STRATEGIJA PODSTICANJA RAĐANJA ("Sl. glasnik RS", br. 25/2018) 1. FENOMEN NEDOVOLJNOG RAĐANJA DECE 1.1. Određenje Rađanje dece, kao pozitivna prirodna

STRATEGIJA PODSTICANJA RAĐANJA ("Sl. glasnik RS", br. 25/2018) 1. FENOMEN NEDOVOLJNOG RAĐANJA DECE 1.1. Određenje Rađanje dece, kao pozitivna prirodna komponenta populacione dinamike, neposredno utiče na revitalizaciju obima stanovništva i njegove starosne strukture. Ono vrši ove dve važne demografske funkcije samo ako njegov nivo zadovoljava najmanje potrebe prostog obnavljanja stanovništva. Otuda se svaki nivo rađanja koji onemogućava revitalizaciju obima stanovništva i njegove starosne strukture označava kao nedovoljno rađanje, koje pre ili kasnije vodi u depopulaciju i prekomerno starenje. Kritičnost nedovoljnog rađanja je tim veća, što je ono duboko uslovljen, samim tim dugoročan fenomen koji se sporo menja i što je, u uslovima niskog nivoa mortaliteta stanovništva, osnovni prirodni dinamičan faktor demografskih promena. Indikator koji se najčešće koristi za praćenje nivoa rađanja jedne populacije naziva se stopa ukupnog fertiliteta. U uslovima niske smrtnosti, kakva je tipična za savremena društva, nivo stope ukupnog fertiliteta potreban za prostu reprodukciju stanovništva iznosi u proseku 2,1 živorođeno dete tokom reproduktivnog perioda žene. Pošto je u pitanju sintetička mera, treba naglasiti da je pojam prostog obnavljanja ili zamene generacija jedan visoko stilizovan teorijski model stacionarne populacije, koji nema puno veze sa stvarnim održavanjem obima savremenih populacija, jer njih odlikuju nepravilne starosne strukture, koje su pod uticajem migracija odnosno promena u nivou mortaliteta. Stoga, nivoi rađanja koji bi vodili ka konstantnoj veličini populacije neizbežno variraju tokom vremena i mogu biti značajno različiti od 2,1. Drugim rečima, stopa ukupnog fertiliteta od 2,1 deteta po ženi, kao nivo potreban za prosto obnavljanje stanovništva, predstavlja model u idealnom slučaju, koji nam služi da ocenimo koliko se neka stvarna populacija približava ili udaljava od ove teorijske ravnoteže. Nedovoljno rađanje, pored neposrednih uticaja na demografski razvitak, deluje i posredno, što ga čini još značajnijim faktorom sa dalekosežnim posledicama. Ovu vrstu uticaja ono vrši preko starosne strukture ukupnog stanovništva, pošto u uslovima sve bržeg starenja stanovništva opšti mortalitet raste i time dodatno minimizira efekte fertiliteta, koje su ionako ograničeni usled nedovoljnog nivoa rađanja. Pored toga, međusobna uslovljenost neposrednih i posrednih uticaja ovog fenomena rezultira time da tragovi nedovoljnog rađanja u starosnoj strukturi dugo traju, tako da se, i u uslovima porasta reprodukcije do potreba prostog

obnavljanja, depopulacija i starenje stanovništva određeno vreme nastavljaju, što predstavlja negativan populacioni momentum. Važnost ovog uticaja je tim veća što gubici u broju stanovnika nastali za vreme depopulacije ne mogu da se nadoknade dostizanjem nivoa reprodukcije koji obezbeđuje prosto obnavljanje, već samo ukoliko nivo reprodukcije stanovništva određeno vreme bude iznad potreba prostog obnavljanja. Pritom, što duže traje period nedovoljnog rađanja, duže vremena je potrebno da stope rađanja budu iznad nivoa zamene generacija da bi se veličina populacije povratila na obim koji je imala pre početka smanjenja. 1.2. Dosadašnje tendencije Prepoznatljiva karakteristika demografskog razvoja Republike Srbije 1 je, već decenijama, broj novorođenčadi koji je značajno ispod nivoa potrebnog za prirodno obnavljanje stanovništva. Generalni obrazac promena u stopama rađanja nakon Drugog svetskog rata u Republici Srbiji je bio sličan onom koji je registrovan u većini evropskih država: nakon posleratnog kompenzacionog fertiliteta sa nivoima rađanja značajno iznad proste reprodukcije (tzv. babyboom), usledio je pad na nivo prostog obnavljanja, a zatim pad ispod ovog nivoa. Glavna razlika u odnosu na ovaj evropski obrazac je da se u Republici Srbiji "eksplozija rađanja" završila gotovo 15 godina ranije, što je dovelo do toga da se naše društvo suočilo sa fenomenom nedovoljnog rađanja još sredinom prošlog veka. Već u 1971. godini, stopa ukupnog fertiliteta bila je za oko 15% niža od potreba proste zamene generacija u području centralne Srbije, odnosno za gotovo 20% u AP Vojvodini. U tom intervalu, vrednosti stopa se uglavnom stabilizuju u sledeće dve decenije na oba područja. Od kraja 1980-ih, slično trendu zabeleženom u bivšim komunističkim državama, registrovan je novi pad stope rađanja u Republici Srbiji, koji je doveo do njenog istorijskog minimuma. U području centralne Srbije, stopa ukupnog fertiliteta između 1988. i 1999. opala je sa 1,85 na 1,40, a u AP Vojvodini sa 1,79 na 1,43 deteta po ženi. Od tada, sa izuzetkom perioda blagog porasta 2001-2004. u području centralne Srbije, stopa se nije bitnije menjala na republičkom nivou, zadržavajući se ispod vrednosti od 1,5 deteta po ženi. Prema poslednje dostupnim podacima, koji se odnose na 2016. godinu, stopa ukupnog fertiliteta u Republici Srbiji iznosi 1,46, što je ispod evropskog proseka, koji iznosi 1,58 deteta po ženi. Drugim rečima, nivo rađanja je u kontinuitetu od 1999. čak za 30% niži od potreba prostog obnavljanja stanovništva, kada se Republika Srbija posmatra kao celina, što znači da će generacije žena koje budu rađale u periodu 2017-2034. godine biti gotovo za trećinu manje u odnosu na generacije koje su rađale u periodu 1999-2016. godine. Ipak, tokom ovog poslednjeg pada stope rađanja, njen nivo u Republici Srbiji nije dostigao najniže vrednosti kakve su zabeležene na evropskom kontinentu početkom 21. veka, što je još uvek nedovoljno istražen fenomen na koga je svakako imao uticaj ne tako nagao prelaz iz socijalizma ka tržišnoj ekonomiji i individualističkom konceptu zapadnog društva, kakav su doživele zemlje bivšeg Istočnog bloka. 2 Završetak tranzicije fertiliteta, u vidu pada stope rađanja na nivo ispod potrebnog za prosto obnavljanje stanovništva, podrazumevao je i tranziciju u starosnom

obrascu rađanja. Počev od kasnih 1980-ih godina, stope rađanja žena mlađih od 25 godina počele su naglo da opadaju uz istovremeni sporiji porast stopa kod žena starijih od 30 godina. Ova pojava je naročito izražena u starosnim grupama 20-24, odnosno 30-34 godine s obzirom da su one zamenile svoja mesta u pogledu doprinosa ukupnom nivou fertiliteta, tako da stariju grupu odlikuje viša stopa rađanja prvi put u poslednjih 60 godina. Kao rezultat, najviše stope rađanja u 21. veku odnose se na žene stare 25-29 godina (i pored nedavnog smanjenja), a odmah zatim na majke u grupi 30-34 godine. Početak odlaganja rađanja u Srbiji se poklopio sa početkom poslednjeg značajnog pada stope ukupnog fertiliteta, krajem 1980-ih, slično trendu zabeleženom u drugim bivšim socijalističkim zemljama. Stoga je vrlo uočljiv porast prosečne starosti majke pri rođenju deteta sa 25,9 godina u 1991. na 29,6 godina u 2016. godine. Međutim, pojava odlaganja rađanja ne mora nužno voditi ka niskoj ili veoma niskoj stopi ukupnog fertiliteta, što potvrđuju primeri Irske, Švedske, Norveške ili Danske, kod kojih je prosečna starost majke pri rođenju deteta viša za 1,5-2 godine nego u Srbiji. 3 Ovo je u saglasnosti sa tumačenjem po kome faktor odlaganja rađanja gubi na značaju sa napretkom druge demografske tranzicije koja u najrazvijenijim društvima omogućava "nadoknađivanje propuštenog" kroz relativno visoke stope rađanja u kasnijem dobu. U tom slučaju, ključna grupa determinanti niskog ukupnog fertiliteta ostaju različita strukturna i institucionalna ograničenja 4, što ukazuje da mere institucionalnog karaktera mogu imati efekta na fenomen nedovoljnog rađanja dece. Osim što je u našoj zemlji pojava odlaganja rađanja i dalje važan faktor niskog fertiliteta, zabrinjavaju rezultati analize kohortne stope fertiliteta prema rezultatima Popisa 2011. godine. Na osnovu stopa kumulativnog fertiliteta generacija žena koje su rađale tokom 1990-ih i u prvoj deceniji 21. veka u Republici Srbiji, a koje su u vreme popisa 2011. bile na izlasku iz svog reproduktivnog doba, može se prognozirati prekid višedecenijske stabilizacije niskog nivoa završenog fertiliteta, odnosno njegov pad ispod 1,8 deteta po jednoj ženi, koji je odlikovao prethodne generacije. 5 Uzrok tome je u odloženim rađanjima koja nisu nadoknađena, kao i porastu udela žena bez dece ili sa jednim detetom, slično nalazima u drugim bivšim socijalističkim državama. 6 Pritom je potvrđeno da u Srbiji postoji jasna veza između broja živorođene dece i prosečne starosti majke pri rođenju prvog deteta u smislu da se sa porastom broja živorođene dece, smanjuju intervali između sukcesivnih porođaja, što ukazuje na važnost sprovođenja mera vezanih za raniji ulazak u roditeljstvo. 7 Fenomen nedovoljnog rađanja dece je duboko uslovljen proces koji nije uspelo da izbegne nijedno razvijeno društvo. No, nedovoljno rađanje dece nije realnost samo u razvijenim zemljama niti isključivo zapadne civilizacije, budući da se, prema proceni Ujedinjenih nacija, sa ovim fenomenom danas suočavaju 83 države sveta, odnosno 46% svetske populacije uključujući ceo evropski kontinent, ali i neke od najmnogoljudnijih zemalja - Kinu, SAD, Brazil, Rusiju, Japan, Vijetnam, Nemačku, Iran, Tajland i Veliku Britaniju. 8 Pritom su neke od ovih država sve do nedavno bile sinonim veoma visokog fertiliteta.

1 U tekstu se ovaj termin odnosi na Republiku Srbiju bez podataka za AP Kosovo i Metohiju. 2 Sobotka, T. (2011). Fertility in Central and Eastern Europe after 1989. Collapse and Gradual Recovery. Historical Social Research 36(2): 246-296. http://www.jstor.org/stable/41151282 3 Eurostat (2017). Eurostat on-line database. http://ec.europa.eu/eurostat/data/database In: Demography and migration/fertility: Fertility indicators table. 4 Sobotka, T. (2008). The diverse faces of the Second Demographic Transition in Europe. Demographic Research 19: 171-224. 5 Rašević, M. (2015). Fertilitet ženskog stanovništva. U V. Nikitović (ur.) Populacija Srbije početkom 21. veka (str. 74-95). Beograd: Republički zavod za statistiku Srbije, 77. 6 Frejka, T., & Gietel-Basten, S. (2016). Fertility and Family Policies in Central and Eastern Europe after 1990. Comparative Population Studies 41(1): 3-56. 7 Rašević, M. (2015). Fertilitet ženskog stanovništva, 79. 8 UN (2017). World Population Prospects - The 2017 Revision, Key findings and advance tables. New York: United Nations - Department of Economic and Social Affairs, Population Division. 1.3. Deterministička osnova Broj rođene dece odnosno stope rađanja jedne populacije u nekom vremenskom periodu rezultat su zbira odluka o rađanju svake pojedinačne osobe koja se tada nalazi u svom reproduktivnom dobu. Stoga je bitno razumeti da je individualno reproduktivno ponašanje uzrokovano kombinacijom mikro i makro uslova - individualnim, poput starosti, broja dece, obrazovnog nivoa ili poslovnog statusa, odnosno društvenim, koje čine kulturne, ekonomske i institucionalne okolnosti date zemlje ili regiona. Interakcija ova dva nivoa u današnjem civilizacijskom trenutku manifestuje se kroz tri osnovne grupe faktora koje utiču na nizak nivo fertiliteta: kulturne, strukturne i tehnološke promene. Strukturne promene su vezane za proces industrijalizacije i urbanizacije, razvoj uslužnog sektora i osnaživanje položaja žene, a tehnološke najčešće za savremene metode kontrole rađanja i široku upotrebu informacionih tehnologija. Pojedini autori, pak, obeležavaju kulturne promene, kao što su porast značaja individualnih vrednosti i samoostvarenja, kao glavne uzorke smanjenja fertiliteta. U osnovi savremenog reproduktivnog ponašanja nalaze se neki od bitnih faktora koji su deo naše civilizacije, bilo da predstavljaju njena pozitivna dostignuća ili njene izrazite slabosti. Tako su, između ostalog, na jednoj strani emancipacija i individualizam, nuklearna porodica i izmenjen položaj žene i dece u njoj, insistiranje na kvalitetu sopstvenog života i kvalitetu života deteta, liberalan zakon o abortusu i dostupnost efikasne kontracepcije, a na drugoj materijalistička svest sa potrošačkim mentalitetom i lični život, razuđeniji nego ikada ranije. U novom sistemu vrednosti roditeljstvo je zadržalo visoko mesto. No, izmenila se njegova suština. Dete se, pre svega, rađa da bi se zadovoljile psihološke i emotivne potrebe roditelja, što se ostvaruje sa jednim ili najviše dvoje dece. Zapravo,

subjektivni osećaj blagostanja je, sa porastom individualističkih vrednosti, postao važna determinanta fertiliteta, koja značajno olakšava razumevanje fenomena niskog fertiliteta i odloženog rađanja. Većina roditelja će imati jedno ili dvoje dece bez obzira što ekonomski troškovi njihovog podizanja mogu biti znatni, ali su retki oni sa troje ili više dece, što se svakako može objasniti i smanjivanjem subjektivnog osećaja blagostanja u vezi sa višim redovima rađanja. 9 Iz tog razloga, ne čude nalazi nedavnih istraživanja u ekonomski i tehnološki najrazvijenijim društvima 21. veka da, prilikom odluke o rađanju drugog deteta, veći značaj može imati kompletno iskustvo roditelja u vezi sa rađanjem i prvim godinama života prvorođenog deteta u odnosu na ekonomsku cenu njegovog podizanja. 10 Stoga je potrebno da se posebna pažnja prilikom formulisanja mera za podsticanje rađanja posveti faktorima koji utiču na subjektivni osećaj blagostanja novih roditelja. Istovremeno, u uslovima kada je rađanje dece oslobođeno moralnog i egzistencijalnog pritiska postalo stvar na izgled slobodnog izbora pojedinca, današnje društvo nije putem svojih institucija pokušalo da neposredno utiče na formiranje visine socijalnih normi o broju dece, niti je svojim mehanizmima omogućilo da ravnopravna životna opcija bude rađanje uopšte, a pogotovo rađanje troje ili četvoro dece. Evropska komisija je, u svom zvaničnom saopštenju, još 2005. istakla zabrinutost zbog niskih stopa rađanja širom kontinenta ukazujući da su one rezultat prepreka ličnim izborima pojedinaca: kasno zapošljavanje, skupo stanovanje i nedostatak podsticaja (porodične naknade, roditeljsko odsustvo, briga o deci, jednaka zarada). 11 Međutim, razlike postoje i u okviru nisko-fertilitetnih zemalja: s jedne strane je severozapad Evrope, izuzev Nemačke, sa stopom ukupnog fertiliteta iznad 1,7, a s druge centralni, istočni i južni deo Evrope (sa par izuzetaka), gde je ova stopa najčešće ispod 1,5. Faktori koji se navode kao uzročnici ove razlike su: ekonomski razvoj, promene normi koje se odnose na porodične strukture i rodne uloge, porast cena dece (uključujući stambeno pitanje), populaciona politika, ekonomska neizvesnost (naročito nezaposlenost) i brze strukturne promene u društvu. 12 9 Myrskylä, M. & Margolis, R. (2014). Happiness: Before and after the kids. Demography 51(5): 276-347. 10 Margolis, R. & Myrskylä, M. (2015). Parental Well-being Surrounding First Birth as a Determinant of Further Parity Progression. Demography 52(4): 1147-1166. 11 European Commission (2005). Communication from the Commission. Green Paper "Confronting demographic change: a new solidarity between the generations". Brussels: European Commission, 5. https://www.ab.gov.tr/files/ardb/evt/1_avrupa_birligi/1_6_raporlar/1_2_green_pap ers/com2005_green_paper_confronting_demographic_change.pdf 12 Sobotka, T. (2011). Reproductive Decision Making in a Micro-Macro Perspective (REPRO). Synthesis and Policy Implications. European Demographic Research Papers. Vienna: Austrian Academy of Sciences.

https://www.oeaw.ac.at/fileadmin/subsites/institute/vid/pdf/publications/edrp/e drp_2011_01.pdf Strukturne promene Gotovo tokom čitavog 20. veka, ekonomski razvoj je bio snažno negativno korelisan sa fertilitetom posmatrano na nivou država. Međutim, novija istraživanja bazirana na indeksu humanog razvoja ukazuju da je ekonomski napredak važan faktor koji može voditi višim stopama rađanja u najbogatijim društvima, 13 ali će, vrlo verovatno, taj porast fertiliteta biti mali ako ekonomski razvoj nije praćen institucionalnim promenama koje roditeljima omogućavaju da kombinuju poslovne obaveze i porodični život. 14 Utvrđeno je da javno finansiranje pojedinih socijalnih programa posebno snažno utiče na suboptimalne individualne odluke o rađanju. U tom kontekstu, većina efekata koji se pripisuju povećanju ekonomskog razvoja zapravo povećava mogućnosti za žene da kombinuju zaposlenje i porodični život, pa ne čudi da su značajna povećanja fertiliteta zabeležena upravo u zemljama u kojima ove mogućnosti postoje. Srbija spada u drugu grupu, post-socijalističkih i mediteranskih društava, gde su ovi faktori jasno ograničenje stopama rađanja. Strukturna ograničenja, kao što su nezaposlenost, nerešeno stambeno pitanje, problemi čuvanja dece, nezadovoljavajući ekonomski standard, nedovoljna materijalna podrška porodicama sa decom, pogotovo tokom 1990-ih (kašnjenja i neisplaćivanja dečijih dodataka, naknada zarade za porodiljska i sl.), te druge pojave iz ovog domena su, pak, bile važan faktor nedovoljnog rađanja dece u svim socijalističkim zemljama, uključujući i Srbiju. Pritom, za značajno ranije suočavanje našeg društva sa fenomenom nedovoljnog rađanja u odnosu na većinu evropskih zemalja zaslužni su i neki specifični uzroci: izraženija strukturna ograničenja usled brze sekularizacije i industrijalizacije, koje su podrazumevale nagle migracije selo-grad, zatim, rana liberalizacija prava na abortus, nedovoljno podsticajne mere populacione politike, kao i otvorenost tadašnjeg društva prema zapadnim vrednostima u smislu porasta individualizacije, koje su doprinele porastu ekonomske i psihološke cene deteta, uz istovremeno veće učešće žena u najoptimalnijem reproduktivnom dobu na tržištu rada i niži standard u poređenju sa Zapadom. 15 Stoga je samo na prvi pogled paradoks što je pad rađanja kod nas počeo ranije i bio brži nego u zapadnim društvima, čiji je socio-kulturološki model služio kao uzor našem stanovništvu u vreme tranzicije fertiliteta, što se, nakon pada "gvozdene zavese" potvrdilo na primeru zemalja bivšeg Istočnog bloka. 16 Značaj nabrojanih strukturnih prepreka je i danas posebno izražen u bivšim socijalističkim zemljama, imajući u vidu sporost procesa tranzicije socioekonomskog sistema, čemu su pridodati i novi elementi moguće individualne pasivizacije kao što su, na primer, osećanje nesigurnosti i socijalni maladaptacioni sindrom na izmenjene vrednosti i norme. 13 Myrskylä, M., Kohler, H.-P. & Billari, F. C. (2009). Advances in development reverse fertility declines. Nature 460: 741-743.

14 Sobotka, Reproductive Decision Making. 15 Matković G. (1994). Demografski činioci i ponuda radne snage. Beograd: Ekonomski institut. 16 Thornton, A. & Philipov, D. (2009). Sweeping changes in Marriage, Cohabitation and Childbearing in Central and Eastern Europe: New Insights from the Developmental Idealism Framework. European Journal of Population 25(2): 123-156. Kulturološke promene U razvijenom svetu, u uslovima dominantne individualizacije, samoaktuelizacije i destandardizacije životnog toka, pojedinci kreiraju svoje biografije prema sopstvenim potrebama, resursima, mogućnostima koje im pružaju državne politike i referentna ljudska prava, pa se deca rađaju u braku i van njega, u kohabitacijama, u toku studija, pre braka, posle razvoda, itd., a samo roditeljstvo je izraz samorealizacije i žene i muškarca. Rađanje je slobodan izbor emancipovane žene, koja postavlja preduslov da je zadovoljna svojim partnerskim relacijama i ukupnim kvalitetom života. Individualizacija rađanja omogućava da svaka žena i muškarac, imaju onoliko dece koliko žele, kada žele, s kim, da planiraju porodicu onda kada smatraju da im je to najpogodnije u svojoj biografiji. Savremena porodica nije više samo nuklearna, komplementarna bračna unija, sa ocem hraniocem i majkom koja se stara i brine o deci. Sve se više praktikuju raznovrsni alternativni životni stilovi u uslovima porasta razvoda, produženog životnog veka, velike prostorne, profesionalne, socijalne mobilnosti, doživotnog obrazovanja i ličnog usavršavanja. Kod mladih generacija popularne su kohabitacije, stil života izvan formalnog braka, eksperimentisanje sa partnerstvom, preispitivanje odnosa intimnosti. Najčešće je reč o predbračnim aranžmanima, koji se transformišu u brak sa početkom rađanja. Transformacija porodice u Srbiji je dovela do porasta udela rođenih van braka u poslednjih četvrt veka (od 13,1 u 1990. godine do 25,1% u 2015. godine), ne samo zbog pada broja rođenih u braku, već i zbog porasta broja vanbračnih rađanja. Na osnovu rezultata Popisa 2011. odnosno podataka o priznanju očinstva, ne može se zaključiti da se većina rađanja van braka odvija u vanbračnim zajednicama, tj. u okviru modernih kohabitacija, već da ovaj porast najverovatnije snose jednoroditeljske porodice majke i deteta 17, koje su, pritom, često deo proširenih porodica (roditelja majke) i odlikuje ih lošiji ekonomski i socijalni status za razliku od roditelja dece rođene van braka u najrazvijenijim društvima, kao i u većini post-socijalističkih zemalja. 18 Stoga se ovaj faktor prepoznaje kao ograničavajući za porast stopa rađanja budući da je ženama u ovakvim porodicama daleko teže da ostvare više redove rođenja. Među uzrocima nedovoljnog rađanja u Srbiji treba istaći i nedovršenu rodnu promenu u privatnoj sferi, odnosno održavanje asimetričnih rodnih uloga u praksi. Žrtvujući model roditeljstva, tj. materinstva jeste barijera podizanju fertiliteta i demografskoj revitalizaciji, jer su žene preopterećene porodicom, poslovima u

kući, uz izraženo staranje o sve brojnijim starima, bolesnima, kao i uz obavljanje poslova na tržištu rada (dupli teret) u uslovima niskog opšteg kvaliteta svakodnevnog života. U takvim okolnostima, žene pribegavaju strategiji odustajanja od rađanja više dece, i pored želje da ih imaju. Snažan je društveni pritisak da se bude "savršena majka" u kontekstu jakog profamilizma, a nedovoljne društvene podrške. Ovakva spora promena tradicionalne uloge žene u porodici, od koje se i dalje očekuje da bude nosilac roditeljstva, značajno utiče na ostvarivanje željenog broja dece naročito kod visokoobrazovanih žena u Srbiji. 19 Naime, ovaj broj je, barem na osnovu dostupnih parcijalnih istraživanja, i dalje na nivou koji obezbeđuje najmanje prostu reprodukciju, ali se konflikt između usklađivanja obaveza u porodici i na poslu koji se nameće ženi u savremenoj Srbiji, slično društvima mediteranskog kruga, direktno odražava na značajno nižu realizaciju željenog broja dece. Otuda se veće uključivanje muškaraca u poslove oko dece i kuće, odnosno staranja i domaćinstva, nameće kao važan preduslov rehabilitacije fertiliteta, uz neophodne mere populacione politike. 17 Stanković, B. i Penev, G. (2010). Trendovi vanbračnih rađanja u Srbiji u drugoj polovini 20. i početkom 21. veka u širem evropskom kontekstu. Stanovništvo 48 (2): 1-24; Stanković B. (2014). Samohrane majke i njihova mreža podrške. Sociodemografsko istraživanje vanbračnog roditeljstva u Srbiji. Stanovništvo 52(1): 55-76. 18 Sobotka, Diverse Faces of the SDT in Europe. 19 Sedlecky, K., Rašević, M. & Topić, V. (2011). Family planning in Serbia - The perspective of female students from the University of Belgrade, European Journal of Contraception & Reproductive Health Care 16(6): 469-479. 1.4. Aktuelne i dugoročne demografske implikacije Nivo rađanja dece ispod potreba zamene generacija, koji traje već šest decenija, je osnovni pokretač depopulacije i ubrzanog starenja stanovništva Republike Srbije. Naime, stanovništvo svih delova zemlje se, već, najmanje četvrt veka ne obnavlja prirodnim putem - proces depopulacije najpre je započeo u AP Vojvodini (1989. godine), a zatim u području južne i istočne Srbije (1991), i naposletku na teritoriji grada Beograda odnosno području Šumadije i zapadne Srbije (1993). Tokom poslednje decenije (2006-2016), stopa prirodnog priraštaja u Republici Srbiji se nije značajnije menjala, varirajući oko prosečne vrednosti od -4,8, dok je, u apsolutnom iznosu, broj umrlih bio veći od broja živorođene dece u proseku za oko 35.000 godišnje. U 2016. godini, višak umrlih lica u odnosu na broj živorođene dece na nivou cele države je iznosio 36.100, pri čemu je raspon bio od 2.836 na teritoriji grada Beograda do 12.017 u području južne i istočne Srbije, odnosno između -1,7 i -7,8. 20 U periodu 2010-15. godina, tempo smanjenja ukupnog broja stanovnika Republike Srbije iznosio je prosečno -7,7 godišnje, što našu zemlju svrstava u deo šire zone duž istočnog oboda Evropske Unije (EU-28), koju karakteriše najizraženija depopulacija u globalnim okvirima. Prema procenama za 2016,

skoro svaka peta osoba u Republici Srbiji stara je 65 i više godina, što odgovara proseku za EU-28, i svrstava nas među 10 demografski najstarijih zemalja u Evropi. 21 U području centralne Srbije danas živi oko 983 hiljade starijih lica (300 hiljada na teritoriji grada Beograda, 371 hiljada u području Šumadije i zapadne Srbije i 312 hiljada u području južne i istočne Srbije), a u AP Vojvodini oko 336 hiljada. Rezultati svih relevantnih projekcija ukazuju da će se proces smanjenja i starenja stanovništva kontinuirano nastaviti u prvoj polovini XXI veka. U odsustvu snažnijih imigracionih tokova i minimalnih promena u stopama rađanja, najverovatnije je da će se populacija u Republici Srbiji smanjiti za 28 procenata do sredine veka, prevashodno zbog negativnog prirodnog priraštaja. Udeo populacije starih (65 i više godina) porastao bi za gotovo 50%, dok bi se udeo najstarijih (85 i više godina) uvećao 2,5 puta tokom naredne četiri decenije. 22 Najvažnije strukturne implikacije populacionih trendova u Srbiji odnose se na smanjenje ekonomski aktivnog dela stanovništva, smanjenje populacije u školskom uzrastu, smanjenje obima potencijalnih majki, porast broja i udela penzionera. U pogledu populacione politike u najširem smislu, ključni izazovi koji su pred našim društvom, a koji će tek dobiti na svojoj težini, jesu: pritisak na penzioni i zdravstveni sistem (naročito u pogledu dugotrajne nege), održivo funkcionisanje školskog sistema (racionalizacija mreže škola i podizanje kvaliteta obrazovanja), ponuda i kvalitet radne snage, te prostorna uravnoteženost demografskog razvoja. Sa ekonomskog aspekta, naročito je važan uticaj starosne strukture na ekonomsku strukturu stanovništva i strukturu radne snage. Veličina radnog kontingenta određena demografskim faktorom, unutar koga se u savremenim uslovima formira najveći deo ponude radne snage, u Republici Srbiji kontinuirano opada posle 1981. godine, a projekcije pokazuju da će opadanje biti nastavljeno i tokom prve polovine 21. veka. Nepovoljne promene starosnog sastava radnog kontingenta odražavaju se i na starosni profil radne snage. Zastupljenost mlađih generacija se smanjuje, a starijih povećava. Dok su 1981. godine među aktivnima najzastupljenije bile generacije od 25 do 35 godina starosti kod oba pola, u vreme popisa 2011. lica stara 30-40 godina, u 2016. godini, prema Anketi o radnoj snazi, to su generacije u dobu od 35 do 45 godina. 23 Koeficijent ekonomske zavisnosti, kao odnos izdržavanih i lica sa ličnim prihodima prema privredno aktivnim licima, neprekidno raste. Na 100 ekonomski aktivnih bilo je 108 ekonomski neaktivnih lica u 1991. godini, 120 u 2002, a čak 133 u 2011. godine, što je Republiku Srbiju svrstalo u sam evropski vrh kada je u pitanju pritisak radno neaktivnih lica na tržište rada. Čak i realna pretpostavka značajnijeg porasta stopa aktivnosti usled pridruženja EU, bi smanjila ovaj koeficijent tek na 113 neaktivnih prema 100 aktivnih lica do sredine veka. Tek bi, sa današnjeg aspekta malo verovatan, scenario, koji podrazumeva sinergijski efekat najšireg spektra politika usmerenih ka održivom demografskom razvoju, spustio broj neaktivnih ispod broja aktivnih lica (92/100) do sredine veka, što je gotovo identičan odnos onom koji je prognoziran za evropski prosek u 2030. godini. No, treba imati u vidu da takva budućnost pretpostavlja da će u Srbiji doći do snažnog ekonomskog razvoja u kombinaciji sa vrlo delotvornim politikama

koje stimulišu zapošljavanje, minimizuju potrebu za emigracijom, privlače strane radnike, smanjuju deficit radne snage uzrokovan populacionim starenjem i podižu stopu ukupnog fertiliteta do 1,9 deteta po ženi odnosno do nivoa koji danas odlikuje države poput Francuske, Irske i Švedske. Iako ni ovaj, krajnje optimističan, scenario ne omogućava održanje današnje populacione veličine Srbije 24, izvesno je da bi doveo do podmlađivanja i ponovnog dostizanja aktuelnog obima radne snage do 2050. godine, što spada u domen savremenog shvatanja održivog demografskog razvoja. 25 20 RZS (2017). Elektronska baza podataka. Beograd: Republički zavod za statistiku. http://webrzs.stat.gov.rs 21 Eurostat, On-line database. 22 Nikitović, V. (2016). Dugoročne demografske implikacije niskog fertiliteta u regionu bivše Jugoslavije. Stanovništvo 54(2): 27-58. https://doi.org/10.2298/stnv161115009n. 23 RZS, Baza podataka. 24 Za takav ishod, postoji manje od 10% šansi i to pod uslovom da stopa ukupnog fertiliteta dostigne 2,4 deteta po ženi do 2050, što je i empirijski i teorijski neutemeljeno iz današnje perspektive. 25 Nikitović, V. (2014). Može li se zaustaviti smanjenje i starenje radne snage u Srbiji?. U Č. Ocić (ur.) Moguće strategije razvoja Srbije. Ekonomski zbornik, knj. XIII (str. 261-271). Beograd: Odeljenje društvenih nauka SANU. 1.5. Politički odgovor Činjenica je da je, prema svim referentnim projekcijama svetskih agencija, porast globalne populacije izvestan najmanje do sredine veka u odsustvu nepredvidivih katastrofa prirodnog i/ili antropogenog porekla. S druge strane, izvestan je i divergentan populacioni trend u regionu kojem Srbija pripada geografski. Dakle, iako će čovečanstvo u narednim decenijama i dalje više brinuti o efektima porasta svoje veličine, posebno zbog grupe od 47 najslabije razvijenih zemalja koje još uvek odlikuju stope rađanja dvostruko veće od nivoa potrebnog za zamenu generacija, projekcije UN najavljuju da će se do 2055. godine, usled nastavka trenda nedovoljnog rađanja, čak 51 zemalja sveta suočiti sa smanjenjem svoje populacije, od toga njih deset, uključujući Srbiju, od najmanje 15%. 26 Stoga je jasno da čovečanstvo mora tražiti odgovor na problem nedovoljnog rađanja dece imajući u vidu posledice koje on donosi na makro nivou. Odgovori religijskog ili pravnog pritiska ne odgovaraju ni nivou razvoja niti su dovoljno efikasni, a nova etika u uslovima mnogih intelektualnih sistema nije univerzalnog tipa. Ne može se ni očekivati da će homo sapiens kao racionalno biće pronaći odgovor u bliskoj budućnosti, jer je potrebno vreme koje se ne meri godinama već decenijama da se spontano formira grupni, racionalan odgovor na nedovoljno rađanje. Otuda je politički odgovor neophodan. 26 UN, World Population Prospects.

1.5.1. Razumevanje demografskog konteksta Republike Srbije Pitanje odgovora na problem nedovoljnog rađanja je izuzetno složeno usled nedostatka saznanja u pogledu dostizanja nivoa rađanja potrebnog za obnavljanje generacija. Prognozirano smanjenje populacije Srbije za, najverovatnije, jednu četvrtinu do sredine veka ne bi trebalo da bude van fokusa kreatora javnih politika. Konsekvence u vidu regionalne i subregionalne depopulacije, te deficita u ponudi radne snage, svakako su snažan ograničavajući faktor za ionako slabu ekonomiju države. Ako se izuzmu ratni periodi, populacije u modernim privredama su rasle, tako da imamo malo empirijskih dokaza o ekonomskim posledicama populacionog smanjenja. U svakom slučaju, deluje smisleno obuzdati velika smanjenja obima stanovništva putem mera populacione politike. Stoga je vrlo raširena bojazan da, bez što promptnije akcije donosilaca odluka, društva suočena sa dugotrajnom stopom ukupnog fertiliteta nižom od 1,5 deteta po jednoj ženi upadaju u "zamku niskog fertiliteta" iz koje nema izlaza 27, odnosno postoji dugoročna opasnost za njihov demografski opstanak. Takav pristup zahteva urgentne i odlučne mere u zemljama jako niskog fertiliteta 28, kao što je Srbija, jer ne podrazumeva da su trendovi fertiliteta postepeni i reverzibilni kako ih opisuje demografska tranzicija, kao linearna, klasifikaciona i evoluciona shema 29, koja je uglavnom u osnovi projekcija koje se tipično konsultuju u strategijama. Za formulisanje razložnih preporuka donosiocima odluka u vezi sa očekivanim demografskim izazovima u Srbiji, potrebno je prethodno istaći dva jasna ograničenja koja nameće sam demografski okvir: izvesnost nastavka smanjenja i starenja populacije do sredine veka, odnosno visoka verovatnoća negativnog bilansa spoljne migracije u narednih 10-15 godina. Polazeći od ograničenja demografskog okvira, a imajući u vidu globalne promene migracionih pravaca, kao i strateški cilj priključenja Srbije EU, nije nerealno da do sredine veka ovaj region postane useljenički, prema teoriji migracionog ciklusa 30, a u skladu sa dubinski imigrantskim konceptom EU koji vuče korene iz kolonijalnog doba. 31 Iako na tom putu postoje brojne, pre svega ekonomske, prepreke, barem na kraći rok, čini se da su najveće one koje se odnose na spremnost lokalnog stanovništva na priliv imigranata, naročito onih koji se značajno razlikuju etnički, rasno i/ili kulturološki. Upravo bi tu uloga javnih politika mogla biti ključna, kao što pokazuju iskustva drugih zemalja koje su prošle ili prolaze putem migracione tranzicije. Uprkos presudnoj ulozi fertiliteta na smanjenje i starenje populacije Srbije do sredine veka, simulacije buduće populacione dinamike koje uključuju dugoročnu tranziciju ka neto imigraciji, sugerišu da bi migraciona komponenta mogla imati važan uticaj na demografski razvoj zemlje naročito u smislu ublažavanja efekata nedovoljno visokog fertiliteta na starosnu strukturu stanovništva. Osim toga, negativan indirektni uticaj migracija na populacionu dinamiku (gubitak potencijalnih rađanja usled tipično mladog profila emigranata) bi se znatno umanjio u uslovima neto imigracije. 32 Stoga će tranzicija ka stabilnoj neto imigraciji sve više dobijati na značaju tokom narednih decenija imajući u vidu negativan populacioni momentum u kome se nalazimo odnosno sporost pozitivnih efekata eventualnog porasta nivoa rađanja. Štaviše, dugoročno

dostizanje post-transformacione faze stabilne neto imigracije trebalo bi uvrstiti u krajnje ciljeve politika koje se tiču populacionog razvoja naše zemlje. Međutim, Srbija je trenutno daleko kako od značajnijeg porasta fertiliteta tako i od privlačnosti za imigrante. Iz tog razloga, pored stimulativnih mera za porast stopa rađanja, smanjenje neto emigracije bi trebalo da bude jedan od primarnih zadataka populacionih i ekonomskih politika u narednom periodu. Ako se, međutim, posmatra dugoročna dimenzija u pogledu usporavanja procesa populacionog starenja, da bi se premostio period potreban da se efekti podsticajnih mera rađanja osete u obimu i strukturi radne snage, najizazovniji period će biti do sredine veka 33, kada se treba prilagoditi novoj realnosti, koja ne mora nužno biti loša 34, imajući u vidu iskustva najrazvijenijih država. Ona, s jedne strane, podrazumevaju - prihvatanje koncepta aktivnog starenja, koji je postao istaknuta koncepcija u političkom diskursu, pogotovo ostarele populacije EU, kao jedan od važnijih načina za prevazilaženja posledica nove realnosti, uprkos kontroverzama koje ga prate 35, a s druge strane - insistiranje na kvalitetu umesto na kvantitetu populacije, gde doživotno obrazovanje i usavršavanje imaju ključnu ulogu. 36 Stoga, čisto demografski faktor ne mora biti ograničavajući za obim i kvalitet buduće radne snage, za razliku od obima ukupne populacije, budući da, u evropskim okvirima, Srbiju odlikuju najniže stope ekonomske aktivnosti najmlađeg (15-24) i najstarijeg (55-64) dela radnog kontingenta. U tom smislu treba razumeti preporuke nekih od vodećih demografa današnjice da u primarne ciljeve populacione politike u ovom veku treba uvrstiti i jačanje baze ljudskih resursa (podizanje obrazovnog i zdravstvenog nivoa) u cilju nacionalnog i globalnog održivog razvoja 37, što jeste ozbiljan izazov za Srbiju. Investiranje u ljudski kapital znači investiranje u obrazovanje, za koje je ustanovljeno da poboljšava zdravlje. Obrazovanje i bolje zdravlje vode ka boljem individualnom blagostanju i produktivnosti, što, pak, potpomaže ekonomsku stabilnost i mogućnost aktivnog učešća u životu. Obrazovanije stanovništvo je, takođe, sposobnije da se prilagodi ili odgovori na izazove životne sredine, kao što su efekti klimatskih promena. Obrazovanije osobe žive duže i ostaju zdrave duže. Ovo je samo nekoliko primera kako investiranje u ljudski kapital može biti pokretač održivog razvoja i ključna strategija za upravljanje demografskim promenama. 38 27 Lutz, W., Skirbekk, V. & Testa, M. R. (2006). The Low Fertility Trap Hypothesis: Forces that may lead to further postponement and fewer births in Europe. Vienna Yearbook of Population Research 2006: 167-192. 28 McDonald, P. (2006). Low Fertility and the State: The Efficacy of Policy. Population and Development Review 32(3): 485-510. 29 Szreter, S. (1993). The idea of demographic transition and the study of fertility change. A critical intellectual history. Population and Development Review 19(4): 659-701. 30 Fassmann, H. & Reeger, U. (2012). Old immigration countries in Europe. The concept and empirical examples. In M. Okólski (ed.), European Immigrations: Trends, structures and policy implications (pp. 66-90). IMISCOE Research

Series. Amsterdam: Amsterdam University Press. 31 Demeny, P. (2003). Population Policy Dilemmas in Europe at the Dawn of the Twenty-First Century. Population and Development Review 29(1): 1-28. 32 Nikitović, Dugoročne demografske implikacije. 33 Ibid. 34 Lutz, W. (2014). A Population Policy Rationale for the Twenty-First Century. Population and Development Review 40(3): 527-544. 35 Van Dyk, S., Lessenich, S., Denninger, T. & Richter, A. (2013). The Many Meanings of Active Ageing. Confronting Public Discourse with Older People s Stories. Recherches sociologiques et anthropologiques 44(1): 97-115. 36 Van de Kaa, D. (2006). Temporarily New: On Low Fertility and the Prospect of Pro-natal Policies. Vienna Yearbook of Population Research 2006: 193-211; Lutz, "A Population Policy Rationale". 37 Lutz, A Population Policy Rationale, 528. 38 UNFPA (2013). ICPD Beyond 2014 Review in the UNECE Region. New York, Geneva: UNFPA, UNECE, 7. 1.5.2. Primeri političkog odgovora u drugim zemljama Iskustva razvijenih zemalja ukazuju da, bez obzira na značajne razlike u ekonomskim, društveno-političkim i vrednosnim sistemima, kao i institucionalnoj osnovi populacione politike, postoji značajan stepen uniformnosti u pogledu ciljeva, pravaca mera, kao i definitivnog izraza primenjenih mera. Rezime novijih istraživanja o efektima mera populacione politike pokazuje da novčana davanja imaju pozitivan efekat, pre svega, na tajming rađanja i periodsku stopu fertiliteta, dok je on vrlo limitiran ili gotovo nepostojeći u odnosu na stopu završenog fertiliteta. Uočeni trendovi pokazuju da su norme i stavovi ključni za promenu ponašanja u odnosu na rodna pitanja, posebno u pogledu uloge muškaraca u odgajanju dece. Ove norme se pojačavaju kroz mnoge mehanizme, uključujući, na primer, medije i obrazovne programe koji imaju važnu ulogu u promovisanju egalitarnijih rodnih normi. 39 Na primeru 22 razvijene države u periodu 1970-1990. uočeni su pozitivni efekti davanja za decu na stope rađanja, ali ne i odsustvo majke sa posla. Novija istraživanja potvrđuju taj uticaj, pri čemu je u nordijskim zemljama aktivno učestvovanje oca u roditeljstvu (odsustvo povodom rođenja prvog deteta) povećavalo verovatnoću za dobijanjem drugog deteta. 40 Međutim, ispostavilo se da efekti velikodušnih mera podrške porodici, kakve su tipične za Švedsku, mogu biti pod znatnim uticajem makroekonomskih faktora, koji u negativnom kontekstu mogu uzrokovati porast nezaposlenosti, što posebno utiče na mlade i slabije obrazovane. 41 Upravo je jedna od najjasnijih poruka nedavnog istraživanja o uzrocima niskog fertiliteta i uticaju različitih mera populacione politike u zemljama OECD-a da je olakšavanje jednostavnog kombinovanja roditeljstva i radnih obaveza ključ za postizanje više stope fertiliteta i smanjenje neusklađenosti između reproduktivnih planova i ostvarenog fertiliteta kod mnogih parova. Pritom se čini da je dostupnost formalne podrške za decu ispod tri godine jedan od glavnih faktora koji objašnjavaju međudržavne razlike u stopama fertiliteta. 42 Ipak, u pogledu očekivanja, važno je naglasiti da nema univerzalnog efekta populacione politika. 43

Merama pronatalističke politike treba pristupiti holistički, uzimajući u obzir potencijalne negativne efekte koje mogu imati na porodice, ravnopravnost polova i zapošljavanje. Kao ekstreman primer, može se navesti Mađarska, gde je, do skoro, porodiljsko odsustvo moglo biti produženo do šest godina za svako dete, primoravajući poslodavce da čuvaju radno mesto ženi od šest do 18 ili više godina. 44 Nedavna analiza efekata aktuelnih mera populacione politike u postsocijalističkim društvima je pokazala da je samo u Estoniji i Sloveniji došlo do stvaranja povoljnih uslova za stabilnost kohortnog fertiliteta, dok u najmanje pet država (Hrvatska, Mađarska, Poljska, Srbija i Rumunija), a moguće čak u devet (uključujući i Češku, Slovačku, Bugarsku i Letoniju), postojeće mere nisu uspele da spreče kontinuirani pad ovog pokazatelja. Kod četiri države (Belorusija, Rusija, Ukrajina i Litvanija), od koje prve tri sa snažnim pronatalističkim politikama, registrovani su neki neposredni pozitivni efekti na trendove periodskog fertiliteta, ali postoji određena rezerva da je ovo povećanje privremeno sa ograničenim uticajem na kohortni fertilitet, što će biti moguće ustanoviti tek kada odgovarajući podaci kohortnog fertiliteta budu dostupni. 45 Dobro kreirana politika u pogledu podsticanja rađanja zahteva međusektorski pristup i koordinaciju, jer je čine politike koje potiču iz više različitih sektora vlasti, uključujući socijalnu i zdravstvenu zaštitu, obrazovanje, rad i zapošljavanje. Nedostatak koordinacije dovodi do politika čiji su ciljevi izukrštani i ne zadovoljavaju potrebe porodica. Na primer, u Rumuniji žene imaju pravo na jednu do dve godine porodiljskog odsustva, a kada se vrate na posao dobijaju novčanu podršku. Međutim, nedostatak predškolske brige o deci čini povratak radu veoma izazovnim za mnoge porodice. 46 Pored toga, iako je važno uzeti u obzir primere dobre prakse, ne postoji garancija da će politika koja se transportuje iz jedne zemlje u drugu biti uspešna. Mnoge faktore, poput uticaja društvenih i kulturnih normi, zakonskih regulativa, pa čak i prethodnih iskustava u primeni specifičnih zakonskih mera, treba pažljivo razmotriti prilikom prilagođavanja politika kontekstu zemlje. 39 Ibid, 28. 40 Gauthier, A.H. & Hatzius, J. (1997). Family benefits and fertility: An econometric analysis. Population Studies 51(3): 295-306.; Rønsen, M. (2004). Fertility and public policies - Evidence from Norway and Finland. Demographic Research 10: 143-170. 41 Rønsen, Fertility and public policies. 42 Sobotka, Reproductive Decision Making. 43 Neyer, G. & Andersson, G. (2008). Consequences of family policies on childbearing behavior: effects or artifacts?. Population and Development Review 34(4): 699-724. 44 Sobotka, Reproductive Decision Making, 28. 45 Frejka & Gietel-Basten, Fertility and Family Policies. 46 UNFPA, ICPD Beyond 2014, 38.

1.5.3. Preporuke za efikasniji odgovor Razmatranje nedovoljne efikasnosti mera koje se sprovode, ukazuje da politički odgovor mora biti intenzivan, celovit, istraživački, direktan, dugoročan, strateškog tipa. To potvrđuje i nedavna analiza o uticaju promena u režimu migracije, fertiliteta i ekonomske aktivnosti na stanovništvo i resurse radne snage u Srbiji u srednjoročnom periodu od 30 godina. 47 Pozitivan efekat smanjenja emigracije i eventualnog povećanja imigracije je najbitniji kratkoročno, jer i migranti stare, dok bi rezultati politike povećanja fertiliteta mogli postati vidljivi tek nakon nešto dužeg vremena. Međutim, najbolje rezultate bi dala simultana implementacija svih politika koje se tiču populacionog razvoja Srbije (podsticanje rađanja, promena migracionog obrasca, smanjenje smrtnosti odojčadi, ali i starijih sredovečnih, porast ekonomske aktivnosti), pa bi je trebalo preporučiti kao izbor, budući da istovremeno delotvorno smanjuje koeficijent ekonomske zavisnosti, usporava smanjenje populacije i podmlađuje je. Takav pristup podrazumeva razumevanje neophodnosti za strateškim opredeljenjem prilikom definisanja mera za podsticanje rađanja. Konačno, može se formulisati jedna centralna poruka donosiocima odluka u vezi sa demografskim izazovima koji su pred nama. Ključni preduslov prilikom definisanja politika koje se tiču populacionog razvoja Srbije jeste razumevanje duboke ukorenjenosti mehanizama koji održavaju niske reproduktivne norme u savremenom društvu, odnosno suočavanje sa izvesnošću daljeg smanjenja i, što je naročito izazovno, starenja stanovništva. Takvo sagledavanje demografskih procesa ne podrazumeva pesimistično polazište za (ne)rešavanje bitnih populacionih pitanja, već omogućava postavljanje realističnih okvira strategijama u kojima je priznavanje važnosti imigracionog faktora, odnosno podizanja obrazovnog nivoa i ekonomske aktivnosti populacije, čini se, od presudnog značaja za budući ne samo demografski već i održivi razvoj ovog prostora u celini. Iako je brojnost jedne populacije i dalje bitno demografsko obeležje, populaciono male evropske države na severu kontinenta, ali sa visokim nivoom ljudskog kapitala, predstavljaju paradigmu ove transformacije koja je uzela maha u poslednje dve decenije. 47 Kupiszewski, M., Kupiszewska, D. & Nikitović, V. (2012). Impact of demographic and migration flows on Serbia. Belgrade: International Organization for Migration - Mission to Serbia. 2. CILJEVI STRATEŠKOG DELOVANJA 2.1. Opšti cilj Teorijski posmatrano, potpuno je opravdano za opšti cilj održivog demografskog razvoja Republike Srbije u dugoročnoj perspektivi postaviti stacionarno stanovništvo, tj. stanovništvo u kome će sledeće generacije biti iste veličine kao i postojeće. Ovaj nivo prostog obnavljanja stanovništva ili zamene generacija znači da na individualnom nivou jedna žena u svom reproduktivnom periodu treba da

se nadomesti sa jednim ženskim detetom, tj. da neto stopa reprodukcije bude jednaka jedinici. U našim uslovima, gde je smrtnost stanovništva niska, a nivo rađanja dece ispod nivoa potrebnog za zamenu generacija, neto stopa reprodukcije je na nivou oko jedinice kada je kohortna stopa ukupnog fertiliteta na nivou oko 2,1 deteta po ženi. Analiza trenda ove stope u vreme Popisa 2011. godine ukazala je na rano suočavanje Srbije sa fenomenom nedovoljnog rađanja dece, jer nijedna generacija žena koje su izašle iz reproduktivnog perioda, počev od one rođene 1930. nije rodila u proseku više od dvoje dece. Štaviše, utvrđeno je da je, nakon dugog perioda stabilizacije na nivou od 1,8 deteta po ženi, pad stope završenog fertiliteta ne manji od 10% izvestan kod mlađih generacija. No, kako je naglašeno prilikom pojmovnog određenja fenomena nedovoljnog rađanja dece, u realnosti, usled uticaja nepravilne starosne strukture, migracija i promena u stopama smrtnosti, neizbežno je da nivoi fertiliteta koji bi rezultirali stacionarnim stanovništvom Srbije variraju tokom vremena odnosno da se značajno razlikuju od prosečno 2,1 deteta po jednoj ženi. U odsustvu odgovora na pitanje optimalne veličine populacije u savremenim društvima, kao ključno se nameće pitanje održivog demografskog razvoja sa aspekta optimalnog odnosa između velikih starosnih grupa stanovništva - mladih, radnog kontingenta i starih. U tom pogledu, novija istraživanja pokazuju da za većinu zemalja postoje ekonomski razlozi zbog kojih bi fertilitet nešto ispod nivoa zamene generacija bio poželjniji od onog na nivou zamene. U jednom od njih koje uključuje obrazovanje kao faktor održivog demografskog razvoja, proračun koeficijenta ekonomske zavisnosti, tj. pritiska mladih i starih na radni kontingent uključuje, pored demografskih komponenti, s jedne strane troškove obrazovanja dece odnosno penzija za stare, a s druge ekonomske dobitke od porasta obrazovnog nivoa ekonomski aktivne populacije. Simulacije za Evropsku Uniju, pod pretpostavkom nulte migracije i postepenog porasta životnog veka, pokazale su da je optimalan nivo fertiliteta, tj. onaj koji minimizuje ovako definisan koeficijent zavisnosti, značajno ispod nivoa zamene generacija; da je u model bio uključen i efekat imigracije, optimalni nivo fertiliteta bi se dodatno spustio u odnosu na nivo zamene. 48 U slučaju Srbije, to bi značilo da bi već smanjenje neto emigracije na minimum, uz pretpostavljeni ekonomski oporavak, ubrzalo put kojim se ide ka ostvarenju održivog demografskog razvoja imajući u vidu dosadašnje tendencije stope ukupnog fertiliteta odnosno duboku ukorenjenost fenomena nedovoljnog rađanja. U tom smislu, potpuno je jasno koliki bi značaj mogla imati migraciona tranzicija za dugoročnu održivost ovog prostora u celini. S obzirom na uočenu tendenciju smanjenja stope završenog fertiliteta, posle njenog višedecenijskog stabilnog nivoa, osnovni cilj je da se u roku 10-15 godina ponovo dostigne nivo stope od 1,85 deteta po ženi, odnosno porast od minimum 10%. Stepen realizacije ovog cilja bi se mogao utvrditi ili na osnovu rezultata Popisa 2031. godine ili pomoću specijalnog anketnog istraživanja na reprezentativnom uzorku koji bi obuhvatio generacije žena koje su izašle ili su na izlasku iz reproduktivnog perioda, po analogiji sa analizom rezultata popisa 2011. Uspešno ostvarenje ovog opšteg cilja značilo bi da primenjene mere poseduju

kapacitet koji, na duži rok, može voditi i ka teorijski poželjnom nivou od 2,1 deteta po ženi. Dosezanje opšteg neminovno zahteva i prethodno dosezanje posebnih ciljeva: - ublažavanje ekonomske cene podizanja deteta; - usklađivanje rada i roditeljstva; - snižavanje psihološke cene roditeljstva; - očuvanje i unapređenje reproduktivnog zdravlja; - rešavanje problema neplodnosti; - ka zdravom materinstvu; - populaciona edukacija; - aktiviranje lokalne samouprave. 48 Lutz, A Population Policy Rationale. 2.2. Posebni ciljevi 2.2.1. Posebni cilj 1. Ublažavanje ekonomske cene podizanja deteta Obrazloženje potrebe Ekonomska teorija fertiliteta polazi od stava da tražnja za decom zavisi od troškova i materijalnih i nematerijalnih koristi koju deca donose, za dati nivo dohotka i preferencija (potrošnja na decu u odnosu na druge vrste potrošnje). Prema ovoj teoriji odluka o rađanju je ekonomski racionalna odluka, što znači da roditelji maksimizuju svoju funkciju korisnosti. Javne politike koje smanjuju individualne, privatne troškove podizanja dece otuda utiču na fertilitet. 49 Intervencija u vidu smanjenja privatnih troškova i povećanja javnih rashoda je opravdana ukoliko se korist ne ostvaruje samo na nivou pojedinca, a društveno blagostanje je unapređeno ukoliko su ukupni troškovi i koristi u ravnoteži. Kada se koristi prenose i na društvo (pozitivni eksterni efekti), postoji ekonomsko opravdanje da društvo preuzme deo troškova podizanja i da podstiče rađanje dece. U ekonomskim i institucionalnim okolnostima razvijenih zemalja, veći broj dece donosi društvene koristi kada postoje visoki rashodi za dugove i javna dobra, kao i kada su uspostavljeni javni penzijski i zdravstveni sistemi i programi dugotrajne nege. Svako dodatno dete podrazumeva dodatne troškove za društvo, ali takođe