IZVJEŠTAJ GLAVNOG EKONOMISTE III KVARTAL GODINE Podgorica, godine

Транскрипт

1 IZVJEŠTAJ GLAVNOG EKONOMISTE III KVARTAL GODINE Podgorica, godine

2 IZDAVAČ: WEB ADRESA: SAVJET CENTRALNE BANKE: PRIPREMA: GRAFIČKO UREĐIVANJE: Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog broj Podgorica Telefoni: Fax: Mr Radoje Žugić, guverner Mr Milojica Dakić, viceguverner Dr Velibor Milošević, viceguverner Asim Telaćević Dr Milivoje Radović Dr Milorad Jovović Dr Srđa Božović Po ovlašćenju Guvernera priprema dr Nikola Fabris, glavni ekonomista, sa saradnicima Odjeljenje za publikacije Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz Izvještaja obavezno navedu izvor

3 SADRŽAJ MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI 7 1. REALNI SEKTOR Bruto domaći proizvod Djelatnosti Cijene Tržište rada MONETARNA KRETANJA Banke Mikrokreditne finansijske institucije Kamatne stope TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA Tržište novca Tržište kapitala FISKALNI SEKTOR Konsolidovana javna potrošnja Budžet Crne Gore i državnih fondova Lokalna samouprava Državni fondovi DRŽAVNI DUG Unutrašnji dug Spoljni dug Državni dug i izdate garancije Otplata duga Projekcija i održivost državnog duga EKSTERNI SEKTOR Tekući račun platnog bilansa Račun kapitalnih i finansijskih transakcija MEĐUNARODNA EKONOMIJA Konjukturna kretanja Evropska unija (EU) Zemlje u razvoju (Azija) Kamatne stope Kretanje deviznih kurseva NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI PRILOZI 123

4

5 5 Pregled makroekonomskih pokazatelja IX % REALNI SEKTOR BDP (u tekućim cijenama, u milionima eura)* 3.104,0 Industrijska proizvodnja (u odnosu na isti period prethodne godine) Šumarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine) 18,4 1,7 Građevinarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine-mjereno efektivnim časovima) -0,8 25,8 Zaposlenost Broj zaposlenih** Broj nezaposlenih Stopa inflacije (u odnosu na decembar prethodne godine) Potrošačke cijene u odnosu na kraj godine 0,7 3,0 Prosječna zarada bez poreza i doprinosa *** ,3 MONETARNI SEKTOR (u milionima eura) M11 Ukupni depoziti 1.789, ,8 4,9 Depoziti privrede 439,1 499,2 13,7 Depoziti države 123,3 100,5-18,5 Centralna vlada 58,4 46,6-20,2 Institucije i agencije centralne Vlade 23,0 23,9 3,8 Fondovi i opštine 41,9 30,0-28,3 Depoziti finansijskih institucija 113,7 98,1-13,7 Depoziti stanovništva 951, ,9 8,7 Depoziti - ostalo 161,8 145,2-10,3 Ukupni krediti 2.200, ,3-11,0 Krediti privredi 1.207,3 985,8-18,3 Krediti državi 48,2 67,3 39,7 Centralna vlada 11,0 23,7 114,2 Institucije i agencije centralne Vlade 3,0 3,0-0,6 Fondovi i opštine 34,1 40,7 19,2 Krediti bankama i finansijskim institucijama 9,3 7,9-14,6 Krediti stanovništvu 863,6 843,9-2,3 Krediti - ostalo 71,6 52,4-26,9 TRŽIŠTE NOVCA I KAPITALA Promet na berzi (u milionima eura)**** Montenegro berza 54,8 41,1 Berzanski indexi MONEX , ,54 MONEX PIF 6.777, ,64 Prosječna kamatna stopa na 28-dnevne državne zapise, poslednja Prosječna kamatna stopa na 56-dnevne državne zapise, poslednja Prosječna kamatne stope na 91-dnevne državne zapise, poslednja 2,27% Prosječna kamatna stopa na 182-dnevne državne zapise, poslednja 2,58% 2,58% FISKALNI SEKTOR (u milionima eura)**** Tekući prihodi***** 1.280,2 932,5 Izdaci***** 1.431,5 991,6 Suficit/deficit -151,2-59,1 Eksterni državni dug bez javnih preduzeća (u milionima eura) 912,4 1067,6 17,0 Unutrašnji državni dug bez javnih preduzeća (u milionima eura) 358,3 392,3 9,5 EKSTERNI SEKTOR**** Saldo tekućeg računa (u milionima EUR) -764,2-374,7 Trgovinski bilans ,2-984,7 Bilans usluga 410,3 521,8 %pokrića trgovinskog deficita sa ostalim saldima 39,7 61,9 Saldo tekućeg računa u % od BDP -24,6 * Podatak za BDP u godini Monstat objavio u septembru g ** Podatak za avgust godine. *** Podatak za g. je prosjek za prvih devet mjeseci **** Podaci za period I-XII i I-IX **** Tekući prihodi i izdaci Budžeta, državnih fondova i lokalne samouprave.

6

7 Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori 7 MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI U prvih devet mjeseci ekonomski rast je bio iznad očekivanja i naša gruba procjena je da je stopa rasta BDP-a iznosila oko 3,5%. Ključni pokretači ekonomskog rasta su bili: turizam, gradjevinarstvo i trgovina. U šumarstvu je registrovan skroman ekonomski rast, a u oblasti industrijske proizvodnje očekivan pad, ali je proizvodnja u prerađivačkoj industriji i vađenju ruda i kamena u porastu. Sektor saobraćaja u većini segmenata bilježi pad. Evidetan je porast broja zaposlenih, kao i posljedično smanjenje broja nezaposlenih. Usporavanje rasta svjetske ekonomije i produbljivanje dužničke krize u eurozoni, koja prijeti da ugrozi privrede njenih glavnih članica, predstavljaju realnu opasnost i po crnogorsku ekonomiju, sa krajnje neizvjesnim ishodom. Kriza je potvrdila da se strategije rasta ne mogu u nedogled bazirati na tuđim izvorima finansiranja, posebno u uslovima kada je pad rejtinga pojedinih zemalja, usled prekomjerne zaduženosti, rezultirao enormnim rastom stope prinosa na državne obveznice, kao odgovor tržišta na pad povjerenja investitora i otežane mogućnosti servisiranja duga. Ovaj problem sve više poprima sistemski karakter u eurozoni, sa izvjesnim negativnim implikacijama i na zemlje u okruženju. Ovo treba posebno imati u vidu kada su u pitanju planirani izvori i dinamika servisiranja spoljnog duga Crne Gore. Uočene tendencije, na duži rok, predstavljaće fiskalni izazov zbog mogućih povećanih troškova zaduživanja, uticaja na kreditni rejting zemlje i na ekonomski rast. I dalje su prisutni rizici na unutrašnjem planu: budžetski deficit i prenapregnute javne finansije, rastuća nelikvidnost realnog sektora i neadekvatan nivo kreditne aktivnosti banaka koje, na žalost, ne mogu preuzeti na sebe ulogu generatora privrednog rasta i razvoja. Ipak, ohrabruje veliki napor uložen u izradi budžeta kojim se značajno smanjuje nivo budžetskog deficita, kao i učešće javne potrošnje u BDP-u. Godišnja stopa inflacije u septembru iznosila je 3,4%, a u odnosu na kraj prethodne godine 3%. Porast cijena akciznih proizvoda (alkoholna pića i duvan), usluga (zdravstvo, prevoz, ugostiteljstvo) i prehrambenih proizvoda opredjeljujuće su uticale na nivo godišnje stope inflacije. Bankarski sektor, nakon dužeg perioda, ostvaruje pozitivne rezultate na planu unutrašnje konsolidacije. Aktivnosti na restrukturiranju i izmještanju lošeg kreditnog portfolija iz bilansa sistemskih banaka pozitivno su uticale na poboljšanje pokazatelja kvaliteta aktive i profitabilnosti bankarskog sektora. Kontinuiran i stabilan rast depozitnog potencijala banaka, predstavlja odraz povjerenja građana i privrede u bankarski sistem. Likvidnost i solventnost su na zadovoljavajućem niovu i iznad propisanih indikatora. Pa ipak, otvorena prijetnja u vidu tekuće dužničke krize u evropskim zemljama, posebno onima sa kojima Crna Gora ostvaruje intenzivnu saradnju, sa očekivanim negativnim uticajem na matične banke može dovesti do porasta rizika u ovom sektoru.

8 8 Izvještaj glavnog ekonomiste III kvartal godine U trećem kvartalu godine i aktivne i pasivne kamatne stope zabilježile su neznatan pad. Prosječna ponderisana efektivna aktivna kamatna stopa na kraju septembra iznosila je 9,61% i ostvaruje zanemarljivo smanjenje od 0,02 p.p. u odnosu na kraj prethodne godine, dok je na godišnjem nivou viša za svega 0,01 p.p. Na njeno kretanje najviše su uticali visoka premija rizika zemlje, trend kretanja nekvalitetne aktive, rizičnost klijenata i opšta poslovna klima. Prosječna ponderisana pasivna kamatna stopa iznosila je 3,11% i bila je za 0,16 p.p. niža nego na kraju prošle godine, odnosno za 0,41 p.p. u odnosu na isti mjesec prethodne godine, kao očekivani odgovor na zadovoljavajući nivo likvidnosti u bankarskom sektoru. U prvih devet mjeseci godine u odnosu na isti period prethodne godine zabilježen je pad industrijske proizvodnje od 6,2%. Povećanje proizvodnje u sektoru vađenje ruda i kamena od 12,7% i sektoru prerađivačke industrije od 9,8%, u odnosu na isti period prethodne godine, nije nadomjestilo pad proizvodnje u sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode od 27,5%, što je imalo za rezultat smanjenje ukupne industrijske proizvodnje. U pitanju je očekivani pad proizvodnje električne energije, imajući u vidu izuzetno visoku bazu iz prethodne godine i izuzetno povoljne hidrometeorološke uslove u godini. Sveobuhvatne i intenzivne promotivne aktivnosti na međunarodnom planu rezultirale su povećanim interesovanjem inostranih turista za primorsku i planinsku regiju, a time i pozitivnim trendom u kretanju fizičkih pokazatelja dolazaka turista i broja ostvarenih noćenja. Prema podacima Monstata, tokom prvih devet mjeseci Crnu Goru je posjetilo 8,4% više turista koji su ostvarili 10,2% više noćenja nego u istom periodu prethodne godine. Ipak, treba konstatovati da su na rast broja turista uticale i političke nestabilnosti u nekim konkurentskim destinacijama, kao i izuzetno povoljne vremenske prilike u septembru. U drumskom i željezničkom saobraćaju ostvaren je pad prevoza i robe i putnika u prvih devet mjeseci godine, vazdušni saobraćaj bilježi rast putnika i pad robe, a u lukama je evidentiran pad obima ukupnog prometa. Šumarstvo je ostvarilo rast proizvodnje od 1,7% u odnosu na isti period prethodne godine. Prema preliminarnim podacima Monstata, u istom periodu građevinska djelatnost je ostvarila rast od 25,8% mjereno efektivnim časovima rada, odnosno od 19% mjereno vrijednošću izvršenih građevinskih radova. Za devet mjeseci godine budžet Crne Gore ostvario je deficit od 63,7 miliona eura (1,9% BDP-a). U uslovima rasta rizika od nove evropske recesije, za crnogorsku ekonomiju najvažniji prioritet u fiskalnom dijelu je nastavak započete konsolidacije, odnosno ključni fiskalni izazov je smanjenje deficita i potrebe za zaduživanjem i pokretanje kapitalnih investicionih projekata. Državni dug Crne Gore na kraju trećeg kvartala godine iznosio je 1.459,9 miliona eura ili 44,6% procijenjenog BDP-a za godinu i ostvaruje rast od 14,9% u odnosu na kraj godine. U strukturi ukupnog duga dominira spoljni dug sa 73,1%, dok se na unutrašnji dug odnosi 26,9%. Izdate državne garancije dostigle su iznos od 374,1 miliona eura ili 11,4% procijenjenog BDP-a, odnosno 25,6% državnog duga. Smanjenje neravnoteže na tekućem računu platnog bilansa, započeto godine, nastavlja se i u ovoj godini. Deficit na tekućem računu platnog bilansa u prvih devet mjeseci godine iznosio je 374,7 miliona eura što je za 23,5% manje nego u istom periodu godine. Osnovni razlozi ovakvog kretanja jesu blagi porast robnog deficita i snažna pozitivna kretanja na računima usluga, tekućih transfera i faktorskih dohodaka. Finansiranje deficita i dalje se dominantno ostvaruje prilivom stranih direktnih investicija, kao i prilivom portfolio investicija kroz emisiju euroobveznica na međunarodnom tržištu.

9 Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori 9 Prema preliminarnim podacima Monstata, za devet mjeseci godine, rastu ukupne robne razmjene doprinijelo je povećanje izvoza od 44,7% i uvoza roba od 11,2%. Pokrivenost uvoza izvozom od 24,3% na niskom je nivou, iako je ostvareno poboljšanje od 5,6 procentnih poena u odnosu na isti period prethodne godine. Učešće izvoza u ukupnoj razmjeni iznosi svega 19,6%, i pored povećanja od 3,8 procentnih poena. Na povećanje izvoza pozitivan uticaj imao je oporavak privredne aktivnosti i rast proizvodnje u prerađivačkoj industriji, kao i porast izvoznih cijena. Da bi se i u narednom periodu ostvario rast izvoza, potrebna su veća investiciona ulaganja u izvozno orijentisanu proizvodnju i proširenje asortimana i kvaliteta izvoznih proizvoda. Rastuća neizvjesnost na međunarodnom finansijskom tržištu redukovala je interesovanje stranih investitora za crnogorsko područje i odložila za izvjesno vrijeme realizaciju najavljenih krupnih investicionih projekata. Navedene tendencije su se negativno odrazile na priliv SDI. Ukupan priliv stranih direktnih investicija iznosio je 348,8 miliona eura, od čega se 36,4% odnosilo na investicije u banke i preduzeća, 23,9% na interkompanijski dug i 36% na ulaganja u nekretnine. Neto priliv SDI iznosio je 265,9 miliona eura, što je za 35,5% manje nego u istom periodu godine. Evidentno je značajno smanjene priliva po osnovu vlasničkih ulaganja od 28,9%, kao i zaduživanja preduzeća kod matičnih kompanija u inostranstvu od 31%. Ipak, imajući u vidu globalni kontekst poslovanja, ostvaren je relativno visok nivo SDI po čemu je Crna Gora odavno prepoznata kao jedan od lidera kada su u pitanju evropske ekonomije u tranziciji. Na tržištu rada evidentan je rast broja zaposlenih od 6,5% u avgustu u odnosu na decembar prethodne godine. U avgustu je broj zaposlenih iznosio i bio je veći za 5,9% u odnosu na isti mjesec prethodne godine. U strukturi zaposlenih dominiraju uslužne djelatnosti i javni sektor. Pozitivan trend pada nezaposlenih od februara ove godine prekinut je u septembru, kada se broj nezaposlenih ponovo povećava usled prestanka uticaja faktora sezonskog zapošljavanja, koji je značajno doprinosio ublažavanju posljedica otvorene nezaposlenosti. Broj registrovanih nezaposlenih lica u prvih devet mjeseci ove godine bio je niži za 2,4% u odnosu na isti period prethodne godine. U septembru, na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, bilo je registrovano lica koja traže zaposlenje, ili 5,2% manje nego u septembru prethodne godine, a čak 8,4% manje nego u decembru godine. Prvih devet mjeseci godine obilježio je i rast prosječne zarade, u bruto i neto iznosu, u dvanaest od ukupno petnaest sektora, u odnosu na isti period prethodne godine. Prosječna zarada sa doprinosima i porezima iznosila je 723 eura i bila je viša za 2%, dok je prosječna neto zarada iznosila 485 eura, što je za 2,1% više u odnosu na isti period prethodne godine.

10

11 1 REALNI SEKTOR

12

13 Realni sektor Bruto domaći proizvod Zvanični podaci o nominalnoj i realnoj veličini BDP-a za devet mjeseci nijesu dostupni. Prema procjeni Ministarstva finansija ukupan BDP za godinu bi trebao ostvariti realan rast od 2,5%. Procjena CBCG je da je za prva tri kvartala ostvaren rast BDP-a oko 3,5%. Tokom ovog perioda većina indikatora je imala trend rasta. Povećan je obim aktivnosti u šumarstvu i građevinarstvu, povećan je promet u maloprodaji, a zabilježen je i rast dolazaka i noćenja turista. Ukupna industrijska proizvodnja je u padu, ali je proizvodnja u prerađivačkoj industriji i vađenju ruda i kamena u porastu. Sektor saobraćaja u većini segmenata bilježi pad indikatora. Rast ekonomskih aktivnosti uslovio je nešto bolja kretanja na tržištu rada. Broj nezaposlenih je od februara imao opadajući trend sve do septembra kada se broj nezaposlenih ponovo povećava. Ovaj period karakteriše i povećanje broja zaposlenih u odnosu na kraj prethodne godine. Bruto i neto zarade su u septembru u odnosu na kraj prethodne godine zabilježile pad od 7,3%, odnosno 7,4%, dok je inflacija u odnosu na decembar prethodne godine zabilježila rast od 3% Djelatnosti Grafik 1.1 Industrijska proizvodnja, godišnja stopa rasta Industrijska proizvodnja U prvih devet mjeseci godine u odnosu na isti period prethodne godine zabilježen je pad industrijske proizvodnje od 6,2%. Pad je evidentiran na godišnjem nivou (2%) i na nivou ukupne proizvodnje za devet mjeseci u odnosu na prosjek godine (10,4%). Povećanje proizvodnje u sektoru vađenje ruda i kamena od 12,7% i sektoru prerađivačke industrije od 9,8%, u odnosu na isti period prethodne godine, nije nadomjestilo pad proizvodnje u sektoru proizvodnje električne energije, gasa i vode od 27,5%, što je imalo za rezultat smanjenje proizvodnje ukupne industrije. Izvor: Monstat

14 14 Izvještaj glavnog ekonomiste III kvartal godine Tokom prvih devet mjeseci ove godine, u odnosu na isti period prethodne, proizvodnja u prerađivačkoj industriji viša je za 9,8%. Rast je zabilježen u šest podsektora prerađivačke industrije, koji inače čine 32,9% ukupne industrijske proizvodnje. Posmatrano po pojedinim podsektorima, najveći rast je zabilježen u podsektoru prerade drveta i proizvoda od drveta (40,9%), zatim proizvodnja mašina i uređaja, ostala (33,7%), proizvodnja osnovnih metala i metalnih proizvoda (16,8%), proizvodnja proizvoda od ostalih nemetalnih minerala (16,1%), proizvodnja saobraćajnih sredstava (14,5%), i u podsektoru proizvodnja tekstila i tekstilnih proizvoda (5,3%). Pad proizvodnje zabilježen je u pet podsektora prerađivačke industrije i to podsektoru proizvodnja prehrambenih proizvoda, pića i duvana za 3,6%, podsektoru proizvodnja papira, izdavanje i štampanje za 7%, podsektoru prozvodnja hemijskih proizvoda i vlakana za 10,5%, proizvodnja proizvoda od gume i plastičnih masa za 3,4% i u podsektoru prerađivačka industrija, ostala za 49,2%. U podsektoru proizvodnja kože i predmeta od kože u prvih devet mjeseci godine nije evidentirana proizvodnja. U prvih devet mjeseci u odnosu na isti period prethodne godine, sektor vađenja ruda i kamena bilježi rast proizvodnje od 12,7%, najviše zbog rasta proizvodnje u podsektoru vađenja ostalih sirovina i materijala od 58%. Podsektor vađenja energetskih sirovina bilježi pad od 1,8%. Grafik 1.2 Industrijska proizvodnja po sektorima. Ø 2010 = 100 Izvor: Monstat i CBCG kalkulacije

15 Realni sektor 15 Proizvodnja električne energije, gasa i vode, u prvih devet mjeseci ove godine, bila je manja za 27,5% u odnosu na uporedni period godine, najviše zbog rekordne proizvodnje ostvarene u prethodnoj godini. Nepovoljna hidrološka situacija je dodatno doprinijela negativnim pokazateljima, jer je uticala na pad proizvodnje hidroelektrana Perućica i Piva u prvih devet mjeseci, ispod planirane. Veću proizvodnju od planirane ostvarila je TE Pljevlja, ali to nije bilo dovoljno da nadomjesti značajan pad u proizvodnji hidroelektrana. Početkom jula zvanično je počeo projekat MONTESOL, čijom implementacijom će se ostvariti značajne uštede u potrošnji električne energije domaćinstava. U sklopu projekta domaćinstva će putem beskamatnih kredita biti u mogućnosti da kupe solarne sisteme za zagrijavanje vode, i u tom cilju su predviđena sredstva od 1 milion USD za subvencionisanje kamatne stope. Za implementaciju projekta je zaduženo Ministarstvo ekonomije Crne Gore u saradnji sa Programom zaštite životne sredine pri Ujedinjenim nacijama (UNEP) i italijanskim Ministarstvom životne sredine, kopna i mora (IMELS). Vlada Crne Gore i A2A su u avgustu potpisali Memorandum o razumijevanju kojim se definišu osnove za izmjenu pojedinih članova Ugovora o djelimičnoj privatizaciji i dokapitalizaciji Elektroprivrede Crne Gore. Memorandumom je predviđeno da se A2A odriče prava na većinsko vlasništvo u EPCG, a Vlada prava na kupovinu akcija koje A2A ima u Elektroprivredi. Njime se, između ostalog, naglašava potreba jasnijeg regulatornog okvira, kod predviđanja cijena električne energije u srednjem roku, uz implementaciju stadarda EU u toj oblasti. Memorandumom je predviđeno da se izmjene i dopune Ugovora potpišu do kraja godine. Grafik 1.3 Industrijska proizvodnja trend kretanja Prateći kretanje industrijske proizvodnje tokom posljednje tri godine primjetan je opadajući trend, posebno u posljednjem kvartalu godine i tokom cijele krizne godine. Do oporavka industrije dolazi u godini što pokazuje i linija trenda, posebno u posljednjem kvartalu godine. Međutim, oporavak je neujednačen i još uvijek neizvjestan zavisno od pojedinih sektora, što se odražava na ukupnu industriju i trend tokom devet mjeseci ove godine. Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG Turizam Pozitivan trend u kretanju fizičkih pokazatelja dolazaka turista i noćenja tokom prvih šest mjeseci nastavljen je i u ljetnjoj turističkoj sezoni. Prema podacima Monstata, tokom prvih devet mjeseci Crnu Goru je posjetilo 1.304,5 hiljada turista, što je za 8,4% više nego u istom periodu prethodne godine. Veći broj posjetilaca registrovan je u primorskim mjestima za 9,7%, u planinskim mjestima za 5,8%, dok je smanjen broj posjetilaca u glavnom administrativnom centru za 2,5% i ostalim turističkim mjestima za 24,4%. Broj dolazaka domaćih turista smanjen je za 2,3%, a stranih povećan za 10,1%. U strukturi dolazaka stranih turista, najzastupljeniji su bili turisti iz Rusije (18,4%), Poljske (3%), Ukrajine (2,8%), Njemačke (2,4%), Italije (2,3%) i turisti iz susjednih država: Srbije (22,2%), Bosne i Hercegovine (7,2%) i Kosova (2,9%).

16 16 Izvještaj glavnog ekonomiste III kvartal godine Grafik 1.4 Dolasci turista u periodu januar septembar Izvor: Monstat Grafik 1.5 Struktura dolazaka turista po mjestima Izvor: Monstat Grafik 1.6 Noćenja turista u periodu januar septembar Izvor: Monstat Tokom prvih devet mjeseci ove godine ostvareno je 8.519,1 hiljada noćenja, što je za 10,2% više nego u istom periodu prethodne godine. Od toga 897,9 hiljada su bili domaći turisti, što je za 2,8% manje nego u istom periodu prethodne godine, dok su strani turisti ostvarili 7.621,2 hiljada noćenja, što predstavlja rast od 12%. Broj noćenja se povećao u primorskim mjestima za 11%, dok je smanjen broj noćenja u glavnom administrativnom centru za 11,2%, u planinskim mjestima za 8% i u ostalim turističkim mjestima za 21,8%. Veći broj noćenja, u prvih devet mjeseci, ostvarili su turisti iz Ukrajine (61,5%), Rusije (47,5%), Njemačke (19,6%), Češke (3,4%), Bosne i Hercegovine (2,2%) i Srbije (0,8%). Ipak, ostvareno je manje noćenja iz: Francuske (-36,5%), Italije (-30,3%), Kosova (-28,4%), Albanije (-16%), Makedonije (-14,4%). Ovi pokazatelji mogu biti dobar indikator na kojim je tržištima potrebno pojačati promotivne aktivnosti. Promotivno djelovanje započeto u prethodnom periodu nastavljeno je i tokom ljetnje sezone. Nacionalna turistička organizacija je predstavila turističku ponudu na sajmovima u inostranstvu. Krajem jula, učestvovala je na najvećoj evropskoj berzi (RDA Workshop) u Kelnu, koju organizuje Međunarodno udruženje autobuskih turoperatora (RDA). Ove godine se Crna Gora po šesti put predstavila u okviru regionalne ponude, zajedno sa Srbijom i Albanijom.

17 Realni sektor 17 Grafik 1.7 Broj ostvarenih noćenja turista (u 000) izabrane godine Krajem septembra je, četvrti put za redom, učestvovala na međunarodnoj berzi turizma Top Resa u Parizu, predstavljajući crnogorsku turističku ponudu, ističući značaj francuskog tržišta za Crnu Goru. Izvor: Monstat Boks 1.1 Indikatori turizma u Evropi iznad očekivanja kretanje dolazaka u svijetu u skladu s prognozama Međunarodni dolasci turista su, prema podacima UNWTO-a, ostvarili rast od 4,5% u prvih osam mjeseci godine u odnosu na isti period prethodne godine. U suprotnosti sa trendom, koji je bio izražen u prethodnim godinama, rast dolazaka turista u prvih osam mjeseci je bio veći u razvijenim (4,9%) nego u zemljama u razvoju (4%). Na to je najviše uticao značajan rasta dolazaka u Evropi, od čak 6%. U regionima Sjeverne Evrope i Centralne i Istočne Evrope, nakon oporavka, koji je otpočeo u prethodnoj godini, dolasci turista su rasli 7% i 8%, respektivno. Slična je situacija i u pojedinim destinacijama Južne Evrope koje su imale korist od preusmjeravanja turista sa Srednjeg Istoka (-9%) i Sjeverne Afrike (-15%), što je dovelo do porasta broja dolazaka u ovom regionu za 8%. U Crnoj Gori je u prvih osam mjeseci godine ostvaren rast dolazaka, za 7,3% u odnosu na isti Međunarodni dolasci turista u Evropi, po mjesecima Grafik 1 period prethodne godine, što je iznad prosjeka u Evropi. Uprkos tekućoj nestabilnosti u pojedinim zemljama Evropske Unije, međunarodni turizam postaje važan pokretač za mnoge evropske ekonomije, donoseći potreban kapital i smanjujući pritisak na njihov platni bilans. Ističe se potreba podrške turizmu od strane evropskih vlada, kao sektora koji može da utiče na ekonomski oporavak, s obzirom na posjedovanje kapaciteta za distribuciju bogatstva i stvaranje novih radnih mjesta širom regiona. Izvor: World Tourism Organization (UNWTO) * Januar Avgust godine

18 18 Izvještaj glavnog ekonomiste III kvartal godine U pojedinim regionima Azije turizam je zadržao dvocifrenu stopu rasta dolazaka, u Jugoistočnoj Aziji (12%) i Južnoj Aziji (13%), dok su u Sjeveroistočnoj Aziji usporeni dolasci djelimično zbog pada u turizmu u Japanu i Okeaniji. Južna Amerika (+13%) je nastavila da predvodi rast dolazaka u Americi (+5%), koristeći pozitivne ekonomske trendove u regionu i povećanje regionalne integracije. Rezultati preostalih regiona Sjeverne Amerike (+3%), Centralne Amerike (+4%) i Kariba (+4%) su ispod prosjeka. Grafik 2 Očekivanja u kretanju međunarodnih dolazaka turista u svijetu U Africi je zabilježen pad dolazaka od 4%, kao rezultat krize u Sjevernoj Africi. Uprkos trenutnoj situaciji na Srednjem Istoku, pojedine destinacije kao što su Saudijska Arabija i Ujedinjeni Arapski Emirati su nastavili sa trendom rasta dolazaka, dok podaci iz Jula i Avgusta pokazuju poboljšanje dolazaka turista i u Egiptu. Očekuje se da će do kraja godine biti blaži rast međunarodnih dolazaka turista, između 4% i 4,5% u odnosu na prethodnu godinu, što je u skladu sa projekcijama UN- WTO-a s početka godine. Iako * Prognoza: 011: 4% - 4,5%, 2012: 3% - 4% je, zbog povećanja finansijskih Izvor: World Tourism Organization (UNWTO) i fiskalnih izazova došlo do rasta nestabilnosti na turističkom tržištu, trendovi u posljednjim mjesecima navode na očekivanje nastavka rasta indikatora turizma u godini, između 3% i 4%. Grafik 1.8 Proizvodnja šumskih sortimenata, mjesečni nivo u m³ Izvor: Monstat Šumarstvo U prvih devet mjeseci ove godine, u oblasti šumarstva, proizvedeno je ukupno m³ šumskih sortimenata, što je za 1,7% više nego u istom periodu prethodne godine. U julu je na Žabljaku održana javna rasprava na nacrt dokumenta Operativni kriterijumi i indikatori održivog gazdovanja šumama u Crnoj Gori u organizaciji Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja, uz podršku SNV (Holandske razvojne organizacije). Dokument se u potpunosti oslanja na održivo šumarstvo, koje podrazumijeva aktivno upravljanje i gazdovanje šumama, a značajno će doprinijeti povećanju stepena realizacije i kontrole planskih dokumenata u šumarstvu.

19 Realni sektor Građevinarstvo Prema preliminarnim podacima Monstata za prvih devet mjeseci ove godine vrijednost izvršenih građevinskih radova iznosila je 187,5 miliona eura i bila je viša za 19% u odnosu na uporedni period. Građevinska aktivnost mjerena efektivnim časovima rada povećana je za 25,8%. Po evidenciji Monstata, vrijednost novih ugovora na zgradama iznosila je 31,2 miliona eura, što je za 27,4% više, a vrijednost novih ugovora na ostalim građevinama bila je 35 miliona, odnosno 55,6% manje nego u istom periodu prethodne godine. U septembru je održan 33. Jadranski sajam građevinarstva u Budvi. Na sajmu se predstavilo preko 300 učesnika iz 30 zemalja, među kojima su proizvođači i distributeri građevinskog materijala, mehanizacije i opreme, kompanije koje se bave inženjeringom i projektovanjem u građevinarstvu, kao i izdavači stručne literature iz oblasti građevinarstva. Grafik 1.9 Građevinske aktivnosti Izvor: Monstat Saobraćaj Grafik 1.10 Prevoz putnika u drumskom saobraćaju Prema podacima Monstata, u prvih devet mjeseci godine, u drumskom saobraćaju, mjereno putničkim kilometrima, prevezeno je 7,9% manje putnika nego u istom periodu prethodne godine. Kod prevoza robe u drumskom saobraćaju zabilježen je pad od 32,3%. U julu je podpisan Protokol o saradnji u oblasti međunarodnog prevoza putnika i tereta u drumskom saobraćaju između Crne Gore i Bosne i Hercegovine. Protokolom je ostvaren značajan Izvor: Monstat

20 20 Izvještaj glavnog ekonomiste III kvartal godine pomak oslobađanjem prevoza tereta, između ove dvije zemlje, od režima dozvola, kada se taj prevoz realizuje vozilima standarda Euro 4, Euro 5 i više. Grafik 1.11 Prevoz putnika u vazdušnom saobraćaju Prevoz putnika u željezničkom saobraćaju, u posmatranom periodu, bio je manji za 30,9%, a prevoz robe za 2,3%. Ukupni promet u lukama iznosio je 1.315,6 hiljada tona, i bio je niži za 1,8% u poređenju sa istim periodom prethodne godine, pri čemu se na izvoz odnosilo 50,2%, a na uvoz 47,9% (razlika od 1,9% se odnosi na tranzit). Izvoz je u ovom periodu povećan za 8,2%, a uvoz za 3,5%. Izvor: Monstat Tokom prvih devet mjeseci, u vazdušnom saobraćaju prevezeno je 1.073,8 hiljada putnika, što je za 7,8% više nego u istom periodu prethodne godine, a prevoz robe smanjen je za 46,2%. Vlada Crne Gore je u julu usvojila Master plan razvoja aerodroma do godine. Plan je pripremljen na zahtjev finansijera projekta, Evropske investicione banke, i definiše strategiju infrastrukturnog razvoja aerodroma Podgorica i Tivat za period od do godine. Njime su obezbijeđene smjernice razvoja u dvije faze, prva do i druga do godine, a cilj je unapređenje kapaciteta i kvaliteta usluga u odnosu na prognozirani saobraćaj. Predviđena je realizacije projekata koji će, između ostalog, uticati na produžetak poletno-slijetne staze na ova dva aerodroma, zatim na povećanje prostora putničkih terminala, širenje platformi, kao i na obezbjeđivanje novih parking prostora. Master planom se utvrđuje dugoročno i sistemsko upravljanje razvojem aerodromskih kapaciteta, koje će omogućiti odvijanje efikasnog i ekonomičnog vazdušnog saobraćaja, zasnovanog na ekološkim standardima. Grafik 1.12 Potrošačke cijene Izvor: Monstat 1.3. Cijene Inflacija, mjerena potrošačkim cijenama, u septembru u odnosu na kraj prethodne godine, iznosila je 3%. U ovom periodu najviše su porasle cijene iz kategorije alkoholna pića i duvan za 25,6%, cijene kategorije zdravstvo za 13,9%, cijene prevoza za 7,7% i cijene kategorije ostala dobra i usluge za 3,2%. Tokom ovog perioda porasle su cijene u kategoriji restorani i hoteli za 2,9%, kategoriji stanovanje 2,3%, dok je rast od 1% zabilježen u kategoriji hrana i bezalkoholna pića, a 0,9% u kategoriji komunikacije. Pad cijena bilježe četiri kategorije, pri čemu je najveći pad cijena od 3,9% zabilježen u kategoriji kultura i rekreacija. Godišnja stopa inflacije u septembru je iznosila 3,4%.

21 Realni sektor 21 U prvih devet mjeseci ove godine cijene iz kategorije hrana i bezalkoholna pića su zabilježile rast od 1%. Iako su cijene hljeba i žitarica zabilježile rast od 10,9%, cijene voća rast od 10,8%, ulja i masti 3%, mlijeka, sira i jaja rast od 2,1%, pad cijena povrća za 13,1% i cijena mesa za 2,3% su uticale da kategorija hrana i bezalkoholna pića ostvari nešto skromnije učešće u ukupnoj inflaciji (13,1%). Cijene duvana su, tokom ovog perioda, porasle za 39,1%, a cijene alkoholnih pića za 6,4%, što je uticalo da kategorija alkoholna pića i duvan ostvari i najveće učešće (32,2%) u ukupnoj inflaciji. Porast cijena farmaceutskih proizvoda od 18,9% i vanbolničkih usluga za 2,2% uticali su na ukupan rast cijena kategorije zdravstvo od 13,9%, dok su cijene u kategoriji prevoz porasle za 7,7%, najviše zbog rasta cijena goriva i maziva od 7,3% i cijena prevoznih usluga od 14,3%. Iako je cijena električne energije zabilježila pad od 3,6%, rast cijena snabdijevanja vodom i druge usluge za 37,5%, uticale su na porast cijena kategorije stanovanje za 2,3% i učešće u ukupnoj inflaciji od 10%. U ovom periodu porasle su cijene iz kategorije restorani i hoteli (2,9%), najviše zbog rasta cijena ugostiteljskih usluga za 3%, cijene kategorije ostala dobra i usluge su rasle 3,2%, zbog povećanja cijena proizvoda i usluga lične njege za 3,6%, dok su cijene iz kategorije komunikacije zabilježile rast od 0,9%. Ovaj period karakteriše pad cijena u kategoriji odjeća i obuća za 1,2%, zbog pada cijena odjeće od 0,1% i obuće od 2,7%, pad cijena u kategoriji pokućstvo i oprema za kuću (- 1,1%) najviše zbog pada cijena namještaja i pokućstva za 5,8% i cijena dobara i usluga za redovno održavanje za 1,1%. Cijene u kategoriji kultura i rekreacija su zabilježile pad od 3,9%, najviše zbog pada cijena audio vizuelne i fotografske opreme za 2,9% i cijena novina, časopisa i papirne konfekcije za 5,2%, dok su cijene kategorije obrazovanje zabilježile pad od 0,6%. Godišnja stopa bazne inflacije u septembru iznosila je 1,1% i bila je niža za 2,3 p.p. od ukupne godišnje inflacije. Od početka godine godišnja bazna inflacija je bila niža od ukupne inflacije, s tim da je u januaru i februaru imala negativan predznak. Niže cijene iz kategorija pokućstvo i oprema za kuću i odjeća i obuća, kao i pojedinih cijena prehrambenih proizvoda doprinijele su održavanju niže godišnje stope bazne inflacije u odnosu na ukupnu inflaciju. Kretanje godišnje stope ukupne i bazne inflacije se može vidjeti na grafiku br Godišnji rast potrošačkih cijena u septembru iznosio je 3,4%, a najveći godišnji rast zabilježile su cijene iz kategorije alkoholna pića i duvan (25,6%), zdravstvo (16,5%), prevoz (9,9%) i ostala dobra i usluge (3,6%), dok su najveći godišnji pad zabilježile cijene iz kategorije kultura i rekreacija (-3,8%). Grafik 1.13 Poređenje ukupne inflacije i bazne inflacije Izvor: Monstat i kalkulacija CBCG Ako poredimo godišnju inflaciju ostvarenu u Crnoj Gori i inflaciju u izabranim zemljama, vidi se da je jedino Makedonija imala istu stopu (3,4%), dok je višu godišnju stopu od one ostvarene u Crnoj Gori imala većina izabranih zemalja. Najveći godišnji rast u izabranim zemljama je zabilježen u Srbiji (9,3%), dok je najmanji godišnji rast zabilježen u Češkoj (2,1%).

22 22 Izvještaj glavnog ekonomiste III kvartal godine Grafik 1.14 Godišnja inflacija u izabranim zemljama, septembar godine Izvor: Nacionalni zavodi za statistiku i Eurostat Tabela 1.1 Učešće pojedinih kategorija u ukupnoj inflacij 1 Ponderi IX 11/XII 10 stopa rasta doprinos učešće u uk. inflaciji UKUPNO ,0 3,0 3,0 100,0 Hrana i bezalkoholna pića ,0 1,0 0,4 13,1 Alkoholna pića i duvan ,6 25,6 1,0 32,2 Odjeća i obuća ,8-1,2-0,1-3,0 Stanovanje ,3 2,3 0,3 10,0 Pokućstvo i oprema za kuću ,9-1,1-0,1-1,8 Zdravlje ,9 13,9 0,4 13,2 Prevoz ,7 7,7 0,9 31,6 Komunikacije ,9 0,9 0,1 1,7 Kultura i rekreacija ,1-3,9-0,1-4,2 Obrazovanje ,4-0,6 0,0-0,5 Restorani i hoteli ,9 2,9 0,1 2,9 Ostala dobra i usluge ,2 3,2 0,1 4,8 Izvor: Monstat i kalkulacije CBCG U Euro zoni, na godišnjem nivou, u septembru, se bilježi rast cijena od 3%. Najveći rast je zabilježen u kategorijama transport od 5,9% i stanovanje od 5%, dok se pad bilježi jedino u kategoriji komunikacije za 1,9%. 1 Napominjemo da se, i pored indeksnih promjena, doprinos učešća pojedinih kategorija zbog ponderacione strukture evidentira tek na drugoj, odnosno trećoj decimali.

23 Realni sektor 23 Boks 1.2 Cijene hrane na globalnom nivou i kretanje cijena osnovnih grupa u Crnoj Gori Kada su cijene (posebno hrane) tokom druge polovine godine počele padati, očekivala se njihova stabilizacija i zaustavljanje rasta, jer je činilo se dostignut vrlo visok nivo cijena. Međutim, rast cijena hrane obnovljen sredinom godine podstakao je zabrinutost u pogledu dalje volatilnosti i dostizanja još višeg nivoa. Najviši nivo cijene hrane dostigle su u januaru i februaru godine (prikazano na grafiku preko indeksa cijena hrane). Postavlja se pitanje da li je dostignut maksimalni nivo i da li će se volatilnost i rast cijena nastaviti i u budućnosti? Grafik 1 FAO indeks hrane s naglaskom na i U pogledu nivoa cijena mnoge srednjoročne i dugoročne projekcije ukazuje da će cijene hrane u narednoj deceniji ostati na vrlo visokom nivou. Prilično visoke cijene hrane i energije podgrijavaju inflatorne pritiske širom svijeta. Iako se može reći da su se cijene hrane posljednjih mjeseci stabilizovale (u septembru imaju blago silaznu putanju), promjenjive cijene nafte na svjetskom tržištu mogu podstaći inflaciju. Dodatni razlog visokih cijena hrane na globalnom nivou su i prilično prazna skladišta hrane, posebno nekih žitarica. Iako se očekivao rast godišnje Izvor: FAO stope inflacije u Crnoj Gori, posebno nakon skoka cijena u martu ove godine, inflacija je tokom posljednjeg kvartala bila na relativno nižem nivou. Nakon rasta od 3,7% u martu i 3,6% u junu, godišnja stopa se, u septembru, spustila na 3,4%. Kada je u pitanju kretanje cijena pojedinih grupa proizvoda, najveći rast u odnosu na kraj prethodne godine su zabilježile grupe hljeb i žitarice (10,87%), voće (10,75%), šećer, med, pekmez i čokolada za 3,86% (cijena šećera porasla za 16,18%) i grupe ostali prehrambeni proizvodi (3,84%), kao i ulja i masti (3,01%). Kretanje godišnje inflacije uglavnom je bilo generisano cijenama u tri navedene kategorije hrana i bezalkoholna pića, alkoholna pića i duvan (rast zbog akciznih promjena) i prevoz, zbog kretanja cijena goriva. Ako se doda još i kretanje cijena u kategoriji stanovanje, koje se povećalo zbog povećanja administrativno regulisanih cijena (snabdijevanje vodom i druge usluge) to već čini oko 66% ponderacione strukture koja utiče na ukupnu inflaciju, s tim da se prikazana ponderaciona struktura u tabeli br.1 odnosi na podatke za posljednje dvije godine.

24 24 Izvještaj glavnog ekonomiste III kvartal godine Tabela 1 Kretanje ukupne inflacije i cijena pojedinih kategorija igrupa proizvoda (promjena prema kraju godine) Ponder IX 09 / XII 08 IX 10 / XII 09 IX 11 / XII 10 stopa stopa stopa Ukupno , ,97 Hrana i bezalkoholna pića , ,03 Hljeb i žitarice 502 0, ,87 Meso 943 2, ,26 Ribe 109 0, ,54 Mlijeko, sir i jaja 916 1, ,06 Ulja i masti , ,01 Voće , ,75 Povrće , ,10 Šećer, med, pekmez i čokolada 172 3, ,86 Ostali prehrambeni proizvodi 85 0, ,84 Bezalkoholna pića 209-2, ,66 Alkoholna pića i duvan 372 7,55-0,93 25,59 Prevoz ,86 3,54 7,68 Gorivo i mazivo ,80 7,73 7,33 Izvor: Monstat Prosječna cijena referentne korpe OPEC-a, u prvih devet mjeseci iznosila je 107,3 usd/barel, što Grafik 1.15 Cijene nafte, mjesečna stopa je za 42,6% više u odnosu na prosječnu cijenu iz istog perioda prethodne godine. Prosječna cijena brenta u prvih devet mjeseci bila je 112,0 usd/barel, što je za oko 45,2% više u odnosu na prosječnu cijenu iz istog perioda prethodne godine. Cijena brenta u septembru ove godine iznosila je 113,13 usd/barel i u odnosu na decembar prethodne godine bila je viša za 23,6%. Prema saopštenju IEA (Međunarodna agencija za energetiku) globalna tražnja sirove nafte će biti niža ove i sljedeće godine, što je posljedica usporavanja ekonomskog rasta u svijetu. Slabiji makroekonomski pokazatelji u SAD-u, eurozoni, te fiskalna kriza u pojedinim članicama eurozone, kao i neizvjesnost njenog Izvor: Monstat i Monhly Oil Market Reports, OPEC rješavanja, uz usporavanje kineske ekonomije, smanjuju izglede globalnog rasta. Revidiranje stopa ekonomskog rasta na niže uticalo je i na usporavanja tražnje za naftom i naftnim derivatima, što je za posljedicu imalo i smanjenje cijene ovog proizvoda u septembru u odnosu na cijenu iz aprila kada je zabilježena i najviša cijena brenta u ovoj godini od 123,7 usd/barel.

25 Realni sektor 25 Cijene proizvođača industrijskih proizvoda, u septembru su, u odnosu na kraj prethodne godine, zabilježile rast od 3,1%, pri čemu su cijene u prerađivačkoj industriji zabilježile rast od 5,2%, a cijene vađenje ruda i kamena rast od 2,1%. Cijene proizvodnje električne energije, gasa i vode su u istom periodu zabilježile pad od 2,6%. Na godišnjem nivou cijene proizvođača industrijskih proizvoda zabilježile su rast od 3,2% Tržište rada Broj zaposlenih 2 u septembru ove godine iznosio je , i bio je veći za 4,3% u odnosu na isti mjesec prethodne godine, dok je broj zaposlenih u odnosu na kraj prethodne godine takođe bio viši za 4,3%. Posmatrano po pojedinim sektorima, najveći rast, u septembru u odnosu na decembar prethodne godine, zabilježen je u hotelima i restoranima 18,2%, poljoprivredi, šumarstvu i vodoprivredi 23%, što je dobrim dijelom rezultat sezonskog zapošljavanja u ovim sektorima. Rast broja zaposlenih u septembru u odnosu na decembar prethodne godine bilježe svi sektori osim prerađivačke industrije i sektora saobraćaja, skladištenja i veza. Posmatrajući strukturu zaposlenih, za osam mjeseci ove godine kroz tri osnovna sektora (proizvodnja, usluge i javni sektor), uočava se da je najviše zaposlenih u sektorima usluga i javnom sektoru. Posmatrajući kretanja na tržištu rada, od februara, kada je evidentiran najveći broj nezaposlenih u ovoj godini, dolazi do opadajućeg trenda sve do septembra kada se broj nezaposlenih ponovo povećava. Broj registrovanih nezaposlenih lica u prvih devet mjeseci ove godine bio je niži za 2,4% nego u istom periodu prethodne godine. U septembru, na evidenciji Zavoda za zapošljavanje, bilo je registrovano lica koja traže zaposlenje, ili 5,2% manje nego u septembru prethodne godine, a čak 8,4% manje nego u decembru godine. Grafik 1.16 Broj zaposlenih Izvor: Monstat Grafik 1.17 Struktura zaposlenih u procentima Izvor: Monstat 2 Od aprila godine izvor podataka je CRPO (Centralni registar poreske uprave), pa nije komentarisan podatak period za devet mjeseci u odnosu na isti period prethodne godine. Zbog istovrsnog izvora komentarisan podatak septembar na septembar i septembar na decembar g.

26 26 Izvještaj glavnog ekonomiste III kvartal godine Grafik 1.18 Broj nezaposlenih Izvor: Zavod za zapošljavanje RCG Grafik 1.19 Kretanje nezaposlenosti Izvor: Monstat i Zavod za zapošljavanje Zavod za zapošljavanje kontinuirano sprovodi mjere aktivne politike zapošljavanja naročito kada su u pitanju sezonski poslovi. Takav cilj je imao i projekat pod nazivom Zaposlimo naše mlade na sezonskim poslovima koji se realizovao u periodu od godine do godine, a podrazumjevao je dodjelu subvencija poslodavcima koji su na sezonskim poslovima zapošljavali lica do 25 godina starosti i koja su državljani Crne Gore. Putem ovog projekta zaposleno je 1750 mladih, a najveći broj je bio angažovan u sektoru turizma i ugostiteljstva, trgovine, a manji broj u sektoru poljoprivrede i građevinarstva. Tokom prethodnih godina, pokazalo se da sezonsko zapošljavanje, značajno doprinosi ublažavanju posljedica otvorene nezaposlenosti. Prema podacima Zavoda za zapošljavanje Crne Gore do godine istaknuta je potreba za sezonskih radnih mjesta, što je za 19% više u odnosu na prethodnu godine. Najviše radnih mjesta je oglašeno za potrebe turizma i ugostiteljstva ( radnika), za potrebe trgovine (4.590), građevinarstva (3.247), poljoprivrede (1.870) i za ostale djelatnosti (2.000 radnika). Koristeći odobrene kvote i usvojeni Zakon o zapošljavanju i radu stranaca u Crnoj Gori, tokom devet mjeseci ove godine izdato je dozvola za rad i zapošljavanje stranaca, što je za oko 40% više nego u istom periodu prethodne godine. Posmatrano prema djelatnostima, najviše dozvola izdato je u oblasti turizma i ugostiteljstva (26,2%), zatim građevinarstva (18,5%), trgovine (14,2%), aktivnosti u vezi s nekretninama (12,3%) i poljoprivrede (8%). Stopa nezaposlenosti je, prema podacima Zavoda za zapošljavanje, u septembru iznosila 11,14% (broj evidentiranih nezaposlenih lica u odnosu sa aktivnim stanovništvom). Drugu stopu nezaposlenosti objavljuje Monstat na kvartalnom nivou, a na osnovu Ankete o radnoj snazi koja je usaglašena sa preporukama Eurostat-a. Kretanje ove dvije stope prikazano je na grafiku br Zarade U prvih devet mjeseci prosječna (bruto) zarada u Crnoj Gori iznosila je 723 eura i bila je viša za 2% u odnosu na isti period prethodne godine. Prosječna zarada bez poreza i doprinosa iznosila je 485 eura, što je za 2,1%

27 Realni sektor 27 više u odnosu na isti period prethodne godine. Rast zarada bez poreza i doprinosa u prvih devet mjeseci u odnosu na isti period prethodne godine, zabilježen je u dvanaest od ukupno petnaest sektora. Najveći rast zarada bez poreza i doprinosa zabilježen je u sektoru ribarstva 22,2% (iako je ovo i dalje sektor sa najnižom prosječnom neto zaradom), zatim sektoru hoteli i restorani 8,8%, trgovini 8,2%, državnoj upravi i socijalnom osiguranju 7,6%, dok je najmanji rast od po 1,9% zabilježen u sektoru zdravstveni i socijalni rad, kao i kod poslova s nekretninama. Tri sektora su ostvarila pad prosječnih zarada bez poreza i doprinosa, pri čemu je najveći pad zabilježen u sektoru finansijsko posredovanje 4%, vađenju ruda i kamena 3,4% i građevinarstvu 1,7%. Tabela 1.2 Prosječna zarada bez poreza i doprinosa, po sektorima Zarade bez poreza i doprinosa Indeks Ø I - IX 10. Ø I IX 11. Ø I-IX 11. Ø I-IX 10. UKUPNO ,1 Poljop, šumar. i vodoprivreda ,3 Ribarstvo ,2 Vađenje ruda i kamena ,6 Prerađivačka industrija ,5 Proiz.el.energije, gasa i vode ,5 Građevinarstvo ,3 Trg. na veliko i malo, opravka ,2 Hoteli i restorani ,8 Saobraćaj, skladištenje i veze ,3 Finansijsko posredovanje ,0 Poslovi s nekret, iznajmljivanje ,9 Državna uprava i soc.osiguranje ,6 Obrazovanje ,3 Zdravstveni i socijalni rad ,9 Druge komun, društ.i lične usluge ,0 Izvor: Monstat Boks 1.3 Prosječne plate po zemljama bivše Jugoslavije, avgust godine Podaci o prosječnim platama u avgustu godine pokazuju razliku u visini primanja po pojedninim zemljama bivše Jugoslavije. Nominalni rast neto plata u odnosu na isti mjesec prethodne godine iznosio je 2,5% u Sloveniji, 2,3% u Hrvatskoj, 2,8% u Bosni i Hercegovini, 6,7% u Makedoniji i 13,1% u Srbiji, dok je u Crnoj Gori ostvaren nominalni pad neto plata od 5,8%. Slovenija je po neto iznosu prosječne plate i dalje na prvom mjestu, zatim ide Hrvatska, dok je Crna Gora po prosjeku neto plate iznad Bosne i Hercegovine, Srbije i Makedonije.

28 28 Izvještaj glavnog ekonomiste III kvartal godine Tabela 1 Plate u zemljama bivše Jugoslavije, u eurima (rangiranje prema neto iznosu) Zemlja Neto plate Bruto plate Slovenija Hrvatska Crna Gora BiH Srbija Makedonija Izvor: zavodi za statistiku i centralne banke navedenih zemalja

29 2 MONETARNA KRETANJA

30

31 Monetarna kretanja 31 U trećem kvartalu godine zabiljeni su pozitivna kretanja u bankarskom sektoru, u dijelu koji se odnosi na čišćenje bilansa i stvaranje zdrave osnove za buduće poslovanje. Tako je poboljšan kvalitet kreditnog portfolija banaka u odnosu na kraj prethodne godine, odnosno smanjeno je učešće nekvalitetnih kredita u ukupnim kreditima. Pad nekvalitetnih kredita je uticao i na smanjenjenje učešća kredita koji kasne sa otplatom u ukupnim kreditima i smanjenje potrebnih rezervacija za potencijalne gubitke. Pored toga, smanjeno je i učešće otpisanih kredita u ukupnim kreditima u odnosu na kraj prethodne godine, dok je povećano učešće restrukturiranih kredita. S druge strane, depoziti položeni kod banaka bilježe rast, kako u odnosu na kraj, tako i u odnosu na isti period prethodne godine. Takođe, poboljšanje bilježe i osnovni koeficijenti poslovanja banaka: koeficijent povraćaja na prosječnu aktivu, koeficijent povraćaja na prosječnu prihodonosnu aktivu, koeficijent povraćaja na prosječni kapital, koeficijenti likvidnosti banaka (krediti/depoziti banaka, učešće likvidne u ukupnoj aktivi), a koeficijent solventnosti je i dalje iznad zakonski propisanog minimuma. Međutim, i pored toga, još uvijek nijesu stvoreni uslovi za porast kreditne aktivnosti banaka: usporena je privredna aktivnost, likvidnost realnog sektora i bonitet pravnih lica se smanjuje, povećava se vrijednost duga po osnovu koje se vrši blokada računa. Početkom trećeg kvartala donijeta je Odluka o obaveznoj rezervi banaka kod Centralne banke Crne Gore, sa primjenom od oktobra godine. Ovom odlukom Centralna banka nastoji da poboljša ročnu strukturu depozita u korist oročenih depozita, kako bi se bankama smanjile potencijalne ranjivosti u poslovanju. Iako je crnogorski bankarski sistem revitalizovan nakon talasa globalne finansijske krize ( ), drugi talas krize, tekuće dužničke krize u Evropi je izlozio crnogorsku ekonomiju potencijalnim prijetnjama iz eksternog okruženja, stvarajući na taj način neravnoteže na domaćem tržištu. U ovakvim uslovima, bankarski sistem predstavlja ključ za očuvanje finansijske stabilnosti, iako još uvijek ostaje otvoreno pitanje obezbjeđenja kreditnog rasta kako bi se pokrenula privredna aktivnost, ne narušavajući pri tome stabilnost bankarskog sistema.

32 32 Izvještaj glavnog ekonomiste III kvartal godine Grafik 2.1 Likvidna sredstva 5 i dospjele obaveze 6 banaka (000 eura) i pokazatelj likvidnosti, I IX godine 2.1. Banke Likvidnost banaka Prema osnovnim pokazateljima likvidnosti, sve crnogorske banke su tokom prva tri kvartala godine uredno izmirivale svoje tekuće obaveze i održavale likvidnost iznad propisanog minimuma 3. Tokom prva tri kvartala godine, koeficijent likvidnosti na dnevnoj i dekadnoj osnovi za bankarski sistem u cjelini je bio iznad propisanog minimuma i na kraju trećeg kvartala godine iznosio je 1,71 (grafik br. 2.1), što je znatno ispod nivoa ostvarenog na kraju prethodne godine (2,36) 4. Grafik 2.2 Struktura likvidnih sredstava banaka, I IX godine, % U strukturi likvidnih sredstava banaka dominantno je učešće likvidnih sredstava u zemlji (grafik br. 2.2). Likvidna aktiva banaka 7 na kraju septembra godine iznosila je 663,9 miliona eura. U odnosu na kraj godine viša je za 18%, dok je u odnosu na kraj septembra prethodne godine viša za 33,6%. Rastu likvidne aktive doprinijela je smanjena kreditna aktivnost banaka. Učešće likvidne u ukupnoj aktivi na kraju septembra godine iznosilo je 23% i povećano je u odnosu na kraj godine (za 3,8 procentnih 3 Na snazi je Odluka o minimalnim standardima za upravljanje rizikom likvidnosti u bankama ( Sl. list Crne Gore br. 60/08), kojom je propisana obaveza banaka za održavanjem minimalnih koeficijenata likvidnosti na dnevnoj (0,9%) i dekadnoj osnovi (1,0%). 4 Niži nivo koeficijenta likvidnosti rezultat je znatnog pada dekadnog pokazatelja likvidnosti, najvećim dijelom kao rezultat ispravke obračuna likvidne aktive kod jedne banke, od treće dekade marta, na osnovu naloga Sektora za kontrolu banaka. Shodno tome, dekadni pokazatelji likvidnosti su niži, ali je likvidnost bankarskog sistema na agregatnom nivou i na nivou svih banaka u sistemu i dalje iznad zakonom propisanog minimuma. 5 Likvidna sredstva banaka obuhvataju gotovinu i sredstva na obračunskom računu kod CBCG i na računima kod depozitnih institucija u zemlji i inostranstvu (depozite po viđenju) umanjene za dio izdvojenih sredstava obavezne rezerve koja se u skladu sa posebnim propisom mogu koristiti za održavanje dnevne likvidnosti banaka. 6 Dospjele obaveze banaka obuhvataju dospjele obaveze po osnovu primljenih kredita, dospjele obaveze po kamatama i naknadama, dospjele obaveze po oročenim depozitima, 30% depozita po viđenju, 10% obaveza po osnovu odobrenih, a neiskorišćenih neopozivih kreditnih obaveza (kreditne linije), kao i ostale dospjele obaveze. 7 Likvidnu aktivu čine novčana sredstva i depoziti kod depozitarnih institucija umanjena za 50% izdvojene obavezne rezerve.