GODIŠNJI MAKROEKONOMSKI IZVJEŠTAJ CENTRALNE BANKE CRNE GORE 2018. GODINA Podgorica, 2019. godine
IZDAVAČ WEB ADRESA Centralna banka Crne Gore Bulevar Svetog Petra Cetinjskog br. 6 81000 Podgorica telefon +382 20/664-997, 664-269 fax +382 20/664-576 http://www.cbcg.me SAVJET CENTRALNE BANKE dr Radoje Žugić, guverner dr Nikola Fabris, viceguverner Miodrag Radonjić, viceguverner dr Milorad Jovović Ruždija Tuzović dr Nikola Milović dr Zorica Kalezić GRAFIČKA PRIPREMA LEKTURA ŠTAMPA TIRAŽ Nikola Nikolić Maja Đuretić-Mrdak DOO PRO FILE Podgorica 70 primjeraka Molimo korisnike ove publikacije da prilikom korišćenja podataka iz Izvještaja obavezno navedu izvor.
Spisak upotrijebljenih skraćenica AML/CFT ARIMA BDP BEA BELEX 15 BiH CBCG CEB CEFTA CHF CG CROBEX DAX DJIA d.s. EBRD ECB EDC EFTA EIB EMMI EONIA EPCG ESA ETC EU EURIBOR Anti-Money Laundering/Combating the Financing of Terrorism (Okvir za borbu protiv pranja novca i finansiranja terorizma) Autoregressive Integrated Moving Average (Autoregresioni integrisani model sa pokretnim prosjecima) Bruto domaći proizvod U.S. Bureau of Economic Analysis (Američki biro za ekonomsku analizu) Indeks Beogradske berze Bosna i Hercegovina Centralna banka Crne Gore The Council of Europe Development Bank (Razvojna banka Savjeta Evrope) Central European Free Trade Agreement (Sporazum o srednjoevropskoj zoni slobodne trgovine) Švajcarski franak Crna Gora Indeks Zagrebačke Berze Deutscher Aktienindex (Akcijski indeks Frankfurtske berze) Dow Jones Industrial Average (Akcijski indeks Njujorške berze i Nazdaka) desna skala European Bank for Reconstruction and Development (Evropska banka za obnovu i razvoj) Evropska centralna banka Export Development Canada European Free Trade Association (Evropska asocijacija za slobodnu trgovinu) European Investment Bank (Evropska investiciona banka) European Money Markets Institute (Evropski institut tržišta novca) European OverNight Index Average (Ponderisana prosječna kamatna stopa po kojoj su realizovane prekonoćne pozajmice u valuti između relevantnih banaka u eurozoni) Elektroprivreda Crne Gore European System of Accounts (Evropski sistem nacionalnih i regionalnih računa) European Travel Commission (Evropska komisija za putovanja) Evropska unija Euro Interbank Offered Rate (Eurska međubankarska stopa) Statistička služba Evropske unije Federalne rezerve EUROSTAT FED FTSE Financial Times Stock Exchange 100 (Akcijski indeks Londonske berze) FZU Fond zajedničkog ulaganja GBP Britanska funta GFK Globalna finansijska kriza GWh Gigavatsat HE Hidroelektrana HICP Harmonised index of consumer prices (Harmonizovani indeks potrošačkih cijena) HOV Hartija od vrijednosti IBRD International bank for Recontruction and Development (Međunarodna banka za obnovu i razvoj) IDA International Development Association (Međunarodna organizacija za razvoj) IFAD International Fund for Agricultural Development (Međunarodni fond za razvoj poljoprivrede) IMF International Monetary Fund (Međunarodni monetarni fond) IPA Instrument for Pre-Accession Assistance (Instrument pretpristupne pomoći) IPC Indeks potrošačkih cijena IOSCO International Organization of Securities Commissions (Međunarodna organizacija komisija hartija od vrijednosti) JPY Japanski jen KFW Kreditanstalt für Wiederaufbau (Njemačka razvojna banka) LIBOR London interbank offered rate (Londonska međubankarska stopa) MBI10 Indeks Makedonske berze MFI Mikrokreditna finansijska institucija MFS Monetarna i finansijska statistika MIDAS Program grant podrške za institucionalni razvoj i jačanje poljoprivrede MMF Međunarodni monetarni fond MONSTAT Uprava za statistiku Crne Gore MONEX, MNSE10 Indeksi Montenegroberze MRS Međunarodni računovodstveni standardi MSCI Morgan Stanley Capital Index (Svjetski berzanski indeks) MSFI Međunarodni standardi finansijskog izvještavanja NACE Statistička klasifikacija ekonomskih djelatnosti Evropske unije NATO North Atlantic Treaty Organisation (Organizacija Sjevernoatlantskog ugovora) NPL Non-performing loans (Nekvalitetni krediti) NVO Nevladina organizacija OECD Organisation for Economic Co-operation and Development (Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj) o.g. ove godine OPEC Organization of the Petroleum Exporting Countries (Organizacija zemalja izvoznica nafte) OTP Országos Takarék Pénztár (Nacionalna štedna banka) PER Program ekonomskih reformi PIO Penzijsko i invalidsko osiguranje p. p. procentni poen PPEKS Prosječno ponderisana efektivna kamatna stopa PPNKS Prosječno ponderisana nominalna kamatna stopa ROE Return on Equity (Povraćaj na kapital) SAD Sjedinjene Američke Države SASX-10 Indeks Sarajevske berze SBItop Indeks Ljubljanske berze SDI Strane direktne investicije SMTK Standarna međunarodna trgovinska klasifikacija STR Euro Short-Term Rate (Euro kratkoročna stopa) TE Termoelektrana TED Treasury-EuroDollar rate TourMIS Touristischen Marketing-Informationssystems (Marketing-informacioni sistem za turističke menadžere) UK Ujedinjeno Kraljevstvo USD Američki dolar UN Ujedinjene nacije UN/DESA United Nations Department of Economic and Social Affairs (Odjeljenje Ujedinjenih nacija za ekonomske i socijalne poslove) UNWTO UN World tourism organization (Svjetska turistička organizacija Ujedinjenih nacija) VIX Volatility Index (Indeks volatilnosti) VE Vjetroelektrana WESP World economic situation and prospects report (Izvještaj o svjetskoj ekonomskoj situaciji i izgledima) WiiW The Vienna Institute for International Economic Studies (Bečki institut za međunarodne ekonomske studije) ZZZCG Zavod za zapošljavanje Crne Gore
SADRŽAJ MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI U 2018. 9 1. REALNI SEKTOR 13 1.1. Bruto domaći proizvod 15 1.2. Djelatnosti 22 1.3. Cijene 33 1.4. Tržište rada 39 2. MONETARNA KRETANJA 43 2.1. Banke 45 2.2. Kamatne stope banaka 62 2.3. Mikrokreditne finansijske institucije 68 3. EMISIJA DRŽAVNIH ZAPISA 71 4. TRŽIŠTE KAPITALA 75 5. FISKALNI SEKTOR 83 5.1. Javne finansije Crne Gore 85 5.2. Budžet Crne Gore 87 5.3. Lokalna samouprava 91 5.4. Državni fondovi 93 6. JAVNI DUG 97 6.1. Državni dug 99 6.2. Dug jedinica lokalne samouprave 103 6.3. Izdate garancije 104 6.4. Otplata duga 105 7. EKSTERNI SEKTOR 107 7.1. Tekući i kapitalni račun platnog bilansa 111 7.2. Finansijski račun 122 8. ANALIZA TRŽIŠTA NEKRETNINA 125 HEDONIČKI INDEKS NEKRETNINA DECEMBAR 2018. 127 9. MEĐUNARODNA EKONOMIJA 133 9.1. Globalna ekonomska i finansijska kretanja 135 9.2. Razvijene zemlje 137 9.3. Zemlje u usponu 142 9.4. Zemlje okruženja 145 9.5. Kamatne stope centralnih banaka i kretanje deviznih kurseva 146 10. NAJZNAČAJNIJI DOGAĐAJI 149 11. PRILOZI 155
1 Podatak za 2018. je preliminarni podatak shodno kvartalnim procjenama BDP-a. 2 Podaci za I-XII 2017. i I-XII 2018. god. PREGLED MAKROEKONOMSKIH POKAZATELJA 2017. 2018. % REALNI SEKTOR BDP (u tekućim cijenama, u milionima eura) 1 4.299,1 4.619,1 Industrijska proizvodnja (u odnosu na isti period prethodne godine) -4,2 22,4 Šumarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine) 15,8-15,6 Građevinarstvo (u odnosu na isti period prethodne godine-mjereno efektivnim časovima) 24,5 10,9 Zaposlenost Broj zaposlenih (decembar) 177.627 194.085 Broj nezaposlenih (decembar) 51.262 41.378 Stopa inflacije Potrošačke cijene godišnja stopa (decembar) 1,9 1,6 Prosječna zarada bez poreza i doprinosa (prosjek za period) 2 510 511 0,2 MONETARNI SEKTOR (u milionima eura) 3 Ukupni depoziti 3.267,2 3.459,2 5,9 Depoziti nefinansijskog sektora 1.120,0 1.099,4-1,8 Depoziti stanovništva 1.231,8 1.327,5 7,8 Depoziti opšte vlade 184,3 213,6 15,9 Centralna vlada 126,7 157,2 24,1 Lokalna vlada 53,5 51,8-3,2 Fondovi socijalne sigurnosti 4,1 4,6 12,6 Depoziti finansijskog sektora 26,4 26,7 1,0 Depoziti - ostalo 704,7 792,0 12,4 Ukupni krediti 2.700,5 2.929,2 8,5 Krediti nefinansijskom sektoru 974,3 1.031,8 5,9 Krediti stanovništvu 1.116,9 1.250,2 11,9 Krediti opštoj vladi 192,8 218,7 13,5 Centralna vlada 135,9 175,0 28,8 Lokalna vlada 55,7 42,2-24,2 Fondovi socijalne sigurnosti 1,1 1,5 31,7 Krediti finansijskom sektoru 6,7 17,1 154,7 Krediti - ostalo 409,9 411,3 0,4 EMISIJA DRŽAVNIH ZAPISA Prosječna kamatna stopa na 91-dnevne državne zapise, poslednja 2,35% Prosječna kamatna stopa na 182-dnevne državne zapise, poslednja 0,20% 0,60% TRŽIŠTE KAPITALA Promet na berzi (u milionima eura) 2 Montenegro berza 47,5 147,4 Berzanski indeksi MNSE10 776,69 837,08 7,8 MONEX 10.175,43 10.840,49 6,5 FISKALNI SEKTOR (u milionima eura) 2 Tekući prihodi 4 1.785,4 1.969,8 10,3 Izdaci 4 2.012,5 2.143,1 6,5 Suficit/deficit -227,1-173,3-23,7 Eksterni državni dug (u milionima eura) 2.214,0 2.760,0 24,7 Unutrašnji državni dug (u milionima eura) 5 413,9 393,0-5,1 Dug lokalne samouprave (u milionima eura) 5 131,0 115,6-11,8 EKSTERNI SEKTOR 2 Saldo tekućeg računa (u milionima eura) -691,5-792,7 14,6 Trgovinski bilans -1.860,1-2.049,1 10,2 Bilans usluga 851,8 936,6 9,9 % pokrića trgovinskog deficita sa ostalim saldima 62,8 61,3 Saldo tekućeg računa u % od BDP-a -16,1-17,2 3 Od juna 2018. godine podaci u okviru monetarne statistike sastavljaju se u skladu sa novom metodologijom (http://www.cbcg.me/slike_i_fajlovi/fajlovi/fajlovi_publikacije/statistika/metodologija_2018.pdf). 4 Tekući prihodi i izdaci budžeta, državnih fondova i lokalnih samouprava. 5 Shodno novom Zakonu o budžetu i fiskalnoj odgovornosti, koji je donijet u 2014, struktura javnog duga je promijenjena. Javni dug je definisan kao dug centralnog nivoa države (državni dug) i lokalnog nivoa (dug lokalne samouprave). Dug lokalnih samouprava isključen je iz strukture unutrašnjeg državnog duga, dok sa druge strane, u unutrašnji dug je dodat iznos koji se odnosi na dug pravnim licima i privrednim društvima. U skladu sa novim Zakonom, u kvartalnim izvještajima prikazuje se državni dug, dok se u godišnjem izvještaju prikazuje javni dug.
Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2018. Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2018 MAKROEKONOMSKO OKRUŽENJE U CRNOJ GORI U 2018. Makroekonomske prilike u Crnoj Gori tokom 2018. godine karakterišu pozitivna kretanja. Na osnovu preliminarnih podataka MONSTAT-a, crnogorska privreda je tokom 2018. godine, na osnovu kvartalnih procjena, ostvarila pozitivnu stopu ekonomskog rasta od 4,9%. Pojačane aktivnosti na izgradnji velikih infrastrukturnih projekata u građevinarstvu i energetici, rast prerađivačke industrije i snažan rast broja turista rezultirali su visokom stopom rasta BDP-a. Značajan rast aktivnosti zabilježen je u sektoru građevinarstva, kao i u sektoru turizma, trgovine i većini vidova saobraćaja. Industrijska proizvodnja bilježi visoke pozitivne stope rasta. Povećan je broj zaposlenih lica, dok je broj nezaposlenih lica smanjen. Godišnja stopa inflacije, mjerena indeksom potrošačkih cijena, u decembru 2018. godine iznosila je 1,6%, dok je prosječna godišnja stopa inflacije iznosila 2,6%. Industrijska proizvodnja je u odnosu na 2017. godinu zabilježila rast od 22,4%. Rast proizvodnje zabilježen je u sektoru snabdijevanja električnom energijom, gasom i parom (62,1%) i sektoru prerađivačke industrije (12,1%), dok je u sektoru vađenja ruda i kamena zabilježen pad proizvodnje od 21,3%. U sektoru turizma je nastavljen trend rasta dolazaka i noćenja turista, pa je u 2018. godini Crnu Goru posjetilo 2,2 miliona turista, što je za 10,2% više u odnosu na prethodnu godinu. Ukupno je ostvareno 12,9 miliona noćenja ili 8,2% više nego 2017. godine. Građevinarstvo je u 2018. godini zabilježilo značajan rast vrijednosti izvršenih građevinskih radova (24,9%) i rast efektivnih časova rada (10,9%) u odnosu na 2017. godinu. Takođe, ostvaren je rast pojedinih vidova saobraćaja, dok je u sektoru šumarstva ostvaren pad proizvodnje od 15,6%. Bankarski sistem Crne Gore karakteriše stabilnost i sigurnost, i pored uvođenja privremene uprave u dvije banke u decembru 2018. godine. U januaru, odnosno aprilu 2019. godine u ovim bankama je uveden stečaj. Agregatni pokazatelji likvidnosti i solventnosti su bili iznad zakonom propisanih minimuma u 2018. godini i zabilježen je rast svih ključnih pokazatelja poslovanja - kreditne aktivnosti, depozita i aktive. Nekvalitetni krediti banaka su na kraju posmatranog perioda iznosili 196,9 miliona eura i bilježe pad od 101.000 eura ili 0,1% u odnosu na kraj 2017. godine. Učešće nekvalitetnih kredita u ukupnim kreditima iznosilo je 6,72%, i ovo učešće je smanjeno za 0,57 p. p. u odnosu na kraj 2017. godine. 9
Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2018 Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2018. Na kraju 2018. godine, dvije banke su imale koeficijent solventnosti ispod regulatornog minimuma od 10%, dok je agregatni koeficijent iznosio 15,63%. Bankarski sektor je ostvario pozitivan finansijski rezultat u 2018. godini u iznosu od 27,3 miliona eura. Jedanaest banaka je godinu završilo sa dobitkom, dok su četiri banke poslovale negativno. Pet najvećih banaka je iskazalo veći profit u odnosu na isti period prethodne godine. Trend smanjenja aktivnih i pasivnih kamatnih stopa iz prethodnog perioda nastavljen je i u 2018. godini. Prosječna ponderisana efektivna kamatna stopa na ukupne kredite na kraju 2018. godine iznosila je 6,36% i u odnosu na kraj 2017. godine bila je niža za 0,45 p.p. Istovremeno, prosječna ponderisana pasivna efektivna kamatna stopa smanjena je sa 0,69% na 0,56%. Koncentracija bankarskog sistema se u 2018. godini smanjila u odnosu na 2017. godinu, posmatrano prema kreditima i depozitima, što predstavlja pozitivnu tendenciju. Hiršman-Herfindalov indeks pokazuje da je nekoncentrisano tržište prema aktivi i prema depozitima, dok postoji umjerena koncentrisanost tržišta prema kreditima. Budžetski deficit na kraju 2018. godine procijenjen je na 159,2 miliona eura ili 3,4% BDP-a i posljedica je veće realizacije kapitalnog budžeta, odnosno infrastrukturnih projekata. Deficit budžeta utiče na povećanje neto javnog duga, koji je na kraju 2018. godine iznosio 2,99 milijardi eura. Od tog iznosa na spoljni dug se odnosilo 2,76 milijardi eura. Dodatno, iznos izdatih garancija (stranih i domaćih) iznosio je 287,5 miliona eura. Javni dug ima tendenciju rasta, a pozitivno se mogu ocijeniti primijenjene mjere fiskalne konsolidacije. Deficit tekućeg računa platnog bilansa iznosio je 792,7 miliona eura u 2018. godini, što je za 14,6% više u poređenju sa prethodnom godinom. Povećanje deficita tekućeg računa rezultat je povećanja deficita na računu roba i smanjenja suficita na računu primarnog dohotka. Spoljnotrgovinski deficit iznosio je 2 milijarde eura, što je 10,2% više nego u 2017. godini. U robnoj razmjeni sa inostranstvom i dalje je evidentan visok nivo uvozne zavisnosti. Ukupan izvoz roba iznosio je 435,9 miliona eura, što predstavlja povećanje od 14%, dok je istovremeno uvezeno robe u vrijednosti od 2,5 milijardi eura ili 10,8% više nego u 2017. godini. Na računu usluga zabilježen je suficit u iznosu od 936,6 miliona, što je bilo za 9,9% više u odnosu na 2017. godinu. Ukupni prihodi od usluga iznosili su 1,6 milijardi eura ili za 13,1% više, dok su rashodi iznosili 627 miliona eura ili 18,1% više u odnosu na 2017. godinu. Procijenjeni prihodi od putovanja-turizma u 2018. godini iznosili su 1 milijardu eura i bili su za 8,6% viši nego u prethodnoj godini. Na računu primarnih dohodaka ostvaren je suficit u iznosu od 55 miliona eura ili 37,8% manje nego u 2017. godini, dok je suficit na računu sekundarnih dohodaka iznosio 264,8 miliona eura ili 15,9% više nego u 2017. godini. Prema preliminarnim podacima, neto priliv stranih direktnih investicija u 2018. godini iznosio je 322,5 miliona eura, što predstavlja smanjenje od 33,4% u odnosu na prethodnu godinu. Ukupan priliv SDI iznosio je 858,1 milion eura, što je povećanje od 30,2% u odnosu na prethodnu godinu, od čega su vlasnička ulaganja iznosila 519,9 miliona eura, dok je priliv u formi interkompanijskog duga iznosio 300,1 milion eura. U strukturi ukupnog priliva stranih direktnih investicija, učešće interkompanijskog duga iznosilo je 35,6%, investicije u kompanije i banke iznosile su 40% ulaganja, dok se na ulaganja u nekretnine odnosilo 21,7%. Ukupan odliv stranih direktnih investicija iznosio je 535,6 miliona eura, što je značajno više u odnosu na 2017. godinu. Povlačenja sredstava nerezidenata investiranih u našu zemlju iznosila su 405,1 milion eura. 10
Makroekonomsko okruženje u Crnoj Gori u 2018. Godišnji makroekonomski izvještaj CBCG 2018 Broj zaposlenih u 2018. godini u prosjeku je iznosio 190.132 i bio je viši za 4,3% u odnosu na prosječan broj zaposlenih u prethodnoj godini, dok je ukupan broj zaposlenih u decembru 2018. godine iznosio 194.085 i bio je veći za 9,3% u odnosu na decembar 2017. godine. Rast broja zaposlenih u 2018. godini zabilježen je u petnaest od ukupno devetnaest sektora, pri čemu je najveći rast zabilježen u sektoru administrativne i pomoćne uslužne djelatnosti (13,5%) i sektoru građevinarstvo (12,5%), a najmanji u sektoru snabdijevanje vodom, upravljanje otpadnim vodama, kontrolisanje procesa uklanjanja otpada i sl. (0,9%). Najveći pad broja zaposlenih, od 12,9%, zabilježen je u sektoru poljoprivreda, šumarstvo i ribarstvo, a najmanji, od 0,2%, u sektoru snabdijevanje električnom energijom, gasom, parom i klimatizacija. Na evidenciji Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, na kraju 2018. godine, bilo je 41.378 nezaposlenih lica, što je za 19,3% niže nego u istom mjesecu prethodne godine. Broj registrovanih nezaposlenih lica u 2018. godini u prosjeku je iznosio 43.612 ili 13,7% manje nego u prethodnoj godini. Stopa nezaposlenih koju objavljuje Zavod za zapošljavanje Crne Gore, u decembru 2018. godine je iznosila 17,83%, što je za 4,26 p. p. niže od stope iz decembra 2017. godine. Prema podacima MONSTAT-a, prosječna bruto zarada u Crnoj Gori u 2018. godini iznosila je 766 eura i bila je veća za 0,1% od prosječne zarade iz prethodne godine. Prosječna zarada bez poreza i doprinosa iznosila je 511 eura i u odnosu na prethodnu godinu bila je veća za 0,2%. Prema modelskoj projekciji CBCG, rast BDP-a u 2019. godini kretaće se u intervalu od 2,5% do 3,2%, sa centralnom tendencijom od oko 2,9%. Nosioci ekonomskog rasta u narednom periodu biće turizam, energetika i građevinarstvo. Snažna investiciona aktivnost usljed nastavka gradnje auto-puta, turističkih i energetskih objekata, podsticaće ekonomski rast i u 2019. godini. Izvoz roba i usluga će rasti kao posljedica veće turističke potrošnje podstaknute izgradnjom novih tustičkih objekata, kao i stabilizacije i najavljenih ulaganja u oblasti industrijske i poljoprivredne proizvodnje. Očekivani rast uvoza bazira se na potrebama investitora za uvozom opreme, građevinskog materijala i radne snage, posebno za potrebe izgradnje auto-puta i turističkih kompleksa. Očekivani rast poljoprivredne proizvodnje može doprinijeti smanjenju uvoza. Nastavak sprovođenja teških mjera fiskalne konsolidacije u 2018. godini može uticati na smanjenje privatne i javne potrošnje. Prema tome, održavanje balansa između razvojne komponente i održivosti budžeta u predstojećem srednjoročnom periodu biće ključni izazov fiskalne politike. 11