GODIŠNJI MAKROEKONOMSKI IZVJEŠTAJ CENTRALNE BANKE CRNE GORE GODINA Podgorica, godine

GODIŠNJI MAKROEKONOMSKI IZVJEŠTAJ CENTRALNE BANKE CRNE GORE 2017. GODINA Podgorica, 2018. godine

IZDAVAČ WEB ADRESA Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog br. 6 81000 Podgorica telefon: +382 20/664-997, 664-269 fax: +382 20/664-576 http://www.cbcg.me SAVJET CENTRALNE BANKE GRAFIČKA PRIPREMA LEKTURA ŠTAMPA TIRAŽ dr Radoje Žugić, guverner dr Nikola Fabris, viceguverner dr Irena Radović, viceguverner Miodrag Radonjić, viceguverner Asim Telaćević dr Milivoje Radović dr Milorad Jovović dr Srđa Božović Andrijana Vujović Nikola Nikolić Gordana Vučinić DOO PRO FILE Podgorica 70 primjeraka Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz Izvještaja obavezno navedu izvor.

Spisak upotrijebljenih skraćenica AD Akcionarsko društvo AMM Association of Montenegrin Managers (asocijacija menadžera Crne Gore) ARIMA Autoregressive Integrated Moving Average (Autoregresioni integrisani model sa pokretnim prosjecima) BDP Bruto domaći proizvod BE Banke Engleske BEA U.S. Bureau of Economic Analysis (Američki biro za ekonomsku analizu) BELEX 15 Indeks Beogradske berze BiH Bosna i Hercegovina BJ Banka Japana CBCG Centralna banka Crne Gore CEB The Council of Europe Development Bank (Razvojna banka Savjeta Evrope) CEFTA Central European Free Trade Agreement (Sporazum o srednjoevropskoj zoni slobodne trgovine) CG Crna Gora CGES Crnogorski elektroprenosni sistem COMCE Meksički savjet preduzetnika za spoljnu trgovinu, ulaganje i tehnologiju COTEE Crnogorski operator tržišta električne energije CROBEX Indeks Zagrebačke Berze DB Doing Business (Izvještaj lakoće poslovanja Svjetske banke) EBRD European Bank for Reconstruction and Development (Evropska banka za obnovu i razvoj) ECB Evropska centralna banka EFTA European Free Trade Association (Evropska asocijacija za slobodnu trgovinu) EIB European Investment Bank (Evropska investiciona banka) EONIA European OverNight Index Average (Ponderisana prosječna kamatna stopa po kojoj su realizovane prekonoćne pozajmice u valuti između relevantnih banaka u eurozoni) EPCG Elektroprivreda Crne Gore ESA European System of Accounts (Evropski sistem nacionalnih računa) ETC European Travel Commission (Evropska komisija za putovanja) EU Evropska unija Eurostat Statistički zavod Evropske unije EURIBOR Euro Interbank Offered Rate (Eurska međubankarska stopa) EUROBOND Emisija obveznica na međunarodnom tržištu EUROFIMA European Company for the Financing of Railroad Rolling Stock (Evropska kompanija za finansiranje željezničkih vagona) FAO Food and Agriculture Organisation of the United Nations (Organizacija Ujedinjenih nacija za hranu i poljoprivredu) FATCA Foreign Account Tax Compliance Act (Zakon o usaglašenosti poreza na inostrane račune) FED Federalne rezerve FRED Federal Reserve Economic data (Federalne rezerve Sent Luisa) FSAP Financial Sector Assesment Programme (Program procjene finansijskog sektora) FZU Fond zajedničkog ulaganja HE Hidroelektrana HICP Harmonizovani indeks potrošačkih cijena HIPC Harmonizovani indeks potrošačkih cijena HOV Hartija od vrijednosti IBRD International bank for Recontruction and Development (Međunarodna banka za obnovu i razvoj) IDA International Development Association (Međunarodna organizacija za razvoj) IFAD International Fund for Agricultural Development (Međunarodni fond za razvoj poljoprivrede) IMF International Monetary Fund (Međunarodni monetarni fond) IPA Instrument for Pre-Accession Assistance (Instrument pretpristupne pomoći) IPARD-like Instrument for Pre-Accession Assistance for Rural Development (Program podrške poljoprivrednom razvoju) IPC Indeks potrošačkih cijena KFW Kreditanstalt für Wiederaufbau (Njemačka razvojna banka) LAMP Land Administration and Management Project (Projekat zemljišne administracije i upravljanja) LIBOR London interbank offered rate (Londonska međubankarska stopa) MBA Montenegro biznis alijansa MBI10 Indeks Makedonske berze MFI Mikrokreditna finansijska institucija MIDAS Program grant podrške za institucionalni razvoj i jačanje poljoprivrede. MMF Međunarodni monetarni fond MONSTAT Zavod za statistiku Crne Gore MONEX, MNSE10 Indeksi Montenegroberze MSCI Morgan Stanley Capital Index (Svjetski berzanski indeks) NATO North Atlantic Treaty Organisation - Organizacija Sjevernoatlantskog ugovora NPL Non-performing loans (nekvalitetni krediti) NVO Nevladina organizacija OECD Organisation for Economic Co-operation and Development (Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj) OPEC Organization of the Petroleum Exporting Countries (Organizacija zemalja izvoznica nafte) OTP Országos Takarék Pénztár (Nacionalna štedna banka) PDV Porez na dodatu vrijednost PIO Penzijsko i invalidsko osiguranje PKCG Privredna komora Crne Gore PPAEKS Prosječno ponderisana aktivna efektivna kamatna stopa PPEKS Prosječno ponderisana efektivna kamatna stopa PPNKS Prosječno ponderisana nominalna kamatna stopa PPPEKS Prosječna ponderisana pasivna efektivna kamatna stopa RCG Republika Crna Gora ROA Return of Assets (povraćaj na aktivu) ROE Return of Equity (povraćaj na kapital) SAD Sjedinjene Američke Države SAIDI System Average Interruption Duration Index (Indeks prosječnog trajanja prekida u sistemu) SAIFI System Average Interruption Frequency Index (Indeks prosječne učestalosti prekida u sistemu) SASX-10 Indeks Sarajevske berze SBItop Indeks Ljubljanske berze SCADA Supervisory control and data acquisition (Sistem za kontrolu i upravljanje energetskim sistemom i prikupljanje podataka o tom sistemu) SDI Strane direktne investicije SMTK Standarna međunarodna trgovinska klasifikacija SO Skupština opštine ŠNB Švajcarska narodna banka TE Termoelektrana TED Treasury-EuroDollar rate TourMIS Touristischen Marketing-Informationssystems (Marketing-Informacioni sistem za turističke menadžere) UK Ujedinjeno Kraljevstvo USD Američki dolar UMPCG Unija mladih preduzetnika Crne Gore UN Ujedinjene nacije UN/DESA United Nations Department of Economic and Social Affairs (Odjeljenje Ujedinjenih nacija za ekonomske i socijalne poslove) UNWTO UN World tourism organization (Svjetska turistička organizacija Ujedinjenih nacija) VIX Volatility Index (Indeks volatilnosti) WEF Svjetski ekonomski forum WESP World Economics Situation and Prospects (Svjetska ekonomska situacija i prognoze) WiiW The Vienna Institute for International Economic Studies (Bečki institut za međunarodne ekonomske studije) ZIF Trend Zatvoreni investicioni fond Trend a.d. Podgorica ZZZCG Zavod za zapošljavanje Crne Gore ZB Zapadni Balkan

SADRŽAJ MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI U 2017. 9 1. REALNI SEKTOR 13 1.1. Bruto domaći proizvod 15 1.2. Djelatnosti 24 1.3. Cijene 33 1.4. Tržište rada 41 2. MONETARNA KRETANJA 45 2.1. Banke 47 2.2. Kamatne stope banaka 61 2.3. Mikrokreditne finansijske institucije 64 3. TRŽIŠTE NOVCA 69 4. TRŽIŠTE KAPITALA 73 5. FISKALNI SEKTOR 81 5.1. Javne finansije Crne Gore 84 5.2. Budžet Crne Gore 86 5.3. Lokalna samouprava 89 5.4. Državni fondovi 91 6. JAVNI DUG 93 6.1. Državni dug 96 6.2. Dug jedinica lokalne samouprave 99 6.3. Izdate garancije 100 6.4. Otplata duga 101 7. EKSTERNI SEKTOR 103 7.1. Tekući i kapitalni račun platnog bilansa 107 7.2. Finansijski račun 113 8. MEĐUNARODNA EKONOMIJA 115 8.1. Globalna ekonomska kretanja 117 8.2. Razvijene zemlje 119 8.3. Zemlje u usponu 125 8.4. Zemlje okruženja 128 8.5. Kamatne stope centralnih banaka i kretanje deviznih kurseva 130 9. NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI 133 10. PRILOZI 139

Pregled makroekonomskih pokazatelja 2016. 2017. % REALNI SEKTOR BDP (u tekućim cijenama, u milionima eura) 1 3.954,2 4.236,5 Industrijska proizvodnja (u odnosu na isti period prethodne godine) -4,4-4,2 Šumarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine) -22,4 15,8 Građevinarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine-mjereno efektivnim časovima) 16,7 24,5 Zaposlenost Broj zaposlenih (decembar) 177.473 177.627 Broj nezaposlenih (decembar) 49.487 51.262 Stopa inflacije Potrošačke cijene godišnja stopa 1,0 1,9 Prosječna zarada bez poreza i doprinosa (prosjek za period) 2 499 510 2,2 MONETARNI SEKTOR (u milionima eura) Ukupni depoziti 2.871,7 3.267,2 13,8 Depoziti privrede 967,7 1.133,4 17,1 Depoziti države 131,4 159,0 21,0 Centralna Vlada 81,2 77,7-4,4 Regulatorne agencije 7,4 11,6 55,5 Jedinice lokalne samouprave 29,4 38,6 31,3 Državni fondovi 13,4 31,2 132,8 Depoziti finansijskih institucija 33,2 41,5 24,9 Depoziti stanovništva 1.534,1 1.704,0 11,1 Depoziti - ostalo 205,2 229,2 11,7 Ukupni krediti 2.415,8 2.700,5 11,8 Krediti privredi 937,2 979,4 4,5 Krediti državi 113,5 181,6 60,0 Centralna Vlada 55,8 131,6 136,0 Regulatorne agencije 3,7 3,1-14,1 Jedinice lokalne samouprave 52,7 45,8-13,1 Državni fondovi 1,4 1,1-19,0 Krediti bankama i finansijskim institucijama 256,5 345,0 34,5 Krediti stanovništvu 1.018,0 1.123,1 10,3 Krediti - ostalo 90,6 71,3-21,2 TRŽIŠTE NOVCA Prosječna kamatna stopa na 91-dnevne državne zapise, poslednja 2,35% Prosječna kamatna stopa na 182-dnevne državne zapise, poslednja 2,18% 0,20% TRŽIŠTE KAPITALA Promet na berzi (u milionima eura) 2 Montenegro berza 115,2 47,5 Berzanski indexi MNSE10 3 928,27 776,69-16,3 MONEX 11.510,59 10.175,43-11,6 MONEX PIF 4 2.673,36 FISKALNI SEKTOR (u milionima eura) 2 Tekući prihodi 5 1.684,3 1.785,0 6,0 Izdaci 5 1.826,5 2.012,9 10,2 Suficit/deficit -142,2-227,8 60,2 Eksterni državni dug (u milionima eura) 2.002,8 2.214,0 10,5 Unutrašnji državni dug (u milionima eura) 6 400,2 413,9 3,4 Dug lokalne samouprave (u milionima eura) 6 143,1 131,0-8,5 EKSTERNI SEKTOR 2 Saldo tekućeg računa (u milionima eura) -715,0-799,3 Trgovinski bilans -1.657,3-1.859,6 Bilans usluga 769,1 836,4 %pokrića trgovinskog deficita sa ostalim saldima 56,9 57,0 Saldo tekućeg računa u % od BDP-a -18,1-18,9 1 Izvor: MONSTAT, procjena za 2017. godinu, na osnovu kvartalnih procjena BDP-a 2 Podaci za I-XII 2016. i I-XII 2017. godinu 3 Od 1. aprila 2015. godine na crnogorskom tržištu kapitala se u okviru posmatranja kretanja cijena kompanija upotrebljavaju dva indeksa- MONEX i MNSE10. Indeks MONEX predstavlja nasljednika indeksa MONEX20 koji sa novom metodologijom ima više kompanija u svojoj indeksnoj korpi. Novoformirani indeks MNSE10 predstavlja blue-chip indeks i u njegov sastav ulazi deset najboljih kompanija sa crnogorskog tržišta. 4 Indeks MONEXPIF je nasljednik indeksa NEXPIF, koji je pratio kretanje cijena akcija šest privatizacionih fondova. Kako se završio proces transformacije fondova, prestala je i potreba za računanjem ovog indeksa. 5 Tekući prihodi i izdaci budžeta, državnih fondova i lokalnih samouprava 6 Shodno novom Zakonu o budžetu i fiskalnoj odgovornosti, koji je donijet u 2014, struktura javnog duga je promijenjena. Javni dug je definisan kao dug centralnog nivoa države (državni dug) i lokalnog nivoa (dug lokalne samouprave). Dug lokalnih samouprava isključen je iz strukture unutrašnjeg državnog duga, dok sa druge strane, u unutrašnji dug je dodat iznos koji se odnosi na dug pravnim licima i privrednim društvima. U skladu sa novim Zakonom, u kvartalnim izvještajima prikazuje se državni dug, dok se u godišnjem izvještaju prikazuje javni dug.

Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2017. Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2017 MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI U 2017. Makroekonomske performanse Crne Gore, shodno pokazateljima zabilježenim u 2017. godini, značajno su bolje u odnosu na prethodnu godinu. Intenziviranje aktivnosti na izgradnji velikih infrastrukturnih projekata u građevinarstvu i energetici, kao i snažan rast broja turista, rezultirali su visokom stopom rasta BDP-a. Crnogorska privreda je tokom 2017. godine, prema preliminarnim podacima MONSTAT-a, na osnovu kvartalnih procjena, ostvarila pozitivnu stopu ekonomskog rasta od 4,4%. Tokom ovog perioda značajan rast aktivnosti zabilježen je u sektoru građevinarstva, kao i u sektoru turizma, šumarstva, trgovine i većini vidova saobraćaja. Nastavljen je trend pada industrijske proizvodnje iz prethodne godine, dok je povećan broj zaposlenih, kao i broj nezaposlenih lica. Godišnja stopa inflacije, mjerena indeksom potrošačkih cijena, u decembru 2017. godine iznosila je 1,9%, dok je prosječna godišnja stopa inflacije iznosila 2,4%. Industrijska proizvodnja je u 2017. godini u odnosu na 2016. godinu zabilježila pad od 4,2%. Pad proizvodnje zabilježen je u sektoru prerađivačke industrije od 3% i sektoru snabdijevanja električnom energijom, gasom i parom od 24,6%, dok je u sektoru vađenja ruda i kamena zabilježen rast proizvodnje od 113,9%. U sektoru turizma je i u ovoj godini nastavljen trend rasta dolazaka i noćenja turista, pa je u 2017. godini Crnu Goru posjetilo 2 miliona turista, što je za 10,3% više u odnosu na prethodnu godinu. Ukupno je ostvareno 12 miliona noćenja, što je za 6,3% više nego 2016. godine. Građevinarstvo je u 2017. godini zabilježilo značajan rast vrijednosti izvršenih građevinskih radova od 51,5% i rast efektivnih časova rada od 24,5% u odnosu na 2016. godinu. Takođe, u 2017. godini ostvaren je rast u većini vidova saobraćaja, dok je u sektoru šumarstva ostvaren rast proizvodnje od 15,8%. Bankarski sektor ima dominantno učešće u strukturi aktive finansijskog sektora. U 2017. godini bankarski sektor je bio stabilan, solventan i likvidan. Svi prudencijalni indikatori sigurnosti sektora bili su iznad zakonom utvrđenog minimuma. Nastavljen je pozitivan trend gotovo kontinuiranog pada nekvalitetnih kredita i potraživanja iz proteklog perioda. Visok nivo likvidnih sredstava, rast ukupnih depozita i kredita, kao i dokapitalizacija jednog broja banaka dodatno su doprinijeli stabilnosti bankarskog sistema. Sve banke su na kraju 2017. godine imale koeficijent solventnosti iznad regulatornog minimuma od 10%, a agregatni koeficijent iznosio je 16,37%. Bankarski sektor je ostvario pozitivan finansijski rezultat u 2017. godini, u iznosu od 35,1 milion eura. Dvanaest banaka je godinu završilo sa dobitkom, dok su tri banke poslovale negativno. Pet najvećih banaka je iskazalo veći profit u odnosu na isti period prethodne godine. 9

Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2017 Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2017. Trend smanjenja aktivnih i pasivnih kamatnih stopa iz prethodnog perioda nastavljen je i u 2017. godini. Tako je prosječna ponderisana aktivna efektivna kamatna stopa (PPAEKS) na ukupne kredite na kraju 2017. godine iznosila 6,81% i u odnosu na kraj 2016. godine bila je niža za 0,64 p.p. Međutim, iako u padu, aktivne kamatne stope su još uvijek na visokom nivou i ograničavajući su faktor razvoja privrede. U istom periodu, prosječna ponderisana pasivna efektivna kamatna stopa (PPPEKS) opala je sa 0,93% na 0,69%. Trend višegodišnjeg smanjenja koncentracije bankarskog sektora evidentan je i tokom 2017. godine. Mjereno Hiršman-Herfindalovim indeksom, od nekada izuzetno koncentrisanog tržišta i dominantne uloge tri najveće banke, danas je situacija vidno promijenjena, a tržište banaka je bliže granici tzv. konkurentnog tržišta. Budžetski deficit, na kraju 2017. godine, procijenjen je na 237,6 miliona eura ili 5,6% BDP-a, što je posljedica veće realizacije kapitalnog budžeta, odnosno infrastrukturnih projekata. Deficit budžeta posljedično povećava neto javni dug, koji je na kraju 2017. godine iznosio 2,7 milijardi eura, od čega se na spoljni dug odnosilo 2,2 milijarde eura. Dodatno, iznos izdatih garancija (stranih i domaćih) iznosio je 312,8 miliona eura. Javni dug ima tendenciju rasta, a pozitivno se mogu ocijeniti primjenjene mjere fiskalne konsolidacije. U 2017. godini, prema preliminarnim podacima, deficit tekućeg računa platnog bilansa iznosio je 799,3 miliona eura, što je za 11,8% više u poređenju sa istim periodom prethodne godine. Povećanje deficita tekućeg računa rezultat je povećanja spoljnotrgovinskog deficita. Prema preliminarnim podacima, u 2017. godini spoljnotrgovinski deficit iznosio je 1,9 milijardi eura, što je 12,2% više nego u 2016. godini. Visok nivo uvozne zavisnosti i dalje je evidentan u robnoj razmjeni sa inostranstvom. Ukupan izvoz roba iznosio je 376,6 miliona eura, što predstavlja povećanje od 9,1%, dok je istovremeno uvezeno robe u vrijednosti od 2,2 milijarde eura ili 11,7% više nego u 2016. godini. Na računu usluga zabilježen je suficit u iznosu od 836,4 miliona, što je bilo za 8,8% više u odnosu na 2016. godinu. Ukupni prihodi od usluga iznosili su 1,4 milijarde eura ili za 8,6% više u odnosu na prethodnu godinu, dok su rashodi iznosili 525,7 miliona eura (rast od 8,3%). Procijenjeni prihodi od putovanja-turizma u 2017. godini iznosili su 901,3 miliona eura, što je za 7,8% više nego u prethodnoj godini. Na računu primarnih dohodaka ostvaren je suficit u iznosu od 87,9 miliona eura ili 66,3% više nego u 2016. godini, dok je suficit na računu sekundarnih dohodaka iznosio 136 miliona eura ili 13% više nego u 2016. godini. Prema preliminarnim podacima, neto priliv stranih direktnih investicija u 2017. godini iznosio je 474,3 miliona eura, što predstavlja povećanje od 27,6% u odnosu na prethodnu godinu. Ukupan priliv SDI iznosio je 649,2 miliona eura, od čega su vlasnička ulaganja iznosila 366,9 miliona eura, dok je priliv u formi interkompanijskog duga iznosio 247,1 milion eura. Povlačenja sredstava rezidenata investiranih u inostranstvu iznosila su 35,2 miliona eura. U strukturi ukupnog priliva stranih direktnih investicija, učešće interkompanijskog duga iznosilo je 38,1%, investicije u kompanije i banke iznosile su 33,8% ulaganja, dok se na ulaganja u nekretnine odnosilo 22,7%. Ukupan odliv stranih direktnih investicija iznosio je 174,9 miliona ili 44,6% manje nego u 2016. godini. Broj zaposlenih u 2017. godini u prosjeku je iznosio 182.368 i bio je viši za 2,5% u odnosu na prosječan broj zaposlenih u prethodnoj godini, dok je ukupan broj zaposlenih u decembru 2017. godine iznosio 177.627 i bio je veći za 0,1% u odnosu na broj zaposlenih u decembru 2016. godine. Rast broja zaposlenih u 2017. godini zabilježen je u trinaest od ukupno devetnaest sektora, pri čemu je najveći rast zabilježen u sektoru administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti (17,7%), a najma- 10

Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2017. Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2017 nji u sektoru informisanje i komunikacije (0,1%). Pad broja zaposlenih zabilježen je u šest sektora, pri čemu je najveći pad broja zaposlenih od 5,8% zabilježen u sektoru poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo, a najmanji od 0,4% u sektoru vađenje ruda i kamena. Na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, na kraju 2017. godine, bilo je 51.262 nezaposlenih lica, što je za 3,6% više nego u istom mjesecu prethodne godine. Broj registrovanih nezaposlenih lica u 2017. godini, u prosjeku je iznosio 50.510 ili 17,9% više nego u prethodnoj godini. Stopa nezaposlenih koju objavljuje Zavod za zapošljavanje Crne Gore, u decembru 2017. godine je iznosila 22,09%, što je za 0,76 p. p. više od stope iz decembra 2016. godine. Prema podacima MONSTAT-a, prosječna bruto zarada u Crnoj Gori u 2017. godini iznosila je 765 eura i bila je veća za 1,9% od prosječne zarade iz prethodne godine. Prosječna zarada bez poreza i doprinosa iznosila je 510 eura i u odnosu na prethodnu godinu bila je veća za 2,2%. Realne zarade bez poreza i doprinosa su u 2017. godini bile manje za 0,2%. Prema modelskoj projekciji CBCG, rast BDP-a u 2018. godini kretaće se u intervalu od 2,7 do 3,2%, sa centralnom tendencijom od oko 3%. Glavni pokretač ekonomskog rasta u narednom periodu biće snažna investiciona aktivnost, kao rezultat planiranih kapitalnih investicija za izgradnju autoputa Smokovac - Mateševo, zatim investicija u oblasti turizma, energetike, telekomunikacija itd. Očekivani rast izvoza roba i usluga bazira se na očekivanom rastu turističke potrošnje podstaknute izgradnjom novih turističkih objekata, stabilizaciji i najavljenim ulaganjima u oblasti industrijske i poljoprivredne proizvodnje koja će, istovremeno, dovesti i do supstitucije dijela uvoza sa domaćim proizvodima. Međutim, rast uvoza biće i dalje determinisan potrebama investitora za uvozom deficitarne opreme i građevinskog materijala za potrebe izgradnje kapitalnih infrastrukturnih i turističkih objekata. Takođe, nastavak mjera fiskalne konsolidacije u 2018. godini može uticati na smanjenje privatne i javne potrošnje. Stoga će održavanje balansa između razvojne komponente i održivosti budžeta u predstojećem srednjoročnom periodu biti ključni izazov fiskalne politike. 11

REALNI SEKTOR 01

Realni sektor 1.1. Bruto domaći proizvod Ekonomska slika Crne Gore, shodno pokazateljima zabilježenim u 2017. godini, značajno je bolja u odnosu na prethodnu godinu 1. Inteziviranje aktivnosti na izgradnji velikih infrastrukturnih projekata u građevinarstvu i energetici, kao i značajan rast pokazatelja u turizmu, uticalo je na značajne stope rasta BDP-a u svim kvartalima. Tabela 1.1 Poređenje kretanja osnovnih indikatora u 2017. i 2016. godini izabrani sektori sektori/indikatori Poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo indeksi 2016. godina indeksi 2017. godina - Prodaja i otkup proizvoda poljoprivrede, šumarstva i ribarstva 100,6 109,2 - Šumarstvo 77,6 115,8 Vađenje ruda i kamena 81,9 213,9 Prerađivačka industrija 92,2 97,0 Snabdijevanje električnom energijom 103,5 75,4 Građevinarstvo - Vrijednost izvršenih građevinskih radova 131,5 151,5 - Izvršeni efektivni časovi rada 116,7 124,5 Trgovina - Promet u trgovini na malo u tekućim cijenama 104,1 105,2 - Promet u trgovini na malo u stalnim cijenama 102,4 103,3 Saobraćaj i skladištenje - Drumski - putnički 108,0 100,4 - Drumski - robni 110,9 98,5 - Željeznički - putnički 103,9 72,2 - Željeznički - robni 141,2 114,9 - Vazdušni prevoz putnika na aerodromima 112,9 117,7 - Vazdušni - robni 102,4 96,3 Usluge pružanja smještaja i ishrane - Dolasci turista 105,9 110,3 - Noćenja turista 101,8 106,3 izvor: MONSTAT 1 Prema podacima MONSTAT-a BDP Crne Gore u 2016. godini iznosio je 3.954,2 miliona eura (realni rast od 2,9% u odnosu na 2015. godinu). 15

Centralna banka Crne Gore Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2017 Prema preliminarnim podacima MONSTAT-a, ostvaren je realni rast BDP-a u prvom kvartalu od 3,1%, drugom 5,2%, trećem kvartalu 4,7% i četvrtom rast od 4%, dok godišnji rast na osnovu kvartalnih procjena u 2017. godini iznosi 4,4% 2. Raspoloživi statistički pokazatelji u većini sektora u ovoj godini, uglavnom imaju trend rasta. Značajan rast zabilježen je u sektoru građevinarstva, turizma, trgovine, šumarstva i u pojedinim vidovima saobraćaja. Zabilježen je pad ukupne industrijske proizvodnje, kao rezultat pada proizvodnje u sektoru snabdijevanja električnom energijom, gasom i parom usljed lošijih vremenskih prilika i pada proizvodnje u prerađivačkoj industriji, dok je u sektoru vađenja ruda i kamena zabilježen rast. Ekonomska kretanja u Crnoj Gori djelimično su, zbog otvorenosti privrede, pod uticajem i jačanja globalnog rasta, odnosno nastavka trenda poboljšanja ekonomskih pokazatelja u međunarodnom okruženju. U izvještaju UN-a World Economic Situation and Prospects 2018 navodi se procjena rasta svjetske ekonomije od 3% u 2017. godini, (u 2016. godini 2,4%), što je i najveća stopa rasta nakon 2011. godine. Poboljšanje pokazatelja svjetske ekonomije istaknuto je u i u posljednjem izvještaju MMF-a World Economic Outlook Update (januar 2018. godine) gdje je za 2017. godinu procijenjena stopa rasta svjetskog BDP-a od 3,7%. Poboljšanje rasta podstaknuto je značajnim rezultatima zabilježenim u regionima Evrope i Azije, pri čemu su i razvijene zemlje i zemlje u razvoju ostvarile bolje rezultate od projektovanih u jesenjem izvještaju MMF-a. Značajne stope rasta BDP-a Crne Gore prognozirale su i međunarodne institucije (tabela 1.2). Prema posljednjim projekcijama MMF-a 3, realni rast BDP-a za Crnu Goru u 2017. godini trebalo bi da iznosi 4,2%, a u 2018. godini 3,0%. Stopa rasta od 3,9% za 2017. godinu objavljena je u posljednjem izvještaju Evropske komisije, dok je za 2018. godinu predviđen rast od 3%. Prema projekcijama Svjetske banke rast BDP-a za 2017. godinu iznosi 4,2%, dok je prognoza za 2018. godinu 2,8%. Tabela 1.2 Prognozirane stope rasta BDP-a Crne Gore u 2017. i 2018. godini (u %) godina/institucija Evropska komisija EBRD MMF Svjetska banka WiiW UN/DESA 2017. 3,9 3,7 4,2 4,2 3,9 4,0 2018. 3,0 3,3 3,0 2,8 2,9 3,8 izvor: internet stranice pojedinih institucija U narednom periodu očekuje se rast ekonomije (prosječno 2,8% od 2018-2021. godine 4 ) pod uticajem jačanja investicionih aktivnosti u oblastima turizma, energetike i saobraćaja, kao i pod uticajem povećanja produktivnosti, proširenja obradivih površina, tj. jačanja sektora poljoprivrede, uzimajući u obzir povećana ulaganja u ovaj sektor, implementacijom IPARD programa. Očekuje se da će nastavak realizacije projekata: izgradnja autoputa Bar Boljare, izgradnja malih HE-a i vjetroelektrana, podmorskog kabla za povezivanje elektroenergetskih sistema Crne Gore i Italije, kao i izgradnja novih hotelsko-turističkih kompleksa, uticati u narednom periodu na ostvarivanje prognoziranih stopa rasta. 2 Podaci su preliminarni sve do septembra 2018. godine kada će biti objavljen konačan godišnji podatak BDP-a za 2017. godinu. Stope po kvartalima odnose se na isti period (kvartale) prethodne godine. 3 MMF: Montenegro: Staff Concluding Statement of the 2018 Article IV Mission, mart 2018. g. 4 Izvor: Pravci razvoja Crne Gore 2018-2021. godine, decembar 2017. g. 16

Boks 1.1 Globalna ekonomija i kretanje BDP-a u svijetu Svjetska ekonomija je tokom 2017. godine prema procjeni UN/DESA ostvarila rast od 3,0%, što predstavlja najvišu stopu rasta zabilježenu nakon 2011. godine. Skoro dvije trećine zemalja svijeta zabilježilo je veće stope rasta u odnosu na prethodnu godinu. Zemlje Južne i Istočne Azije su i dalje region sa najvećim rastom. Zajedno sa poboljšanjem ekonomskih pokazatelja u pojedinim razvijenim zemljama uticale su na ubrzanje rasta u 2017. godini. Pozitivna kretanja su rezultat poboljšanih uslova za investicije, usljed stabilizacije finansijskog tržišta, poboljšanja bankarskog sektora i povećanja kreditnog rasta, oporavka pojedinih sektora na tržištu roba i poboljšanja globalnog makroekonomskog okruženja. Stabilan rast globalne ekonomije očekuje se i u 2018. i 2019. godini sa stopom od 3%. Međutim, promjene trgovinske politike, naglo pogoršanje globalnih finansijskih uslova i povećanje geopolitičkih tenzija, i dalje predstavljaju glavne rizike za ostvarivanje prognoziranih stopa. Grafik 1 Rast svjetskog BDP-a u % izvor: UN/DESA, World Economic Situation and Prospects (WESP) 2018. Grafik 2 Ekonomski rast po regionima, 2016-2019. u % Realni sektor Posmatrajući razvijene zemlje, za SAD se očekuje rast BDP-a od 2,1% u 2018. godini, koliko je prognozirana stopa rasta i za zemlje EU. Potrošnja domaćinstava će i dalje biti glavni pokretač rasta u EU, podstaknuta rastućim prihodima domaćinstava, padom nezaposlenosti i niskim nivoom kamatnih stopa. Istovremeno, u zemljama u razvoju, nakon usporavanja rasta u 2015. i 2016. godini, rast će u 2018. godini usljed ekspanzije domaće tražnje dostići nivo od 4,6%, dok će u 2019. godini rast iznositi 4,7%. Prema prognozama, ekonomije u tranziciji će nakon značajnog pada u 2015. i blagog oporavka u 2016. godini nastaviti trenda rasta iz 2017. godine (rast od 2,3% u 2018. i 2,4% u 2019. godini). izvor: UN/DESA, World Economic Situation and Prospects 2018. * djelimična procjena, ** predviđanja UN Prognoze MMF-a 5 o rastu globalne ekonomije su optimističnije od procjena u izvještaju UN-a. Povećana svjetska trgovina u posljednjim mjesecima 2017. godine, značajan rast investicija, naročito kod razvijenih zemalja i porast prerađivačke industrije u Aziji, dodatno je doprinio boljim rezultatima od prognoziranih za 2017. godinu (procjena rasta BDP-a iznosi 3,7%). Prema istom izvoru, očekuje se da će se trend rasta održati i u 2018. i 2019. godini kada se predviđa rast od po 3,9%. Pretpostavlja se da će povoljni uslovi na finansijskom tržištu održati porast tražnje do kojeg je došlo u prethodnom periodu, naročito porast investicija, što je značajno doprinijelo rastu BDP-a zemalja koje imaju veliki 5 IMF World Economic Outlook- Update, januar 2018. 17

Centralna banka Crne Gore Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2017 izvoz. Dodatno se očekuje da će poreske reforme i fiskalni stimulansi, usvojeni u SAD-u, uticati na rast BDP-a SAD-a i njenih najvećih trgovinskih partnera, što će doprinijeti globalnom rastu. Rast ekonomija u tranziciji i ekonomija u razvoju, prema prognozama MMF-a, će u 2018. godini iznositi 4,9%, dok se u razvijenim ekonomijama predviđa stopa rasta od 2,3%. Grafik 1.1 Projekcije Svjetske banke i UN/DESA o kretanju BDP-a za pojedine zemlje jugoistočne Evrope u 2018. godini stope rasta u % Prema prognozama Svjetske banke 6 iz januara 2018. godine, BDP Crne Gore u 2018. godini trebalo bi da ima rast od 2,8%, što je za 0,2 p.p. manje u odnosu na prognoze iz juna 2017. godine.prema istom izvoru, u januaru 2018. godine, povećana je stopa BDP-a za Albaniju, Bugarsku i Rumuniju, dok je smanjena stopa rasta BDP-a za Bosnu i Hercegovinu, Makedoniju i Srbiju. Prema procjenama UN/DESA, datoj u World Economic Situation and Prospects 2018, rast BDP-a za Crnu Goru u 2018. godini trebalo bi da iznosi 3,8%, što je za 0,6 p.p. više u odnosu na prognozu datu u prethodnom izdanju ove publikacije. izvor: Svjetska banka i UN/DESA Boks 1.2 Poslovni ambijent u Crnoj Gori U Crnoj Gori se kontinuirano sprovode reforme na unapređenju poslovnog ambijenta. Rezultati koje je postigla u toj oblasti evidentiraju se kroz izvještaj Svjetske banke Doing Business. U posljednjem izvještaju (Doing business 2018) zabilježen je napredak na listi lakoće poslovanja. Crna Gora je poboljšala svoju poziciju za devet mjesta, pa je trenutno na 42. mjestu od ukupno 190 zemalja koje su uključene u izvještaj. Od zemalja regiona bolju poziciju ima Makedonija (11. na listi), Slovenija (37) i Kosovo (40), dok su Srbija (43), Hrvatska (51), Albanija (65) i Bosna i Hercegovina (86) lošije rangirane od Crne Gore. U izvještaju je istaknuto uspješno sprovođenje reformi u oblasti dobijanja priključka za električnu energiju. U ovoj oblasti Crna Gora je napredovala za četrdeset pozicija usljed poboljšanja pouzdanosti snadbijevanja eletričnom energijom kroz implementaciju sistema za nadzor i upravljanje sistemom i prikupljanje podataka o sistemu (SCADA), kao i započinjanjem prikupljanja podataka za izradu godišnjeg indeksa prosječnog trajanja prekida u sistemu (SAIDI) i indeksa prosječne učestalosti prekida u sistemu (SAIFI). Poboljšanje pozicije zabilježeno je i u oblasti izdavanja građevinskih dozvola (rast za 15 pozicija), oblasti rješavanja nelikvidnosti (rast za tri pozicije) i oblasti registrovanja imovine (rast za dvije pozicije). 6 Izvor: Svjetska banka Global Economic Prospects Broad-Based Upturn, but for How Long?, januar 2018. 18

Tabela 1 Rangiranje Crne Gore prema osnovnim indikatorima poslovanja DB 2018. godina DB 2017. godina promjena u poziciji započinjanje biznisa 60 58-2 izdavanje građevinskih dozvola 78 93 +15 dobijanje priključka za električnu energiju 127 167 +40 registrovanje imovine 76 78 +2 dobijanje kredita 12 7-5 zaštita investitora 51 42-9 plaćanje poreza 70 57-13 prekogranična trgovina 44 43-1 izvršenje ugovora 42 41-1 rješavanje nelikvidnosti 37 40 +3 Realni sektor izvor: Doing Business in 2018 The World Bank Group Pad u poziciji zabilježen je u indikatorima: plaćanje poreza (pad za trinaest pozicija), zaštita investitora (-9), dobijanje kredita (-5), započinjanje biznisa (-2) i prekogranična trgovina i izvršenje ugovora (po -1). Važno je istaći da pad pozicija u određenim indikatorima, nije rezultat pogoršanja kvaliteta i efikasnosti pružanja usluga, već uticaja reformi koje su sprovedene u drugim zemljama koje su uključene u izvještaj. Nalazi Doing Business 2018 izvještaja ističu napredak u reformi poslovanja, ali i da i dalje ima prostora za unapređenje poslovnog ambijenta. Prema modelskoj projekciji CBCG u 2018. godini, rast BDP-a kretaće se u intervalu 2,7 do 3,2%, sa centralnom tendencijom od oko 3%. Modelska projekcija zasniva se na sezonski prilagođenom modelu Autoregresivnih integrisanih procesa pokretnih prosjeka, poznatih kao ARIMA procesi. Za predviđanje kvartalnog BDP-a za 2018. godinu, model koristi istorijske kvartalne podatke od 2001. do 2017. godine 7. Na grafiku Fena dat je modelski pregled kretanja stope rasta realnog BDP-a po kvartalima. Grafikonom Fena se, preko distribucije vjerovatnoća, Grafik 1.2 Kretanje realnog BDP-a (u milionima) u 2018. godini modelska procjena 7 Vrijednost kvartalnog BDP-a dobijena je korišćenjem tri važne vremenske serije za ocjenu kretanja BDP-a, a to su:podaci industrijske proizvodnje, turizma i građevinarstva. Naime, praćenjem kretanja ovih djelatnosti i njihovog učešća u ukupnom BDP-u, izvršena je interpolacija BDP-a. izvor: CBCG, 2018. 19

Centralna banka Crne Gore Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2017 u obzir uzimaju i potencijalni rizici i neizvjesnosti, koji bi u narednom periodu mogli uticati na kretanje centralne projekcije BDP-a. Vrijednosti centralne projekcije prikazane su tamno plavom linijom, dok su nivoi neizvjesnosti (dobijeni analitičkom procjenom i kalkulacijom relativnog uticaja potencijalnih internih i eksternih šokova), prikazani svijetlo plavim linijama. Grafik 1.3 Grafik Fena (Fanchart) realnog BDP-a u 2018. godini modelska procjena izvor: CBCG, 2018. Rizici odstupanja od centralne projekcije odnose se na: moguća odstupanja u sprovođenju mjera utvrđenih fiskalnom strategijom; kašnjenja u realizaciji investicionih projekata; nepovoljne vremenske prilike, koje bi smanjile doprinos sektora turizma, poljoprivrede i proizvodnje električne energije projektovanom rastu ekonomije i nestabilnost i u spoljnjem okruženju, ekonomski i geopolitički rizici koji bi u određenoj mjeri mogli negativno uticati na ekonomski rast. Radi testiranja modelske projekcije BDP-a urađena je i procjena BDP-a po potrošnoj metodi. Polazne pretpostavke za obračun po potrošnoj metodi obuhvataju sljedeće: Blagi rast potrošnje domaćinstava od 2%. Naime, u 2018. godini potrošnja domaćinstava može biti izložena negativnim uticajima mjera fiskalne konsolidacije (povećanje stope PDV-a, povećanje akcize na gorivo, na duvan i duvanske proizvode, na etil alkohol, gazirana pića sa dodatkom šećera i akciza na ugalj), koje bi mogle smanjiti raspoloživi dohodak domaćinstava. S druge strane, na rast raspoloživog dohotka domaćinstava pozitivno će uticati blago povećanje 20

zaposlenosti, očekivani rast prihoda od turizma, ustaljeni priliv doznaka kao i očekivano jačanje kreditne aktivnosti banaka; Smanjenje državne potrošnje za 1,2%, kao posljedica primjene mjera fiskalne konsolidacije; Rast investicija u osnovna sredstva od 7,5%, kao rezultat kapitalnih investicija za izgradnju autoputa Smokovac - Mateševo, zatim investicija u oblasti turizma (Portonovi, Luštica Bay i Porto Montenegro) i energetike (podmorski kabal, izgradnja malih hidroelektrana i vjetroelektrana); Izvoz roba i usluga će rasti po stopi od oko 3,8%, kao posljedica veće turističke potrošnje podstaknute izgradnjom novih tustičkih objekata; stabilizacije i najavljenih ulaganja u oblasti industrijske i poljoprivredne proizvodnje; Uvoz će imati rast od 3%, usljed potreba investitora za uvozom opreme, građevinskog materijala i radne snage, naročito za potrebe izgradnje autoputa i turističkih kompleksa. S druge strane, smanjenju uvoza može doprinijeti rast poljoprivredne proizvodnje. Realni sektor Tabela 1.3 Procjena BDP-a po potrošnoj metodi za 2018. godinu kategorije stope rasta (%) doprinos BDP-u Potrošnja domaćinstava 2 1.6 Potrošnja države -1.2-0.2 Bruto investicije u osnovna sredstva 7.5 2.0 Izvoz roba i usluga 3.8 1.7 Uvoz roba i usluga 3-2.1 BRUTO DOMAĆI PROIZVOD (%) 3.0 izvor: CBCG Po potrošnoj metodi, u 2018. godini, BDP će ostvariti stopu rasta od 3%, što potvrđuje validnost centralne projekcije rasta BDP-a. Boks 1.3 Tranzicioni proces zemalja Zapadnog Balkana tranzicioni rezultati Od sredine devedesetih, EBRD je kroz Izvještaj Transition report nastojao da prati napredak tranzicionih zemalja prema tržišno orijentisanim ekonomijama, kroz set tzv. tranzicionih indikatora. Ove godine metodologija je ažurirana i zasniva se na revidiranom konceptu tranzicije koji podrazumijeva praćenje šest kvaliteta održive tržišne ekonomije, a ne strukturne ili sektorske indikatore. Komponente koje se koriste za mjerenje kvaliteta održive tržišne ekonomije su: konkurentnost, dobro upravljanje, zelena ekonomija, inkluzija, otpornost i integrisanost. Zemlje zapadnog Balkana zaostaju za regionalnim prosjekom EBRD-a u smislu napretka ka održivoj tržišnoj ekonomiji (tabela br.1). Praćenje konkurentnosti podrazumijeva širok spektar reformi u cilju olakšanja poslovanja preduzeća i njihovog rasta, kao i poboljšanja atraktivnosti privrede za ulaganja, jačanje vještina i inovacija. U regionu zapadnog Balkana, kao jedna od najvećih prepreka u poslovanju i poboljšanju konkurentnosti javlja se nelojalna konkurencija iz neformalnog sektora. Osim, ovoga, značajne prepreke uključuju i korupciju, dobijanje električne energije, pristup finansijama, kao i još uvijek veliko prisustvo države u nekim ključnim privrednim granama. U nekim slučajevima, vlade su uvele sveobuhvatne i dalekosežne pakete reformi nakon dugog perioda mirovanja. Dvogodišnja politička kriza u Makedoniji, koja je 21

Centralna banka Crne Gore Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2017 dovela do stagnacije i slabljenja rasta, riješena je sredinom 2017. godine, pa je tako nova vlada predstavila sveobuhvatan plan reformi sa naglaskom na podršci lokalnim preduzećima i na unapređenju regionalne integracije. Generalno, na Zapadnom Balkanu, u državama poput Crne Gore, Srbije i Bosne i Hercegovine, proces pristupanja EU i dalje ostaje ključno sredstvo za tržišno orijentisane reforme. Tabela 1 Tranzicioni rezultati za šest kvaliteta održive tržišne ekonomije za zemlje Zapadnog Balkana, 2017. godina konkurentnost dobro upravljanje zelena ekonomija inkluzija otpornost integrisanost prosjek Albanija 4,4 4,3 4,9 5,1 4,9 5,8 4,9 Bosna i Hercegovina 4,7 3,7 4,8 4,8 5,3 5,5 4,8 Makedonija 5,4 5,2 4,9 4,7 5,3 6,0 5,3 Kosovo 3,4 3,7 3,8 4,7 5,1 4,9 4,3 Crna Gora 4,9 5,1 5,2 5,6 5,9 5,6 5,4 Srbija 4,9 4,4 5,8 5,2 5,6 6,4 5,4 Prosjek zemalja ZB 4,6 4,4 4,9 5,0 5,3 5,7 5,0 Raspon rezultata je od 1 do 10, pri čemu ocjena 10 označava najbolji rezultat i granicu u smislu održive tržišne ekonomije. izvor: EBRD Transition Report 2017-18. Unapređenje upravljanja je težak zadatak koji zahtijeva posvećenost reformama tokom određenog perioda vremena. Problemi upravljanja u regionu Zapadnog Balkana ogledaju se u oblasti sprovođenja vladavine prava, kontrole korupcije, efikasnosti vlade i regulatornog kvaliteta. Najveće poboljšanje indikatora u zadnjih 15 godina zabilježeno je u okviru političke stabilnosti, uz značajna poboljšanja u vladavini prava i efikasnosti vlasti, dok je najmanji napredak zabilježen u oblasti kontrole korupcije. Ovo je uticalo da su sve zemlje regiona rangirane relativno nisko u mjerenju indeksa percepcije korupcije, pri čemu je Crna Gora najbolje rangirana u regionu (64), dok je najgore rangirana Makedonija (107). Zemlje Zapadnog Balkana suočene su sa nizom problema i izazova u oblasti zaštite životne sredine, uključujući zagađenje vazduha, tretman voda i otpadnih voda, kao i održivog upravljanja otpadom. Međutim, sve zemlje regiona napreduju u primjeni EU standarda u pogledu energetske efikasnosti i obnovljivih izvora energije. U Crnoj Gori započeta je treća faza modernizacije i instalacije pametnih brojila, čime se očekuje da će postati prva zemlja u regionu EBRD-a koja će ispuniti cilj EU da do 2020. godine minimum 80% stanovništva pokrije pametnim brojilima. Pitanje inkluzije, koje se javlja kroz visok stepen neaktivnosti i neuključenosti mladih, predstavlja veliki izazov u većini djelova EBRD regiona. Sve zemlje Zapadnog Balkana suočene su sa visokim stopama nezaposlenosti, posebno među mladima, kao i sa redovnim emigracionim tokovima. Međutim, iako je napredak često veoma spor, u mnogim zemljama Zapadnog Balkana u toku su reforme čiji je cilj poboljšanje tehničkog i stručnog obrazovanja, kao i većeg stepena uključenosti mladih na tržištu rada. U 2016. godini Kosovo i Crna Gora su pokrenule strateške planove za usklađivanje svojih politika stručnog obrazovanja i obuka sa zahtjevima tržišta rada. Albanija je usvojila nove propise usmjerene na unapređenje dvostrukog sistema učenja, dok je u Crnoj Gori Parlament usvojio novu socijalnu strategiju u cilju unapređenja vještina i mogućnosti zapošljavanja Roma i Egipćana kao manjina. Istovremeno, Bosna i Hercegovina, Makedonija i Srbija još uvijek nisu usvojile nove nacionalne kvalifikacione okvire. Zemlje Zapadnog Balkana su u protekloj deceniji preuzele važne korake za jačanje otpornosti njihovih finansijskih sektora. Iako opada, nivo nekvalitetnih kredita (NPL) je u tri (Srbija, Albanija i Bosna i Hercegovina) od šest posmatranih zemalja na dvocifrenom nivou, ali u većini slučajeva postoje akcioni 22

planovi za rješavanje ovog problema. Osim finansijskog sektora, neke zemlje preuzele su i korake ka stavljanju svojih energetskih sektora na finansijsko održivoj osnovi. Reforme tržišta energije kroz primjenu trećeg energetskog paketa EU zabilježene su u Albaniji, Kosovu, Crnoj Gori i Srbiji, dok su u Bosni i Hercegovini i Makedoniji odložene. Do sada je samo Albanija uspješno razdvojila operatore prenosnog sistema električne energije i gasa, iako još uvijek nije razdvojila distribuciju i maloprodaju električne energije. Zavisnost od uvoza električne energije varira širom regiona, pa su tako Albanija, Makedonija i Kosovo veliki uvoznici električne energije, u Crnoj Gori i Srbiji postoji relativno ravnopravan bilans električne energije, dok je Bosna i Hercegovina jedini izvoznik električne energije. Sve zemlje regiona, osim Albanije imaju negativan naftni bilans veći od 5% BDP-a. Realni sektor Posmatrajući integrisanost, region zapadnog Balkana nije u dovoljnoj mjeri integrisan u evropske lance snabdijevanja, kao ni u prekograničnu trgovinu električnom energijom. Poslednjih godina regionalna integracija predstavlja važan cilj ovih zemalja, ali loš kvalitet infrastrukture često predstavlja prepreku prekograničnoj trgovini i investicijama. U prošloj godini, Albanija, Makedonija, Kosovo i Crna Gora su ostvarile veliki napredak u oblasti izgradnje puteva, dok su važni projekti u Bosni i Hercegovini odloženi zbog propusta vlasti da izmijene Zakon o akcizama na gorivo. U sektoru transporta i energetike u Bosni i Hercegovini, Makedoniji, Crnoj Gori i Srbiji dogodili su se ili su u toku veliki projekti koji se realizuju uz pomoć kineskih partnera. Prema anketi CBCG očekivanja privrednika po pitanju obima aktivnosti (proizvodnje i pružanja usluga) najveći broj (njih 60%) očekuje isti obim svojih aktivnosti u 2018. godini. Povećanje nivoa obima aktivnosti u odnosu na prethodnu godinu očekuje 37%, dok samo 3% očekuje njihovo smanjenje. Grafik 1.4 Očekivani obim aktivnosti u 2018. godini, % Privrednici glavne poslovne barijere u narednom periodu vide u opštim rizicima poslovanja, slaboj tražnji, previsokim porezima i ostalim oblicima dažbina, kao i visokim kamatnim stopama na kredite. Rast priliva investicija koji se očekuje u narednom trogodišnjem periodu, uz povećanje stepena angažovanja domaćih potencijala na realizaciji predviđenih projekata, prvenstveno u sektoru građevinarstva i saobraćaja, trebalo bi da ima značajan uticaj na nivo i kretanje ukupnih ekonomskih aktivnosti. U Programu ekonomskih reformi za Crnu Goru 2018 2020, osnovnim makroekonomskim scenarijom predviđa se rast crnogorske ekonomije u 2018. godini 3%, u 2019. godini, 2,7%, odnosno 2,6% u 2020. godini. Imajući u vidu značaj investicija za ekonomiju Crne Gore, a uzimajući u obzir neizvjesnost u dinamici njihove realizacije, scenario nižeg rasta polazi Grafik 1.5 Očekivane poslovne barijere u 2018. godini, % 23

Centralna banka Crne Gore Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2017 od pretpostavke da će u narednom periodu doći do usporavanja trenda rasta investicione aktivnosti, posebno nakon visokog nivoa investicija ostvarenih u 2016. i 2017. godini. Promjena dinamike izvođenja investicija uz potencijalno smanjenje prihoda od turizma, zbog eventualnog rizika pogoršanja geopolitičke situacije ili nepovoljnih vremenskih prilika, mogu imati umjeren negativan uticaj na ukupna makroekonomska kretanja u budućem periodu. Po ovom scenariju rast u 2018. godini iznosio bi 1,8%, u 2019. godini 1,9%, a u 2020. godini 2,5%. 1.2. Djelatnosti Grafik 1.6 1.2.1. Industrijska proizvodnja izvor: MONSTAT Industrijska proizvodnja U 2017. godini ostvaren je pad ukupne industrijske proizvodnje od 4,2%. Pad proizvodnje je zabilježen u sektoru prerađivačke industrije od 3% i sektoru snabdijevanja električnom energijom, gasom i parom od 24,6%, dok je u sektoru vađenja ruda i kamena zabilježen rast proizvodnje od 113,9%. U sektoru vađenja ruda i kamena zabilježen je rast proizvodnje od 113,9%. Rast proizvodnje je zabilježen u oblasti vađenja uglja za 8,1%, zbog povećane eksploatacije uglja tokom 2017. godine i u oblasti vađenja ruda metala za 200% 8 zbog obnavljanja vađenja rude boksita, koje nije bilo u prethodnoj godini. U oblasti ostalog rudarstva zabilježen je pad proizvodnje za 6,5%. U sektoru prerađivačke industrije koja čini 57,6% ukupne industrijske proizvodnje zabilježen je pad od 3% u odnosu na 2016. godinu. Pad proizvodnje u 2017.godini evidentiran je u šest oblasti prerađivačke industrije, koje imaju učešće od 24,7% u ukupnoj industrijskoj proizvodnji (Tabela br. 1.4). Posmatrano po oblastima, najveći pad je zabilježen u oblasti štampanja i umnožavanja audio i video zapisa (-44,6%), a najmanji pad u oblasti proizvodnje mašina i opreme na drugom mjestu nepomenute (-3,2%). U istom periodu, rast proizvodnje zabilježen je u devet oblasti prerađivačke industrije, pri čemu je najveći rast ostvaren u oblasti proizvodnje papira i proizvoda od papira (82,1%), a najmanji u oblasti proizvoda od drveta plute i sl. (0,7%). U 2017. godini, nijesu evidentirane aktivnosti u oblasti popravka i montaža mašina i opreme, kao ni u oblasti proizvodnje duvanskih proizvoda, zbog radova na izgradnji fabrike Novi Duvanski kombinat koja do kraja godine nije otpočela proizvodnju. 8 Obračunati indeks je veći od 300. 24

Tabela 1.4 Oblasti prerađivačke industrije, indeksi promjene oblast industije/ period jan.-dec. 2017. jan.-dec. 2016. PRERAĐIVAČKA INDUSTRIJA - ukupno 97,0 Proizvodnja prehrambenih proizvoda 94,4 Proizvodnja pića 105,1 Proizvodnja duvanskih proizvoda - Proizvodnja odjevnih predmeta 101,5 Proizvodnja kože i predmeta od kože 75,0 Proizvodi od drveta, plute i sl. 100,7 Proizvodnja papira i proizvoda od papira 182,1 Štampanje i umnožavanje audio i video zapisa 55,4 Proizvodnja hemikalija i hemijskih proizvoda 140,4 Proizvodnja osnovnih farmaceutskih proizvoda i preparata 66,6 Proizvodnja proizvoda od gume i plastike 101,6 Proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala 148,1 Proizvodnja osnovnih metala 101,6 Proizvodnja metalnih proizvoda, osim mašina i uređaja 90,8 Proizvodnja mašina i opreme na drugom mjestu nepomenute 96,8 Proizvodnja namještaja 148,7 Popravka i montaža mašina i opreme - Realni sektor izvor: MONSTAT U sektoru snabdijevanja električnom energijom, gasom i parom koji učestvuje sa 29,4% u ukupnoj industrijskoj proizvodnji, zabilježen je pad proizvodnje od 24,6% u odnosu na 2016. godinu.vremenske prilike, odnosno suša tokom 2017. godine uticala je na smanjenje proizvodnje u hidroelektranama, ne samo u Crnoj Gori već i na teritoriji čitavog Balkana. U crnogorskim hidroelektranama zabilježen je pad proizvodnje za 46%, dok je TE Pljevlja imala rast proizvodnje od 4% u odnosu na 2016. godinu. Učešće elektrana u ukupnoj proizvodnji električne energije prikazano je na grafiku br. 1.7. Grafik 1.7 izvor: EPCG Učešće elektrana u ukupnoj proizvodnji električne energije, u % S obzirom da Crna Gora posjeduje veliki energetski potencijal, sve je veći broj investicija u ovoj oblasti. Nakon izgradnje vjetroelektrane na Krnovu, početkom decembra 2017. godine otpočeli su radovi na postavljanju betonskih stopa za montiranje dvadeset i tri vjetroelektrane u vjetroparku Možura. Ukupna vrijednost investicija na Možuri iznosi 87 miliona eura, pri čemu je državno zemljište ugovorom dato u zakup na period od 20 godina za potrebe izgradnje vjetroelektrane instalisane snage do 46 megavata (MW). 25

Centralna banka Crne Gore Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2017 Grafik 1.8 Industrijska proizvodnja po sektorima, Ø 2010 = 100 izvor: MONSTAT i CBCG kalkulacije Grafik 1.9 Industrijska proizvodnja trend kretanja (2010=100) Nakon blagog opadajućeg trenda kretanja industrijske proizvodnje u 2011. i 2012. godini, u 2013. godini dolazi do stagnacije, odnosno zaustavljanja opadajućeg trenda i značajnijeg rasta u posljednja dva mjeseca. Industrijska proizvodnja je tokom 2014. godine, sa izrazitim opadajućim fluktuacijama, posebno sredinom godine, bilježila skroman godišnji rast u januaru, februaru, septembru i oktobru. U 2015. godini dolazi do rasta ukupne industrijske proizvodnje, dok je u 2016. godini, kao i u 2017. godine evidentiran pad proizvodnje. izvor: MONSTAT 26

1.2.2. Turizam 9 Sektor turizma je i u 2017. godini zabilježio značajne stope rasta, čime se nastavlja pozitivan trend u posljednjih osam godina, koji je doprinio da se učešće djelatnosti Usluge pružanja smještaja i ishrane u ukupnom BDP-u poveća sa 5,1% u 2009. godini na 7,1% u 2016. godini. Prema podacima MONSTAT-a, Crnu Goru je tokom 2017. godine posjetilo 2 miliona turista, što je za 10,3% više nego u 2016. godini, pri čemu se broj dolazaka domaćih turista smanjio za 19,1%, dok je broj dolazaka stranih turista povećan za 12,9%. Realni sektor Prema strukturi dolazaka i dalje su najposjećenija primorska mjesta sa 85,8% ukupno ostvarenih dolazaka. Broj turista na Primorju bio je za 7,1% viši u odnosu na prethodnu godinu, a povećan je i broj posjeta u ostalim mjestima za 69,8% - u glavnom gradu za 50,1%, u ostalim turističkim mjestima za 24% i planinskim mjestima za 17,6%. Posmatrajući dolaske turista u kolektivnom i individualnom smještaju po mjesecima (grafik br. 1.12), evidentno je da je van ljetnje turističke sezone veći broj dolazaka turista u kolektivnom smještaju, dok se tokom jula i avgusta turisti više opredjeljuju za individualne smještajne kapacitete. Prema strukturi ukupnih dolazaka po vrsti smještaja u 2017. godini, 48% turista je boravilo u kolektivnom, dok je 52% turista boravilo u individualnom smještaju. Grafik 1.10 izvor: MONSTAT Dolasci turista u 2017. godini Grafik 1.11 Grafik 1.12 Struktura dolazaka turista po mjestima u 2017. godini, u % Dolasci turista po vrsti smještaja u 2017. godini, po mjesecima izvor: MONSTAT izvor: MONSTAT 9 Preliminarni podaci 27