauerovom oksidaijom sekundarnih alkohola, pinakolnom pregradnjom 1,2-diola, oksidaijom alkena natrij-perjodatom uz osmij(v)-oksid, zatim hidroboriranjem alkena i karboniliranjem nastalog alkilborana, te drugim manje važnim postupima. ndustrijske metode dobivanja ketona. Oksidaija ugljikovodika obično je jeftina i pristupačna m etoda dobivanja ketona. U nekim slučajevima keton se dobiva direktno iz ugljikovodika uz visoko iskorištenje. U drugim postupim a prvo se dobiva sekundarni alkohol ili smjesa alkohola i ketona kao međuprodukt, a zatim se alkohol prevodi u keton. eakije se obično provode na tem peraturi C pod tlakom od 0,2 0,7 M Pa. Najčešće se ugljikovodik stavlja u reaktor, otopina m angan-aetata (koji se upotrebljava kao katalizator) uvodi se na vrhu reaktora, a zrak se propuhuje kroz otopinu s dna reaktora. Zatim se tekućina s dna reaktora prebauje u drugi reaktor, gdje se ponovno propuhuje zrak, pri čemu ukupno kontaktno vrijeme iznosi 15 sati. Produkt se obrađuje vodenom otopinom natrij-hidroksida, pri čemu se ekstrahiraju kiseline i istaloži katalizator. Destilaijom organskog sloja dobiva se keton, a kao sporedni produkt nastaje sekundarni alkohol, koji se zatim može katalitički dehidrogenirati. K etoni se, osim toga, dobivaju dehidrogenaijom (reakija 29) ili oksidaijom (reakija 30) sekundarnih alkohola kao polaznog materijala. U oba se postupka pare alkohola prevode preko katalizatora. Produkt se hladi i ispire vodom, a zatim se dobivena smjesa ketona, sekundarnog alkohola i vode razdvoji destilaijom. U reakiji se upotrebljavaju različiti katalizatori u širokom tem peraturnom području. Pri dehidrogeniranju kao katalizatori primjenjuju se ink-oksid, bakar()-oksid s primjesama krom(v)-oksida, bakar, rezličite legure bakra i različite bakrene soli, a reakija se obično zbiva na tem peraturi C. Oksidaija se provodi kisikom iz zraka na temperaturi oko 500 C uz bakar, ink ili srebro kao katalizator. Pri oksidaiji kritična je tem peraturna kontrola, te omjer kisika i alkohola. Mnogi ketoni dobivaju se u industrijskoj praksi i aldolnom kondenzaijom. Obično se provodi kondenzaija ketona s formaldehidom, aetaldehidom, aetonom,, ili se keton dimerizira samokondenzaijom. O stale važnije m etode proizvodnje ketona navedene su u prikazu pojedinih ketona. TEHNČK VAŽNJ KETON Aeton (dimetilketon, propanon), C H 3C O C H 3, prvi je član homolognog niza alifatskih ketona i tehnički najvažniji keton. Njegova fizička svojstva, a i svojstva ostalih ketona važnih u tehničkoj praksi, navedena su u tabl. 1. U gotovo svim metodam a proizvodnje aetona danas se kao sirovina upotrebljava petrokemij^ki dobiveni propen, ili izopropanol koji se proizvodi kiselokataliziranom hidra taijom propen a. Najvažniji postupak industrijskog dobivanja aetona jest katalitičko dehidrogeniranje izopropanola u plinovitoj fazi (si. 1): C H 3C H O H C H 3 -* C H 3C O C H 3 + H 2. (40) Taj je proes izrazito endoterman. Aeton se dobiva s maksimalnim iskorištenjem na tem peraturi oko 350 C, a reakija se provodi pod tlakom oko 8 M Pa. Uobičajeni katalizatori u tom proesu jesu bakar, ink, olovo, brona i metalni oksidi. Aeton se također proizvodi direktnom oksidaijom propena kisikom iz zraka (si. 2). Tim se proesom dobiva aeton s S. 1. Proizvodnja aetona dehidrogeniranjem izopropanola u plinovitoj fazi. 1 reaktor, 2 destilaijske kolone, 3 hladilo za duboko hlađenje Propionaldehid S. 2. Proizvodnja aetona direktnom oksidaijom propena. 1 reaktor za oksidaiju katalizatora, 2 odjeljivač suvišnog zraka, 3 reaktor za oksidaiju propena, 4 rpka za reirkulaiju katalizatora, 5 kolona za odvajanje katalizatora, 6 kolona za destilaiju frakija s niskim vrelištem, 7 kolona za destilaiju aetona

6 80 KETON Naziv T a b li a 1 FZČKA SVOJSTVA N EK H TEH N Č K VAŽNH KETONA Formula Talište Vrelište C Gustoća d l0 ndeks loma 2 0 nd Aeton C H 3 C O C H 3-9 4,8 56,2 0,7908 1,359 M etiletilketon C H 3C O C 2 H 5-8 6,9 79,6 0,8047 1,3788 Metilizopropilketon C H 3 C O C H ( C H 3 ) ,5 0,8033 1,3890 Metilizobutil keton C H 3 C O C H 2 C H ( C H 3 ) 2-84,7 115,9 0,8004 1,3959 Metil-s-butilketon C H 3C O C H ( C H 3 ) C H 2C H ,8130 1,4012 Pinakolon C H 3 C O C ( C H 3 ) 3-4 9, ,80121} 1,3956 Metilizoamilketon C H 3 C O C H 2 C H 2 C H ( C H 3) ,8133 1,4078 Dietilketon C 2 H 5 C O C 2 H 5-3 9,8 101,7 0,8138 1,3927 Etilamilketon C 2 H 5C O C H 2 C H ( C H 3 ) C H 2 C H 3 159,2 0,820 1,4209 Diizobutilketon ( C H 3 )2 C H C H 2 C O C H 2 C H ( C H 3 )2-4 1,5 168,1 0,8060 1,4114 Metil vinilketon C H 3 C O C H = C H 2 81,4 0,8636 1,4081 Metilizopropenilketon C H 3 C O C ( C H 3 ) = C H ,855 1,4236 Mezitiloksid ( C H 3) 2 C = C H C O C H ,5 0,8548 1,4458 Hidroksiaeton C H 3C O C H 2 O H ,08242) 1,4295 Diaetonalkohol ( C H 3 )2C ( O H ) C H 2 C O C H ,9 0,9382 1,4241 Diaetil C H 3 C O C O C H 3-2,5 88 0,9831 1,3951 Aetilaeton C H 3 C O C H 2C O C H 3-2 3, ,9728 1,4522 Cikloheksanon 0 = 0 zoforon 3< Y H 3C VCHj ,5 0,9455 1,4552 « ,922 1,4759 Aetofenon C 6H5CO CH 3 19,5 202,4 1,0280 1,5372 Benzofenon (a) i 48,1 305,4 1,146 1,6077 C 6H 5C O C 6H 5 Benzofenon (/?)/ 26 1,1076 1,6059 A) d l5, 2> d l iskorištenjem ~ 9 2 %, a kao sporedni produkt (~ 3 % ) nastaje propionaldehid : h = h 2 + o 2 CO } CH 3CH2CHO eakija se obično provodi na tem peraturi C i pod tlakom 1,0 -l,4m P a, uz bakar()-klorid i paladij()-klorid kao katalizatore. Aeton se dobiva i kao koprodukt u proizvodnji fenola kiselokataliziranom oksidaijom kum ena iz zraka: C6H5 CH H C H, C6H5 O OH C 6H5 OH + C H 3C O C H 3 (42) Također se proizvodi oksidaijom izopropanola u plinovitoj fazi, te oksidaijom nižih alkana. Aeton se upotrebljava kao sirovina za proizvodnju diaetonalkohola, mezitiloksida, metilizobutilketona, aetonijanhidrina, izoforona i u mnogim drugim tehnički važnim sintezama. U potrebljava se u industriji plastičnih masa i služi kao otapalo za mnoge prirodne i sintetske smole (npr. za nitroelulozu, aetilelulozu, eluloid, klorkaučuk, polivinilaetat, poliakrilaetat), a također i kao m nogostrano i jeftino otapalo i sredstvo za ekstrakiju u različitim područjim a organske kemije i tehnologije. H3C ^ / OH Aetonijanhidrin, C, dobiva se u industrijskoj H3 / XCN praksi uglavnom baznokataliziranom adiijom ijanovodične kiseline na aeton. Ta se reakija obično provodi u tekućoj fazi na tem peraturi oko 40 C, uz alkalni hidroksid ili karbonat. G otovo sav proizvedeni aetonijanhidrin prerađuje se u ester i druge derivate m etakrilne kiseline. Neki derivati aetonijanhidrina imaju fungiidno, herbiidno i insektiidno djelovanje. Diaetonalkohol, (C H 3)2C(O H)CH 2C O C H 3 (4-hidroksi-4- -metil-2-pentanon), proizvodi se baznokataliziranom dimerizaijom aetona. Taj se proes obično provodi na tem peraturi C, uz alkalne i zemnoalkalne hidrokside kao katalizatore. D iaetonalkohol se u prvom redu upotrebljava kao sirovina za proizvodnju mezitiloksida, metilizobutilketona i 2-metil-2,4-pentandiola, te kao otapalo u industriji lakova. Hidroksiaeton, C H 3C O C H 2OH, dobiva se katalitičkim dehidrogeniranjem 1,2-propandiola u plinovitoj fazi. U potrebljava se kao sirovina u sintezi heteroikličkih spojeva. Metiletilketon (butanon), C H 3C O C H 2C H 3, nakon aetona tehnički je najvažniji keton. Više od 80% svjetske proizvodnje tog ketona zasniva se na postupku dehidrogenaije ili oksidaije s-butanola (koji se može lako proizvesti iz petrokemijski pristupačnog r-butena): C H 3C H O H C H 2C H 3 - C H 3C O C H 2C H 3 + H 2. (43) Butanol se obično katalitički dehidrogenira u plinovitoj fazi. Taj je proes endoterm an, a metiletilketon dobiva se s m aksimalnim iskorištenjem na tem peraturi oko 350 C. Uobičajeni katalizatori u toj reakiji jesu bakar, ink ili brona. Jednostepeni postupak proizvodnje metiletilketona iz n-butena hidrataijom uz oksidaiju nema veće tehničko značenje. M anja količina metiletilketona dobiva se kao sporedni produkt prilikom oksidaije «-butana u otenu kiselinu. Taj se postupak obično provodi u tekućoj fazi i bez katalizatora. M etiletilketon upotrebljava se kao otapalo za plastične mase, te prirodne i sintetske smole (npr. kolofonij, kolodij, nitroeluloza, akrilatne smole, polistiren, klorkaučuk, polivinilaetat i si.). U potrebljava se također i kao sredstvo za ekstrakiju masti, ulja i smola, za uklanjanje alkana iz mineralnih ulja, te u proizvodnji umjetne kože i sintetskih bojila. Metilizopropilketon, C H 3C O C H (C H 3)2 (3-metilbutanon). Najvažnija m etoda za dobivanje tog ketona jest kiselokatalizirana kondenzaija metiletilketona i formaldehida u tekućoj fazi. Tim se postupkom dobiva metilizopropenilketon, koji se zatim selektivno hidrogenira: COCH2 +H C H O - ^ C H 3C O C = C H 2 + h 2o (44)

7 KETON 81 COC = CH2 + H2 COCH()2 (45) M etilizopropilketon može se također dobiti kondenzaijom izobutiraldehida i aetaldehida u tekućoj fazi: ()2C H C H O + CHO - (CH 3)2C H C O C H 3 + C O + H 2. (46) U potrebljava se u farmaeutskoj industriji, u proizvodnji herbiida, indigoidnih bojila za tkanine i kemikalija u fotografskoj industriji, te za selektivnu ekstrakiju lantanidnih spojeva. Metilizobutilketon, C H 3C O C H 2C H (C H 3)2 (4-metil-2-pentanon), proizvodi se industrijski iz aetona ili izopropanola različitim postupima. Najveća količina tog ketona dobiva se danas iz aetona trostepenim postupkom, preko diaetonalkohola i mezitiloksida kao m eđuprodukata. U prvom stupnju tog postupka blagim lužnatim dimeriziranjem aetona nastaje diaetonalkohol, koji se u drugom stupnju dehidratizira u mezitiloksid. Taj se drugi stupanj provodi u tekućoj fazi na tem peraturi C i uz kiseli katalizator. Selektivnim katalitičkim hidrogeniranjem mezitiloksida u tekućoj ili plinovitoj fazi dobiva se metilizobutilketon. Taj se keton proizvodi iz aetona i dvostepenim postupkom, pri čemu se aeton kondenzira u jednom stupnju u mezitiloksid u tekućoj ili plinovitoj fazi uz kiseli ili lužnati katalizator. M etilizobutilketon također se dobiva direktno iz aetona i vodika jednostepenim postupkom, u kojem se upotrebljava smjesa različitih katalizatora. Osim toga, taj keton nastaje kao sporedni produkt pri dehidrogeniranju izopropanola u proizvodnji aetona. U potrebljava se kao otapalo za nitroelulozne i akrilatne lakove, kao selektivno otapalo za uklanjanje alkana iz frakija mineralnog ulja u proizvodnji ulja za podmazivanje, te u proizvodnji ljepila i farmaeutskih preparata. Metil-s-butilketon, COCH()CH2 (3-metil-2- pentanon), dobiva se iz metiletilketona i aetaldehida baznokataliziranom aldolnom kondenzaijom, nakon koje slijedi kiselokatalizirana dehidrataija i selektivno hidrogeniranje uz paladij. U potrebljava se u proizvodnji herbiida i juvenilnih horm ona, te kao sirovina u sintezi složenih arom atskih alkohola. Pinakolon, C H 3C O C (C H 3)3 (metil-i-butilketon, 3,3-dimetil- -2-butanon), može se pripraviti reduktivnim dimeriziranjem aetona uz kiseli katalizator. U toj se reakiji otjepljuje voda i premješta se m etilna grupa. Takav premještaj poznat je pod nazivom pinakolna pregradnja 2 (C H 3)2 CO + H 2 ()2C C()2 OH OH -C H 3C C (C H 3)3 +H2o. o (47) Pinakolon se u industrijskoj praksi obično dobiva direktno iz aetona jednostepeno, redukijom amalgamiranim inkom i konentriranom solnom kiselinom. Također se proizvodi Prinsovom reakijom izoprena i formaldehida uz mineralne kiseline. U potrebljava se u nizu tehnički važnih sinteza (dobivanje supstituiranih estera karbam inske kiseline, pinakolonoksima i fozgena), te u proizvodnji insektiida, herbiida i farmaeutskih preparata. Metilizoamilketon, C H 3C O C H 2C H 2C H (C H 3)2 (5-metil-2- -heksanon), dobiva se iz aetona i izobutiraldehida baznokataliziranom aldolnom kondenzaijom, nakon koje slijedi dehidrataija i selektivno hidrogeniranje uz paladij. Ta se aldolna kondenzaija u industriji obično provodi u plinovitoj fazi na tem peraturi 350 C, uz kositar i silikagel. M etilizoam ilketon upotrebljava se kao sirovina u proizvodnji lakova. O topine akrilatnih smola, eluloznih estera i nitrata u tom ketonu imaju nisku viskoznost. Viši metil-n-alkilketoni (2-alkanoni), C H 3CO, proizvode se različitim postupima. Najvažnija m etoda industrijske proizvodnje tih ketona jest oksidaija viših a-alkena, koji se u novije vrijeme dobivaju termičkim ijepanjem čvrstih alkana ili iz etilena. O stali važniji postupi dobivanja viših 2-alkanona jesu katalitička oksidaija ili dehidrogeniranje 2-alkanola, kondenzaija otene kiseline i masnih kiselina, kondenzaija aetona ili aetaldehida s višim aldehidima, radikalska adiija aetaldehida na a-olefin, te direktna oksidaija «-alkana. Ti se ketoni upotrebljavaju u osobite svrhe kao nehlapljiva otapala, npr. za poboljšavanje svojstava nekih frakija m ineralnog ulja, te u proizvodnji smola i gume. Njihovi su derivati antioksidansi i upotrebljavaju se za ubrzavanje vulkanizaije. Dietilketon, C 2H 5C O C 2H 5 (3-pentanon), dobiva se katalitičkom kondenzaijom propanske kiseline ili hidroformiliranjem etilena. U potrebljava se kao otapalo za lakove i kao sirovina u nizu organskih sinteza (npr. u proizvodnji trimetilfenola). Etilamilketon, C H 3C H 2C O C H 2C H (C H 3)C H 2C H 3 (5-metil- -3-heptanon), dobiva se iz metiletilketona baznokataliziranom sam okondenzaijom, nakon koje slijedi hidrogeniranje. U potrebljava se u industriji lakova kao otapalo visokog vrelišta. Diizobutilketon, (CH 3)2C H C H 2C O C H 2C H (C H 3)2 (2,6-dimetil-4-heptanon), proizvodi se industrijski kondenzaijom izopropanola u plinovitoj fazi, uz katalitičko dehidrogeniranje. U potrebljava se kao otapalo u industriji lakova, zatim prilikom uklanjanja alkana iz mineralnih ulja i kao sredstvo za dispergiranje fluoriranih polimera. Metilvinilketon, C H 3C O C H = C H 2 (butenon), dobiva se adiijom vode na vinilaetilen, uz živine soli kao katalizator: C H = C C H = C H 2 + H 20 - C H 3C O C H = C H 2. (48) ndustrijski se također proizvodi M annihovom reakijom ili kondenzaijom aetona i formaldehida. Taj je keton važna sirovina u farmaeutskoj industriji (proizvodnja vitamina A, adam ona i akinetona), a neki njegovi derivati imaju fungiidno djelovanje (ronilan). Metilizopropenilketon, C H 3C O C (C H 3)==CH2 (3-metil-3-buten-2-on), dobiva se kiselokataliziranom kondenzaijom m etiletilketona i formaldehida. U potrebljava se u proizvodnji metilizopropilketona i kao sirovina u farmaeutskoj industriji. Mezitiloksid, (CH 3)2C = C H C O C H 3 (4-metil-3-penten-2-on), dobiva se kondenzaijom aetona i uglavnom se upotrebljava kao m eđuprodukt u proizvodnji metilizobutilketona. D obro je otapalo u industriji lakova (nitroeluloza, elulozni esteri, kaučuk), ali je upotreba tog ketona ograničena zbog njegove toksičnosti i nestabilnosti. Diaetil, C H 3C O C O C H 3 (2,3-butandion), dobiva se uglavnom oksidaijom metiletilketona. U potrebljava se u prehram benoj industriji kao sastavni dio aroma. stu primjenu imaju i viši članovi homolognog niza, 2,3-pentandion i 2,3-heksandion. Aetilaeton, C H 3C O C H 2C O C H 3 (2,4-pentandion), proizvodi se pregradnjom izopropenilaetata na tem peraturi ~ 520 C, pod norm alnim tlakom i uz katalizator: H 2C = C (C H 3) O C O C H 3 - C H 3C O C H 2C O C H 3. (49) Enolni oblik tog ketona, a i svih 1,3-diketona, znatno je stabilniji od enolnog oblika jednostavnih ketona: f / o CH2 / H,C CH CH, / / C CH CH, A / / v / 7 3 H o o V ' (50) Vodik je enolne hidroksilne skupine kiseo i može disoirati, pri čemu nastaje enolat-anion, koji s kationim a daje soli, aetilaetonate. S metalnim ionima koji u svoju valentnu ljusku m ogu smjestiti više od jednog para elektrona enolna hidroksilna skupina stvara sol, dok se karbonilna grupa koordinativno veže s metalnim kationom dajući kelatni prsten: TE V, 6

8 82 KETON - KBENETKA 1 V V = o o, HC / V / o o = h H3C bakar-aetilaetonat Takvi metalni kompleski nemaju svojstva soli, nego se ponašaju kao kovalentni spojevi. Topljivi su u organskim otapalim a i imaju tališta u vrlo uskom tem peraturnom području. M etalni aetilaetonati upotrebljavaju se kao sredstva za ekstrakiju m etala u kemijskoj industriji, metalurgiji i rudarstvu. U analitičkoj kemiji primjenjuju se za dokazivanje i određivanje metala. O stali derivati aetilaetona također imaju široku primjenu, osobito u tekstilnoj i farmaeutskoj industriji, zatim u industriji lijekova, bojila i plastičnih masa. Cikloheksanon ^ p industrijski se proizvodi različitim postupima. Najvažnija m etoda proizvodnje jest katalitička hidrogenaija fenola, koja se provodi u plinovitoj fazi na tem peraturi oko 160 C: Benzofenon, C 6H 5C O C 6H 5 (difenilketon), dobiva se kondenzaijom benzena i tetraklorm etana uz aluminij ()-klorid kao katalizator, te hidrolizom nastalog m eđuprodukta: 2 C 6H 6 + CC14 C 6H 5CC12C 6H HC1 (54) C 6H 5CC12C 6H 5 + H 20 C 6H 5C O C 6H 5 + 2HC1. (55) Benzofenon se upotrebljava kao sirovina u industriji parfema, u farmaeutskoj industriji, te u nizu organskih sinteza. 4,4'-bis(dimetilamino)-benzofenon (Mihlersov keton) H,C dobiva se kondenzaijom dimetilanilina i fozgena uz ink()- -klorid kao katalizator. U potrebljava se kao sirovina u industriji bojila i kao iniijator u proesu fotopolimerizaije. 9,10-antrakinon O OH + 2 H2 O (51) Cikloheksanon se, osim toga, proizvodi katalitičkim hidrogeniranjem ikloheksanola, te direktnom oksidaijom ikloheksana u tekućoj fazi. G otovo sav proizvedeni ikloheksanon upotrebljava se kao sirovina za dobivanje -kaprolaktama. Ako se -kaprolaktam zagrijava na 250 C u prisutnosti kiselih ili baznih katalizatora, prelazi u linearni polimerni amid -fn H (C H 2)5C O Jr, koji se može ispredati u vlakna poznata kao Nylon 6. Cikloheksanon se također upotrebljava za proizvodnju adipinske kiseline, zatim kao otapalo u industriji lakova, te u tekstilnoj industriji. zoforon (3,5,5-trimetil-2-ikloheksen-l-on), proizvodi se kiselokataliziranom kondenzaijom aetona u tekućoj fazi. U potrebljava se kao otapalo u industriji lakova i kao sirovina u proizvodnji pestiida. Makroiklički ketoni koji sadrže četrnaest do sedamnaest atom a u prstenu imaju karakterističan miris m ošusa i upotrebljavaju se u industriji parfema. Najvažniji ketoni iz ove grupe spojeva su m uskon i ibeton, izolirani iz životinjskog sekreta, te egzalton, koji se proizvodi industrijski kao zamjena za prirodni mošus: ç = o (CH2),4 C H 3 C H C H 2 C = 0 H C ( h 2 ) 7 ~ > / ich2)12- muskon HC (CH^J ibeton egzalton Aetofenon, C 6H 5C O C H 3 (metilfenilketon). N ajstariji postupak za sintezu tog spoja jest Friedel-Craftsova reakija benzena i aetanhidrida: 2C 6H 6 + (C H 3C 0 )20 2C 6H 5C O C H 3 + H 20. (52) D anas se aetofenon industrijski dobiva mnogo jeftinijim postupkom, katalitičkom oksidaijom etilbenzena kisikom iz zraka: C 6H 5C H 2C H C 6H 5C O C H 3 + H 20. (53) U potrebljava se u proizvodnji plastičnih masa, bojila i farm aeutskih proizvoda (kloramfenikol), te kao otapalo. dobivao se ranije oksidaijom antraena, dok se sada proizvodi Friedel-Craftsovom reakijom benzena i ftalanhidrida. Derivati antrakinona upotrebljavaju se u industriji bojila. Terpenski ketoni. M noštvo spojeva iz skupine terpenskih ketona nalazi se u prirodi u eteričnim uljima (v. Eterična ulja, TE 5, str. 360). Terpenski ketoni imaju ugodan miris, pa se upotrebljavaju u industriji parfema (jonon, pseudojonon, metiljonon, m enton, pulegon, piperiton, iron, jasm on, tujon, verbeton, vetivon), kozmetičkih preparata (fenkon), te u prehram benoj industriji (karvon). Jonon (izomeri a, ß i y) jest sirovina za proizvodnju vitamina A. Kam for je biiklički terpenski keton koji se upotrebljava u mediini i veterini (kao analeptik), te u proizvodnji eluloida. Steroidni ketoni. Neki od tih ketona (testosteron, androsteron, progesteron, estron) jesu seksualni horm oni, dok su drugi spojevi iz te skupine (aldosteron, kortikosteron, dehidrokortikosteron, kortizon, kortizol) kortikosteroidi koji reguliraju metabolizam ugljikohidrata. L T.: C. D. Gutshe, T he hemistry of arbonyl ompounds. Prentie-Hall, Englewood Cliffs, N. J J. D. oberts, M. C. Caserio, Basi priniples of organi hemistry. W. A. Benjamin, M enlo Park, California A. Streitwieser,Jr., C. H. Heathok, ntrodution to organi hemistry. M amillan Publishing Co., New York T. Morrison,. N. Boyd, Organi hemistry. Allyn and Baon, Boston C.. Noller, Kemija organskih spojeva. Tehnička knjiga, Zagreb J. K. Stille, ndustrial organi hemistry. Prentie-Hall, Englewood Cliffs, N. J J. Wöllner, E. Weber, Aeton, u djelu Ullmanns Enyklopädie der tehnishen Chemie, Bd. 7. Verlag Chemie, W einheim W. Fliege i sur., Ketone, aliphatishe,. Brokhaus i sur., Ketone, aromatishe, u djelu Ullmanns Enyklopädie der tehnishen Chemie, Bd. 14. Verlag Chemie, W einheim M. Ladika KBENETKA, znanost o općim zakonitostim a proesa upravljanja, reguliranja, dobivanja, pohranjivanja, pretvorbe i prijenosa informaija u sustavima, neovisno o njihovoj fizikalnoj prirodi. ako se pojam kibemetike upotrebljavao još u staroj Grčkoj (grč. xvpqveïv kibernein upravljati), njezine je temelje u današnjem smislu postavio god. američki znanstvenik N orbert Wiener u knjizi Cybernetis or ontrol and ommuniation in the animal and the mahine. Pronalazeći opće zakonitosti koje su primjenljive u različitim područjima znanosti, kibemetika je postala sintetička disiplina koja je omogućila dublji uvid u ostala područja znanosti, njihov dalji i intenzivniji razvoj, te prenošenje spoznaja iz jednog u druga znanstvena područja. Polazeći od informaijsko-sustavnog gledišta, kibernetika je bitno utje-