Poklon uz ovaj broj Nenad Veli~kovi} [KOLOKRE^INA [KOLEGIJUM MAGAZIN ZA PRAVEDNIJE OBRAZOVANJE Juni 2015. / godina 4 / broj 12 / cijena 5 KM Sindikat i obrazovanje MACA NA VRATANCIMA Dra`a Mihailovi} NOVA IKONA NA ZIDU SRPSKOG OBRAZOVANJA [ta znaju de~ki o menstruaciji ONO CRVENO [TO SMRDI [kolske biblioteke PROSTORI OBEZNANJENOSTI La`na dilema PRIVATNA ILI DR@AVNA [KOLA Student generacije Franjo [ar~evi} NEKA ME OVDJE Sekcija za tugu KAD UMRE MAMA U RAZREDU
Papa Franjo, u Sarajevu, 6. juna 2015: Sveta se Stolica raduje svemu {to je postignuto u ovim godinama i jam~i svoju skrb u promicanju suradnje, dijaloga i solidarnosti, svjesna da su mir i me usobna pa`nja u civiliziranom i ure enom suživotu nužni uvjeti za trajan i stvaran razvoj. (Fena)
Primjer promicanja suradnje dijaloga i solidarnosti: Travnik, 6. juna 2015. Desno je Katoli~ki {kolski centar Petar Barbari}, lijevo Srednja medicinska {kola Travnik i Gimnazija Travnik. Izme u je ograda.
Statistika In nu me ro ve ri tas pre bro ji, pa re ci joj Na por ta lu Sko le gi jum.ba objav lje no je 418 vi jes ti u pe ri odu od mar ta do ma ja. Dok je pro {lo go di{ nja sta tis ti ka iz maj skog pe ri oda obi lo va la in for ma ci ja ma o po - plav lje nim po dru ~ji ma i {ko la ma, je dva go di nu da na po sli je tek po ko ja vi jest o ulo `e nim do na ci ja ma i oprav lje nim {kol skim obje kti ma. No vac je ipak ne gdje po - tro {en: ova sta tis ti ka do no si ma nji pre gled me dij skih na pi sa o, izme u os ta log, i tro {e nju, ra ci ona li za ci ji i opet tro {e nju bu d`et skih sred sta va. 13,7% Pos to tak bh. dje ce ko ja su upi sa na u pred {kol ske us ta no ve, od uku pno njih 100.000 uzras ta od 3 do 6 go di na, pre ma po da ci ma UNI CEF-a 780.156 Uku pan broj izos ta na ka u~e ni ka osno vnih {ko la u Sa ra je vu za kraj prvog po lu go di {ta 2014/2015. go di - ne, pre ma Ana li zi us pje ha i vla da nja Pe da go {kopros vje tnog za vo da KS (sma njen u odno su na pretho dnu go di nu) 70% Pos to tak u~e ni ka ko ji sma tra ju da je pri hva tlji vo na na si lje od go vo ri ti na si ljem, pre ma is tra `i va nju o vr{nja ~kom na si lju ko je je pro ve lo Udru `e nje mladih psi ho lo ga u Mos ta ru na uzor ku od 240 u~e ni ka pe tih ra zre da iz ru ral nih i ur ba nih po dru ~ja 200 Kon ver ti bil nih ma ra ka, pre ma tvrdnja ma pred stavni ka Sin di ka ta obra zo va nja, na uke i kul tu re RS, ne dos ta je u odno su na pro sjek pla te os ta lih bu - d`et skih ko ri sni ka sa nji ho vom stru ~nom spre mom
14,7% Pos to tak mla dih, na uzor ku od 1004 mla de oso be, ko ji ne ma ju ni je dnu knji gu u svom do ma }in stvu, pre ma po da ci ma Stu di je o mla di ma iz BiH Fon daci je Frie drich Ebert 8.800 Broj dje ce u Her ce go va ~ko-ne re tvan skom kan to nu ko ja ni kad ni su do bi la svje do ~an stvo o za vr{e nom obra zo va nju zbog se dmo go di{ njeg spo ra kan to nal - nih vlas ti i obra zo vnih in sti tu ci ja o iz gle du svje do - d`bi, odno sno pri sus tva etni ~kih, dr`a vnih ili kanto nal nih sim bo la na {kol skim do ku men ti ma u {kola ma ko je ra de pre ma dva pro gra ma 4,56 Pro sje ~na ocje na u Dru goj gi mna zi ji kao naj bo ljoj sre dnjoj {ko li u Sa ra je vu, pre ma ana li zi Slu `be za obra zo va nje, kul tu ru i sport KS 167 Broj dje ce ko ja su evi den ti ra na da ra de na sa ra jevskim uli ca ma to kom pret ho dne go di ne, pre ma infor ma ci ja ma Kan to nal nog cen tra za so ci jal ni rad Sa ra je vo 41.124 Broj ne za po sle nih vi so koo bra zo va nih oso ba u febru aru 2015. go di ne u BiH, pre ma po da ci ma Agenci je za sta tis ti ku BiH 87.000 Kon ver ti bil nih ma ra ka ko je mi nis tar obra zo va nja El vir Ka za zo vi} na mje ra va u{te dje ti na go di{ njem ni vou kroz ra ci ona li za ci ju tro {ko va us ta no ve JU Stu den tski cen tar Sa ra je vo 2.000.000 Pro sje ~na ci fra u kon ver ti bil nim mar ka ma ko ja je iz dvo je na za stam be ne kre di te i po zaj mi ce za po slenim u UN SA, a iz bu d`e ta in te gri sa nog Uni ver zi te - ta 30 Broj bh. stu de na ta ko ji }e bo ra vi ti na evrop skim uni ver zi te ti ma to kom aka dem ske 2015/2016. go di - ne u sklo pu pro gra ma Era smus Mun dus Izvo ri: por ta li Klix.ba, Ra di osa ra je vo.ba, Dne vni avaz, Oslo bo e nje, Dne vni list, Ve ~er nji list i Al Ja ze era Bal kans
Umjesto uvodnika RACIONALIZACIJOM DO PRIVATIZACIJE Na jav lje na ra ci ona li za ci ja, ako ovo ~ita nje pi je vo de, ni je kantonalnosarajev ski pro blem ne go mo del za rje {a va nje sli~nih problema i na dru gim bosanskoherce go va ~kim planeta ma Na kon {to su do bi li izbo re, po bje dni ci se su - o~a va ju sa de fi ci tom u bu d`e tu. Zbog pri ti - sa ka me u na ro dne za je dni ce ne mo gu ra - ~u na ti na po mo}, kre di ti sti `u na na pla tu, ste za nje ka i{a je ne mi no vno. To vo di so ci - jal nim ne mi ri ma, te gu blje nju gla sa ~ke ma - se. Si tu aci ja je te {ka ali ne i be zi zla zna. Rje {e nje se na zi re u pri va ti za ci ji. Me u na - ro dna za je dni ca poz drav lja sva ki ko rak u tom smje ru. Kva ka je u to me {ta pri va ti zo - va ti u obra zo va nju. [ta to obra zo va nje ima a {to bi ka pi ta lu bi lo za ni mlji vo, bu du }i da jef ti nu ra dnu sna gu ve} do bi ja? I od go vor se pros to na me }e: ze mlji {ta i zgra de. Ta ko bi sva ki do ma }in ra zmi{ ljao, i pos tu pio, da mo ra pre tu ri ti go di nu; pro dao bi ne ku nji vu, ili li va du, ili {u mu, i ot pla tio du go ve. Izbor ni po bje dnik ima ra zlo ga da ra ~u na ko li ko je {ko la i ko li ko kva dra ta osvo jio, koli ko dvo ri {ta i igra li {ta, ka kav im je po lo `aj i u ko joj su zo ni. Sve to ima i ne ku tr`i {nu vri je dnost, sve je to pri va ti za cij ski gle da no ne kre tni na, u per spe kti vi ho tel, re zi den ci ja, vi la, po slo vni pros tor, ma ga cin, ga ra `a, parki ra li {te... Za ra zli ku od nji va ili le di na, {kol ske zgra de ni su pra zne i ne mo gu se pro da va ti pre ko no }i. Prvo ih tre ba is pra zni ti, a to zna ~i za t- vo ri ti. A za tvo ri ti ih se mo `e ako se pro gla - se ne ren ta bil nim. A ne ren ta bil ne su ako je u nji ma sve ma nje dje ce a sve vi {e nas ta - vni ka. Pa on da prvi ko rak ka pri va ti za ci ji tre ba bi ti ra ci ona li za ci ja. Pos ta vi ti, da kle, stvar ra ci onal no: nas ta vni ke ko ji su vi {ak otpus ti ti (u{te da na pla ta ma) a dje cu ko ja su ma njak pre se li ti ne gdje gdje ne }e bi ti vi {ak. Jer }e se u is tom pa ke tu re }i da u odje lje nju mo `e bi ti i vi {e od 24 u~e ni ka, na pri mjer 32. (U{te da na gri ja nju, odr`a va nju, ~u va - nju...) Ko rak po ko rak una zad, rje {a va nje one na - iz gled be zi zla zne si tu aci je po pri ma kon tu - re do brog tran zi cij skog bi zni sa. Pri li ka je da se uklju ~e na {i lju di, do ka za ne pa tri ote ko je bra ne Bo snu ta ko {to je pri va ti zu ju. Uos ta - lom, ko bi dru gi uop {te ku pio te oro nu le i tro {ne zgra de, do tra ja lih in sta la ci ja i ra su {e- ne sto la ri je? U sta klu sa ra jev skih po slo vnih tor nje va za po ~e ta ra ci ona li za ci ja odra `a va se kao ne do vr{e na pri va ti za ci ja. I on da pos ta je ja sno ka kve ve ze ima za tva - ra nje {ko la sa spa sa va njem obra zo va nja. Ka pi tal ne ma in te res za kva li te tnim obra zo - va njem ra dni ka. [to vi {e dje ce u ra zre du i {to ma nje nas ta vni ka u {ko la ma, to je si gu - ran put do jef ti ne i lo jal ne ra dne sna ge. Nenad Veli~kovi}
8 14 16 20 30 SADR@AJ 36 48 54 60 8 Maca na vratancima Koliko su sindikati obrazovanja spremni i sposobni da se za{tite od najavljene racionalizacije? 11 ]irili~ad i latini~ad Za{to praksa podijeljenih tabli u Br~ko distriktu ne zaslu`uje pohvale me unarodne zajednice u BiH? 12 Jedva prolazna ocjena Kako maturanti ocjenjuju kvalitet svog {kolovanja? 16 Prostori obeznanjenosti [ta je ustanovila analiza stanja {kolskih biblioteka u Kantonu Sarajevo? 20 Porodica u kalupima neznanja U ~emu {kola i centar za socijalni rad grije{e prema porodicama sa usvojenom djecom? 24 Sva su djeca jednaka, ali neka su jednakija [ta opredjeljuje roditelje da djecu upi{u ili ne upi{u u privatnu {kolu? 26 Slavni otac i neslavna ~itanka Ko je odgovoran da i nakon pet godina dokazano lo{a ~itanka i dalje slu`i kao obavezan ud`benik? 30 Neka me ovdje Za{to student generacije Sarajevskog univerziteta Franjo [ar~evi} svoju budu}nost vidi u Bosni i Hercegovini? 36 Crtajmo pro{lost Kako je mogu}e stripom podi}i kvalitet nastave istorije? 40 Kad umre mama u razredu [ta {kola mo`e u~initi vi{e za djecu koja ostanu bez jednog roditelja? 48 Kad {pagete procvjetaju Koliko se obrazovanje bavi `ivotnim temama, ishranom, naprimjer? 50 Ono crveno {to smrdi? [ta dje~aci (ne) znaju o menstruaciji? 54 Rodno osjetljiva u~ionica? [ta }e se dogoditi ako se na ~asu acima, djevoj~icama i dje~acima, obratimo u `enskom rodu? 58 Siesta na ~asu likovnog Kako jedno duhovito savremeno likovno djelo mo`e postati uvod za lekciju o renesansnim i baroknim slikarima? 60 Klinci zauvijek Za{to grafi~ki roman Emmanuela Lepagea Muchacho zaslu`uje pa`nju hrabrih i odgovornih nastavnika?
Racionalizacija obrazovanja Maca na vratancima Krat kom ali pre ci znom ana li zom ra da sindikata obrazova nja do la zi se do za klju ~ne ocje ne: pros vje ta ri, na po pra vni iz so li dar nos ti. Amer Tikve{a Fotografija Gore: Sindikat u zabranjenom smjeru, zgrada Doma sindikata na Skenderiji, Sarajevo, juni 2015. 8 Uza ja mna so li dar nost i okru pnja va nje ne op ho dni su za jak sin di kat. Ka da su 2010. go di ne kul tur ni ra dni ci u Ita li ji stupi li u ge ne ral ni {trajk, po dr`ao ih je sindi kat pros ti tut ki. Ra zlog: svi jest o va - `nos ti kul tu re za Ita li ju. Ne sa mo kul tu re kao ba {ti ne, ne go i zbog sfe ra s ko ji ma je po ve za na, na pri mjer tu ri zma, ko ji do vo - di i mu {te ri je pros ti tut ka ma. So li dar nost je, to se na ovom pri mje ru vi di, po ve za - na i sa in te re som. A ispo lja va se i za to da bi se je dnom vra ti la. Ta kve so li dar nos ti go to vo da i ne ma ka da su u pi ta nju sin di ka ti obra zo va nja. U BiH, po go to vo od fe bru ara pro {le go di - ne, ima mo zna tan broj {traj ko va ra dni ka, naj ~e{ }e in dus trij skih. Tu zlan ski ra dni ci udru `e ni u Sin di kat So li dar nost sva ko - dne vno su na uli ci. Ni je dan sin di kat pros vje tnih ra dni ka ni je im se pri dru `io u zah tje vi ma ni ti dao po dr{ku. A upra vo ti ra dni ci su po res ki ob ve zni ci ko ji hra ne ja vnu slu `bu te su i nji ho va dje ca ta ko ja idu u {ko le i na fa kul te te i na ko ji ma, na kra ju kra je va, pro ces obra zo va nja po ~i - va. Sin di kat obra zo va nja je na to, iz gle - da, za bo ra vio. Uslo vi za {ko lo va nje dje - ce ni su sa mo opre mlje ne u~i oni ce. Nji ho - vo si ro ma{ tvo je ta ko er ote `a va ju }i fa k- tor u nas ta vnom pro ce su. Kad je ri je~ o sa mom okru pnja va nju, ni - su do vo ljni sa mo za po sle ni pros vje ta ri. Sin di kal no se udru `u ju i lju di ko ji ma je ugro `e no pra vo na rad ili pra va u ve zi s ra dni ~kim pra vi ma. Ta kvi su, na pri mjer, pen zi one ri i ne za po sle ni. Mi ima mo pros vje tne ra dni ke u pen zi ji ko ji ma rad ni je omo gu }io dos to jan stven `i vot. Ima mo
Klju ~na ri je~: Prekarstvo nestandardno zaposlenje koje se lo{e pla}a, nesigurno je, neza{ti}eno i kojim se ne mo`e izdr`avati do - ma}instvo. Prethodnih desetlje}a naglo se pro{irilo zbog faktora kakvi su globalizacija, pomak iz proizvodnog u uslu`ni sektor, kao i razvoj informacionih teh nologija. Ove su promjene rezultirale potrebom za fleksibilno - {}u na radnom mjestu, {to je uzrokovalo pad standardnog na~ina za - po{ljavanja zarad prekarskog rada. Va`an aspekt ovakvog rada jeste njegova orodnjenost: konstantno je vi{e `ena koje ga obavljaju. sin di kat pen zi one ra, ali nje gov uti caj je mi no ran. Sin di ka ti pros vje tnih ra dni ka mo gli bi za se be ve za ti i pros vje tne ra dni - ke u pen zi ji te na taj na ~in oma so vi ti ~lanstvo i po bolj {a ti sta tus onih ko ji su ve} u pen zi ji i osi gu ra ti ve }a prava oni ma ko ji }e u pen zi ji tek bi ti. Ima mo one ko ji su se {ko lo va li za pros vje tne ra dni ke, a ne mo - gu os tva ri ti pra vo na rad u stru ci. Ne ma - mo, me u tim, sin di kat ne za po sle nih, ko - ji Hrvat ska, re ci mo, ima, ni ti pos to je }i sindi ka ti vo de ra ~u na o ne za po sle ni ma ko ji su stru ko vno blis ki nji ma. Sel ve din [a to ro vi}: Pro blem su `u - ti sin di ka ti ko ji slu `e usi tnja va nju ~lan stva i sla blje nju mo }i onih sindi ka ta s ve li kim bro jem ~la no va. ŠKOLEGIJUM Ali za to ima mo sa ra jev sku kan to nal nu podru`nicu fe de ral nog sin di ka ta obra zo - va nja ko ja je ovih da na pris ta la na mje re racionalizacije u osno vnom i sre dnjo - {kol skom obra zo va nju. Mje re, dos ta o{ - tre pre ma ra dni ci ma, vlast oprav da va potrebom {te dnje i una pre e njem obrazovnog pro ce sa. Uis ti nu se na ra ~un kvaliteta obra zo va nja i otpu {ta nja zaposle - nih u tom se kto ru ho }e po krpi ti bud`et - ske ru pe u Kan to nu. Ibra him De di}, pred sje dnik Udru `e nja sa mos tal nih sin di ka ta osno vnog obra zo - va nja i od go ja Kan to na Sa ra je vo tvrdi da po me nu tu po dru `ni cu vlast fi nan sij ski po dr`a va is pla }u ju }i po je din ci ma ~ak ~et vrti nu nas ta vni ~ke pla te. To je, sma tra on, da le ko od ne za vi snos ti. Ali ni on ne - ma ja snu vi zi ju, a ka mo li ja san plan otpo ra na jav lje nim mje ra ma. Nje gov problem je i ma lo broj nost ~lan stva. Vlast par tne ra tra `i u or ga ni za ci ja ma ko je su ma so vni je. Sel ve din [a to ro vi}, pred sje dnik Sa mos - tal nog sin di ka ta obra zo va nja i od go ja FBiH, to obja{ nja va na slje de }i na ~in: S ob zi rom da je SSOOiO FBiH je dna od naj ve - }ih i naj broj ni jih sin di kal nih or ga ni za ci ja ne sa mo u BiH, ne go i u okru `e nju, te da bro ji - mo pre ko 17.000 ~la no va, sa svim si gur no pred stav lja mo re spe kta bil nog so ci jal nog par t- ne ra ko ji je uva `a van na svim ni vo ima na koji ma pre go va ra mo, od Mi nis tar stva ci vil nih po slo va pri Vi je }u mi nis ta ra, Fe de ral nog minis tar stva obra zo va nja i na uke pri Vla di FBiH kao i na ni vou re sor nih kan to nal nih minis tar sta va. Do kaz to me su i ~i nje ni ce da se ni ti je dan za kon ski i pod za kon ski akt ne dono si bez kon sul ti ra nja s na {im sin di ka tom, te su na {i sta vo vi uva `a va ni i pri hva ta ni kao rje {e nja. Ali s ko je te orij ske i ide olo {ke pla tfor me sin di kat nas tu pa? Ka ko se sin di kal ci eduku ju? Ivi ca Svrtan: U Br~ko dis tri ktu ima mo si tu aci ju da se ra dni ci, na - ro ~i to u pri va tnom se kto ru, je `e na po men sin di ka ta. Otvo re no ka - `u, kad bi smo to po kre nu li, os ta li bi smo bez po sla. [to se ti ~e javnih in sti tu ci ja, tu ni ka kvog proble ma ne ma s or ga ni za ci jom sindi ka ta. Ali s ob zi rom da je ~lanstvo da nas u sin di ka tu do bro vo - ljno, za ra zli ku od ne ka da, u Br~ko dis tri ktu je na ne kih 13.000 za po sle nih, tek ne pu nih 3.000 u sin di ka tu i od to ga naj ve }i broj je iz ja vnih slu `bi. Ivi ca Svrtan (pred sje dnik gran skog sindi ka ta u Br~ko dis tri ktu) pri zna je: Odla zi li smo na edu ka ci je svo je vre me no i na Kon gres ame ri ~kih sin di ka ta, pri je ne kih de setak go di na. Ima li smo edu ka ci ju i to dvi je-tri go di ne uzas to pno sa {ved skim sin di ka ti ma, sa sin di ka ti ma ze ma lja re gi je i on da oni ko ji odla ze dos tav lja ju pi sa nim pu tem ma te ri ja le u Pred sje dni{ tvo Sin di ka ta a on da i svim sindi kal nim or ga ni za ci ja ma, {to se on da oka ~i na ogla snim ta bla ma, po {ko la ma i dru gim us ta - no va ma, pa ko pro ~i ta... Fe de ral nom sin di ka tu osno vnog obra zo va nja na stra ni ci sto ji ka ko je sin di kat BiH, a u sta tu tu FBiH. Stra ni ce su sli ~ne, s tim {to sin dikat iz RS-a sa dr`i i link za edu kacij ske ma te ri ja le iza ko jeg se kri ju tri pre zen ta ci je. Bo lje i{ta ne go ni - {ta. Ta kva edu ka ci ja, su de }i po web-stra ni ca - ma obra zo vnih sin di ka ta, ni je ospo so bi la ra dni ~ke pred sta vni ke da mi sle br`e od nji ho vih so ci ja lis ti ~kih dje do va. Bo san - sko her ce go va ~ki sin di ka ti obra zo va nja ba ve se ma nje-vi {e svi is tim: os tva ri va njem i za {ti tom in te re sa ~la no - va sin di ka ta; 9
Ita li ja, 5. maj 2015. Na po ziv sin di ka ta nas - ta vni ka {i rom Ita li je da - nas je odr`an ge ne ral ni {trajk, ko jem su se bojko tom nas ta ve pri dru`ili i u~eni ci u ve}ini {ko la. Na crt re for mi u obra zo - vnom se kto ru ko ji je pri pre mi la vla da pre mije ra Mat tea Ren zi ja pre - dvi a ve}e ovlas ti di re - kto ri ma {ko la, uvo enje vre men ski odre enog ra dnog statu sa ne kim za po sle ni ci - ma se kto ra, te pod stica je otva ra nju pri va tnih {ko la, sma nje nje sredsta va za odr`ava nje javnih {ko la i po ve}anje sa ti pri pra vni ci ma u gi - mna zi ja ma. Sin di ka ti nas ta vni ka se pro ti ve ovom pa ke tu refor mi i tvrde da to ni je re for ma ko ja }e do ni je ti do bro obra zo vnom sis - te mu, ve} do da tno produ bi ti dis kri mi na ci je na so ci jal noj i te ri to ri jal noj osno vi. (Pre ma Sa ra je - vo.ba) Fotografija Gore: [trajk pros vje tnih ra dni ka u Ri mu, maj 2015. Str. 12 i 13: Dje~aci sa `eljezni~kog mosta u Donjoj Jablanici posmatraju zastoj na magistral nom putu Mostar Sarajevo, maj 2015. 10 pru `a njem bes pla tne pra vne po mo }i ~la no vi ma sin di ka ta; u~es tvo va njem u pri pre mi, ini ci ra nju i pre dla ga nju za ko na ko ji se ti ~u oblas ti ko je po kri va ju sin di ka ti; pru `a njem ma te ri jal ne po mo }i ~la no - vi ma sin di ka ta u sta nju po tre be, itd. Sin di ka ta pros vje tnih ra dni ka u BiH ima mno go. Te {ko bi ih bi lo sve na bro ja ti a jo{ te `e ne po brka ti je dan s dru gim zbog sli ~nos ti po je di nih na zi va. Naj la k{e se skon cen tri sa ti na one naj broj ni je ~lan stvom jer ti ima ju naj ve }i uticaj. Oni su po di je lje ni kao i BiH. U Re pu bli ci Srpskoj ra di se o granskom sin di ka tu ko ji je ~lan Sa ve za sin di ka ta Re pu bli ke Srpske. U Br~kom je ta ko er gran ski sin dikat dio Sa ve za sin di ka ta Br~ko dis tri kta, dok je u Fe de ra ci ji sta nje ne {to dru ga ~i je. Ra di se o sa mos - tal nim sin di ka ti ma. Je dan je Sin dikat sre dnjeg i vi so kog obra zo vanja, od go ja, na uke i kul tu re BiH, a dru gi je Sa mos tal ni sin di kat osno - vnog obra zo va nja i od go ja FBiH. Ov dje tre ba na gla si ti da sa predsta vni ci ma sin di ka ta iz ZHK i iz RS-a ni smo us pje li stu pi ti u kontakt te da ih pred stav lja mo na osno vu nji ho ve sa mo pre zen ta ci je pu tem in ter ne ta. In te re san tni su, re ci mo, na zi vi fede ral nih sin di ka ta zbog te ri to ri ja ko ji na vo dno po kri va ju. Prvi sin dikat re fe ri ra na ci je lu BiH, ali u njego vom sas ta vu ne ma mo Br~ko dis tri kta, Re pu bli ke Srpske kao ni Za pa dno her ce go va ~kog kan to na. U dru gom ta ko er ni je pri su tna cije la Fe de ra ci ja. Ta ko er u sas ta vu ne ma ZHK. Ti na zi vi vi {e su izraz nji ho ve `e lje za pre va zi la `e njem je dnog od pro ble ma sin di kal nog ra da usi tnje nos ti. Ni ko od njih, iz gle da, ni je svjes tan, a treba lo bi da jes te, fe no me na pre kar stva kao no vog vi da ra da, obi lje `e nog egzis ten ci - jal nom ne si gur no{ }u, os ta ja njem bez po - sla i nje go vim ~es tim mi je nja njem. Taj vid ra da po se bno je opa san za obrazo va nje kao te melj dru{ tva. On one mo - gu }a va pros vje tnom ra dni ku da se usa - vr{i u svo joj stru ci i tje ra ga na po vr{nost i sva {ta re nje jer je pod stal nim egzis ten - ci jal nim pri tis kom. Za mi sli mo uni ver zi - tet skog pro fe so ra ko ji ima ugo vor da }e je dan se mes tar pre da va ti je dan pre dmet, a da po sli je ne zna {ta }e bi ti. Mo gu }nost je re al na da taj pro fe sor, uko li ko ne ma nika kva dru ga pri ma nja, taj se mes tar prove de tra `e }i dru gi po sao na ko ji }e pre }i kad ga sklo ne s pre dme ta ili mu ga uki - nu. Pri tom ma lo ili ni ma lo vre me na provo di izu ~a va ju }i te ma ti ku ko jom se njegov pre dmet ba vi i pri pre ma ju }i se za nas ta vu. Ni je pro blem, na ra vno, sa mo u to - me {ta }e bi ti s pro fe so rom, ne go i ka kvo }e zna nje po ni je ti stu den ti i ka ko ga da - lje pre no si ti. A stvar pos ta je jo{ zlo ko bni - ja ako se ana lo gi ja pro {i ri na lje ka re. Na svo jim web-stra ni ca ma sin dika ti obra zo va nja u BiH ne po ka zu - ju in te res ni za {ta dru go osim za vlas ti te akti vnos ti. Le gi ti mno, ali krat ko vi do. Bo san sko her ce go va ~ki sin di ka ti obra zo - va nja pa da ju na ispi tu so li dar nos ti. Prekar stvo dru gih za njih je ne vi dlji vo. Novi na ri su pre te `no pre ka ri, in dus trij ski ra dni ci ta ko er, ra dni ci u kul tu ri ni {ta ma nje, po ljo pri vre dni ci... Ukrat ko, svi osim bu d`et skih ko ri sni ka, i nas ta vni ka me u nji ma. A sad se i tu otva ra jaz: stra - na ~ka eli ta obja vi la se ovim mje ra ma kao ti pi ~ni po slo da vac, li je ~e }i ne li kvi dnost otpu {ta njem. Na ~i ju so li dar nost sa da mo gu ra ~u na ti pros vje tni ra dni ci, ope ri - sa ni do sa da od nje? Ro di te lja? Je su li ih ba{ to li ko za du `i li, go di na ma }ut ke pris - ta ju }i na lo {e nas ta vne pro gra me, kri mi - nal ne ud`be ni ke i la `nu re for mu?
Na jav lje ni po le mi~ki os vrt ]irili~ad i la ti ni~ad Po di je lje ne ta ble, kao al ter na ti va podi je lje nim {ko la ma Fa ri da Sha he ed (Farida [ahid), spe ci jal na iz vjes ti te - lji ca UN-a, u t~. 50 svog iz vje {ta ja, 1 u po glav lju pod na slo vom Os tva ri va nje kul tur nih pra va u Bo sni i Her cego vi ni: spe ci fi~ni pro ble mi, is ta kla je kao po zi ti vnu praksu tzv. po di je lje ne ta ble u osno vnim {ko la ma Br~ko dis tri kta. Do slo vno: Sis tem ko ji je uspos tav ljen u Br~ko dis tri ktu BiH ~es to se na vo di kao do bar pri mjer in te gri ra ne {ko le, gdje aci iz ra - zli~itih za je dni ca za je dno po ha aju nas ta vu i gdje se nas ta - va odvi ja na nji ho vim ma ter njim je zi ci ma u is tom ra zre du. Ne ana li zi ra ju}i di plo mat sku za ku ku lje nost ove izja ve, iz ko je se ne zna ta~no ko na vo di br~an sko obra zo va nje kao do bar pri mjer, sma tra mo da je po tre - bno is ta}i su pro tno: Sis tem uspos tav ljen u Br~ko dis tri ktu ni je po zi ti van pri mjer in te gri ra ne {ko le. \aci u Br~kom ni su uje di - nje ni, ne ~ine cje li nu. U sre dnjoj {ko li se raz dva ja ju i odvo je no slu {a ju nas ta vu iz gru pe na ci onal nih pre - dme ta: je zik i knji`e vnost, is to ri ja, geo gra fi ja. U osno vnoj tu nas ta vu ta ko er izvo de po ra zli~itim pla no vi ma i pro gra mi ma, {to nas ta vni ke stav lja pred ve li ke kom pli ka ci je. In te gra ci ja je fi zi~ka i for mal - na, pro ve de na sa mo do ta~ke na ko joj se dej ton ska pa met mo gla po mi ri ti sa svo jom po spa nom sa - vje{}u. Spe ci jal na iz vjes ti te lji ca na vo di da u Za ko nu sto ji da u~eni ci ima ju pra vo da se izra`ava ju na je zi ku na ko jem to `ele, te da se slu`be ni {kol ski do ku men ti iz da ju na je zi ku i pi smu ko je `eli ak, odno sno nje go vi ro di te lji. U ra zre du je je di no ta bla po di je lje na, pa nas ta vni ci mo gu ko ris ti ti i lati ni cu i }iri li cu, te po ka za ti ra zli ke me u je zi ci ma. Na ovaj na~in ona je po ka za la da ili ni je ra zu mje la su {ti nu pro ble ma, ili da je li ni jom ma njeg otpo ra (sa ko je me una ro dna za je dni ca u BiH do slje dno ne skre }e), odlu~ila da po vje re nje po klo ni do bro iz vje` - ba nim smu tljiv ci ma. U Bo sni i Her ce go vi ni se ne govo re tri je zi ka, ne go je dan. ]iri li ca i la ti ni ca, pre ma to me, ne mo gu po ka za ti ra zli ke me u je dnim je zi - kom, ali mo gu ra zli ke u na~ini ma na ko je na ci ona - li zmi u Bo sni ko ris te pi smo kao oru e po dje la. Po di je lje na ta bla, ka ko po ka zu ju is kus tva u~ite lja i u~ite lji ca, donosi samo jedan dobar rezultat: dje ca ko ja dvi je go di ne ~ita ju sadr`aje sa po di je lje nih ta - ŠKOLEGIJUM bli, tj. ta bli na ko ji ma na je dnoj po lo vi ni za je dnu polo vi nu aka u~ite lji ca pi {e la ti ni com, a na dru goj za dru gu }iri li com, u tre}em ra zre du, kad bi tre ba la po - ~eti u~iti dru go pi smo, ve} zna ju oba. (La ti ni~ad }irili cu, a }iri li~ad la ti ni cu.) Me utim, pi ta nje na ko je se od go vor u pra vi lu vje - {to iz bje ga va, a spe ci jal na iz vjes ti te lji ca ga ni je ni pos ta vi la, jes te ovo: po ko jem pla nu i pro gra mu ra de la tini~ad, a po ko jem }iri li~ad? Po in te gri sa nom? Nara vno da ne, jer ta kav ne pos to ji. Pos to ji sa mo ne ki pre}u tni i pri ru~ni, ne ki sna i se, ne ki iona ko ni je va`no pro gram... [ta nam Fa ri da [a hid to ho}e re}i da je po zi ti van pri mjer to da aci ima ju po la ~asa umjes - to ci je log, jer dru gu po lo vi cu u~itelj ili u~iteljica provo de is pred dru ge po lo vi ne ta ble? Sli je pa za grotesk nost po di je lje nih ta bli, me una ro dna za je dni ca po ka zu je ko li ko je ne spo so bna / nes pre mna ime nova ti klju~ni pro blem bo san sko her ce go va~kog obrazo va nja na ci ona li zam. Na tu ne spo so bnost smo se na kon pro te klih dva de - set go di na ve} na vi kli, svje sni da se od di plo mat skog kon for mi zma vi {e ne mo`e o~eki va ti, osim {u plji ra - nja i po di la`enja lo kal nim ka ba da hi ja ma. Ona pos ta - je iri tan tna sa mo kad se ova ko, kao u iz vje {ta ju speci jal ne iz vjes ti te lji ce UN-a, us tup ci na ci ona li zmu vi - de kao do bar pri mjer in te gri sa nog obra zo va nja. Jo{ na je dno pi ta nje tre bao bi od go vo ri ti sva ki me u - na ro dni ek spert za obra zo va nje ko ji se bu sa Dis tri k - tom u prsa: ko ja se po lo vi na ta ble obra}a dje ci ko ja ni - su ni la ti ni~ad ni }iri li~ad, rom skoj, na pri mjer, ili os talskoj? Za {to, re ci mo, bo{ nja~ki ro di te lji ima ju pra vo da bu du ne za do vo ljni srpskim pro gra mom (u Ko nje vi} Po lju) a rom ski u Ka knju ne ma ju bo{ nja~kim? Je li to naj vi {e {to evrop ska eli ta mo`e izbo ri ti za bo san sko - her ce go va~ku dje cu da bi ra ju izme u se gre ga ci je i asi mi la ci je? I to naj~e{}e po sred stvom slu enih, ili pre pla {e nih, ili zbu nje nih, ili zbla nu tih, ili za ve de nih, ili ne za in te re so va nih ili po lu pi sme nih ro di te lja ili stara te lja. Nenad Veli~kovi} 1 Report of the Special Rapporteur in the field of cultural rights, Farida Shaheed, Mission to Bosnia and Herzegovina (13 24 May 2013) Human Rights Council, Twenty-fifth session, A/HRC/25/49/Add.1 11
Osre dnjo {kol sko obra zo va nje Je dva pro la zna ocje na Sre dnjo {kol ci od go va ra ju na pi ta nje: Na kon {to je sre dnja {ko la oci je ni la vas, ka ko bis te vi oci je ni li nju? Ines Haski} Amir (Elek tro te hni ~ka {ko la Vi so ko): Ra zlog bi ranja Elek tro te hni ~ke {ko le bi lo je in te re so va nje za ure - a ji ma ka ko ra de i od ~e ga su sas tav lje ni, ali sam do las kom u oda bra nu {ko lu brzo shva tio da se ne }u mno go sre ta ti sa elek tro te hni ~kim ele men ti ma i pra - kti ~nim ra dom, ve} sa go mi lom te ori je. Pro fe so ri u {ko li su se svim si la ma tru di li da nam pre ne su znanje i do bre `i vo tne na vi ke, ali zbog zas tar je los ti nas - ta vnog pla na i pro gra ma i ne dos tat ka u~i la os ta li smo us kra }e ni za zna nje ko je je ne op ho dno za upis i za - vr{a va nje ne kih od te hni ~kih fa kul te ta. Hi kme ta (Mje {o vi ta sre dnja {ko la San ski Most): Kod me ne su ro di te lji igra li pre su dnu ulo gu u oda bi - ru sre dnje {ko le za ko ju su mi sli li da }e mi pru `i ti {an su za us pjeh u `i vo tu. Aj {a (Dru ga gi mna zi ja Ze ni ca): Sve {to je na{ tre - ba no brzo ispa ri. Obra zo va nje, u ko je smo ulo `i li toli ke go di ne, na kra ju ne ma ni ka kvu vri je dnost. Hi kme ta (Mje {o vi ta sre dnja {ko la San ski Most): Me ni je naj vi {e sme tao ne dos ta tak zna nja ili in te re - sa za pre no {e nje zna nja kod pro fe so ra, kao i ne dos ta - tak, ili bo lje re ~e no ne pos to ja nje u~i la za pra kti ~nu nas ta vu. Is ta kri ti ka se ne odno si na sve pro fe so re. Bi - lo je i ne ko li ko izu ze ta ka. Fa ri sa (Prva gi mna zi ja Ze ni ca): Ta ~no, naj ve }i problem bo san sko her ce go va ~kog obra zo va nja jes te ne kva - li te tna pra kti ~na nas ta va. Te orij ski dio je pre te `ak i obi man. Pra kti ~ni dio bi nam bio mno go za ni mlji vi ji i va `ni ji od {tre ba nja. I on da ka `u mi neo zbi ljni. Ena (Gi mna zi ja Mos tar): Pra kti ~na nas ta va ni je va `na sa mo za po je di ne stru ~ne pre dme te stru ko vnih i za nat skih {ko la. Mno gi ~a so vi za hti je va ju pra ksu (bi olo gi ja, he mi ja, fi zi ka i sl.) a mi je ne ma mo. Al ma (Prva gi mna zi ja Ze ni ca): Zas tar je la nas ta - vna u~i la i le tar gi ~ni obra zo vni sis tem u~i ni li su da se osje }a mo bez vri je dnim; a ne kao ne ko ko je spo so ban da ne {to ve li ko os tva ri. Ene (Gi mna zi ja Mos tar): Mo ja o~e ki va nja su se u do broj mje ri ispu ni la. Sre dnja {ko la mi je omo gu }i la do vo ljno op}eg zna nja i na vi ku u~e nja. To }e mi, na - dam se, po mo }i da la k{e is tra `u jem na fa kul te tu.
Asmir (Sao bra }aj na {ko la u Tu zli): Sma tram da sam, po naj vi {e zbog svog in te re so va nja i za ni ma nja za svo ju stru ku, pra kti ~no ospo so bljen da ra dim na - kon za vr{e ne sre dnje {ko le, ali }u ipak upi sa ti fa kul - tet ka ko bi una pri je dio do sad ste ~e no zna nje. Ne ma ni {ta lo {e u to me da je ne ko ta ksis ta ili da ra di ne ko sli ~no uslu `no za ni ma nje, ali sis tem me na u~io da je ipak bo lje ima ti di plo mu fa kul te ta ka ko bi se ra dio ne - ki bo lje pla }e ni po sao. Ha ri sa (Dru ga gi mna zi ja Ze ni ca): Sma tram da ni - sam do bi la je dna ko do bro zna nje iz svih pre dme ta. Pro fe so ri os tva ru ju pen zi je, ali do slo vno. Ri jet ki su oni ko ji go di na ma ra de u ova ko pot ci je nje noj pro fe si - ji sa ne kim ve li kim en tu zi ja zmom. Mi slim da vi {e tre - ba za po{ lja va ti mla de pre da va ~e. Ima li smo ne ko li ko ta kvih i svi smo bi li za do vo ljni. Tru di li su se da uve - du ne ke no ve, na pre dni je, u~e ni ci ma za ni mlji vi je meto de pre da va nja. To nas je pro bu di lo. Amar (Mje {o vi ta sre dnje {ko la Mu sa ]a zim ]a ti} Olo vo): I me ni je naj vi {e sme ta lo for si ra nje te ori je bez pra kse. Sad ra zmi{ ljam da }e moj bu du }i oda bir pro fe si je bi ti u di rek tnoj ko re la ci ji sa po tre ba ma tr`i - {ta ra da. Sre dnjo {kol sko is kus tvo me je na u~i lo da tre - ba ra zmi{ lja ti pra kti ~no. Me ri ma (Mje {o vi ta sre dnja {ko la @i vi ni ce): Ma mi smo ima li i tu pra ksu, ali ni je za po hva lu. Krv smo gle da li na lut ki, a u bol ni ci smo mo ta li tu fe re, sla ga - li opre mu i kre ve te ili hlo rom de zin fi ko va li or ma ri }e. Sla ba je vaj da od ta kve pra kse, ali opet `e lim da nas - ta vim {ko lo va nje u oblas ti me di ci ne u BiH. Mi re la (Gi mna zi ja Ismet Mu je zi no vi} Tu zla): I ja svo ju bu du }nost vi dim na je dnom od bo san sko her ce - go va ~kih fa kul te ta. Sma tram da je op}e zna nje ko je sam ste kla u Gi mna zi ji za do vo lja va ju }e, ali sla `em se da bi po je di ni pre dme ti tre ba li vi {e kon kre tne pra kse. Omar (Gi mna zi ja Ismet Mu je zi no vi} Tu zla): Na - kon ova kvog sre dnjo {kol skog is kus tva ne mam na mje - ru da upi {em ne ki od bo san sko her ce go va ~kih fa kul te - ta. Na kon za vr{e nog fa kul te ta na ne kom inos tra nom uni ver zi te tu `e lim da se sa kva li te tnim zna njem vratim u BiH.
14
Pro con tra NOVA IKONA NA ZIDU SRPSKOG OBRAZOVANJA ŠKOLEGIJUM Pri je mje sec da na u me di ji ma je odje knu la vi jest ko - ja je s ob zi rom na po li ti ~ku atmo sfe ru u Srbi ji bi la o~e ki va na. Su di ja Tre{ njev je u ime Vi {eg su da odlu - ~io: Usva ja se za htev za re ha bi li ta ci ju Dra go lju ba Mi ha - ilo vi }a Dra `e, pa se ut vr u je da je odlu ka Vrho vnog su da Fe de ra ti vne Na ro dne Re pu bli ke Ju go sla vi je, Voj nog ve }a... u de lu ko ji se odno si na Dra go lju ba Mi ha ilo vi }a ni {ta va od tre nut ka nje nog do no {e nja i da su ni {ta ve sve nje ne pravne po sle di ce, uklju ~u ju }i i ka znu kon fis ka ci je imo vi ne, a re ha bi li to va no li ce Dra go ljub Mi ha ilo vi} Dra `a sma tra se ne osu i va nim. U me di ji ma su se ubrzo po ~e le jav lja ti ra zli ~i te rea k- ci je, od tu ma ~e nja pre su de kao ~i na is prav ka vi {e de - ce nij ske ne prav de nad Srbi ma i ~e tni ci ma, kao {to se mo glo pro ~i ta ti u izja va ma Vu ka Dra {ko vi }a, do skre ta nja pa` nje da se ra di o pre se da nu u in ter na ci - onal nom pra vo su u, u tek stu Ve sne Ra ki}-vo di ne - li}. Srpske Dve ri za pa dne sa ve zni ke vi de kao iz daj ni - ke i pri pi su ju im od go vor nost za smrt Mi ha ilo vi }a, Obraz po zi va na re ha bi li ta ci ju Ne di }a i Mu {ic kog. Broj za do vo ljnih pre su dom, ili in di fe ren tnih pre ma njoj, os ta vio je uti sak da ve }i na u Srbi ji i Re pu bli ci Srpskoj ne ma pro blem s de sni ~ar skom re vi zi jom is - to ri je. To me je izvan sva ke su mnje ku mo va la te le vi - zi ja, afir ma ti vno pri ka zu ju }i ~e tni ~ki po kret u mega po pu lar nim se ri ja ma Ra do {a Ba ji }a. Ko li ko je svojih prsti ju u to me ima lo obra zo va nje s ove stra ne Dri ne? Na ~a so vi ma is to ri je u osno vnoj i sre dnjoj {ko li u Repu bli ci Srpskoj Mi ha ilo vi} je re ha bi li to van odmah po sli je ra ta. Srpska po li ti ka i ide olo gi ja po u~a va la je ge ne ra ci je pos tdej ton skih a ka da su ~e tni ci bi li anti fa {is ti i bra ni oci srpstva, ali da su ih okle ve ta li Ti to i mrski ko mu nis ti, ko ji ma je je di ni cilj bio uni {te nje srpskog na ci onal nog bi }a. Ta ten den ci ja za dr`a la se do da nas. U ud`be ni ku is to ri je za 9. ra zred osno vne {ko le autori R. Peji}, S. Te{i} i S. Gavri} pi{u o an ti fa {is ti ~kim otpo ri ma na pros to ru biv {e Ju go sla vi je (ugla vnom Bo sne i Her ce go vi ne i Srbi je), i tu na vo de ~e tni ~ki i par ti zan ski po kret kao ra vno pra vne, ra zli ~i te sa mo po po li ti ci i ta kti ci ra to va nja. ^e tni ci su oka ra kte ri - sa ni kao po kret ko ji se suz dr`a vao od na pa da na nacis te ~u va ju }i ta ko na rod od nje ma ~ke odmaz de. Jedi ni ce Dra `e Mi haj lo vi }a su, pre ma ovom ud`be ni - ku, bra ni le srpski na rod od us ta {a, za ra zli ku od parti za na ko ji su se osla nja li na mo bil nost i pre du zi ma - li ofan zi ve pro tiv na cis ta izla `u }i na taj na ~in srpski na rod odmaz da ma. Ova kvom in ter pre ta ci jom auto - ri su ri je {i li je dan od naj ve }ih pa ra do ksa ~e tni ~kog otpo ra, nea kti vnost i suz dr`a nost u bor bi pro tiv nacis ta. Ra vno pra vnost ~e tni ka i par ti za na ilus tro va na je kroz dvi je fo to gra fi je nji ho ve su ra dnje (Sli ka 1: Par ti za ni i ~e tni ci za je dno u za sje di, Sli ka 2: Par ti za - ni i ~e tni ci spro vo de nje ma ~ke voj ni ke u U`i cu), dok su fo to gra fi je ~e tni ka sa us ta {a ma, na cis ti ma i fa {is ti - ma izos tav lje ne. Su ko be izme u par ti za na i ~e tni ka auto ri tu ma ~e is klju ~i vo kao po li ti ~ke, bez kon tek sta na ko ji na ~in i uz ~i ju po mo} su se ~e tni ci obra ~u na - va li sa par ti za ni ma. Auto ri u opi su Mi ha ilo vi }a pod na vo dni ci ma izno se ra zlo ge nje go vog po gu blje nja (zbog iz da je na ro dne bor be i sa ra dnje sa oku pa to rom). Na ve de ni odnos auto ra ud`be ni ka (ali pra kti ~no i pe da go {kog za vo da) pre ma ~e tni ~kom po kre tu i njego voj ulo zi u Dru gom svjet skom ra tu, ne dvo smi sle - no po ka zu je da se u~e ni ci ma se le kti vno pla si ra ju infor ma ci je s ci ljem da se Srbi pri ka `u kao `rtve po li ti - ~kog su ko ba ko ji ih je na veo na bra to ubi la ~ki rat. ^e - tni ~ki zlo ~i ni nad srpskim i ne srpskim sta no vni{ - tvom, i Mi ha ilo vi }e va od go vor nost za te zlo ~i ne kao vrho vnog ko man dan ta, go to vo su sa svim izos tav lje - ni, osim ri jet kih ko ji se u pra vi lu prav da ju pri ro dom ra ta, nu `dom i okol nos ti ma. Na ovaj na ~in in dok tri - ni ra ne su ge ne ra ci je a ka u Re pu bli ci Srpskoj, ve }i - nom one spo so blje ne da uspos ta ve kri ti ~ku dis tan cu spram ra ta, na u~e ne da fa {i zam pre po zna ju kod drugih ali ne i kod se be. Ra zu mlji vo je da s ta ko (ne)ra - zvi je nim kri ti ~kim apa ra tom is ta ta ve }i na os ta je slije pa za zlo ~i ne srpske stra ne u ra tu u Bo sni i Her ce - go vi ni, i je dna ko ne spo so bna da ih pri zna i osu di. Re ha bi li ta ci jom Dra `e Mi haj lo vi }a sa da je do da tno ote `an po sao nas ta vni ci ma ko ji ma sa vjest ni je do pu - {ta la da ra de na {te tu is ti ne i ~i nje ni ca. Osim pro tiv la` lji vih ud`be ni ka i za vo dlji vih se ri ja, sa da }e se mo ra ti bo ri ti i pro tiv obje kti vnih le ga lis ta. Marko Ban 15
Is tra `i va nja Pros to ri obe zna nje nos ti
Os vrt na Ana li zu sta nja {kol skih bi bli ote ka u Kan to nu Sa ra je vo Vanja Klikovac Klju ~na ri je~: [kol ska knji `ni ca ula zni pros tor (za seban ulaz u odno su na os ta le sa dr`a je {ko le) pult za knji `ni ~a ra gra a u slo bo dnom pris tu pu ~i ta oni ca (za po je di - na ~ni rad i rad u sku pi - ni) ra ~u na la i AVE opre - ma mjes to za pos tav ljanje izlo `bi ku tak za naj mla e u~e ni ke ni `ih ra zre da naj ma nje 60 m 2 (Pre ma: Ko va ~e vi} D., Lo vrin ~e vi} D. [kol ski knji `ni ~ar, Za greb: Za - vod za in for ma cij ske stu di je, 2012.) Fotografija Lijevo: Poster autora Klausa Staecka u slu`benim prostorijama biblioteke Filozofskog fakulteta u Sarajevu, juni 2015. Ko li ko su do is ta {kol ske bi bli ote ke osnovnih i sre dnjih {ko la Kan to na Sa ra je vo u mo gu }nos ti od go vo ri ti po tre ba ma svo jih ko ri sni ka, bi ti po dr{ka pro ce si ma u~e nja, mjes to su ra dni ~kih su sre ta bi bli ote ka ra, nas ta vni ka, pe da go ga i u~e ni ka, odno sno od go vo ri ti na in for ma cij ske i ko mu ni ka - cij ske po tre be su vre me nog, umre `e nog dru{ tva? Od go vor na ovo kon kre tno i va - `no pi ta nje da lo je is tra `i va nje ko je su za [ko le gi jum pro ve le sa ra dni ce Mo nja [u - ta-hi bert, Ej la Mu ho vi} i Vil da na Nur ki}. I od go vor ni je ohra bru ju }i. Re ci mo, sa mo u de set od 81 bi bli ote ke pos to ji kom pju ter na ra spo la ga nju u~e - ni ci ma. Ili, dru gi po ra `a va ju }i po da tak: u pre ko 50% osno vnih {ko la Kan to na Sara je vo ne ra de di plo mi ra ni bibliotekari i bibliotekarke. Ili: od 24 sre dnje {ko le, sa - mo {est ima po tre bnu / pro pi sa nu kvadra tu ru. Ili: u sva koj tre }oj {ko li bibliotekar i/ili bibliotekarka ima pris tup in ter - ne tu; u~e ni ci jo{ i pu no ma nje. (Ima jo{, ali sad ma lo o me to do lo gi ji.) Do po da ta ka se do {lo in ter vju ima sa zapo sle nim, uvi dom u bi bli ote ~ke pros to re i gra u i pu tem upi tni ka, s pi ta nji ma veza nim za ma te ri jal no sta nje i pro fe si - onal ne stan dar de. Od uku pno 91 ja vne {ko le (pri va tne i spe ci jal ne, s do brim ra zlo zi ma, ni su bi le u fo ku su), is tra `i va njem je obu hva }e no 81. Od to ga 57 osno vnih i 24 sre dnje, na ŠKOLEGIJUM op {ti na ma Sta ri Grad, Cen tar, No vo Sara je vo, Ili d`a i Vo go{ }a. Osam {ko la, uprkos odo bre nju na dle `nog mi nis tar stva, ni je do pus ti lo is tra `i va ~i ca ma pris tup, i ni je, uprkos tra `e nju, da lo pi sme no obrazlo `e nje ta kve svo je po li ti ke. Upi tnik i pa` nja is tra `i va ~i ca bi li su us - mje re ni na: 1. aktu al no sta nje, odno sno uslo ve ra da i in for ma ti ~ku opre mlje nost {kol skih bi bli - ote ka 2. aktu al no sta nje i broj nost bi bli ote ~ke gra e 3. aktu al nu ka drov sku po li ti ku ko ja se spro vo di u {kol skim bi bli ote ka ma osno v - nih i sre dnjih {ko la na po dru ~ju Kan to - na Sa ra je vo 4. pro ce se stal nog stru ~nog usa vr{a va nja {kol skih bi bli ote ka ra ko je je pro pi sa no Za ko nom o bi bli ote ~koj dje la tnos ti i pre dlo - `e no u Pe da go {kim stan dar di ma i op}im norma ti vi ma osno vnog i sre dnjeg obra zo va nja 5. aktu al ne pro ce se in for ma ti za ci je {kolskih bi bli ote ka sre dnjih i osno vnih {ko la na po dru ~ju Kan to na Sa ra je vo i slo bo dan pris tup Mre `i 6. na ~i ne u~e{ }a u nas ta vnim pro ce si ma i afir ma ci ju {kol skih bi bli ote ka 7. pro ce se spro vo e nja in for ma cij ske pisme nos ti. Pre ko 50% osno vnih {ko la Kan to - na Sa ra je vo svo jom ka drov skom po li ti kom za ne ma ru je vje {ti ne i zna nja {kol skih bi bli ote ka ra {to je u kon tra di kci ji sa Za ko nom o osno vnom obra zo va nju i Pe da go - {kim stan dar di ma i op}im nor mati vi ma za osno vni od goj i obra zova nje. Po stav ka ma, na la zi su, emo ti vno sti li zi - ra ni, slje de }i: 1. Vi {e od po la an ke ti ra nih bi bli ote ka ra oci je ni lo je uslo ve ra da ne za do vo lja va ju - }im. Opre mlje nost in for ma ti ~kom opremom je lo {a, bi bli ote ke su ~es to sto va ri {ta je - dva upo tre blji ve audio i vi deo te hni ke (sta rih te le vi zo ra, ka se to fo na, kom pju te ra sta rih i po de set go di na, itd.). 2. Broj nost knji ga je ugla vnom za do vo - lja va ju }a. Bo lja je u sre dnjim ne go u osno vnim {ko la ma. (Ov dje su is tra `i va - ~i ce pro pus ti le da do bi ju po dat ke o na ~i - ni ma na bav ke no vih knji ga, fi nan sij skim 17
www.skolegijum.ba U tri klika klik (1): Bi bli ote ka, klik (2): Stru ka (Una pre enje kva li te ta u obra zo va nju), klik (3): Analiza stanja {kolskih biblioteka srednjih i osnovnih {kola Kantona Sarajevo sred stvi ma ko ja se odva ja ju za tu na mje - nu i o pra ksi otpi sa.) 3. Ka drov ska po li ti ka je sko ro pa ka tas - tro fal na; is tra `i va nje je to me po sve ti lo po se bnu pa` nju. Po sao bi bli ote ka ra pre - ~es to ra de oso be ko je se za to ni su {ko lo - va le, ko je su na to mjes to ra spo re e ne kao te hno lo {ki vi {ak i ko je su tom po slu pri u~e ne pu tem pro ble ma ti ~nog kur sa Na ci onal ne i uni ver zi tet ske bi bli ote ke. U naj kra }em, {kol stvo ko je se ku ne u knji - gu i sla vi je na sva us ta, odno si se pre ma njoj i pre ma bi bli ote ka ma zloma}ehinski; i bez ra di kal nog zao kre ta u ta kvoj svo joj po li ti ci sve {to o kul tu ri ~i ta nja i va `nos ti knji ge ka `e bi }e li ce mjer no. A taj zao kret mo ra po }i od shva ta nja da je pi ta nje ka - dra pre su dno, jer je fo kus bi bli ote kar stva da nas sa knji ge pre {ao na in for ma ci ju. Bez stru~ nja ka po sve }e nog po tre ba ma i in te re si ma ko ri sni ka, in for ma ci ja la ko os - ta je ne dos ti `na, ne po zna ta ili, vrlo la ko, opa sna, kao sred stvo ma ni pu la ci je. 4. Stru ~no usa vr{a va nje je ne re do vno, neo smi{ lje no, ugla vnom pre pu {te no entu zi ja zmu po je di na ca. 5. In for ma ti za ci ja, u je dnoj ri je ~i: ka tas - tro fa. Osim ne ko li ko izu ze ta ka, lo {u opre mlje nost u {ko la ma pra ti i ne dos ta - tak ide ja o to me ka ko no ve me di je efi ka - sno sta vi ti u fun kci ju nas ta ve. 6. Do mi ni ra, kao do pri nos bi bli ote ke nas ta vi, iz da va nje knji ga le kti re. Sve os ta lo je spo ra di ~no, im pro vi za ci ja da le ko od sva kog sis tem ski osmi{ lje nog pro gra ma. Bi bli ote ka ri su ~es to ka ti ce za sve, bu du }i da se ra ~u na da su be spo sle ni (a i {ta bi ra di li, kad se od njih ni {ta ne o~e ku je) pa im on da po vje ra va ju pri pre me {kol skih pri re dbi ili sa ra dnju sa ne vla di nim or ga - ni za ci ja ma. 7. In for ma cij ska pi sme nost je na ni vou ne pi sme nos ti. Do to ga da se vrlo ~es to brka sa in for ma ti ~kom pi sme nos ti. Pret ho dni sa `e tak mo `e zvu ~a ti neo zbi - ljno, ali je on sa svim oprav da na emo ti - vna rea kci ja na za pa nju ju }u neo zbi ljnost ko jom za je dni ca tre ti ra ulo gu i va `nost {kol skih bi bli ote ka. Sam iz vje {taj pi san je da le ko ozbi ljni je, sis te ma ti ~no i obje kti - vno, me to do lo {ki pre gle dno, ta ko {to pola zi od krat kog i kon tek stu ali zi ra nog uvo da u da tu te mat sku cje li nu, po zi va ju }i se na odgo va ra ju }e za ko ne, pre po ru ke i nor ma - ti ve, da bi na osno vu pri ku plje nih po da - ta ka izveo za klju ~ak o tre nu ta ~nom sta nju i na kra ju dao pre po ru ke, s upo ri {tem u suvre me noj te orij skoj li te ra tu ri ve za noj za {kolsko bi bli ote kar stvo, pri mje ri ma do bre pra kse iz su sje dnih ze ma lja, ali i va `e }im za ko ni ma ko ji se ~es to ne apli ci ra ju. Od uku pno 57 ana li zi ra nih {kolskih bi bli ote ka tek se dam osnovnih {ko la po sje du je vi {e od je d- nog kom pju te ra ko ji je slo bo dno dos tu pan ko ri sni ci ma {kol ske bibli ote ke. Pri to me tre ba na po menu ti da ne ke od ovih se dam {kolskih bi bli ote ka ne po sje du ju vlas - ti tu opre mu ve} su us pje {no uveza ne sa ka bi ne ti ma in for ma ti ke. S ob zi rom da u pet ana li zi ra nih {kol skih bi bli ote ka ne ma ap so lutno ni ka kve in for ma ti ~ke opre me, a da u os ta lih 49 osno vnih {ko la is klju ~i vo bi bli ote ka ri ima ju pris - tup in for ma ti ~koj opre mi, la ko je za klju ~i ti da ko ri sni ci ve }i ne ana lizi ra nih {kol skih bi bli ote ka Kan to - na Sa ra je vo ne ma ju mo gu }nos ti ra da i u~e nja u bi bli ote ka ma u skla du sa su vre me nim to ko vi ma i po tre ba ma no vog vre me na. Pre po ru ke su ja sne, re al ne i izvo dlji ve; a to {to zvu ~e uto pij ski ni je stvar vi so kih o~e ki va nja ne go nis kih stan dar da. Za is ta ne ma ra zlo ga da Mi nis tar stvo obra zo va - nja, na uke i mla dih Kan to na Sa ra je vo ne izra di je din stven stan dard za {kol ske bi bli - ote ke, za po ~e tak. I da ga u ra zu mnom ro - ku im ple men ti ra. I da bi bli ote ke do brim in ter ne tom po ve `e sa 21. vi je kom. I da vra ti auto ri tet ma ti ~nos ti Ka te dri za bi bli - ote kar stvo. Ne bi li ona, sku pa s ri jet kim po je din ci ma ko ji bra ne ~ast i ugled pro fesi je, ali i svrhu nje nog pos to ja nja u {ko la - ma (a na ko je se iz vje {taj ta ko e os vr}e), kre nu la u te me lji to osa vre me nji va nje {kol skih bi bli ote ka, u nji ho vo pri la go a - va nje po tre ba ma a ka i vre me na. E da bi on da s ve }im {an sa ma u{li u uta - kmi cu s ne zna njem, ne ~i ta njem i ne pi - sme no{ }u. 18
slik& slika Prag {kole, dijete, Pre eš li nogom Krilima mahni Letenju zbogom.
Ka ko pro ma {i ti obra zo vne ci qe ve Po ro di ca u kalupi ma neznawa
[ko lo va we usvo je ne dje ce u sje ni eti~ki zakr`qa le ter mi no lo gi je Cen tra za socijal ni rad Kan to na Sa ra je vo Lamija Begagi} Fotografija Lijevo: Izlog robne ku}e OVC u Formiji, Italija, avgust 2014. Ne ko li ko je nas ta vnih cje li na o ko ji - ma se, iz go di ne u go di nu, to kom {kolo va wa u ra zre dnoj nas ta vi, go vo ri na ~a so vi ma ra zli ~i tih pre dme ta. Pri ~a o po ro di ci sva ka ko je, uz go di{ wa do - ba i sao bra }aj, je dna od wih. Ka da napo kon do u do pe tog ra zre da, od de se - to go di{ wa ka bi smo tre ba li o~e ki va - ti da ipak, na kon go di na u~e wa, zna ju da `i vot ni je re kla ma za mar ga rin, te da po ro di cu ne ~i ne uvi jek ta ta i ma - ma (u bra ~noj za je dni ci), te wi ho vi sin i k}er ka. Sa da, ka da smo dje cu ve} ~e ti ri go di ne upo zna va li sa po ro di ca ma, sa da je vrije me da im pri zna mo ono {to ve} go di - na ma vi a ju u svom okru `e wu, da im otkri je mo da po ro di ce mo gu bi ti i bez dje ce, da ih mo `e bi ti bez oca ili bez maj ke, da ro di te qi mo gu bi ti ra zve de - ni, da ih mo `e bi ti sa usvo je nom i ro - e nom dje com... Sa da }e na po kon shvati ti i da Nej ra i Fi lip ima ju po ro di - ce iako ih wi ho ve maj ke ni su ro di le i da ne pos to je pra ve i ne pra ve ma me ni vlas ti ta i ne vlas ti ta dje ca. Je su li dje ca sa de set go di na to u sta - wu shva ti ti? Na ra vno da je su. Sre }om po dje cu i po sa vre me nu po ro - di cu, sre }om po Nej ru i Fi li pa, na po - kon u pe tom ra zre du u pro gram ula zi no vi pre dmet, a u {kol ske tor be no vi uxbe nik. ŠKOLEGIJUM Zo ve se Kul tu ra `iv qe wa, a otva ra ga upra vo nas ta vna je di ni ca ko ja se ba vi sa vre me nim po ro di ca ma i po ~i we ovim, ohra bru ju }im ri je ~i ma: Be be i dje ca odras ta ju u ra zli ~i tim po ro di ca ma. Pos to je dje ca ~i ji ro di - te qi `i ve za je dno, dje ca ~i ji ro di te - qi ne `i ve sku pa ili oni ko ji ima ju sa - mo je dnog ro di te qa, dje ca ko ju su ro dite qi usvo ji li, ona ko ja `i ve s je dnim ro di te qem te o~u hom ili ma }e hom, dje ca ko ja `i ve s tet kom, stri cem, ba - kom, dje dom ili dru gim ro a ci ma, dje - ca ~i ji su ro di te qi ho mo se ksu al ci, dje ca ko ja ima ju po o~i ma i po maj ku... Ba ke i dje do vi, te ro a ci ta ko er su dio obi te qi, a ne ki qu di i do bre pri ja te qe sma tra ju di je lom svo je obi te qi. U nas tav ku, iza po dna slo va Dru ga~iji na~i ni za ~e }a jo{ vi {e na ~i na ka ko ima ti di je te i za sno va ti po ro di cu, na op {te izne na e we, auto ri ca ne pi - {e o bez gre {nom za ~e }u, ve} ne {to po dro bni je u~e ni ke pe tog ra zre da upo - zna je sa me di cin ski po tpo mo gnu tom oplo dwom, skre }u}i pa` wu i na sam ko lo kvi jal ni ter min vje {ta ~ka, obja{ wa va ju }i ka ko ni {ta vje {ta ~ko u woj ne ma, te do da tno po ja{ wa va proces usvo je wa dje ce u ko ji qu di ula ze i iz ne mo gu }nos ti ima wa bi olo {kog potom stva, ali i iz dru gih, ma hom al tru - is ti ~kih, po bu da. Uxbe nik je u iz da wu IK Bo san ska ri - je~ sku pa sa ko le gom Zi ja dom Nu mi }em pri re di la Ta tja na Ne id hart, di plo - mi ra na ar hi te kti ca, a objav qen je u Sa ra je vu, go di ne 2008. A sad ozbi qno. Uxbe nik iz ko jeg su na ve de ni odlom ci, ni je, da ka ko, {kol ski, ni ti odo bren za ko ri {te we u nas ta vi, ali bi tre bao bi ti sas ta vnim di je lom sva ke ti nej - xer ske bi bli ote ke. Zo ve se Go vo ri mo o spol nos ti tje le sne pro mje ne, odras ta we, spol nost i spol no zdrav qe. Na pi sa la ga je ame ri ~ka auto ri ca Ro - bie H. Har ris, a obja vi la iz da va ~ka ku }a Egmont, Za greb, 2004. go di ne. 21
Fo to gra fi ja: O~i u o~i s pro qe}em, Sa ra je vo, april 2015. 22 Usvo je na dje ca ne ma ju bra}u i sestre Ro di te qi su Nej ru po svo ji li ka da je ima la de set mje se ci. Po ku {a va li su pret ho dno ima ti bi olo {ko po tom stvo, te na kon go di na li je ~e wa u{li u proces po svo je wa. Da nas Nej ra za vr{a va pe ti ra zred, kao i wen pri ja teq iz susje dnog odje qe wa, Fi lip, dje ~ak ko jeg su ro di te qi ta ko er usvo ji li ka da je imao dvi je go di ne. We nim ro di te qi ma va `no je da po zna - je Fi li pa, jer je di no u we mu pre po zna - je svo ju pri ~u i pri ~u svo je po ro di ce. U {ko li se o to me ne go vo ri. Dje ca po - put we ne pos to je u uxbe ni ci ma i le k- ti ri. U sre di ni u ko joj `i vi, po dra zu - mi je va se da ro di te qi dje cu usva ja ju ka - da sve na de u biolo {ko po tom stvo pa - dnu u vo du. Zato us vojena dje ca ne ma ju bra }u i ses tre. Osim Fi li pa. No, we - gov brat ni je we gov pra vi brat, re kli su mu dru ga ri sa igra li {ta, ka da je pri je dvi je go di ne do bio bra ta. Fi lip i Nej ra ve} go di na ma `i ve u svo jim po ro di ca ma, je di nim ko je po z- na ju. U dru gom ra zre du, obra u ju }i, kao i pret ho dne go di ne, te mu Mo ja po ro di ca, Nej ra se ja vi la da za ~as Mo je oko li ne pri pre mi pre zen ta ci ju i odr`i pre da - va we. Je dnom ka da usvo ji te di je te, rodi teq ste za ci je li `i vot i to {to vi ili va {a su pru ga/par - tne ri ca nis te di je te no si li u se bi de vet mje se ci, ve} ste za we ga go di nu da na ska ka li po {al te ri ma, ne igra ni ka kvu ulo gu u va {em sva ko dne vnom `i vo tu i dne vnim ru ti na ma va - {e po ro di ce. Dje voj ~i ca je bi la odu {ev qe na i en tu - zi jas ti ~no je spre ma la pre zen ta ci ju i lis ta la po ro di ~ne fo to-al bu me, dok je we na ma ma bi la po ma lo za bri nu ta. Pla {i la se pi ta wa dru ge dje ce. Od po - ~et ka {kol ske go di ne, dje voj ~i ce iz ra zre da te ro ri zi ra le su je pri ~a ma o usvo je noj dje voj ~i ci iz je di ne li te ra - tu re ko jom su u da tom tre nut ku ra spo - la ga le: in dij ske sa pu ni ce. Ju na ki wa se ri je pos ta la je dje voj ka i na po kon pro na {la svo ju pra vu maj ku. Tje {i le su je da }e i ona je dnom ta ko, a ona je pla ka la go vo re }i ka ko ne `e li os tav - qa ti svo ju ma mu. Ni kad, ni kad odras - te. Ali to ni je tvo ja pra va ma ma, bi le su upor ne dje voj ~i ce. Pri~a o dje~aku sa bo dqa ma Nej ri na ma ma na po kon se za po mo} obra ti la u~i te qi ci ko ja je raz go va - ra la sa dje com i ro di te qi ma. Stro go im je za bra ni la da se Nej ri izru gu ju. I na to me je sta lo. Ni je is ko ris ti la Nej ri no pre da va we da ukqu ~i i we ne ro di te qe i da dje cu upo zna sa stvarnim `i vo tom usvo je nog dje te ta, sa sli kom su pro tnom ste re oti pi ma o zloj ma }e hi, si ro ti {ti ma i sno vi ma o iz gu bqe noj ro e noj maj ci. Ni je na ro di teq skom sas tan ku ro di te qi ma skre nu la pa` wu da za je dni ~ke tre nut ke s dje com is ko ris te za raz go vor ili ~i ta we umjes to za gle da we in dij - skih sa pu ni ca. Iz sa svim ra zu mqi vih ra zlo ga (ra di lo se ipak o se dmo go - di{ wa ci ma) ni je ro di te qi ma i dje ci kao li te ra tu ru pre po ru ~i la sjaj ni uxbe nik Go vo ri mo o spol nos ti. No, ni je im pre po ru ~i la ni wi ho vom uzras tu sa svim pri hva tqi vu sli ko -
Fotografija Gore: Isje~ak formulara Zahtjeva za usvojewe JU Kantonalni centar za socijalni rad Sarajevo, Saraje - vo, 2015. Str. 24 i 25: Ostatak zgrade u biv{oj kasar - ni, Sarajevo, juli 2015. vni cu Je`1 ko ja na ne obi ~an na ~in pri ~a ba{ o usvo je nom dje ~a ku-je `u i we go vom pu tu do po ro di ce, ali i pu tu we go vih ro di te qa do ra dos ti ro di - teq stva. Vje ro va tno ni je zna la. Ta kve su kwi ge vi dqi ve tek ro di te qi ma ko ji di je le sli ~no is kus tvo, glas o wi ma i pre po - ru ke {i re se u us kom kru gu qu di. Mo `da je za sli ~nom li te ra tu rom mo - gla tra ga ti, {i ro ko je po qe in ter net - sko. Ali ni je. A ni je, iako je to ne sa - mo mo gla ne go i mo ra la, upo zo ri la dje - cu i ro di te qe na ter mi no lo gi ju. Jer kao {to me di cin ski po tpo mo gnu ta oplo dwa ni je vje {ta ~ka, bu du }i da plod nas ta je spa ja wem o~e vih sper ma - to zo ida i maj ~i ne jaj ne }e li je, ta ko ni bi olo {ko di je te ni je ni {ta ma we vlas ti to od usvo je nog. Je dnog pla vo ko sog tro go di{ weg Hrva ta fr~ka ve ko se, mo lim li - jepo! No, ka ko da je dna u~i te qi ca ko ja se sa ova kvim iza zo vi ma su sre }e u ho du, upozo ra va na ter mi no lo {ke ne pra vil nos - ti zbog ko jih se di je te mo `e osje ti ti lo {e, na po dje lu na pra ve i kri ve, na tu e i svo je, ka da slu ha za ter mi no lo - ŠKOLEGIJUM {ku ko rek tnost ma wka i u sa mom zva - ni ~nom for mu la ru za usvo je we Cen tra za so ci jal ni rad Kan to na Sa ra je vo. U na ve de nom upi tni ku, pi tat }e vas we go vi tvor ci ima te li ve} svo je, bi - olo {ke dje ce. U we go vom nas tav ku, upi tat }e vas za uzrast i spol dje te ta ko je `e li te usvo ji ti, a odmah po tom i za we go vu na ci onal nost, te i o dru gim oso bi na ma dje te ta ko je `e li te usvoji ti. Na tom mjes tu ovaj upi tnik po red ter mi no lo {kog otva ra niz eti ~kih pro ble ma i otvo re no kr{i pra va dje ce u ~i ju bi od bra nu mo rao sta ti tra `e }i naj bo qeg ro di te qa za di je te, a ne najbo qe di je te za ro di te qe. For mu lar Cen tra za so ci jal ni rad Kan to na Sa ra je vo ko ji su usvo ji te qi du `ni po pu ni ti uko li ko `e le za po ~e ti pro ces usvo je wa. Za kon iznad qu ba vi Uxbe nik bi, ipak, mo rao dje te tu po nu - di ti vi {e od za ko na, vo de }i se ide jom da je pra vo na ra zli ~i tost je dan od kqu ~nih prin ci pa obra zo va wa. Auto ri ca go re spo me nu tog uxbe ni ka Kul tu ra `iv qe wa za 5. ra zred u tom na umu ni je us pje la, po nu div {i na sa - mom po ~et ku kwi ge jo{ je dnu do sa dno obra e nu nas ta vnu je di ni cu o po ro di - ci kao naj ma woj za je dni ci dru{ tva: Osno vu sa vre me ne po ro di ce pred stav - qa bra ~na ili izvan bra ~na za je dni ca izme u mu {kar ca i `e ne ko ji mo gu ste - }i po tom stvo, odno sno dje cu. U {i rem smi slu po ro di ca je gru pa qu di ko ja ima za je dni ~ko po ri je klo i pret ke, a ne mora ju `i vje ti pod is tim kro vom na na (ba ka), de do (djed) i dru gi sro dni ci... (bla, bla)... Odno si izme u ro di te qa dje ce, bi lo da se ra di o usvo je noj dje ci ili vlas ti tom po tom stvu su pru `ni - ka ste ~e nih u bra ~noj ili van bra ~noj za je dni ci, ure e ni su za ko nom. Itd. Ra zlog ovom pro ma {a ju le `i u nes pre - mnos ti obra zo vnih vlas ti da mo der ni - zu je svo je pa tri jar hal ne po gle de na svi jet. Za to uxbe nik i ne mo `e pos ti - }i vi {e od po nav qa wa dis kri mi na - tor ski sro ~e ne fra ze za ko na. 1 Katarzina Kotowska: Je`, Naklada MD, Zagreb, 2007. 23
Monologija Sva su dje ca je dna ka, ali ne ka su je dna ki ja Pri va tna ili dr`a vna {ko la? Is kus tva i mi{ lje nja ro di te lja Ines Haski} Ako tre ba da sa nja na en gles kom ne ka sa nja u En gles koj [ko lo va nje ni je jef ti no, ~ak ni ono bes pla tno dr`a vno. Ra zmi{ lja la sam o pri va tnoj {ko li, ali sam uze la pa pir i olov ku i ra ~u na la. Ako je {kola ri na za osnov ca, na go di{ njem ni vou, 6.000,00 KM, plus os ta li tro {ko vi, za de vet go di na mo - ram da iz dvo jim vi {e od 54.000,00 KM. Ud`be ni - ci, pri je voz i uni for ma ni su uklju ~e ni u ci je nu. Nu de nam cje lo dne vni bo ra vak, nas ta vu i kvali te tnu is hra nu. Odu zi mam. Ako svom dje te tu dne vno da jem 2,00 KM za hra nu, a {kol ska godi na ima 180 da na, tre bam 360,00 KM za je dnu go di nu, odno sno 3.240,00 KM za de vet go di na {ko lo va nja. Cje lo dne vni bo ra vak mi ni je po tre - ban jer `e lim da di je te iz gra u je sa mos tal nost. Ko li ko god {ko la bi la kra sna ona ne mo `e i ne tre ba da ro di te lji ma/sta ra te lji ma da to li ko udo b- nos ti da osje te ka ko su la ko za mje nji vi; o osje }a - nji ma dje ce da i ne pri ~am. Imam i ko na ~nu ci - fru ko ju bih tre ba la do da ti za pri va tnu {ko lu: 50.760,00 KM. Ka ko su dr`a vne {ko le ka da je u pi ta nju ni vo zna nja jo{ uvi jek ja ~e, pri va tne {ko - le u svo jim bro {u ra ma is ti ~u je zi ke. Odli ~no zna nje en gles kog je zi ka, ko je bi mo je di je te, bez su mnje, usvo ji lo u ovim {ko la ma, ne vri je di toli ko. Za taj no vac mo gu di je te da po {a ljem na usa vr{a va nje u En gles ku ili Ame ri ku, {to je za nje ga ne pro cje nji vo is kus tvo. Plus, mo gu da ga upi {em na ne ki do bar kurs. Mo `e da sa nja na en gles kom u En gles koj. Dr`a vne {ko le, ~is ta ko rup ci ja Ne ko me, iako ima nov ca, Ni ke te ne sa pi ja ce je - dna ko su do bre kao i one Ni ki ce iz trgo vi ne. Ne vi dim ni {ta lo {e u to me da sva ko za se be vre dnu - je i odre u je pri ori te te. Dra go mi je da ima mo izbor. Li ~no sam pre za do vo ljna od goj no-obra - zo vnim pro gra mi ma i or ga ni za ci jom nas ta ve u pri va tnoj {ko li u ko ju ide na {e di je te. Dje ca ne je du ve knu, sir i sa la mu ne go ima ju kva li te tnu hra nu. Nu de nam pro du `e ni bo ra vak i kva li te - tan nad zor nas ta vni ka, kao i or ga ni zo va ni pri je - voz. Sve to ko {ta, ali je ve li ko ola k{a nje ro di te lji - ma ko ji, ako su za po sle ni, sva ka ko do da tno izdva ja ju lo vu da ne bi bri nu li za bez bje dnost svog dje te ta. Dr`a vna osno vna {ko la, u ko ju sam treba la da upi {em svo ju k}er ku, ni je mi od go va ra - la iz is tih ra zlo ga zbog ko jih ne kim lju di ma ne od go va ra ne ka pri va tna {ko la dje ca fun kci - one ra i bo ga ta {a u~e du plo ma nje od dru ge dje - ce i uvi jek ima ju ne ke pri vi le gi je, ~is ta ko rup ci ja. Se gre ga ci ja ite ka ko pos to ji i u ja vnim {ko la ma. Oni ko ji ima ju ru ksak, te ne i far mer ke s pi ja ce, ili mo `da ne ki ne pa me tni te le fon, uvi jek su na me - ti onih ko ji no sa ju no ve ip ho ne, Ni ke ru ksak ili Con ver se te ne. Ni je mi cilj iz dva ja nje dje te ta ne - go nje go vo kva li te tni je i ra vno pra vni je obra zo - va nje. @e lim da u`i va u {ko li. Na iz gled ma lo ru `ni je, a ko fol d`a ba Ja sam pro tiv ocje nji va nja, i u osno vnim i u srednjim {ko la ma. Mi slim da je taj sis tem ka tas tro -
fa lan po ra zvoj li ~nos ti je dnog dje te ta. U su {ti ni je kon tra pro du kti vno. Za to sma tram da je upitno ko li ko su kva li te tni i dr`a vni i pri va tni obrazo va ni pro gra mi. Gdje god da upi {e{ di je te is to ti je, sa mo {to je dno de be lo pla }a{, a ovo je dru - go, na iz gled ma lo ru `ni je, kao d`a ba. Opet disku ta bil no! Ja bih svo je di je te, da je to izvo di vo, po slao u ne ku {ko lu ko ja fun kci oni {e po ne kim nes tan dar dnim prin ci pi ma, da di je te, umjes to {tre ba nja i stra ho va nja, na u~i da ra zmi{ lja; {ko - lu u ko joj vla da pra vi lo ne ma li je ~e nja kom ple ksa na dje ci. Pri va tne {ko le, link na stra ne fa kul te te Bi lo nam je va `no da na {e di je te odli ~no zna engles ki je zik, da je dnog da na mo `e da stu di ra u inos tran stvu. Di plo ma kva li te tne pri va tne {ko le otva ra vra ta svih fa kul te ta. Ako pri ~a mo o svjetskim vi so koo bra zo vnim in sti tu ci ja ma, tu pri va - tni uni ver zi te ti i ko le d`i ima ju ap so lu tnu pre d- nost u odno su na dr`a vne; to je ne ki na{ cilj. Na - dam se da smo na pra vi li do bar izbor. Za sa da smo ve oma za do vo ljni. Plan i pro gram za pre d- me te ko ji se pre da ju na ma ter njem je zi ku je is ti kao i u dr`a vnim {ko la ma. Os ta li pre dme ti, ko ji se pre da ju na en gles kom je zi ku, ima ju pri la go - en plan i pro gram, odo bren od stra ne Mi nis tar - stva. Vjer ska nas ta va je stvar izbo ra. [ko la po tpu - no preu zma cje lo dne vnu bri gu za na {e di je te, uklju ~u ju }i i hra nu i pri je voz, {to je na ma, kao za po sle nim ro di te lji ma, ve oma va `no. Ku }i ot prili ke sti `e mo u is to vri je me, i ta da se po sve ti mo je - dni dru gi ma kroz ne ke za je dni ~ke akti vnos ti ili odmor. U {ko li, u ko ju ide na {e di je te, ne pos to ji dru ga smje na, ta ko da ne ma ka sno ve ~er njih dola za ka ku }i. Show-ti me za kva zi eli tu Me ni su naj ne hu ma ni je pri va tne osno vne {ko - le jer u~e dje cu da se di je le na bo ga te i si ro ma - {ne. Tre ba ih uki nu ti, is to kao i ove na {e pri va - tne kva zi fa kul te te. Od nas ta vni ka se o~e ku je da u~e ni ci ima ju vi so ke ocje ne bez ob zi ra na to ka - kvo zna nje po ka zu ju. Ni ko ne }e da ti 6.000,00 KM za {ko lu ko ja }e dje te tu da va ti sla be ocje ne. Ve }i na izos ta na ka se ne mo ra prav da ti. U~e ni ci se obli ku ju ta ko da o se bi stva ra ju sli ku sve zna - li ca, a stvar nost je po tpu no dru ga ~i ja ne nu de sti ca nje ne kog ve li kog zna nja (X pu ta je do ka - za no da dje ca ko ja se pre ba ce sa ne kog ko le d`a u dr`a vne gi mna zi je ima ju dos ta pro ble ma), ne - go so ci ja li za ci ju na eli tnom ni vou; kao ne ki show-ti me za kva zi eli tu. ^is to raz dva ja nje fuka re od eli te. [ko le za dje cu stra na ca, taj ku na u ra znim obli ci ma, po li ti ~a ra, fun kci one ra i sl.; ne - ka su sa svo jom kla som. Dje ca u toj us ta no vi za stva ra nje sno bo va ~es to pro vo de ci je li dan, izolo va no od stvar nog svi je ta. Krug pri ja te lja i po - znan sta va ko ji ste knu ma li je i si ro ma {an. [ko le na svo jim stra ni ca ma i pro mo ti vnom ma te ri ja lu is ti ~u pos ti gnu te re zul ta te sa ta kmi ~e nja; a zapra vo sti pen di ra ju sve za in te re so va ne na da re - ne u~e ni ke, nu de im kra ljev ske tre tma ne, u pripre ma ma ih oslo ba a ju do brog di je la nas ta ve... Do bro opre mlje ni ka bi ne ti, mo der na u~i la, kuha ni obrok, elek tron ska ta bla i sl., sva ta {min ka ne bi tre ba la da bu de naj va `ni ja za ro di te lje. Ne ka `em da su pri va tne {ko le sme }e ne go da ne vri je de tog nov ca i da si gur no pos to je ja vne {ko - le ko je ima ju nas ta vu lo {i jeg, sli ~nog i bo ljeg kva li te ta; da tu tre ba na pra vi ti do bar izbor. Za do vo ljno di je te po ci je ni do brog auta Dje ca tre ba ju obra zo va nje sa ja kim gra an skim te me ljom, sa do brim pro gra mom i or ga ni za ci - jom, bez na ci onal nih i vjer skih pred zna ka. [ko la tre ba da na u~i di je te da do bro vla da va `nim stranim je zi ci ma, nje ma ~kim i en gles kim, kao i priro dnim i dru{ tve nim na uka ma. U dr`a vnim {kola ma dje ca ra de po idi ot skim pro gra mi ma, {ko le su ja dne i zas tar je le, kao i u~i la, nas ta vni ci is komple ksi ra ni i ne za do vo ljni, ovo dru go oprav da no, ru ko vo de }i ka dar stra na ~ki uva ljen i ne spo so - ban... Pri va tne {ko le ima ju do bre pro gra me i orga ni za ci ju; ja sno se zna ka kvu po li ti ku pro pa gi - ra osni va~, izvo li ako `e li{, ni ko ni ko ga ne ubi ja u po jam, a izbo ra ima; dje ca mo gu u`i va ti cje lo - dne vni bo ra vak pod nad zo rom nas ta vni ka i medi cin skog oso blja; hra na je zdra va i ku ha na; u~i - oni ce su opre mlje ne mo der nim u~i li ma; uslu ga pri je vo za je si gur na i do bro or ga ni zo va na i sve to dos ta ko {ta. Pri va tne {ko le nu de sve ono {to bi dr`a vne tre ba le da ima ju, a ne ma ju jer je ne ko po krao pa re, a ja ne `e lim sa tim da se mi rim i ba - vim. Ako za mi sli mo da ot pla }u je mo ra tu je dnog jef ti ni jeg auta, a ne do bi je mo auto ne go za do vo - ljno di je te, pri va tna {ko la do bi je svo ju pra vu vrije dnost. Bez pri vi le gi ja Sve to je su per, pro gra mi, ide je, or ga ni za ci ja, ali lju di ni su u mo gu }nos ti da si priu {te to za do - volj stvo. To je kao da mi ne ko pri ~a ka ko je fe ra - ri su per. Znam da je su per, ali ne mam pa ra za to. Sa mo {to mi fe ra ri ne tre ba, a {ko la tre ba. I za to {to mi tre ba, i {to je oba ve zna, tre ba la bi bi ti svi - ma je dna ko dos tu pna, bez pri vi le gi ja.
Dil do u nas ta vi Sla vni otac i ne sla vna ~i tan ka
I na kon pet go di na dokazano nekvalitetan ud`be nik jo{ uvijek se ko ris ti u naj ve }em bro ju se dmih ra zre da fede ral nog pla na i pro gra ma. Nenad Veli~kovi} Klju ~na ri je~: Dil do ne vi bri ra ju }i ure aj, ko ji obli kom i ve li ~i nom pod sje }a na pe nis. Izraz se prvi put po ja vio u pi sa nom en gles kom je zi ku 1616. ka da je {tam pa na dra ma Be na D`on so na pod na zi vom Al he mi ~ar na pi sa na 1610. go di ne. Vi li jem [ek spir je ovaj izraz upo tri je bio u svom koma du Zim ska pri ~a iz 1610. go di ne. Se njor Dil do je ~u ve na po ema iz 17. vi je ka ~i ji je autor ozlo gla {e ni li ber tin D`on Vil mot, dru gi grof od Ro ~es te ra. Fo to gra fi ja Li je vo: Por tret D`ona Vil mo ta, dru gog grofa od Ro~es te ra, ne po zna ti umje tnik, Na ci onal na ga le ri ja por tre ta, London Fo to gra fi ja Go re: Ka dar iz fil ma Liber ti ne, re`ija La uren ce Dun mo re Evo izja ve sla vnog oca Er la of Ro ~es te ra (Earl of Roc hes ter): Pri je bra ka imao sam {est te ori - ja o od go ju dje ce. Sa da imam {es to ro dje ce i nije dnu te ori ju. Ka ko ste ra zu mje li ovu mi sao? Ovim pi ta njem auto ri ce ~i tan ke za se dmi ra zred, Azra Ver la {e vi} i Ve sna Ali} za vr{a - va ju kva zi in ter pre ta ci ju pje sme Du {ka Tri fu no vi }a Ne {to va `no da ti ka `em. Za klju - ~iv {i da pje sma go vo ri o ne ra zu mi je va nju me u ge ne ra ci ja ma one pos tav lja ju ne koli ko do brih pi ta nja o od go ju, da bi na kra - ju sa bo ti ra le smi sao i ~i ta nja i u~e nja. Citirana re~enica, naime, podriva nau~nost kao vrlinu obrazovanja. Za{to bi aci prihvatali teorije koje u~e u {koli ako }e ih iskustvom sve do jedne poni{titi? Ko je me u tim taj Erl of Ro ~es ter, sa kri - ven u ne pi sme noj }i ri li ci? Ko je taj sla vni otac, ~i ju bi mu drost bo{ nja ~ka dje ca (i ona ma lo broj na os ta la, ko ja se {ko lu ju po tzv. fe de ral nom, da kle ne srpskom i ne hrvat skom, da kle bo{ nja ~kom pro gra mu) tre ba la da ko men ta ri {u? Od ~e ti ri lor da s tim pre zi me nom ko ja inter net po mi nje, sa mo je je dan sla van i on se je di ni do vo di u ve zu s na ve de nom izja vom. Ra di se o D`o nu Vil mo tu, drugom gro fu od Ro ~es te ra, en gles kom pjesni ku iz 17. vi je ka, za ko ga }e a ci, na kon po la mi nu te sur fa nja, ot kri ti da je umro od si fi li sa. (Na ~u ve nom nje go vom portre tu s maj mu nom zna ko vi bo les ti jo{ ni - su vi dlji vi.) Po gle da ju li film Li ber tin, u ŠKOLEGIJUM ko jem Vil mo ta glu mi D`o ni Dep a kra lja ^ar lsa D`on Mal ko vi~, u`i va }e u iz vrsnoj {min ki ko jom su do ~a ra ni svi sta di ji ove bo les ti. A upi ta ju li ih ro di te lji {ta to gleda ju (po se bno ako se za te knu pred ekranom kod sce ne po zo ri {ta, gdje po lu go le nim fe ja {u na d`i nov skom drve nom peni su), mir no }e od go vo ri ti da gle da ju film o sla vnom ocu Er lu of Ro ~es te ru. D`on Vil mot ni je ve li ki pje snik po put svog blis kog pret ho dni ka [ek spi ra, ali je nje go va bio gra fi ja ku di ka mo za ni mlji vi - ja. Bio je za tvo re nik (jer je oteo svo ju bu - du }u `e nu), po tom ra tni he roj, pa kra ljev mi lje nik, da bi on da zbog je dne sa ti ri ~ne pje sme na nje gov ra ~un opet uma lo za - vr{io u za tvo ru). Sma trao se je dnim od naj vis pre ni jih lju di on da{ njeg lon don - skog vi so kog dru{ tva, i u nje mu bio po z- nat po svo jim sa ti ri ~nim i op sce nim pjesma ma. Zbog je zi ka ko jim su pi sa ne, mno ge ni su objav lje ne do 19. vi je ka. Je - dna od naj po zna ti jih, za ko ju ni je si gur - no da je je di ni njen autor, zo ve se Se njor Dil do. Ho }e li nas ta vnik, ako ra do zna li a ci do ovih po da ta ka do u, obja sni ti o ka kvom se se njo ru ra di, ili }e im i to os tavi ti da ot kri ju sa mi? Sla vni je otac, osim po svo jim sa ti ra ma, ko ji ma su se kla nja li Svift i Vol ter, bio slavan po svom slo bo dnom po na {a nju, ko - je bi auto ri ce ~i tan ke i nje ni re cen zen ti sa svim si gur no opi sa li kao ras ka la {e no i ne mo ral no. U za dnjim go di na ma svog krat kog `i vo ta (umro je u tri de set tre }oj), ni je se tri je znio, a na kon {to je pao u nemi lost kod kra lja, zbog sa ti re ko ja je vlada oca ismi ja la jer se vi {e za ni ma za seks ne go za dr`a vu, mo rao se kri ti. Pred stav - ljao se kao do ktor Ben do, li je ~nik za vene ri ~ne bo les ti, i kao ne ka vrsta gi ne ko - lo ga, za hva lju ju }i ~e mu je mo gao os ta ti na sa mo sa uda tim ne rot ki nja ma i re kla - mi ra ti se kao do bar do na tor sper me. 27
Fo to gra fi ja Go re: De talj iz ud`be ni - ka ^itan ka 7, Azra Ver la - {e vi}, Ve sna Ali}, NAM/Vri je me, Tu - zla/ze ni ca, 2010, str. 64. 28 Sla vni otac ri jet ko je pro vo dio vri je me na svom ima nju, sa `e nom i dje com, ko jih je uku pno bi lo ~e tvo ro (^ar ls, Ana, Eli za bet i Ma let), ra di je se opi ja ju }i u Lon do nu, pro vo de }i vri je me ili u ja vnim ku }a ma ili s lju ba vni com, ta da naj po zna ti jom london skom glu mi com, Eli za bet Be ri (~e mu je u po me nu tom fil mu po sve }e no naj vi {e pros to ra). Sve u sve mu, otac ni je bio, a ni izja va po sve mu su de }i ni je nje go va. U knji zi Bla zing Star: the Li fe and Ti mes of John Wil mot, Earl of Roc hes ter 1 ona se ni gdje ne po mi nje, a In ter net, ko ji mu je pri pi su je, ne na vo di izvo re, osim je dnog: knji gu The New Spe aker s Tre asury of Wit and Wis dom, 2 Her ber ta Vi kto ra Pro hno va. Ta je knji ga u ovaj tek st do le tje la iz ^i ka ga, za hva lju ju - }i Ru `i ci Mar ja no vi} i Vo ji sla vu Pe jo vi }u, s ci ljem da se ut vrdi oda kle je na 65. strani cu Pro hnov lje ve knji ge do lu ta la re ~e ni - ca Be fo re I got mar ri ed I had six the ori es abo - ut ra ising chil dren; now, I ha ve six chil dren and no the ori es. U naj kra }em, ni oda kle. Knji ga je de be la zbir ka zgo dnih do sjet ki, ko je je za po tre be svo ga po sla sa ku pio autor, po za ni ma nju to ast-mas ter, tj. naz - dra vi ~ar. U Ame ri ci, u ko joj je umro u 101. go di ni, za ra div {i pen zi ju ra de }i za ban ke, obja vio je vi {e sli ~nih knji ga, u ve li kim ti - ra `i ma, bez tro {e nja ener gi je na si tni ce po put na vo e nja izvo ra. I to nas vra }a na po ~e tak pri ~e, na fe de - ra cij sku ~i tan ku za se dmi ra zred osno vne {ko le to as tmas te ri ca Azre Ver la {e vi} i Ve - sne Ali}. Go to vo da ne ma stra ni ce u njoj ko ja ne va - pi za gu mi com ili flo mas te rom. Osim {to je ide olo {ki pris tra na, stil ski o~aj na, me to - di ~ki smu {e na, gra fi ~ki ja dna, ona je i eti - ~ki pro ble ma ti ~na, izme u os ta log i zbog pre pi si va nja. Na ~in na ko ji auto ri ce pre u- zi ma ju in for ma ci je i sa dr`a je s in ter ne ta na jo bi ~ni ja je kra a, za ni mlji va sa mo po to me ka ko je ili lo {e sa kri ve na ili sa vr{e no ne po tre bna. Ba{ po put in for ma ci je o sla v- nom ocu, ko ju su po ku pi le s in ter ne ta i utrpa le u ~i tan ku bez po tre be, osim da mo - `da su ge ri {u a ci ma ka ko su te ori je glu pe, i da je {ko la je dno a `i vot sa svim dru go. Ro dne ne ko rek tnos ti, is to rij ske ne ta ~nos ti, po gre {ne de fi ni ci je, ma te ri jal ne gre {ke, ste re oti pi, mis ti fi ka ci je, proi zvo ljnos ti, ne nau - ~nost, na ci ona li zam, kva li te te su ~i tan ke ko ju su 2010. go di ne recen zen ti Fe de ral nog mi nis tar stva obra zo va nja i na uke oci je ni li kao naj bo lju. Po vr{no, ne kri ti ~ko i brzo ple to ko ri {te nje in ter ne ta je dno je od naj ve }ih za la sa vre - me nog obra zo va nja. De ce nij ski nje gov cilj mo rao bi bi ti ospo so blja va nje dje ce da ne pos ta nu obje kti me dij ske kon tro le i ma ni pu la ci je, oso be ko je }e za sni va ti uvje re nja i do no si ti odlu ke na osno vu po - gre {nih ili ne po tpu nih in for ma ci ja, nespo so bna da ra zli ku ju is ti nu od la `i, vi jest od re kla me, obje kti vnost od na vi ja nja. Ali sve dok po klo ni ci sla vnog oca Er la of Ro ~es te ra svo jim ti tu la ma, pe da go {kim is kus tvom i ugle dom sto je iza ovog sramo tnog ud`be ni ka, od tog je ci lja na {e obra zo va nje bes kraj no da le ko. Na ime, iako je o sve mu to me ja vnost vi - {e pu ta oba vi je {te na, uz go mi lu ilus tra ci - ja i do ka za, ovaj je ud`be nik i da lje u upo tre bi. Izme u os ta log i za to, ili mo `da naj pri je za to, jer nje go vi re cen zen ti i recen zen ti ce (Sta ka Vu ju ~i}, Mu ris Baj ra - mo vi}, Se ni ta \a po, Ri zo D`a fi} i Sa njin Ko dri}) ni su sma tra li svo jom pro fe si - onal nom, pe da go {kom i aka dem skom du `no{ }u da ja vno pri zna ju svo ju gre {ku i za tra `e po vla ~e nje ovog dil da od ~i tan - ke iz {ko la i bi bli ote ka. 1 Alexander Larman, Blazing Star: The Life & Times of John Wilmot, Earl of Rochester, Head of Zeus, London, 2014. Kindle edition 2 Herbert V. Prochnow, The New Speaker's Treasury of Wit and Wisdom, Harper&Row, New York, 1959.
U manje od 100 rije~i: ^etiri zna~enja rije~i nauka Iznimno je va`no razlikovati najmanje ~etiri zna~enja rije~i nauka: 1. intelektualno nastojanje usmjereno racionalnom razumijevanju svijeta; 2. zbir prihva}enih teorijskih i eksperimentalnih ideja; 3. dru{tvena grupa sa posebnim obi~ajima, institucijama i vezama prema {iroj zajednici; 4. primijenjena nauka i tehnologija (s kojom se nauka ~esto brka). Pre~esto se valjane kritike nauke u jednom od ovih zna~enja uzimaju kao argument protiv nauke u drugom. (Alan Sokal i Jean Bricmont, Fashionable nonsense) Imaju}i ovo upozorenje na umu, lako je prepoznati lukavog {teto~inu koji se podsmijeva zdravom razumu kao sredstvu spoznaje istovremeno u`ivaju}i zdravorazumski mnogostruke akademske privilegije.
Intervju Ne ka me ov dje
Na stra ni ca ma re zer vi sa nim u na {em magazinu za pri mje re do bre pra kse u bosansko her ce go va ~kom obra zo va nju razgova ra mo sa stu den tom ge ne ra ci je Univerzi te ta u Sa ra je vu, sa da ve} asis ten tom na Pri ro dno-ma te ma ti ~kom fa kul te tu, aktivistom i ure dni kom por ta la Pro me tej.ba, Fra njom [ar ~e vi }em. Razgovarao Marko Ban Fotografija Lijevo: Franjo [ar~evi}, ispred projekcije rukopisa svog diplomskog rada, Sarajevo, juni 2015. [ko le gi jum: Pre tpos tav ljam da ti je mno - go lju di ~es ti ta lo izbor za stu den ta ge ne - ra ci je; ~i ja ti je ~es tit ka bi la naj va `ni ja, ili naj dra `a? [ar ~e vi}: Da, pri mio sam mno go ~es tit ki. Ne }u bi ti la `no skro man pa re }i da mi to oso bno ni je zna ~i lo, zna ~i lo mi je pu no, ali imam do jam da je ne ki ma bi lo dra `e ne go me ni. Po red po ro di ce, tu mi slim i na one pri ja te lje i su bor ce ko ji su me moti vi ra li i on da ka da bi mi bi lo sve je dno. Sva ka ~es tit ka od ovih go re opi sa nih mi je po dje dna ko va `na i dra ga. [ko le gi jum: Imao sam za do volj stvo da pri sus tvu jem od bra ni tvog di plom skog ra - da. Za 45 mi nu ta ko li ko je tra ja la, i za ko je vri je me si ci fra ma i je dna ~i na ma ispi sao osam {kol skih ta bli, ni sam ni {ta pod mi lim bo gom ra zu mio. Mo `e{ li pre ves ti u obi - ~ne ri je ~i {ta je na tim ta bla ma pi sa lo? [ar ~e vi}: Ne mo gu. I to ni je sa mo spe ci fi - ~nost ma te ma ti ke: te {ko bi ije dan fi lo zof ili ge ne ti ~ar takvo {to mogao. Ali evo, kad bih po ku {ao: ra di lo se o de ri va ci ja ma na p-ad skom po lju, pa bi pri je sve ga va lja lo obja sni ti {to je to p-ad sko po lje. Ugru bo, to je po lje ko je se do bi va kom ple ti ra njem po lja ra ci onal nih bro je va u odno su na p- ad sku nor mu, pa ima mo ve} dva no va poj ma: kom ple ti ra nje i nor ma, a nji ho vo bi obja{ nja va nje proi zve lo no ve ne po zna - te poj mo ve i kon cep te, i ta ko bi smo ovaj in ter vju za vr{i li za ne ko li ko mje se ci. ŠKOLEGIJUM [ko le gi jum: I opet ne bih ni {ta ra zu mio. Ali mo `da mo `e{ da ti na slu ti ti za {ta je to va `no, gdje se pri mje nju je, na ko ja pi ta nja da je od go vo re, ko ja no va pi ta nja otva ra? [ar ~e vi}: Ti sad si gur no o~e ku je{ da sva - ko ma te ma ti ~ko po dru ~je is tra `i va nja ima ne ku pra kti ~nu pri mje nu, tj. ma te ri jal nu re ali za ci ju i da rje {a va ne ka va `na pi ta nja `i vo ta i svi je ta. Da le ko od to ga, ne ka po - dru ~ja ma te ma ti ke ima ju es tet ski zna ~aj. Ova p-ad ska ana li za ima dos ta pri mje na u fi zi ci, ali ve }i na re zul ta ta ima ju za sa da is - klju ~i vo ma te ma ti ~ki zna ~aj. Ina ~e, pi ta nje o va `nos ti ne tre ba gle da ti kroz vul gar - no-ma te ri ja lis ti ~ku pri zmu, to je kao da pita mo za {to nam tre ba ju po ezi ja i sli kar - stvo i ~e mu slu `e. Ein ste in je re kao da je ~is ta ma te ma ti ka, na svoj na ~in, po ezi ja ide ja lo gi ke. ^i nje ni ca da zbir bes ko na ~no mno - go po zi ti vnih bro je va mo `e bi ti ko na ~an broj, da je tran scen den tnih bro je va u ne - kom smi slu (ne mo gu ga sad obja{ nja va ti) vi {e ne go svih os ta lih, ili da su kad smo ve} kod p-ad ske ana li ze ap so lu tna vri je - dnost i p-ad ska nor ma je di ne dvi je ne tri - vi jal ne su {tin ski ra zli ~i te nor me ko je se mo gu za da ti na po lju ra ci onal nih bro je va, li je pa je i fas ci nan tna sa ma po se bi. [to ne zna ~i da ne ka da sve to {to se ot kri je u mate ma ti ci ne }e mo }i biti pri mi je nje no na ne - ke po ja ve u fi zi ~kom svi je tu. Ni ko laj Ivano vi~ Lo ba ~ev ski, po znat po svo joj uvrnu - toj ge ome tri ji, re kao je da ne pos to ji gra na ma te ma ti ke, ko li ko god bi la ap strak tna, da je d- nog da na ne bi mo gla bi ti pri mi je nje na u pra ksi. Sa mo {to je ma te ma ti ka ma lo is pred vreme na, ona ga za pra vo an ti ci pi ra. Na kon pe te go di ne stu di ja ne izu ~a vam vi {e ovu oblast, na III ci klu su i ako bu de sve po re du i po sli je nje ga odlu ~io sam se po sve ti ti to po lo gi ji. Ne bi pu no zna ~i lo da ka `em da je to po dru ~je ma te ma ti ke ko je se ba vi oso bi na ma pros to ra ko je os - ta ju o~u va ne u odno su na ne pre ki dne de for ma ci je. Ona ot pri li ke, na rod skim jezi kom re ~e no, obu hva }a su {ti nu ma te - ma ti ~kih te ori ja, op}a mjes ta, to po lo {ki pros tor obu hva }a sko ro sve pros to re s ko ji ma se ope ri ra u ana li zi i po sre dno line ar noj al ge bri. [ko le gi jum: Da li na dru gim fa kul te ti ma i u dru gim ze mlja ma zna ju za te be, i za to {to ra di{? Je si li ra zmi{ ljao da nas ta vi{ kari je ru ne gdje gdje su uslo vi i iza zo vi bo - lji i ve }i? 31
Top lis ta mo jih tek sto va s Pro me te ja? Evo: www.pro me tej.ba -> Je di no su vi {e pri pa dni iden ti te ti oni ko ji ni su ubi la~ki www.pro me tej.ba -> Krat ki ogled o po li ti~ari ma www.pro me tej.ba -> Umje tni ci u akti vnoj obra ni bu du}nos ti www.pro me tej.ba -> Ve li ka ni bo san ske po vi jes ti Jo sip Mar ku {i} (I dio) www.pro me tej.ba -> In ter vju s Dra gom Bo ji}em: 30 go di na Svje tla ri je~i [ar ~e vi}: Sa svim ja sno, ni sam ja do vo - ljno do bar (a vi djet }e mo ho }u li ne ka da bi ti) da bih bio po znat u dru gim ze mlja - ma. Na dru gim fa kul te ti ma zna ju za me - ne, pri je sve ga na Elek tro te hni ~kom gdje sam ovu go di nu pro veo kao vanj ski sura dnik. Da le ko od to ga da sam naj bo lji ili naj per spe kti vni ji ma te ma ti ~ki po ~e tnik kod nas, ali sam po zna ti ji od dru gih zbog svo ga dru{ tve nog an ga `ma na i ne ko ga sti la ko jim se obra }am. Ra zmi{ ljao sam o nas tav ku ka ri je re ne gdje dru go, ali sam u me u vre me nu shva tio da ka ri je ra ne tre ba bi ti `i vot sam ne go sa mo dio `i vo - ta: pos to je dru gi ra zlo zi zbog ko jih mi se os ta je ov dje i zbog ko jih mi slim da mi dru gdje ne bi bi lo lje p{e ne go ov dje. Vo lim ta ko er is ta knu ti da su protiv me ne, kao iz daj ni ka, mla do komu nis te i bo{ nja ko fi la, pi sa li teksto ve na hrvat sko me Pos ko ku, kao i da se pro tiv me ne, kao hrvat sko ga na ci ona lis te i isla mo fo - ba, ogla sio i Ri ja set Islam ske zaje dni ce [ko le gi jum: Ko ji su to ra zlo zi? [ar ~e vi}: Ne sa ~i nja va se `i vot sa mo od kon ta u ban ci i kon ta u ba za ma po da ta ka. Da sam je dno pet pu ta in te li gen tni ji, mo - `da bih se i dao u ri zik odlas ka u bo lje uslo ve i iza zo ve jer bi na gra da bi la ula zak u ud`be ni ke. Ova ko, svjes tan sam da ne mo gu ni {ta ve li ko na pra vi ti u tom smje ru pa odlu ~u jem os ta ti ov dje gdje su mno gi dru gi iza zo vi (ne nau ~ni) ve }i. Kad bih imao i naj ma nje {an se da, ne znam, ri je - {im Gol dbac ho vu hi po te zu ili pi ta nje ta - mne ener gi je, os ta vio bih sve u `i vo tu i ulo `io se be u taj pro je kat, ova ko bi ram da os ta nem ov dje me u lju di ma na ko je sam na vi kao, u je zi ku ko ji mi je ma ter nji i kultu ri ko ju sam usvo jio, i gdje je ma lo te `e do ka za ti se ~o vje kom ob zi rom da stal no mo ra mo do ka zi va ti i uka zi va ti na ne ke stva ri ko je se u ure e ni jim dru{ tvi ma podra zu mi je va ju. Zvu ~at }e otrca no, a ne vo lim otrca ne fra ze, ali mo ram re }i da bi mi bi lo te {ko na pus ti ti ove lju de i ovaj na - rod ko ji us prkos svim te {ko }a ma i unutra{ njim sla bos ti ma zna ju po ne kad u~i ni - ti ne {to zbog ~e ga ih ne po prav lji vo za vo - li{. Vi di{, ni sam knji `e vnik pa mi je te {ko izre }i osje }a je. Uos ta lom, pre kra tak je `i - vot za pre vi {e egzi bi ci ja. Ne ka me ov dje, uz na du da mi ne }e pre ki pje ti i da }e se situ aci ja po pra vi ti. Bo ri ti se mo ra svu gdje, a ma lo je ju na ~ki je oda bra ti te `i put. [ko le gi jum: Je su li osno vna i sre dnja {ko la u ko je si i{ao vi {e po mo gle ili odmo gle tvom us pje hu? Ma te ma ti ka je ma lo is pred vre me - na, ona ga za pra vo an ti ci pi ra. [ar ~e vi}: Te {ko je to pro ci je ni ti. Na prvu, re kao bih da je osno vna {ko la vi {e po mogla, a sre dnja vi {e odmo gla. Ma da ne - mam pu no kon kre tnih za mjer ki i kad raci ona li zi ram stva ri vi dim da ni su bi le ta - ko lo {e, sre dnja {ko la mi je proi zve la ne - ke ma nje na kna dne tra ume zbog ko jih sam pre sre tan {to se ne ra am dva put pa ne mo ram vi {e kro ~i ti u nju. Spe ci jal no, do do las ka na fa kul tet ni sam imao pri li ku da se de ta ljni je upu }u jem u ma te ma ti ku, {to na do kna u jem i pla }am jo{ i da nas. Sre dnja {ko la je bi la pre vi {e na por na, {to sam za pra vo do kra ja shva tio tek ka sni je. Za mi sli, do tre }e go di ne fa kul te ta ni sam se izli je ~io od nje, sva ko ma lo sam sa njao da ni sam za vr{io sre dnju {ko lu, evo na pri mjer san ko ji mi se vi {e od pet pu ta po nav ljao: da ni sam za vr{io ~etvrti ra z- red, ne go sam sklo pio ugo vor ka ko }u ga zavr{iti na kon {to za vr{im fa kul tet, pa me u snu hva ta je za {to se mo ram vra ti ti u tu {ko lu... Ra ci onal ni dio ~o vje ka dobro se izbo rio sa tim, us prkos svim te{ko}ama i lo{im pra ksa ma ne kih pro fe so ra, ta za - vr{io sam svaki ra zred od prvo ga osno v - ne do ~et vrto ga gi mna zi je s pro sje kom 5.0 i mo gao bi net ko re }i {ta se bu ni{, ali pod svi jest je o~i to mno go trpje la. Mi slim da su u su {ti ni i pro fe so ri i u~e ni ci `rtve je dno ga po pri li ~no na ka ra dno ga obra zo - v nog sis te ma, ko ji ro bo ti zi ra i stre sa mlade ljude, a ne ra zvi ja nji ho vu kre ati vnost. [ko le gi jum: Tvo je ime ve zu je se za Prome tej.ba. Ti si osni va~, ure dnik, re da kci - ja... Da os ta vi mo po stra ni tu neuobi ~a je - nu kom bi na ci ju, ma te ma ti ke i no vi nar - stva, za {to si tu pri ~u po kre nuo, {ta ti je ona do ni je la, u ko joj je tre nu tno fa zi, ka - kve pla no ve s njom ima{? [ar ~e vi}: Pro me tej sam sku pa s bra tom i ne ko li ci nom nje go vih ko le ga po kre nuo u pro lje }e 2011. go di ne i on je pro dukt mo - je akti vis ti ~ke crte, po go to vo iz vre me na 32
Fotografija Gore: Reklama za Prometej.ba, Sarajevo, juni 2015. ma lo ra ni je mla dos ti kad sam bio uvje ren da do bre ide je mo gu ra di kal no pro mi je - ni ti svi jet. S Pro me te jem smo `e lje li stvori ti pros tor na ko jem }e se mo }i otvo re no pro go vo ri ti o mno gim ze malj skim bo go - vi ma, o oni ma ko ji pod mas kom na ci je uni {ta va ju ove ma le na ro de i ko ji pod mas kom vje re ubi ja ju bo ga u lju di ma. Prva ver zi ja por ta la ko {ta la nas je 380 mara ka, a prvih ne ko li ko mje se ci ure i vao sam ga ka ko bih se sna {ao, po {to je u studen tskom do mu gdje sam sta no vao signal za in ter net bio lo{ ili ga ni je bi lo ni ka - ko. Bio sam to li ko za lju bljen u nje ga da sam je dnom, u sre tnom tre nut ku kad je bi lo do bre ko ne kci je, ure u ju }i tek sto ve i pra ve }i ne ke pre ina ke u di zaj nu to tal no izi gno ri rao dje voj ku ko ja je do {la iz dru - ge dr`a ve da me vi di. Ona mi je to opros ti la, ali ja se bi jo{ uvi jek ni sam. Iz te prve fa ze naj dra `i mi je je dan tek st u ko jem sam se pro pi sno ismi jao s je dnim lo kal - nim mo }ni kom i tran zi cij skim ju na kom, a sa mo pro zva nom mo ral nom ver ti ka lom, da je tek st pos tao pra vi hit u mo joj ro dnoj Ra mi. Vo lim ta ko er is ta knu ti da su protiv me ne, kao iz daj ni ka, mla do ko mu nis te i bo{ nja ko fi la, pi sa li tek sto ve na hrvat - sko me Pos ko ku, kao i da se pro tiv me ne, kao hrvat sko ga na ci ona lis te i isla mo fo ba, ogla sio i Ri ja set Islam ske za je dni ce. Da se vra tim na po ~e tak, ne vje ru jem vi - {e da do bre ide je mo gu ra di kal no pro mi - je ni ti svi jet (brat mi zi mus iro ni ~no re ~e: ko ja ko in ci den ci ja: ot kad je Pro me tej po kre - nut, HDZ do bio sve izbo re), pa mi se akti - vi zam ogle da u obra ni ljud sko ga ra zu ma od ra znih fun da men ta lis ti ~kih na pa da i u obra ni ma nji na (ko je god vrste da je su) od na srta ja ve }i ne. [ko le gi jum: Na {ta ta ~no mi sli{ kad ka - `e{ ljud ski ra zum, i na ka kvu od bra nu? Gdje vi di{ taj fun da men ta li zam ov dje, a gdje taj ra zum? Bo ri ti se mo ra svu gdje, a ma lo je ju na ~ki je oda bra ti te `i put. [ar ~e vi}: Ta ~no mi slim na sto ti ne konkre tnih stva ri, a sve one spa da ju u fol de - re re li gij ski i na ci onal ni ek stre mi zam te par ti to krat ski us troj s je dne stra ne, i op}e ljud ske, hu ma nis ti ~ke vri je dnos ti s dru ge. Fun da men ta li zma, na ci onal novjer sko-po li ti ~kog je pu no, ra zu ma ko ji ŠKOLEGIJUM po zi va na pre vla da va nje i tog fun da - men ta li zma i svih ata vi za ma je ma lo. [ko le gi jum: Da se vra ti mo na Pro me - tej... [ar ~e vi}: Da kle, vo dio sam Pro me tej vi {e od ~e ti ri go di ne, sve do po ~et ka ma ja ove go di ne, kad je pri ja telj pre uzeo vod stvo i ta ko mi omo gu }io da odmo rim bar od to - ga. Pro me te ju smo do ni je li sto ti ne tek sto - va, a on je me ne do veo do to ga da me ve - }i na lju di zna vi {e po Pro me te ju ne go po ma te ma ti ci. Do nio mi je i bri ge po ne kad, re koh ma lo pri je i ne kih ne pri ja tnih mome na ta od stra ne onih ko ji su se na {li uvri je e ni ma ili ugro `e ni ma u svo joj mo - }i zbog stva ri ko je sam pi sao, ali sve se to na kra ju za bo ra vi. S no vim gla vnim ure d- ni kom Pro me tej ide da lje, i bo lje ne go dosa da, a pla no vi ni su sta ti ~ni ne go }e za vi - si ti od to ga ko li ko po dr{ke bu de mo ima li. I fi nan sij ske, jer Pro me tej od po ~et ka fun - kci oni ra vo lon ter ski. Ali da bi smo pro {i ri - li krug lju di, ne kim auto ri ma tre ba pri }i s obra zom. @e lio bih da se pro {i ri broj su ra - dni ka, ali da ti su ra dni ci ima ju ne ke faj de. [ko le gi jum: Ka ko bi opi sao svo ju ge ne - ra ci ju? [ta te za nju ve zu je, a po ~e mu mi sli{ da se od nje iz dva ja{? Je li ona odre e na ra tom, dru{ tve nim mre `a ma, na ci onal nim po dje la ma... [ar ~e vi}: Odre e na je te re tom pro {los ti ko ji im je pre ni jet od po ro di ce i oko li ne, po li ti ~kom i eko nom skom si tu aci jom u ko joj je odras ta la, nes ta bil no{ }u i ne si - gur no{ }u i op}e ni to nez dra vim am bi jen - tom. Tu su na ra vno i dru{ tve ne mre `e, sva ta ~u da te hno lo gi je, news por ta li... ko ji isi sa va ju zdra ve `i vo tne ener gi je, dekon cen tri ra ju i uni {ta va ju kre ati vnost. Iz 33
Vol ta ire ov Fi lo zof ski re~nik je me ni je dna od na jin spi ra ti vni jih knji ga. Fotografija Desno: Raspe}e, galerija u benediktinskom samostanu Monte Casino, Italija, avgust 2012. 34 to ga men tal nog i sva kog dru gog ka osa svat ko od onih ko ji se uspi ju iz dvo ji ti izdva ja se na spe ci fi ~an na ~in. [ko le gi jum: [ta zna ~i iz dvo ji ti? Zar je uop - {te mo gu }e iz dvo ji ti se iz to ga {to si opi sao? Fun da men ta li zma, na ci onal novjer sko-po li ti ~kog je pu no, ra zu - ma ko ji po zi va na nje go vo pre vlada va nje je ma lo. [ar ~e vi}: Iz dvo ji ti se zna ~i ne bi ti proi - zvo a ~em tog ka osa i bi ti {to ma nje njego vim di oni kom, su dje lo va ti u nje mu u {to je mo gu }e ma njoj mje ri. Na pri mjer, da ne ma onih ko ji se iz dva ja ju iz me dij - skog ka osa, ima li bi smo u dru{ tvu is klju - ~i vo zom bi je ko ji ne us ta ju od tas ta tu re i ko ji ko men ti ra ju sva ku vi jest s naj kli ka - ni jih por ta la, a knji ge bi se mo gle vi dje ti sa mo u mu ze ju. [ko le gi jum: Me ni se ~i ni da se ti s Prome te jem ni si iz dvo jio iz me dij skog ha - osa, ne go si se u nje ga uklju ~io, akti vis ti - ~ki. Pre tpos tav ljam da ne ma{ ilu zi ju da }e{ kon ku ri sa ti me di ji ma ko ji zom bi ra ju dru{ tvo. Ko me se obra }a{, i s ka kvom poru kom? I ho }e{ li sa da akti vi zam pu tem Pro me te ja za mi je ni ti akti vi zmom s ka te - dre? Odri ~e{ li se akti vi zma ulas kom u aka dem sku za je dni cu? Gdje nju vi di{ u ha osu ko ji si opi sao? [ar ~e vi}: Mo `da bi se mo glo re }i da je Prome tej je dnom no gom u tom ka osu, onim di je lom ko jim ko men ti ra ne ke od ma li cio - znos ti no si la ca dru{ tve nog po ret ka, a da je dru gom no gom izvan, u sfe ri du ha, kroz te ma ti zi ra nje op}ih te ma, kul tu re, knji `e - vnos ti, fi lo zo fi je... Je dno bez dru ga mo `da i ne ma smi sla da ide, ali ne }e mo se {i ri ti u tu te mu. Ta kvim me di ji ma ne mo `e se kon ku ri ra ti u kvan ti ta ti vnom smi slu, ali kva li te tom za si gur no mo `e, ta ko da se uz Pro me tej i ve `u mno gi kva li te tni lju di. Ne odri ~em se akti vi zma, ne go ga pri vre me - no stav ljam u stand by da bih za vr{io ne ke stva ri ko je ima ju ve }u bu du }u va `nost za me ne, ta ko da }u se u akti vi zam vra ti ti s vi {e kre di bi li te ta i auto ri te ta u po zi ti vnoj ko no ta ci ji tog poj ma. A aka dem ska za je - dni ca? Ako se mo ra izre }i ge ne ral ni stav, izos tav lja ju }i ne ke do bre iznim ke, nju vi - dim kao je dno ga od proi zvo a ~a ovo ga ka osa. Kad ona do `i vi tran sfor ma ci ju, do - `i vjet }e je i ovo dru{ tvo. [ko le gi jum: Mi sli{ li da je akti vi zam djelo tvo ran uko li ko ni je stra na ~ki osmi{ ljen i po dr`an? [ar ~e vi}: Mo `e bi ti, ali je dru{ tvo ustrojeno ta ko da se ne ki pla no vi ko ji je su poli ti ~ki, u naj {i rem smi slu ri je ~i, ne mo gu re ali zi ra ti izvan je dne kon kre tne po liti~ke pla tfor me. Kad smo kod to ga, ne stidim se re }i da sam ne ko li ko go di na bio aktivni ~lan je dne po li ti ~ke stran ke (ob zi rom da sam bio i os tao so ci ja list po svo me po li ti - ~ko me uvje re nju, ni je te {ko po go di ti ko - je), ma da nas je ona do bra no po sramila ne kim svo jim pos tup ci ma. Kako sam od - ras tao i sku `io ne ke stva ri, a i da lje os tao fi no va spi ta no di je te, ta ko sam otkantao stra na ~ku po li ti ku, pa svo ju akti vis ti ~ku ulo gu da nas vi dim van stra na ~ki i ko re - kti vno spram de vi ja ci ja (ili se mo ` da ne ra di o de vi ja ci ja ma ne go o stvarnim naka na ma) i onih ko ji ka `u da su s li je vog i onih ko ji ka `u da su s de snog cen tra. Izos tav lja ju }i ne ke do bre iznim ke, aka dem sku za je dni cu vi dim kao je dno ga od proi zvo a ~a ka osa. Kad ona do `i vi tran sfor ma ci ju, do - `i vjet }e je i ovo dru{ tvo. [ko le gi jum: Kad smo se do go va ra li za ovaj raz go vor, kao naj ve }a sme tnja is krsa va la je tvo ja pre za uze tost. Za {to ne ma{ vre me na? Da se dan usljed ne kog po re - me }a ja u kre ta nju Ze mlje pro du `i za je - dna sat, ~i me bi ga ispu nio? [ar ~e vi}: Od nas mla dih lju di, po ~e tni ka u na uci, ma lo se pre vi {e o~e ku je. Prvo, da po {te no i od go vor no ra di mo svoj nas ta - vni po sao, za tim tu do la zi dos ta bi ro kra - ti zi ra nos ti ko ja pre ki da i de kon cen tri ra a du `ni smo i da tu sve ispo {tu je mo; on da, da da lje is tra `u je mo i da ima mo stru ~ne i nau ~ne ra do ve, i na to sve da bu de mo nor mal ni po ro di ~ni lju di. Po red to ga sve - ga, ja sam jo{ imao i Pro me tej, imam jo{ uvi jek svo ju do zu dru{ tve nog akti vi zma, i je dan sat vi {e u da nu ne bi mi ja ko pu no zna ~io. Ka da bi se dan pro du `io za {est sa ti, odvo jio bih tri za u~e nje, a za os ta la tri obe }a vam da bih jeo tri put dne vno, sva ke se dmi ce i{ao s pri ja te lji ma na ka vu, ma lo vi {e bri nuo o zdrav lju, od gle dao sve epi zo de Zvjez da nih sta za, igrao no go me - ta, vi {e se dru `io s Krle `om i pro ~i tao sve tek sto ve sa [ko le gi ju ma i Pe{ ~a ni ka.
Logika okrenuta naglava~ke Znanost i tehnologija mogu pospje{iti ja~anje prakti~nog ateizma, posebno ako se ~ovjek previ{e zanosi svojim znanjem i tehnolo{kim napretkom. Kada ga znanstveni uspjesi ponesu do te mjere da zaboravi na sva eti~ka i moralna na~ela, toliko da mu Bog vi{e ne treba, on se po~inje pona{ati kao ateist. (S Kristom u `ivot, vjeronau~ ni ud`benik za 8. razred osnov ne {kole) 1. Povezati znanost sa tehnologijom trik je kojim se nauka svodi na tehnologiju, a tehnologija na nehumanost. 2. Umetati u tvrdnju izraze poput mogu, posebno ako, previ{e, do te mjere trik je zaklju~ivanja na logi~ki nekorektnim iskazima. 3. Po istoj logici: Kad autore vjero - ud`benika ponesu politi~ki uspjesi do te mjere da zaborave na eti~ka i moralna na~ela, toliko da im logika vi{e ne treba, oni se po~inju pona - {ati kao klevetnici.
Praksa po zi ti va Crtaj mo pro{lost Nas ta vni ca Smi lja Mr a iz do brinj ske Osnovne {ko le Osman Nu ri Ha d`i} ve} ~et vrtu go di nu s u~e ni ci ma his to ri ju obra u je kroz strip. Osman Zuki} Ja sam sve do bre ide je do bi la od dje ce Ni ti znam crta ti strip ni ti sam ne {to spe ci jal - no ~i ta la strip. Ja sam sve do bre ide je do bi la od dje ce. Ta ko i ovu. Naj pri je sam pri mi je ti la da dje ca ~i ta ju strip ispod klu pe, i on da sam je dne pri li ke, pri je ~e ti ri go di ne, ima la naj manje ~e tve ro-pe te ro dje ce ko ja bi na svom tes tu ili kon trol nom ra du uvi jek na crta la od go vo - re. Me ni je to bio do vo ljan znak ko li ko je dje - ci crte` kao for ma izra `a va nja bli zak i va `an. Me ne je to ja ko doj mi lo, jer vo lim da is tra `u - jem, ispi tu jem, i da jem dje ci da rade po onoj me to di ko ja im naj vi {e od go va ra da li da pjeva ju, re pa ju, crta ju... Me ni je naj bi tni je da dje ca ra zu mi ju gra di vo. Pro fe sor His to rea Ri je {i la sam da u {ko li osnu jem Strip {ko lu, i da strip ko ji je ina ~e bio ispod klu pe vra ti mo na klu pu. S ob zi rom da sam nas ta vni ca his - to ri je, ta ko mi je prvo pa lo na pa met da crta - mo le kci je iz his to ri je. Osmi sli li smo na {eg li - ka pro fe sor His to rea ko ji se po jav lju je u sva koj epi zo di i na sva kom crte `u. Na{ pro fe sor His to rea ima vre men sku ma {i - nu... U je dnoj epi zo di on pu tu je da vi di di no - sa uru se i kad mu se ma {i na po kva ri, spus ti se u Jaj ce, u tre nut ku kad se pri pre ma bit ka sa Osman li ja ma. A da bi smo to na crta li, mo ra - mo u~i ti o ~i nje ni ca ma i ra zu mi je va ti ih. Kasni je smo se odva `i li i po ~e li ra di ti i Bo snu u aus tro ugar skom pe ri odu, i us ko ro }e mo i taj strip za vr{i ti. 36
Fotografija Lijevo: Nastavnica historije Smilja Mr a, u svom kabinetu, Sarajevo, maj 2015. Gore: Strip na temu praistorijskih razdoblja Zemlje Po mo} ro di te lja Prvi pro blem s ko jim sa se su sre la odno sio se na to ka ko da tu dje cu na u~im da crta ju. Jer sam prvi ~as do bi la sva ko ja ke crte `e. Ta ko se je dna u~e ni ca, ko ja je odli ~no crta la, re kla da njen ta ta odli ~no crta... I on da je on do {ao i po ~eo ih u~i ti crta nju. Dvi je go di ne za osman ski pe ri od Bo sna u osman skom pe ri odu bio je na{ prvi ve li ki pro je kat i bi le su nam po tre bne dvi je godi ne da ga kom ple ti ra mo. Sa da ima mo strip na tu te mu i unu tra su obra e ne sve le kci je iz ud`be ni ka. To iz gle da ja ko do bro i po no sni smo. On da sam na ne kim me u na ro dnim kon fe ren ci ja ma go vo ri la o nas ta vi his to ri je kroz strip, gdje su mo je ko le ge bi le izu ze tno ra spo lo `e ne za su ra dnju. Do ~i nje ni ca iza po li ti ke Strip je ide alan i ka da tre ba obra di ti i ne ke kon tro ver zne te me. Po {to je is to ri ja sva kontrover zna i mno go je po li ti ke u njoj, ja sam `e lje la da na em na ~in da to po li ti ~ko igno ri - {em, a po sve tim se ra zu mi je va nju ~i nje ni ca. Za to mi je i tre bao strip, jer sam kroz strip to po li ti ~ko u~i ni la ko mi ~nim a ~i nje ni ce is ta kla u prvi plan. Ako ima mo u stri pu si tu aci ju da se Kralj Tvrtko ko ji no si kru nu pi ta da li da ide u Mile ili Visoko, on da je to ve} smi je {no i be smi sle nim se ~i ni ta po li ti ~ka ras pra va gdje je kru ni san Tvrtko. Ja ko bi bi lo do bro ka da bi se ne ko sje tio da novi ju is to ri ju Bo sne na pi {e u stri pu. Dne vnik Ane Frank i Po tra ga su stri po vi ko ji su ja ko do bro obra di li ho lo ka ust. ŠKOLEGIJUM Dje ci su aktu el ni ud`be ni ci ne pri ja te lji Ni je do bro da ima mo sa mo je dan ud`be nik. To je si tu aci ja ko ja ni je nor mal na. Mo ra mo ima - ti pri li ku da odlu ~i mo, ka ko nas ta vni ci ta ko i u~e ni ci. Do ka za lo se da ima mo ud`be ni ke ko - ji ni su do bri, ali mi smo pri mo ra ni da ih koris ti mo. Ali su i ta kvi lo {i mno go bo lji od onih ko je smo ima li ra ni je. Ako ne gdje pos to ji napre dak, on da je to de fi ni ti vno u ud`be ni ci ma is to ri je. To je vje ro va tno po slje di ca ~i nje ni ce da je is to ri ja bi la ta ko du go pod lu pom svih ne vla di nih i me u na ro dnih or ga ni za ci ja. Ra di la sam ek spe ri ment. Je dnoj gru pi dam strip a dru goj ud`be ni ke. Re zul ta ti su ne upo - re di vi. Ne ma u~e ni ka u gru pi od njih se dam a da im strip ni je pri hva tlji va for ma. Strip je ide al na for ma i za rad s u~e ni ci ma s po se bnim po tre ba ma, jer je za ba van, za ni mljiv i ra zu mljiv. Ra de }i kroz strip, u~e ni ci ima ju bo lju ko ne kci ju sa gra di vom i mno go in ten zi - vni je u~es tvu ju u raz go vo ru o odre e nim sa - dr`a ji ma. Dje ci su ud`be ni ci stra {ni, ko li ko god oni bi li do bri, kva li te tni, {a re ni, dje ci su ne pri ja telj. Dje ca vi {e vo le ra di ti sve na ne ki dru gi na ~in. Sa dru ge stra ne, strip je for ma ko ja ima ma nje tek sta, vi {e sli ka, ma nje ~i nje - ni ca vi {e pri ~e, a sve je is pri ~a no kroz ne ke {a - lji ve si tu aci je. Iza zov do sa di Strip je ide alan jer osli ka va li ko ve. Jer ako radi mo sa dr`aj ko ji se odno si na osman ski pe ri - od, on da mi kroz crte` po ka `e mo no{ nju, oru - e, no vac, ar hi te ktu ru... A uje dno smo u kore la ci ji sa dru gim pre dme ti ma, geo gra fi jom, li ko vnim, knji `e vno{ }u... Dje cu je ja ko te {ko za in te re si ra ti, ali vje ru jem da strip tu mo `e mno go po nu di ti, ~ak i ta ble ti ima ju apli ka ci je za crta nje i ra zvi ja nje stri pa. Na pi sa la sam ne ko li ko ud`be ni ka i ~e kam kon kur se na ko je }u se pri ja vi ti. Na pi sa la sam ud`be nik Dru{ tvo za pe ti ra zred... Taj pre d- met je je dan od naj go re pla ni ra nih ud`be ni ka u na {em {kol stvu. Uz taj ud`be nik sam pripre mi la i strip ka ko bi sa dr`aj bio pri hva tlji - vi ji. Na pros to mi je ja ko va `no da u~e ni ci do - bro pri hva te taj pre dmet jer }e on da do bro pri - hva ti ti i his to ri ju. Ako bi smo na pra vi li ud`be - nik u stri pu, ili strip kao do da tak ud`be ni ku, to bi bio ve li ki is ko rak. 37
13 JE NESR
ETAN BROJ Za{to je eksterna matura proma{aj? [kolegijum je o tome vi{e puta pisao, a argumenti su kao i obi~no nai{li na }utanje odgovornih. ]utanje u njihovom slu~aju ne zna~i odobravanje, nego nesposobnost. Nesposobnost da se u~i na gre{kama, nesposobnost da se ~uje kritika, nesposobnost da se prevlada konformizam, nesposobnost da se vodi odgovorna obrazovna politika, nesposobnost da se u~malost zamijeni vizijom pravednijeg obrazovanja.
Sekcija za tugu Kad umre mama u razredu
Iako ve li ka i od su {tin ske va `nos ti, ljud ska podr{ka a ci ma ko ji os ta nu bez je dnog roditelja to kom tra ja nja {kol ske go di ne ni je do vo ljna. ^ak ni za tu izu ze tnu si tu aci ju (izuze tnu po in ten zi te tu a ne po ri jet kos ti) {kola kao stru ~na i dr`a vna in sti tu ci ja ni je spre mna. Lamija Begagi} Klju~na rije~: Tu ga (ili `alost) pri mar na emoci ja ko ja se jav lja kao rea kci ja na gu bi tak ne~eg dra go cje nog, va`nog, ~emu po je dinac pri da je po se ban zna~aj. Pre ma psi ho a- na li zi, `alost je nor malan od go vor na gu bi tak vo lje nog obje kta. Za tu - gu je ka ra kte ris ti~no bol no ne ra spo lo`enje, pro la zni pre kid in te reso va nja za spo lja{ nji svi jet, gu bi tak spo so b- nos ti za lju bav, be zvo ljnost. Na pla nu po na {a - nja, `alost se ma ni fes - tu je u uspo re nom ho - du, od sus tvu ges ti ku laci je, ti hom i mo no tonom go vo ru, iz bje ga vanju kon ta ka ta i sl. Fotografija Lijevo: Iz porodi~nog albuma autorice Nji ma hva la. Hva la im na po nu da ma i {to mi - sle, ali ja sad ne mo gu. [ta }u ja kad me ne k}er ka na zo ve i pla ~e da joj se za gla vio prst u le ni ja ru, kad sre dnjem upa dne klju~ u sli vnik, kad naj sta ri ji zo ve da ma la ne `e li u {ko lu jer joj ja ko lu pa srce. Ko ji bi po slo da vac to me ne trpio? ta ko o ini ci ja ti vi ro di te lja iz k}erkinog ra zre da da mu se na e po sao u jednom trgo va ~kom lan cu go vo ri na{ sagovornik, sa mo hra ni otac tro je dje ce. U fe bru aru ove go di ne, tek ne ko li ko da - na po po vrat ku sa zim skog ra spus ta, njego va su pru ga is pra ti la je u {ko lu sre dnje di je te i spre ma la se da, na kon ru ~ka, ode po naj mla e. Osje ti la je jak pri ti sak u gru di ma ka kav ju je pro bu dio i no} pri je, sje la i ~e ka la da pro e, kao {to je pro {ao i pret ho dni. Na kon ne ko li ko mi nu ta, premi nu la je od sna `nog sr~a nog uda ra. Ka - da je hi tna po mo} sti gla, bi lo je ve} ka - sno. Ima la je 41 go di nu, a iza nje su os ta - la dva si na (11 i 9) i k}er ka (7), sve tro je u~e ni ci je dne sa ra jev ske osno vne {ko le. @i vot je na tre nu tak stao. Na kon po ~e - tnog {o ka, ovu po ro di cu za plju snuo je val em pa ti je i so li dar nos ti. Sva ko je htio po mo }i. Otac je u tom tre nut ku bio ne zapo slen, sa po vre me nim an ga `ma ni ma u {tam par skoj in dus tri ji, na dru gom kra ju gra da. Mo gao sam se poz dra vi ti s ti me. Tro je dje ce u tri smje ne. Dok ja odem do kan ce la ri je, trebam pro mi je ni ti dva ja vna pri je vo za i vo zi ti se ŠKOLEGIJUM ~e trde se tak mi nu ta kad ne ma gu `ve. Ko da s ma lom ura di za da }u i do ~e ka sre dnjeg iz prve smje ne? I {to je naj go re, ka ko kad do u iz {ko - le, da u u u pra zan stan, u ti {i nu? Odlu ~io sam pres ta ti ra di ti sve, sa mo bi ti tu. Bio je tu, tu gdje je i da nas ka da se {kolska go di na bli `i kra ju. Sa kra jem {ko le, do la ze no ve bri ge. Ka ko }e iz gle da ti da ni dje ce ka da oba ve za bu - de ma nje, a dne vni ra spo red la ba vi ji i fleksi bil ni ji? [ta ka da do e lje to i vri je me za prvo lje to va nje bez ma me? ^i me po pu - ni ti du ge lje tne da ne i no }i i ne da ti mi sli - ma da po bje gnu? No }i su naj go re. Ne pro e ni de set mi nu ta ka - ko spa va, a sre dnji zba ci svu pos te lji nu sa kreve ta, to li ko se vrti. I os ta lo dvo je. To je vri je - me kad se otpus te sve ko ~ni ce. Bu de se u go - loj vo di, a ja nit smi jem da im {ta ka `em, nit da pi tam {ta su sa nja li, jer bog zna {ta }e mi is pri ~a ti. ^e kam da pro go vo re sa mi, ali sve tro je ugla vnom jo{ uvi jek {u te. @on gli ra nje sa tri no `a Da li je raz go vor sa dje com osno vno {kol - skog uzras ta o smrti u po ro di ci za is ta, ka - ko na{ sa go vor nik ka `e, `on gli ra nje sa tri no `a i u ko joj mje ri dio od go vor nos ti tre - ba pre uze ti {ko la ili {i ra dru{ tve na za je - dni ca? U raz go vo ru sa dje ~i jim psi ho lo gom sa z- na li smo da ne pos to je ade kva tne psi ho - te ra pi je kod nas ka da je u pi ta nju tu go - va nje, ni za djecu, a tako ni za odrasle, te da se sve svo di na po je di na ~nu em pa ti ju ~la no va za je dni ce. Ka da su se dje ca iz na {e pri ~e, na kon kratkog od sus tva iz {ko le, vra ti la u re do vnu nas ta vu, nji hov otac oti {ao je na raz go vor kod di re kto ra {ko le i za mo lio ga da dje ci ne ~i ne med vje u uslu gu po pu {ta ju }i im, po kla nja ju }i im ocje ne i oslo ba a ju }i ih re do vnih {kol skih oba ve za. Di re ktor je sli je gao ra me ni ma i una pri jed se pred rodi te ljem ogra dio, go vo re }i da je to ljud ski mo me nat u sva kom ~o vje ku i da ne mo `e svo jim upo sle ni ca ma i upo sle ni ci ma nare di ti da ra de pro tiv svo je sa vjes ti. Osje }aj za do bro i ljud ska po tre ba da pomo gne sla bi jem i ugro `e nom jes te po kre - ta~ sve ga, no, {kol sku smo pe da go gi cu upi ta li po zna je li go di{ nji plan ra da peda go ga te me, raz go vo re ili ra di oni ce ko - je se do ti ~u tu go va nja, bo les ti ili smrti u po ro di ci. 41
U engleskom jeziku za jednog roditelja koji odgaja djecu bez partnera ka`e se sam (single) sam otac ili sama maj - ka. U na{em za isto postoji izraz samohran/a. Ovaj je drugi ekspresivniji, ali lojalan stereotipu o roditelju hranitelju. Roditeljstvo je ipak mnogo vi{e od te gotovo pa biolo{ke fukcije. Je li nu`no ostati sam/a da bi se to otkrilo? Fotografija Desno: Izlog na buvljaku Otoka, Sarajevo, mart 2015. Str. 46 i 47: Ljetno kino Gora`de, septembar 2014. 42 Pro gram, na ra vno, na la `e in di vi du al ni rad sa dje com, po po tre bi, ka da do ne ke kri zne si tu - aci je do e. Na `a lost, po sla je mno go, a ve }i - nom se ra di o admi nis tra ti vnim po slo vi ma ko ji izis ku ju mno go vre me na, a ono ma lo {to ga os ta ne za rad sa dje com, utro {im na raz govo re sa oni ma ko ji su se po tu kli, vri je a li, doni je li ~e ki} u {ko lu ili na ne ki dru gi na ~in kr{i li {kol ski red. Ka da je mo ja su pru ga pre mi nu la, ja sam sa ti ma lu tao gra dom po ku - {a va ju }i da smi slim ka ko }u sa op - {ti ti dje ci da vi {e ne ma ju ma mu. Pe da go gi ca na gla {a va da sa dje com iz na - {e pri ~e ni je raz go va ra la, jer je otac odbio ta kav vid stru ~ne po mo }i. Ne mo `e se to ta ko. Zna te ono is tra `i va nje ko - je je po ka za lo da 90 pos to ispi ta ni ka ima vi {i tlak kad im ga mje ri oso ba u bi je lom man ti lu, ne go oso ba u ci vi lu? Ne mo `e te iz dvo ji ti di je - te iz ra zre da i po zva ti ga u ne ku kan ce la ri ju, da s ne kim raz go va ra je dan na je dan. Dje ca to odmah shva te kao ka znu, kao da su ne {to zgri je {i la. Ov dje }e mno gi re }i da ja ne dam da mi se po mo gne, ali ja sa mo ne `e lim da su mo ja dje ca obi lje `e na svo jom tra ge di jom i izdvo je na od os ta lih. Po mo} ko ja mi se nu di pros to ni je ade kva tna, a ko }e sad za{tititi mo - ju dje cu, ako ne }u ja? Na na {e pi ta nje da li pos to ji dru gi na ~in da se dje ci pri e i po ku {a sa nji ma raz gova ra ti, a da se pritom ne osje }a ju sti gma - ti zi ra no, pe da go gi ca ni je od go vo ri la prije dlo gom. Po hva li la je u~i te lji ce i nji hov hod po `i ci, jer su one sa tom dje com cije li ra dni dan i ve li ka je od go vor nost na nji ma. One su u svom odje lje nju i pe da - go gi ce, i psi ho lo gi nje, i ma me. U ra zre - dnoj nas ta vi su odje lje nja kao po ro di ce. U~i te lji ce na ve de ne dje ce, si gur na je peda go gi ca, ~i ne sve da dje ca ni je dnog tre - na ne osje te da se ra zli ku ju od os ta lih. Sve se ra di u ho du. Do {ao je Osmi mart pa je u~i te lji ca odlu ~i la, pri pre ma ju }i ~as, da se ne - }e pra vi ti ~es tit ke za ma me, ve} za naj bo lje pri ja te lji ce, da bi za {ti ti la u~e ni cu ko ja je ma - mu iz gu bi la. Mi mo ra mo bi ti upo zna ti sa svim si tu aci ja ma u po ro di ci ko je od stu pa ju od stan dar da. Ne da vno smo na upi su prva ~i }a ima li dje ~a ka ko ji je sa de vet mje se ci os tao bez maj ke. O ta kvim se slu ~a je vi ma u~i te lji i u~i - te lji ce odmah oba vi jes te. Po mo} izvan bi je lih zi do va kan ce la ri je Otac ne ma pri go vo ra na u~i te lji ce i ra z- re dni cu svo je dje ce. Za hva lan je i ro di te - lji ma ko ji su se or ga ni zo va li, pa sku plja li po mo}. Za sad mu je va `no da pre `i vi lje to, ka `e, da bi vo lio da {kol ska go di na ni kad ne pres ta je. Pla {i se, ne kri je to, da na ko ji dolaze. I da lje vje ru je da tre ba stru ~nu po mo}, ka ko sam, ta ko i dje ca. Zar su mo ja dje ca stvar no je di na u gra du ko ji ma se to de si lo? Ka - mo sre }e da je su. Ja znam da sam ja sa mo otac. I sa da, eto, njihov je di ni ro di telj. Ni sam psi ho log, ni sam tera pe ut. Ka da je mo ja su pru ga pre mi nu la, ja sam sa ti ma lu tao gra dom po ku {a va ju }i da smi slim ka ko }u sa op {ti ti dje ci da vi {e ne ma - ju ma mu. U svom o~a ju, u{ao sam u or di na - ci ju je dne psi ho lo gi ce i po tpu no je zbu nio svojim pi ta njem. U{ao sam po po mo}, ta ko, sa uli ce. I{ao sam i u Dom zdrav lja po po mo}, da pi tam za to {to im se de {a va no }u, ka ko da im ola k{am. Kod nas lju di ni su na vi kli da tra `e psi ho lo {ku po mo}, za to je to li ka sti gma, za to se dje ca pla {e po zi va u kan ce la ri ju {kol skog pe da go ga. Ja stvar no vje ru jem da ima na ~i na, ali ni sam si gu ran da dru gi to vi de. Svi idu na ne ku se kci ju, ne ku van nas ta vnu akti vnost, u~i te lji ce to po ti ~u. Sve tro je dje ce uklju ~e no je u rad ne kih se kci ja. Zar ne bi mo gao psi ho log, pe da go gi ca, ne ko, do }i na se kci ju, dru ga ~i je je kad se pri ~a sa njih tro je-~e tve ro, ne go sa ci jelim ra zre dom, a opet di je te ni je iz dvo je no? I zar se ne mo gu po zva ti ro di te lji sa is tim is kus tvom, na pra vi ti ne ke gru pe po dr{ke u {ko li, op}i ni, Cen tru za so ci jal ni rad... Zna te, kao one u ame ri ~kim fil mo vi ma? Zar su mo ja dje - ca stvar no je di na u gra du ko ji ma se to de si lo? Ka mo sre }e da je su. U vri je me u ko jem pos to je pro je kti, worksho po vi, igra oni ce i ra di oni ce za sve i sva kog, dje lu je za is ta ne vje ro va tno da uz stal ne pri ~e o me u vr{nja ~kom na si lju, to le ran ci ji pre ma dru gim i dru ga ~i jim, u pe da go {ke pla no ve i pro gra me ne mo `e - mo uba ci ti i pri ~u o tu go va nju, toj emo ci - ji sa ko jom se, ni mno go sta ri ji od je da na - est, de vet i se dam, te {ko zna ju no si ti.
slik& slika Odrekni se ma{te. [koluj se za rad. Prespava{ li `ivot Prevari}e{ glad.
espres sosvijet o obrazovanju, obrazovanje u svijetu Pripremila: Merima Dervi{i} ra de umje tnost, knji `e vnost, his - to ri ju, mu zi ku ili fi zi ku i he mi ju. Ja ko za go va ra i to da sva ko di je te tre ba da u~i da pro gra mi ra, a u~i - te lje/ice ko ji/e za zi ru od ovih akti - vnos ti upu }u je na ne ke ve oma ko ri sne i us pje {ne pro gra me za po ~e tni ke/ce. Pres ta ni te go vo ri ti Ne ide mi ma te ma ti ka! Rhett Al la in, pro fe sor fi zi ke na Uni ver zi te tu So ut he as tern Louisi - ana, za ma ga zin Wired pi {e o proble mu sa ko jim su se su o~i li/e njego vi/e stu den ti/ce bu du }i u~i te - lji i bu du }e u~i te lji ce u osno vnoj {ko li. Ka da im je za dao ma nje-vi - {e je dnos ta van pro blem za ~i je je rje {e nje bi lo po tre bno ra ~u na nje (si le) mno gi su se obes hra bri li, na vo de }i kao ra zlog to da im mate ma ti ka ni kad ni je i{la. U pri li ~no za ba vnom ~lan ku, pro fe sor Al la in obja{ nja va za {to ni ka da ne bi smo tre ba li po mi sli ti da nam ma te ma - ti ka ne ide: Ljud sko si bi }e? On da si i ne ko ko me ide ma te ma ti ka. Ma te ma ti ka ide svim lju di ma, i ne sa mo ma te ma ti ka, ne go i umje t- nost i mu zi ka, prav lje nje stva ri ili smi ja nje. Ili pla ka nje. Pro fe sor Alla in sma tra ka ko je bav lje nje i ra - zmi{ lja nje o ma te ma ti ci za je dni - ~ka crta svih lju di, te ka ko je bi ti u~i telj/ica i ima ti su pro tan stav ja - ko lo {e po na {e u~e ni ke/ce, ko ji ma }e mo vje ro va tno pre ni je ti ta kvo ra zmi{ lja nje. Nje gov je stav da dje ca svih uzras ta, bez ob zi ra na dob, tre ba da ra de ma te ma ti ku u {ko li, na is ti na ~in na ko ji tre ba da 44 Ka ko raz go vor o ro du i mo }i utje ~e na se ksu al no obrazovanje u {ko la ma Uko li ko se u se ksu al no obra zo va - nje uklju ~i raz go vor o ro du i mo }i, sma nju je se opa snost od tru dno }e i se ksu al no pre no si vih bo les ti za 80 %. To je za klju ~ak ne ko li ko savre me nih stu di ja, ko je po ka zu ju, izme u os ta log, da `e ne ko je tvrde da u ve zi ima ju ma nju mo} ne go nji hov par tner bi lje `e ve }u sto pu za ra `e nost HIV vi ru som, kao i dru gim se ksu al no pre no si - vim bo les ti ma; mla di }i ko ji se vo - de tra di ci onal nim prin ci pi ma mu - {kos ti ri jet ko ili ni ka ko ne ko ris te kon dom kao za {ti tu. Dru gim ri je - ~i ma, se ksu al no obra zo va nje pre - vi {e je fo ku si ra no na zdrav lje, a pre ma lo na uti caj sre di ne i od go ja. A bez svi jes ti o to me, pu ko po zna - va nje ~i nje ni ca ni je do vo ljno, izbo ri su ~es to, i o~i to, po gre {ni. Ame ri ~ka re pu bli kan ska stranka nas tav lja rat pro tiv nauke Na izbo ri ma pro {le go di ne naj ~e{ - }i od go vor ko ji su pri pa dni ci/e Repu bli kan ske stran ke da va li na pita nje u ve zi sa kli mat skim promje na ma bio je Ni sam nau ~nik/ca. Od go vor ko ji je bio do vo ljan da osvo je ve }i nu u oba do ma Kongre sa da nas zna ~i ne sa mo da ne - }e po dr`a va ti ra zvoj na uke, ne go da re pu bli kan ci po ~i nju rat pro tiv nje: ovih su da na usvo ji li odlu ku da NA SA-in bu d`et za is tra `i va - nje geo zna nos ti uma nje za tri stoti ne mi li ona do la ra. Ovo zna ~i da ne }e bi ti do vo ljno nov ca za is tra - `i va nje kli mat skih pro mje na i da ne }e mo ima ti pris tup klju ~nim infor ma ci ja ma ko je mo gu bi ti od veli ke ko ris ti u nji ho vom ra zu mi je - va nju, te da na pre dak ko ji je pos - ti gnut u po slje dnjih ne ko li ko gene ra ci ja mo `e bi ti to tal no po ni - {ten. Bi tno je na po me nu ti da ovakvom po li ti kom Re pu bli kan ska stran ka nas to ji po du pri je ti svo ju ide olo {ku agen du i ne gi ra ti da veli ki proi zvo a ~i (fo sil nih go ri va, na pri mjer), kao i mno ge dru ge ljud ske akti vnos ti, mi je nja ju kli - mu pla ne te na ko joj `i vi mo.
Efi ka sni na ~i ni za u~e nje i pam}e nje [ta je naj bo lja te hni ka pa m}e nja, bi lo da ste stu dent/ica ko ji/a po ku - {a va me mo ri zi ra ti {to vi {e gra di - va pred ispit, ili tu rist/ica ko ji/a po ku {a va na u~i ti osno vne fra ze na fran cus kom? To je pi ta nje pos - ta vio Uni ver sity ko led` u Lon do - nu. Od go vor je da se ne tre ba foku si ra ti na je dnu je di nu te hni ku us pjeh le `i u kom bi ni ra nju ne ko - li ko stra te gi ja kao {to su: pri hva ti - ti ono {to ne zna te: po gri je {i ti prili kom prvog po ku {a ja zna ~i bo lje na u~i ti za na re dni; pra ti ti tok svo - je me mo ri je: ne tro {i ti pre vi {e vreme na na pa m}e nje, pra vi ti ma le pa uze ka ko umor ne bi blo ki rao na {u uro e nu spo so bnost u~e nja; za mi{ lja ti u~e nje kao {ved ski stol, a ne kao obrok sa me ni ja: u~e nje tre ba da bu de ra zno li ka kom bi na - ci ja te ma i vje {ti na, sva koj od njih tre ba po sve ti ti odre en dio vreme na; pri ~a ti pri ~e: uko li ko, re ci - mo, u~i te no ve ri je ~i, smi sli te pri - ~u u ko joj }e te ih upo tri je bi ti. Uko li ko po sje ti te BBC-je vu stra ni - cu, mo `e te tes ti ra ti ove te hni ke pu tem prve ver zi je Me mri se aplika ci je za u~e nje i pa m}e nje. U~i ti se kre ta ti, kre ta ti se da bi smo u~i li: za {ta slu `i fi zi ~ko va spi ta nje U vre me nu ka da mje re {te dnje uti ~u po naj vi {e na pre dme te kao {to je fi zi ~ko obra zo va nje, umje t- nost ili mu zi ~ko, Gre gory Myer, di re ktor Cen tra za is tra `i va nje spor tske me di ci ne i pro fe sor na Ame ri ~kom ko le d`u spor tske medi ci ne, sma tra da je uvo e nje akti - vnos ti kao {to su pi sa nje ili ma te - ma ti ka na ~a so vi ma fi zi ~kog do nekle oprav da no, ali da bi bi lo mno - go je dnos ta vni je uves ti fi zi ~ku akti vnost na dru ge ~a so ve, jer ona po bolj {a va kon cen tra ci ju. On dr`i da se da na{ nja po li ti ka kre ira nja pla na i pro gra ma za fi zi ~ko va spi - ta nje u {ko la ma pre vi {e osla nja na is kus tvo odra slih (ni je dno di je te, ka `e on, ne }e od ro di te lja tra `i ti do zvo lu da iza e van i tr~i tri ki lo - me tra), te da bi smo tre ba li ~a so ve kre ira ti u na iz mje ni ~nim in ter va - li ma ko ji }e dje ci da ti do vo ljno prili ke za akti vnost i ko ji }e u is to vrije me bi ti za ba vni. Myerom tvrdi da se u dje ~i jim `i vo ti ma, u pe ri - odu izme u 5. i 7. go di ne de {a va je dna vrsta pre kre tni ce: u toj do bi dje ca pos ta ju svje sna na ~i na na ko ji se kre }u, odno sno, po ~i nju se po re di ti sa vr{nja ci ma i vr{nja ki - nja ma. Ona dje ca ko ja ima ju ra z- vi je ni je mo to ri ~ke vje {ti ne nas tav - lja ju bi ti akti vna i ~es to pos ta ju spor tis ti i spor tis tki nje, dok ona ko ja ima ju ma nje ra zvi je ne mo to - ri ~ke spo so bnos ti pos ta ju svje sna to ga i ne `e le se osra mo ti ti pred svo jim vr{nja ci ma i vr{nja ki nja - ma, pa se i pres ta ju ba vi ti fi zi ~kim akti vnos ti ma. Zbog to ga je, uko li - ko ste ro di telj, bi tno da in sis ti ra te da va {e di je te dio slo bo dnog vreme na pro ve de akti vno. [ko le gdje su a ci do ma ri/ke Por tal npr.org do no si pri ~u o neko li ko {ko la u ko ji ma se a ci bri - nu o ~is to }i. Je dna od njih je {ko - la Ar ma dil lo Tec hni cal In sti tu te, gdje a ci od 6. do 12. ra zre da je d- nom ili dva pu ta se dmi ~no u grupa ma ~is te odre e nu {ko lu. Akti - vnos ti tra ju po la sa ta i uvi jek na - kon pa uze za ru ~ak, a za da ci se ro ti ra ju, ta ko da ni ko ne mo ra sve vri je me ra di ti je dno te is to. Kim De Cos ta, di re kto ri ca {ko le, smatra da je ovo odli ~an na ~in da se dje ca na u~e od go vor nos ti pre ma okru `e nju. Za te `e za dat ke tu je i oso blje ko je se bri ne o odr`a va nju {ko le. \a ci ko ji ra de ve }i nu po sla {ko lu do `iv lja va ju kao ne {to svo - je, kon tro li ra ju je dni dru ge i ni ko ne za os ta je u iz vr{a va nju svo je du `nos ti. Autor tek sta pod sje }a da je u Ja pa nu pra ksa ~i{ }e nja {ko le ne {to naj nor mal ni je, upra - vo jer {ko la ne slu `i tek za u~e nje iz knji ga, ne go i u~e nje o to me ka ko pos ta ti ~lan(ic)om dru{ tva, kao i od go vor nos ti za na {a sop stve na dje la. Ro di te lji ovih {ko la ugla v- nom po dr`a va ju ovu pra ksu jer `e le kod dje ce ra zvi ti na vi ke ko je }e pri mje nji va ti i kod ku }e. 50 odli ~nih u~i te lja/ca Ro mu al do Vazquez Peñi je dan je od 50 naj bo ljih pro fe so ra u izbo ru Npr-por ta la. On je ve} 27 go di na li der izvi a ~a u oblas ti So uth Central u Los An ge le su, a ra di sa dje - ~a ci ma ko ji su ve }i nom iz si ro ma - {nih po ro di ca, ~es to sa sa mo je d- nim ro di te ljem i ko ji vrlo ~es to ilegal no bo ra ve u SAD-u. Ova kvi uslo vi `i vo ta naj ~e{ }e re zul ti ra ju ti me da se ovi dje ~a ci vrlo ra no pri dru `e ne koj od ban di. Romy, me u tim, po sao vo e izvi a ~a uzi ma ja ko ozbi ljno i pu tu je 90 kilo me ta ra ka ko bi or ga ni zi rao akti - vnos ti i pro vo dio vri je me sa ovim dje ~a ci ma. Ka kav je Romy u~i telj? Nje go vi u~e ni ci ka `u da je ne mi - lo srdan, da im ni ka da ne do pu {ta da odus ta nu, po na {a se kao njihov otac a i kon stan tno je u konta ktu sa nji ho vim ro di te lji ma. Na ra spo la ga nju im je 24 sa ta dne vno i je dno od pra vi la gru pe je da ga mo ra ju po zva ti uko li ko se na u u ne vo lji. Nji ho ve akti vnos ti uklju - ~u ju pla ni na re nje, pe ca nje ili pje - {a ~e nje, a uko li ko ne ki od mo ma - ka ne ma do vo ljno nov ca za ne ku od akti vnos ti, Romy se po bri ne da se taj no vac sku pi. Znam da mo ji izvi a ~i mo gu bi ti us pje {ni u bi lo ~e mu {to odlu ~e ra di ti. To i o~e ku - jem od njih, ka `e Romy. ŠKOLEGIJUM 45
CLICK&SCROLL skolegijum.ba O ~e mu smo pi sa li ovog prolje}a. Pra ti te nas on li ne. Obra zo vna po li ti ka Kud svi Tur ci... (Amer Ti kve {a) Ni ko, me utim, u tom ne vi di ni {ta pro ble ma - ti~no. Ili vi di, ali ne re agu je. Izu ze tak ko ji pot - vr uje pra vi lo je Ner min Bi se ko ji je na svom Fa ce bo ok pro fi lu kri ti ko vao odvo enje dje ce. Na pi sao je, izme u os ta log, i ovo, {to uz nje go - vu do zvo lu pre no si mo: Ne mam po tre bu ni ko - me do da tno obja{ nja va ti svo je mi{ lje nje jer se slu~aj do ta kao i me ne, ro di te lja dje~aka ko ji je bio je dan u mo ru dje~ice od 10 do 13 go di na u ~et vrtak u Ze ni ci. Odve den je pod oba ve zom pro vo enja nas ta vnog pla na i pro gra ma, a us - tva ri odve den je u PRE VA RU, ZA BLU DU i OPA SNOST, bez mo gu}nos ti da me ni kao ro di - te lju bu de pre do~en ra zlog odlas ka na taj skup SRA MO TE u srcu Bo sne. Odve den je da bu de MO BI LI SAN i da mu bu de NA RE\ENO ka da }e i ka ko ma ha ti zas ta vom Tur ske. [ta ura di ti? [ta po du ze ti? Od ko ga tra`iti od go vor nost za zlo upo tre blja va nje ro enog dje te ta? Ko jem siste mu? Ko joj in stu ti ci ji? Ko }e re ago va ti i ka ko }e re ago va ti? Obra zo vna po li ti ka Na si lje kao mje ra {te dnje (Ne nad Ve li~ko vi}) (...) Pre ve de no u ra zu mljiv je zik, ra ci ona li za ci - jom se pla ni ra po ve}anje bro ja dje ce u odje lje - nji ma. Ta ko }e se sma nji ti broj po tre bnih u~ioni - ca, ko je }e se on da va ljda mo}i iznaj mlji va ti (ot - ku plji va~ima pa pi ra?). Nas ta vni ci }e ra di ti vi {e, za is ti ili ma nji no vac, sre tni {to ga uop {te do bi - ja ju, {to ni su i sa mi za vr{i li na lis ti za od strel. Ho}e li i po li cij ske sta ni ce bi ti fi nan si ra ne na is - ti na~in: pre ma bro ju pri ve de nih? Je li ko li~ina mje ri lo kva li te ta, u po slo vi ma od ja vnog in te re - sa? Ho}e li i lje ka ri bi ti pla}eni pre ma bro ju paci je na ta? Po for mu li: kra}i pre gle di, vi {e pa ci je - na ta, ve}a pla ta? Je smo li za is ta gla sa li za lju de ko ji ova ko otvo re - no i be{}u tno ra~una ju na bi olo gi ju kao na rje - {e nje eko nom skih pro ble ma? Je li ba{ ta ko re~eno na izbo ri ma da bu du}nost pros vje te za vi si od brzi ne sta re nja pros vje tnih ra dni ka?
Nas ta vni~ka pi ta nja Crti ce o ri je~ima / 2. Ko lo ni ja (Sr an Ar ko{ i Enes Kur to vi}) (...) Sva ko svo enje slo`enog na je dnos ta vno, vi {e zna~nog na je dno zna~no, ma ko li ko zbog ogra ni~enog pros to ra i vre me na bi lo nu`no, dovo di u pi ta nje svoj ra zlog pos to ja nja, smi sao. Mra vi `ive u ko lo ni ja ma ka`emo, i: mno ge vrste glji va `ive u ko lo ni ja ma ka`emo, i p~ele i... i ra dni ci su ne kad `i vje li u ko lo ni ja ma zvanim ra dni~ke ko lo ni je i... Sve de mo li zna~enja ri je~i ko lo ni ja sa mo na ono iz na ve de nog obja{ - nje nja, va lja nam za klju~iti da mra vi i ne ke glji - ve i p~ele i... `ive u na se obi na ma na kon ko lo ni - jal nih ot kri}a. Gdje li su i ka ko pri je ko lo ni jal nih ot kri}a `i vje li? No va ~ita nja Na jek stre mni ja pu to va nja do {ko le (Prev. Me ri ma Der vi {i}) (...) Pre ma UNES CO iz vje {ta ju iz 2013. go di ne, 57 mi li ona dje ce ne ide u {ko lu, {to pred stav lja 11% uku pnog bro ja dje ce na svi je tu ~ija dob odgo va ra pe ri odu osno vne {ko le. Sko ro ~et vrti na te dje ce je po ha ala {ko lu i odus ta la u me u vre - me nu. Je dan od ra zlo ga je pre dug, pre kom pli - ko van i ~es to opa san put do {ko le (me u drugim ra zlo zi ma je i taj {to je u nji ho vim do ma}in - stvi ma po tre ban i nji hov do pri nos). Naj ve}i problem je taj {to pu te vi ko ji vo de do {ko le ~es to biva ju po plav lje ni, zbog ~ega pos ta ju opa sni i ne - pro ho dni. Na`alost, zbog to ga sve vi {e dje ce odlu~uje pres ta ti sa {ko lo va njem. U ovom ~lan - ku vam pred stav lja mo na jek stre mni ja pu to va - nja do {ko le na svi je tu. (...) Obra zo vna po li ti ka Dan bi je lih tra ka: Bu du}nost bez pro {los ti (Enes Kur to vi}) (...) Is to vre me no, ne koj dru goj pri je dor skoj dje - ci {kol skog uzras ta, nji ho vi ro di te lji, pri ja te lji, Fa ce bo ok, pop, gra do na~el nik ili ne ka pro~ita - na knji ga, da}e obja{ nje nje za {to ne ko {e ta sa bije lom tra kom, a ne ko ne. Iako se dje ca {ko lu ju u is tim {ko la ma, pri~e ko je do no se u {ko lu di ja - me tral no su ra zli~ite. [ko la se po pi ta nju do - ga aja iz ne da vnog ra ta ne izja{ nja va ni go to vo dva de set go di na na kon nje go vog, na zo vi mo to, za vr{et ka. U ud`be ni ci ma is to ri je/his to ri je/po - vi jes ti ko je sa da dje ca no se u svo jim tor ba ma jo{ uvi jek se pri~aju tri ra zli~ite pri~e, na pi sa ne po klju~u etno na ci onal nih po li ti~kih in te re sa, a iz pe ra do ma}ih mi nis tar sta va obra zo va nja. Da lje od ovog do ma}a pa met ni je mo gla. (...) Dne vni ci iz pros vje te Sta`u mo}, tru du banani ca (...) Ve li ki odmor. Uzi mam u`inu ko ja je ju tros bi la to pla. Hljeb je hla dan, ali osje}am nje go vu to pli nu. U zbor ni ci me ispi tu ju o ogle dnom ~asu, je dni pot vr uju do la zak, dru gi je dva ~eka - ju {es ti ~as, tre}i se smje {ka ju. Je dna iz sku pi ne tre}ih go vo ri: Ka ko }e{ ti ispu ha ti za ko ju go di nu... In to na ci ja nje ne re~eni ce je za je dlji va. (To ne pos to ji u je zi ku, ali ova ne do vr{e na re~eni ca je po zna~enju u`a sna, a po smi slu zla.) [ta }e tek re}i na kon ~asa? Iza {la sam va ni ra ni je ka ko je ne bih slu {a la. (...)
Ono si {ta je de{ Kad {pa ge te proc vje ta ju Ko li ko je va `no zna nje o proi zvo dnji hra ne? Enes Kurtovi} Klju ~na ri je~: Raj ~i ca ili pa ra dajz (So la num lyco per si cum L.) je dnogo di{ nja po vrtna bi ljka ko ja je bli `i sro dnik krum pi ru, jer pri pa da po ro di ci po mo }ni ca (So la na ceae). Na zi va se jo{ po mi dor, pa radajz, pa ra di `nik, zla tna ja bu ka, to mat, ja bu ~i - ca. Raj ~i ca se tra di ci o- nal no svrsta va u po - vr}e, no iz per spe kti ve bo ta ni ~a ra sma tra se vo }em. 48 U emi si ji Pa no ra ma bri tan ske dr`a vne tele vi zi je BBC, 1. apri la 1957. go di ne emito van je pri log o ber bi {pa ge ta na ju gu [vaj car ske. U pri lo gu je po ja{ nje no ka - ko su bla ga zi ma i is tre blje nje {pa ge ti nog `i {ka po vo ljno uti ca li na rast drve }a na ko jem ras tu {pa ge te, te da su uje dna ~e - nost du `i ne {pa ge ta i nji hov kva li tet ove go di ne nat pro sje ~ni. Na ra vno, ra di - lo se o prvoa pril skoj {a li, ko ju je tre ba lo na kna dno obja{ nja va ti hi lja da ma lju di ko ji su zva li BBC tra `e }i in for ma ci je gdje mo gu na ba vi ti sa dni ce {pa ge ti nog drve ta i tra `e }i uput stva ka ko da za sa de svo je {pa ge te. Kra va da je ~o ko la du Fas ci ni ra ne zna nje o ono me {to sva ko - dne vno je de mo i od ~e ga nam za vi si go - lo pre `iv lja va nje. Mo de ran na ~in `i vo ta je izme u pri ro de, ko ja da je hra nu, i ~o - vje ka, kao nje nog kon zu men ta, pos ta vio po li ce su per mar ke ta. Ubrza ni tem po ne os tav lja nam vre me na da po gle da mo iza tih po li ca, da po gle da mo ka ko je proi z- ve de na hra na ko ju ku pu je mo i ko ju je de - mo. Do vo ljno je da pra ti mo re kla me i da vje ru je mo de kla ra ci ja ma. Ako su u ra tu sa ra jev ska dje ca go vo ri la da mli je ko da ju Mer ha met i Crve ni kri`, da nas im mli je - ko da ju Kon zum i Bin go. U ovoj pri ~i kra - ve su li la bo je i da ju ~o ko la du. Do ma }a proi zvo dnja hra ne je si tna, ne or ga ni zo - va na, ne kon ku ren tna. Za to je de mo {lji ve iz ^i lea, kras tav ce iz Tur ske, ja bu ke iz Slo ve ni je i Polj ske.
U pe tom ra zre du, u okvi ru pre dme ta Pri ro - da pos to je te me: Zna - ~aj bi lja ka za ~o vje ka, Div lje i ga je ne bi ljke, Uz goj i za {ti ta bi lja ka i Uz goj i za {ti ta `i vo ti nja. Iz na slo va se vi di da se ra di o uop {te nim in forma ci ja ma, ko je bi dje cu tre ba le na u~i ti npr. ra zliko va nje div ljih od ga jenih bi lja ka, opi si va nje iz gle da i upo tre be bi lja - ka od stra ne lju di (Pri ro - da, NPP za 5. ra zred, Kan ton Sa ra je vo). Fotografija Lijevo: Kad na vrbi drenjku rodi gro` e paradajz. Park Mje{ovite srednje {kole u Sanskom Mostu, 2015. Gdje je nes tao pa ra dajz? Sta ri ji me u na ma jo{ uvi jek pam te vreme na ka da je pa ra dajz bio se zon sko po - vr}e, ko je smo mo gli ku pi ti od sre di ne ju - na (ra ni ma ke don ski) do po ~et ka kra ja sep tem bra (iz do ma }ih ba {ti). Pa ra dajz je bio me kan i brzo se kva rio na lje tnim vru }i na ma, ta ko da je na pi ja ~nim {tando vi ma mo gao bi ti tek dan ili dva. Pa ra - dajz iz tog vre me na imao je okus ka kav na {a nep ca da nas ri jet ko kad mo gu osjeti ti. Sad pa ra dajz mo `e mo ku pi ti to kom ci je le go di ne, uz bla go va ri ra nje ci je ne, ali uz kon stan tno od sus tvo do brog oku - sa. No vi hi bri di pa ra daj za da ju plo do ve ko ji od go va ra ju in te re si ma trgo vi ne: ima ju do bru otpor nost na tran sport, pri - vla ~an vanj ski iz gled i dug `i vo tni vi jek na po li ca ma su per mar ke ta. To su ka ra - kte ris ti ke ko je in te re su ju trgov ca i ko ji ma se proi zvo a~ mo rao pri klo ni ti ka ko bi pro dao svoj proi zvod. Ku pac mo ra da je - de, mo ra da ku pi hra nu, mo ra da iza be re od onog {to je po nu e no. A trgo vi na odre u je po nu du i tu se pri ~a za vrti u krug. Pra vi okus pa ra daj za i dru gog vo }a i po vr}a os ta je sa mo u sje }a nju sta rih gene ra ci ja. No ve ge ne ra ci je zna ju sa mo za okus su per mar ket ske po nu de. Ka ko ras te ki ki ri ki? Ko li ko no ve ge ne ra ci je uop {te zna ju o proi zvo dnji vo }a i po vr}a, ko ji sva ko - dne vno sre }u na svom ta nji ru? Da li nam dje ca zna ju ve zu izme u ~ip sa i krom pi - ra? Da li bi nas izne na di lo da ot kri je mo ka ko nam dje ca, odra sla i {ko lo va na u urba nim sre di na ma, `i ve u ubje e nju da pa ra dajz ras te na drve tu? Za {to bi se podra zmi je va lo da dje ca zna ju ka ko iz gle - da bi ljka pa ra daj za sa mo za to {to re do - vno je du nje gov plod? Da li je kus kus `i - ta ri ca ili vrsta tjes te ni ne? Da li zna te da je plod ki ki ri ki ja us tva ri ma hu na, ko ja se na kon cvje ta nja i opra {i va nja for mi ra nad ze mljom, a da po sli je pa dne na ze m- lju i proi zvo a ~i na njih na grnu ze mlju ta ko da ma hu na do zri je pod ze mljom? Da li zna te da sa mi mo `e te proi zves ti svoj ki ki ri ki u BiH? Nis te o to me u~i li u {ko li? Ud`be ni ~ko zna nje U ni `im ra zre di ma, u okvi ru pre dme ta Mo ja oko li na pos to je sa dr`a ji o vo }u i po - ŠKOLEGIJUM vr}u i o proi zvo dnji hra ne, sa ilus tra ci ja - ma naj va `ni jih vrsta. Ta ko bi u~e ni ci tre - }ih ra zre da na kon te me Zna ~aj bi lja ka u ishra ni lju di tre ba li bi ti ospo so blje ni za je d- nos ta vni je ra do ve u vrtu, vo} nja ku i na nji vi i da sa mos tal no ili u sa ra dnji sa dru gi ma uzga ja ju cvi je }e u u~i oni ci (Mo ja oko li na, NPP za 3. ra zred, Kan ton Sa ra je vo). U vi - {im ra zre di ma ta kvi su sa dr`a ji rje i, jer se va ljda sma tra da su dje ca ve} na u~i la ra zli ko va ti ja bu ke i kru {ke. In for ma ci je iz ud`be ni ka su sve {to obra zo va nje nu di. Ko `e li zna ti vi {e, ne ka ide kod ro dbi ne na se lo ili ne ka stu di ra agro no mi ju kad odras te. Ri jet ke su {ko le ko je ima ju vlas - ti ti vrt u ko jem u~e ni ci mo gu pra kti ~no ra di ti na proi zvo dnji vo }a i po vr}a. Ne - ma pros to ra, ne ma sred sta va, ne ma pla - na, ne ma vo lje. U vrtu na {eg obra zo va - nja, ne ma je ba{ pri no sna vrsta. [te ta {to ni je i jes ti va. Vrt u sva ko {kol sko dvo ri {te! U dru gom po lu go di {tu, u pe ri odu od febru ara do ju na ima do vo ljno vre me na da se or ga ni zu je sje tva ili sa dnja rot kvi ca, {pi na ta ili sa la te. Za to ~ak ni je po tre bno ni pu no pros to ra. Ogra di ti ma li dio {kolskog dvo ri {ta za ovu svrhu i ni je ne ka inves ti ci ja. I na ma lom pros to ru se, uz do - bru or ga ni za ci ju, mo `e proi zves ti ra zli ~i - to vo }e i po vr}e ili bar za ~in sko bi lje, za po ~e tak. Na in ter ne tu mo `e mo na }i uput stva o proi zvo dnji hra ne na bal ko - nu, pro zor skoj das ci ili u va za ma. Ur ba no vrtlar stvo je pos ta lo trend u ve li kim grado vi ma gdje lju di `e le na u~i ti ka ko se proi zvo di hra na, ka ko se ga je bi ljke, `e le jes ti ne {to {to su sa mi proi zve li, bez ob zi - ra sa ko jim se ogra ni ~e nji ma su o~a va li. Proi zvo dnji hra ne i is hra ni tre ba po sve ti - ti pu no vi {e pa` nje u sis te mu obra zo va - nja, jer se ra di o je dnoj od osno vnih `i - vo tnih po tre ba ~o vje ka. Bez tog zna nja pre pu {te ni smo ti ra ni ji tr`i {ta ko je nam odre u je {ta }e mo jes ti, ka kvog kva li te ta i po ko joj ci je ni. Bez tog zna nja vje ru je - mo re kla ma ma ko je nam pre po ru ~u ju vrhun ske proi zvo de i zdra vu hra nu, a na ~i jim de kla ra ci ja ma su se si tnim slo vi ma zbi li re do vi mis te rio znih E-bro je va. Bez tog zna nja mo `e mo pro gu ta ti sva {ta, pa i pri ~u da {pa ge te ras tu na drve }u. 49
Pri log re for mi {kol stva Ono crveno {to smrdi
Ne ki kru pni za kqu ~ci izve de ni iz je dne male fe mi nis ti ~ke an ke te Lejla Reko i Nenad Veli~kovi} Kqu ~na ri je~: Menstru aci ja ili mje se - ~ni ca mje se - ~no krva re we do ko - jeg do la zi pod utje cajem `li jez da s unutar wim lu ~e wem, pri ~e mu se slu zni ca ma - ter ni ce ko ja je bo ga ta krvnim `i la ma sva ki mje sec pri pre ma za pri mi tak oplo e - nog ja ja {ca i ako se to do go di do la zi do tru dno }e, dok u pro ti vnom slu zni - ca odu mi re i izba cu je se krva re wem. Krvare we je po sqe dwa fa za men stru al nog ci klu sa ~i je je pro sje - ~no tra ja we 28 da na, a prvi dan se ra ~u na od po ~et ka krva re wa. Mje se ~ni ca je pri rodna po ja va, a ne bo lesno sta we. Jav qa se kod `e na pri li kom odno sa sa mu {kar cem ili mo `da mje se ~no i to - kom go di ne par pu ta. Ot pri li ke mislim ta ko jer stvar no ni sam pu no ba{ upu }en u to... Sva ki mje sec u odre e nom pe ri odu, mo `e ka sni ti a mo `e i ra ni - je... To je ono crve no i ma lo vi {e smrdi... Ja ne znam {ta je to... Crve ne bo je, jav qa se sva kog mje se ca... kod djevoj ~i ca i dje vo ja ka ko je ima ju 15 go di - na... Krva re we kod `e ne, jav qa se kod dje vo ja ka od 15 do 16 go di na... Krva re - we `en skog spol nog or ga na... @e ne u tom pe ri odu ne `e le ima ti spol ni odnos sa mu {kar cem... Ci klus ko ji se jav qa kod `e na je dnom mje se ~no... pres ta je sa 40 go di na i to se zo ve klimaks... Znak pre las ka dje voj ~i ce u `e - nu... Mje se ~ni ci klus ili pra we ko je se jav qa sva kih 20 da na na kon sa zri je va - wa ja je ta; jav qa se u vi du krva re wa iz ro dni ce `e ne... Ovo su od go vo ri dva de set sre dwo {ko - la ca na pi ta we {ta je men stru aci ja. Bi ra li smo ih na su mi ~no. Pri {li bi - smo im, dok su sje di li u ka fi }u, ili na klu pi, ili pred {ko lom, u Tra vni ku, Ze ni ci, Ja bla ni ci, Sa ra je vu, Sre bre - ni ku. Iz gle da li su obi ~no, ta ko da vam ni po ~e mu ne bi u pro la zu pri vu kli pa` wu... Ure dno ne ure dni, s do brim tele fo ni ma, bez bri `ni, pu ni sa mo po uz - da wa, ra spo lo `e ni za sa ra dwu. Pi ta wu ŠKOLEGIJUM bi se ma lo za ~u di li, a on da pris ta li da uzmu upi tnik, po pu ne ga i po tpi {u. Nego do va we da ura de an ke tu, i ka da ga je bi lo, bi lo je uvi jek iza zva no is tim ra - zlo gom jer ne zna ju {ta je ta ~no i mo - gu na pi sa ti sa mo okvir no. Me u tim, popu wa va wu an ke te pris tu pi li su sa ozbi qno{ }u, tru de }i se da ono zna wa (pre tpos tav ki/pre dra su da) sklo pe u re - ~e ni cu. Htje li smo vi dje ti ka kvo je po - zna va we u ma wim cen tri ma pa smo te lefo nom na zva li je dnog sre dwo {kol ca iz Sre bre ni ka, obja sni li mu da ra di mo anke tu i pos ta vi li pi ta wa. Bio je to jedi ni usme ni od go vor pun po {ta pa li - ca i ne po ve za nih sin ta gmi ukrat ko, do ka za da je za te ~en pi ta wem o ko jem obi ~no ili ni ka ko ne ra zmi{ qa. Upi tnik se sas to jao od dva pi ta wa: [ta je men stru aci ja? (Obja sni te sa {to vi {e ~i we ni ca! Ka `i te ka da se jav qa i za {to!) Da li ste u~i li ili ~i ta li o men stru - aci ji? Ako jes te, gdje? Od go vo ri su i nas po ra zi li. To li ko da smo se bi mo ra li pos ta vi ti pi ta we za {to bi tre ba li bi ti dru ga ~i ji? Za {to bi mla di} ko ji ima 16 ili 17 go di na mo rao zna ti {ta je men stru - aci ja? Za to, vje ru je mo, {to bi ga po zna va we i ra zu mi je va we tog fi zi olo {kog pro ce - sa u~i ni lo bo qim si nom, bra tom, par - tne rom. U~i ni lo bi ga i od go vor ni jom oso bom, svje snom da su ne ka sta wa i po - na {a wa qu di, pa i we ga sa mog, po ve za - na sa ge ni ma i hor mo ni ma a ne sa vjerskim za bra na ma. Ot kri }e da je menstru aci ja sa vr{e no nor mal na i pri ro - dna po ja va (iako da le ko od to ga da je ugo dna) do ve lo bi ga, ako bi po {te no i lo gi ~no ra zmi{ qao, do za kqu ~ka da `e na ni je za tu po ja vu kri va, da se zbog we on da ne tre ba ni osu i va ti, a po go - to vo ne is kqu ~i va ti ili ka` wa va ti. Na pro tiv, shva tio bi da pri pa da vrsti ko ja se kao i sve dru ge vrste re pro du - ku je, ali da se od dru gih vrsta ra zli ku - je po to me {to je svo je ulo ge u re pro - du kci ji svjes tan. I {to kao svje sno bi - }e mo `e da odlu ~u je ka ko }e, s kim }e, ka da }e i ho }e li uop {te u to me da u~es tvu je. Ukrat ko, shva tio bi da ga po se bnim ~i ne zna we o svi je tu i slobo da odlu ~i va wa. 51
U dva klika Ako ne zna te ka ko da u u~ioni ci kao pros vje tna ra dni ca za po~ne te raz go vor o men stru aci ji, po~ni te od pri~e o dru{ tve nim mre`ama i pje sni ki nji Ru pi Ka ur. http://www.ru pi ka ur.com (klik) Gal lery (klik) 23. mart 2015. Ali ci je li pret ho dni pa sus mo gao bi se pre ba ci ti i u `en ski rod. Spol ne uti ~e na lo gi ku ar gu men ta. Osim {to pro mi je we na per spe kti va ot kri va u sli ci vi {e de ta qa: te ret men stru aci - je kao ne ~eg sra mo tnog, uz ci je li niz dru gih pra kti ~nih sva ko dne vnih po te - {ko }a ko je su po sqe di ca ta bu izi ra wa qud ske se ksu al nos ti. Za to je prvom pi ta wu u an ke ti do da no ono o izvo ri ma wi ho vih sa zna wa o men stru aci ji. Od go vo ri na we ga proka zu ju {ko lu kao mjes to {i re wa i ut - vr i va wa ne zna wa, su o~a va ju }i nas ne sa pi ta wem {ta se u {ko li u~i ne go {ta se u {ko li NE u~i. Iz te per spe - kti ve sa gle da no, {kol stvo se ja sno pre po zna je kao ide olo {ki apa rat. Jo{ uvi jek to ni smo spo mi wa li u {ko li... Ni smo spo mi wa li u {ko li... Spo mi wa li na ~a so vi ma hi gi je ne... U sre dwoj {ko li ni smo ni {ta u~i li o to me... Spo mi wa li na ~a su bi olo gi je... Iz uxbe ni ka za bi olo gi ju... U {ko li, na ~a su bi olo gi je. Spo mi wa li smo i na odje qen skoj za je dni ci i na vje ro na uci... Od go vo ri sre dwo {ko la ca uka zu ju na ba rem dva ko ra ka ko je re for ma {kolstva mo ra pre du ze ti. Bu du }i da su me tod i obim anke te da le ko od stan dar da ko ji bi osi gu ra li neo spo ri ve za - kqu ~ke, wu ov dje tre ba ~i ta ti kao ilus tra ci ju po tre be za refor mom {kol stva, na ko ju ukazu ju mno ga dru ga is tra `i va wa i ana li ze nas ta vnih pla no va, pro gra ma, uxbe ni ka, po li ti ka i pra ksi. (Vi di i na: www.sko le - gi jum.ba > Bi bli ote ka > Is tra `i - va nja i ana li ze.) Ge ne ra li za ci je ko je da je mo u ko men ta ru izvede ne su iz te obi mne gra e. Prvo, po tre bno je prei spi ta ti i re de - fi ni sa ti po zi ci ju i ulo gu re li gi je u obra zo va wu. Ni gdje kao u ve zi sa te - mom se ksu al nos ti ni je to li ko o~i to s ko li ko ne zna wa i pre dra su da re li gi ja u {ko li sa bo ti ra ra zu mi je va we stvarnos ti. Dru ga ~i je re ~e no: {ko la tre ba pres ta ti bi ti mjes to gdje se pre dra su - de proi zvo de i ut vr u ju. Dru go, umjes to da tr~ka ra za tr`i - {tem, {ko la se mo ra po ~e ti ba vi ti ~o vje kom. Umjes to {to ra zvi ja i tre ni - ra ra dnu dis ci pli nu ko ja si ro ma {nu ve }i nu vo di mo der nom ro bo va wu, {ko - la sve svo je pro gram ske sa dr`a je tre - ba us mje ri ti i sa mje ra va ti qud skim vri je dnos ti ma slo bo di, je dna kos ti, sa ra dwi, kre ati vnos ti... Mla di} za ko ga je men stru aci ja ono crve no {to ma lo vi {e smrdi ni je u svom od go vo ru re kao sve {to o men stru aci ji zna. Kao {to vje ro va tno ni je re kla ba - rem jo{ po lo vi na pre os ta lih an ke ti - ra nih. Iako su ima li vre me na da ra zmisle i ni su bi li pod pri tis kom da mo ra - ju od go vo ri ti, oni se ni su za da li (ulo - `i li trud) ni ti se udu bi li u pro blem. Pro fil {ko la an ke ti ra nih u~e ni ka: op}a gi mna zi ja, me dicin ska {ko la, te hni ~ka {ko la, ugos ti teq sko-tu ris ti ~ka {ko - la, stru ~na za nat ska {ko la, ma - {in ska te hni ~ka {ko la, ugos - ti teq ska {ko la, in dus trij ska {ko la, eko nom ska {ko la. Uko li ko je ra zlog to me da pi ta we ni su do `i vje li kao va `no, on da nas to opet vra }a na {ko lu, odno sno na wen tre tman qud ske se ksu al nos ti kao ne ~eg ne bi tnog ili pro ble ma ti ~nog. Opas ka je dnog anke ti ra nog, da su iza {li s ~a sa bi olo gi - je kad se o toj te mi raz go va ra lo, ne oprav da va ni we ga ni {kol stvo, ali odgo vor nost prea dre si ra na nas ta vni ka (ili nas ta vni cu). We go va (we na) spre m- nost da sa vlas ti tim pre dra su da ma i nezna wem upa da u pra zni ne ko je os tav qa ju lo {i uxbe ni ci i nas ta vni pla no vi i pro gra mi gla vni su ra zlog da se oni rede fi ni {u i po ve `u s vri je dnos ti ma. U bo san skim u~i oni ca ma fe mi ni zam jo{ uvi jek go vo ri {a pa tom. Sve den na sle {o va we ro dnih nas ta va ka u uxbe ni - ci ma, on kao da je zas tao zbu wen izme u pa tri jar hal ne lo jal nos ti na ci ji, vje ri i tra di ci ji s je dne stra ne i pos tmo der - nog te orij skog dis kur si ra wa s dru ge. Za bav qen sur fa wem po svo jim va lo vi - ma, fe mi ni zam pro pu {ta da vris kom pre ki ne nas ta vu ko ja ga igno ri sa wem po ni {ta va. Bit ku ko ju vo di ne mo `e do bi ti bez ovih dva de set dje ~a ka. 52
eti ka&lin gvis ti ka Ro dno osje tlji va u~i oni ca
Za {to bi pi ta nja upu }e na s ka te dre a ci ma treba la bi ti i u `en skom ro du? [ta se u tom suprot stav lja nju iner ci ji gu bi a {ta do bi ja? Koliko je is kre no za go va ra nje so ci jal ne pravi~nos ti ne pra vi ~nim je zi kom? Sandra Zlotrg Klju ~na ri je~: Fe mi nizam na ziv za sku pi nu ide olo gi ja i po li ti ~kih po kre ta ko ji ma je cilj po bolj {a nje po lo `a ja `e ne u dru{ tvu, odnosno izje dna ~a va nje pra - va `e na s pra vi ma mu - {ka ra ca. Fotografija Lijevo: @dralovi, Bosanski kulturni centar, Sarajevo, april 2015. Izlo`ba radova aka Prve gimnazije u Sarajevu, u klasi profesora Oskara Prebani}a ŠKOLEGIJUM U{la sam u u~i oni cu (8. ra zred), re kla: Do - bro ju tro, a za tim ih upi ta la: Jes te mi se naspa va le? Dje ~a ci su se na {li uvri je e ni za {to pi tam sa - mo dje voj ~i ce, jer ni su odmah shva ti li da je pita nje u `en skom ro du za to {to je ve }i na djevoj ~i ca u ra zre du. On da sam preo bli ko va la re ~e ni cu i pi ta la: Jes - te mi se na spa va li? Pi tam li sad sa mo dje - ~a ke ili i dje ~a ke i dje voj ~i ce? Sve, bio je od go vor, ali mo `da i sa mo dje ~a ke... I to je za pra vo bio po ~e tak sa ta o kon gru en ci ji, i o to - me za {to se mu {ki rod po dra zu mi je va za ve }i - nu, ~ak i ta mo gdje su dje voj ~i ce u ve }i ni, kao kod nas u ra zre du. I ne sa mo da je ovo odli ~an uvod za le kci - ju o kon gru en ci ji, ne go je sja jan po ~e tak za pri ~u o ro dno osje tlji vom je zi ku i o to - me {ta nas ta vni ci i nas ta vni ce mo gu na ~a - su ura di ti ka ko bi pod sta kli ras pra vu o ravno pra vnos ti i ne dis kri mi na ci ji u je zi ku. Ta ko sam za mo li la jo{ dvi je ko le gi ce da ura de sli ~an ek spe ri ment. U osmom ra z- re du dru ge osno vne {ko le nas ta vni ca ni je do bi la ni ka kve rea kci je od u~e ni ka i u~e - ni ca na pi ta nje da li su ura di le za da }u i na - u~i le sve {to im je po tre bno. Tek na tre }e sli ~no pi ta nje je dan dje ~ak je gla sno odgo vo rio JE SAM. Kao i u pret ho dnom slu - ~a ju, dje ~a ci su se osje }a li is klju ~e nim. Zaklju ~ci sa ~a sa bi li su da bi im bi lo pre vi {e te - {ko kad bi se jo{ i to uba ci lo u raz go vor, ali da dje voj ~i ce ne bi ima le ni {ta pro tiv. Jo{ i to signa li zi ra pre op te re }e nost dje ce pra vi li ma i za ko ni ma. Me u tim, upra vo ova ras pra - va po ka zu je ka ko se tim pra vi li ma tre ba pris tu pi ti. Ko ri {te nje obli ka u `en skom ro - du ka da go vo ri mo o gru pi `e na, ili o gru - pi gdje su ve }i na `e ne, tre ba bi ti po slje di - ca shva ta nja da se `e ne ne mo gu po dra - zu mi je va ti u mu {kom ro du, te da se ravno pra vnost ko joj te `i mo u dru{ tvu tre ba odra `a va ti i u je zi ku ko ji ko ris ti mo. Zbu nje nost je rea kci ja s ko jom se dru ga ko le gi ca su sre la u dva odje lje nja prvog ra zre da je dne te hni ~ke {ko le. U je dnom ra zre du, gdje su svi u~e ni ci, je dan dje ~ak se gro ho tom na smi jao. Dru gi je ko men - ti rao da mu je to sim pa ti ~no i za ni mlji vo te da ne bi imao ni {ta pro tiv da se nas ta - vi. U dru gom ra zre du, gdje ima i u~e ni ca, nji ma je bi lo dra go. I svi su se, i u~e ni ce i u~e ni ci, na kra ju slo `i li da je ure du i da ni ko ga ne ugro `a va ko ris ti ti `en ski rod za gru pe gdje su `e ne u ve }i ni. Go vo ri ti o ro dno osje tlji vom je zi ku zna - ~i go vo ri ti o gra ma ti ~kim pra vi li ma, o dru{ tve nim kon ven ci ja ma i o vje ro va nji - ma ko ja je zi kom po sre du je mo. Gra ma ti ~ko pra vi lo ka `e da se su bje kat i pre di kat mo ra ju sla ga ti u ro du i bro ju. U ~e mu se ne sla `u su bje kat i pre di kat u ovoj re ~e ni ci: Mir ja na i Di ja na su oti {li pra - vo ku }i po sli je {ko le? U ro du. One su oti {le. Dje ca su se igra li? Ne, ne go: Ona su se igra la. Ja sno nam je, za kon eko no mi - ~nos ti u je zi ku (u spre zi sa za ko nom analo gi je) dje lu je ta ko da gra ma ti ~ke obli ke po je dnos tav lju je mo: kao {to kon di ci onal pra vi mo po je dnos tav lje no sa: ja bi, tibi, mi bi, ta ko i pro {lo vri je me po je dnos tav - lju je mo u o, la, lo, li. Kad se uzme u ob zir da ri jet ko ko ris ti mo lo, na kra ju se sve svo di na: o, la, li (ja sam na u~io/la, ti si na - u~io/la, on je na u~io, ona je na u~i la, mi smo na u~i li, vi ste na u~i li, oni su na u~i li). Sad kad smo uvi dje li da pos to ji gra ma ti - ~ki oprav da na ten den ci ja i da }e ona za pe de set, sto go di na pos ta ti pra vi lo, os ta - je nam da ra zmo tri mo {ta to u dru{ tvu zna ~i. U dru{ tvu, kad ka `e te ti bih, ot kri va te da se tru di te go vo ri ti stan dar dnim je zi kom, ali nes vje sno izra `a va te frus tra ci ju pra vili ma ko ji ma su vas for si ra li u {ko li... Pi ta la sam tri dru ga ri ce, u~e ni ce 6. ra zre - da, ka ko one pri ~a ju o se bi: da li ka `u ju - ~er smo i{le na kurs en gles kog ili ju ~er 55
Fotografija Gore: Primjer rodno neosvije{tenog ud`benika. Nedostaje: ja bih ~itala, ti bi ~itala; mi bismo ~itale, vi biste ~itale. Vi{e u tekstu Jezi~ki placebo za dijasporu na Skolegijum.ba 56 smo i{li na kurs. Je dna je odmah re kla pa ni smo mi mu {kar ci, ka `e mo mi smo i{le. Dru ga ju je is pra vi la uz ko men tar, kad bo lje ra zmi sli, mi sli da ipak ka `u i{li. Umjes to o ana lo gi ji i eko no mi ~nos ti, mo - gli bi smo go vo ri ti o na vi ci. Mu {ki rod u mno `i ni ko ris ti mo ka da upu }u je mo na gru pu mu {ka ra ca ili na mi je {a nu gru pu. Po na vi ci, on da, i ka da go vo ri mo o gru pi pri ja te lji ca, ko ris ti mo mu {ki rod. Iz na vi - ke ko ris ti mo i za mje ni cu oni ka da upu }u - je mo na dje cu. Skre nu ti pa` nju na to dje voj ~i ca ma je d- na ko kao i dje ~a ci ma ne zna ~i sa mo u~i ti ih ka ko je pra vil no ne go i ka ko je pra ve dno. Ma li je to uvod u le kci ju da bi ti dje voj ~i - ca, dje voj ka, `e na ni je ni {ta ne ga ti vno, lo {e, ma nje... Da bi ti dru ga ~i ji (dje voj ~i - ce od dje ~a ka, ne ke dje voj ~i ce od dru gih dje voj ~i ca itd.) ne zna ~i ima ti ma nje mo - gu }nos ti u `i vo tu. Go vo ri ti o vi dlji vos ti `e na u je zi ku ta ko - er zna ~i i otva ra ti mo gu }nos ti da se dru - ge per spe kti ve ~u ju. Ko le gi ca s po ~et ka pri ~e ka `e ka ko sa da, go di nu da na na kon le kci je o kon gru en ci ji, nje ni a ci ko ris te ko rek tne izra ze i is prav lja ju je dni dru ge. Ona in sis ti ra na to me i ko ris ti du ple izra - ze u~e ni ci i u~e ni ce, auto ri i auto ri ce pje sa - ma. Te me za pi sme nu uvi jek pi {em na plo ~i ta ko: Pri ja telj/pri ja te lji ca iz mo je klu pe, i sli - ~no... Ka `e ka ko im je je dnos ta vno u{lo u uho te su pos ta li osje tlji vi ji. ^ak im je i izazov da pi {u iz dru ge per spe kti ve pa ta ko djevoj ~i ce u pi sme nim vje `ba ma pi {u u mu {kom ro du, tj. pri po vje da~ je u mu {kom ro du, i obra tno. Nas ta vni ce (i nas ta vni ci) su te ko je mo gu mi je nja ti go vor nu pra ksu svo jih u~e ni ka i u~e ni ca. To mo gu ura di ti ta ko {to }e se po ~e ti obra }a ti i u~e ni ca ma i u~e ni ci ma, {to }e pri mje re za vje `be na ta bli pi sa ti ta - ko da su bje kat ne ka da bu de u mu {kom, ne ka da u `en skom ro du (kao {to se tru de da ime na ne bu du je dnoe tni ~ka), {to }e na osno vu tek sto va iz knji `e vnos ti po ti - ca ti dis ku si je o dis kri mi na ci ji ko ju dje ca `i ve. Tek kad kri ti ~ki pro mi sli mo o svojim je zi ~kim pra ksa ma i tek kad se be po - ~ne mo mi je nja ti, mo `e mo uo~a va ti i nedos tat ke u ud`be ni ci ma, 1 te se kri ti ~ki pos tav lja ti i pre ma dru{ tvu. A on da ga i mi je nja ti. Svo je sam sa go vor ni ce, dva na es to go di{ - nja ki nje, pi ta la {ta `e le bi ti kad za vr{e {ko lu i {ta su nji ho ve ma me po za ni ma - nju. Je dna je re kla da je nje na ma ma farma ce ut ski te hni ~ar, dru ga da su nje ni rodi te lji obo je eko no mis ti, a ma ma tre }e djevoj ~i ce je u~i te lji ca. Je dna `e li bi ti zu ba ri ca ili odboj ka {i ca, dru ga di zaj ner en te ri je ra, a tre }a ni je si gur na. @e lje la bi se ba vi ti umje tno{ }u, ali od to ga ne ma ni {ta. U raz go vo ru ko ji ni je tra jao vi {e od 15 mi nu ta do ta kle smo se svih ar gu me na ta i pro tu ar gu me na ta ko ji se po te `u u ras - pra vi o upo tre bi za ni ma nja u `en skom ro du. Prvi od go vor na mo je pi ta nje za {to nam je nor mal no da ka `e mo da je T-ina ma ma u~i te lji ca, a S-ina da je te hni ~ar bi la je da su to ra zli ~i ti po slo vi. A po tom: ka - ko je ne ko mo `da na vi kao da je bi ti u~i - te lji ca `en ski po sao (u nji ho voj {ko li ima vi {e u~i te lji ca i nas ta vni ca); ka ko su ne - kad mu {kar ci bi li pri vi le go va ni a vi {e ni - su (pa sad ima i `e na ko je se ba ve eko no - mi jom); ka ko one ni kad ni su ~u le te hni - ~ar ka. Za ni mljiv je ar gu ment da je uobi ~a je no da se oblik u mu {kom ro du ko ris ti kao na ziv pro fe si je. Da bi T-ina ma ma vje ro - va tno ko ris ti la u~i telj kad bi do {la u op}i nu i ne ko je pi tao za za ni ma nje. 1 Vidjeti vi{e u: D`enana Husremovi} et al. (2007). Obrazovanje u Bosni i Hercegovini: ^emu u~imo djecu? Analiza sadr`aja ud`benika nacionalne grupe predmeta. Sarajevo: Fond otvoreno dru{tvo Bosna i Hercegovina. Dostupno na: www.skolegijum.ba -> Biblioteka -> NPP i ud`benici. Lamija Begagi} (2013). @ena, majka, u~iteljica. [kolegijum. Dostupno na: http://skolegijum.ba/tekst/index/271 Svetlana \urkovi} (2010). 1 + 1 = 0: Analiza srednjo{kolskih ud`benika o LGBTIQ pojmovima u Bosni i Hecegovini. Sarajevo: Udru`enje Q. Dostupno na www.skolegijum.ba -> Biblioteka -> NPP i ud`benici
Fotografija Gore: Primjer hiperkorekcije, pretjeranog primjenjivanja pravopisnih pravila koja se kose sa uobi~ajenom govornom praksom. De{ava se u formalnim situacijama, kakva je ispit, kada govor ni - ca/go vor nik `eli pokazati svoju obrazovanost. \a ci (= u~e ni ci i u~e ni ce) dru ge nas ta - vni ce sma tra ju da ba{ i ni su li je pe ri je ~i kao voj ni ki nja te da ne zna ju ka ko bi napra vi li `en ski rod od ak ili ku pac. (Ne mo ra mo izvo di ti, mo `e mo ko ris ti ti u~e - ni ca i mu {te ri ja). Ar gu ment da je ne ki oblik ~u dan, ne li jep, nez gra pan i sl. ni je lin gvis ti ~ki ar gu ment po {to ri je ~i ne mo `e mo di je li ti na li je pe i ru `ne. Mo `e mo prei spi ta ti svoj odnos pre ma tim ri je ~i ma i nji ho vu fun kci ju. Te - hni ~ar ka i voj ni ki nja, se kre tar ka i bor ki - nja izve de ne su po pra vi li ma tvor be kao tra var ka i bo gi nja. Dru go je pi ta nje za {to mi ni smo ~u li ra ni je ili pros to ni smo na vi kli na te hni ~ar ke i voj ni ki nje. Osim {ko le, i me di ji pre uzi ma ju od go vor nost za uspo ra va nje ovog pro ce sa. Dje voj ~i ce su do bro pri mi je ti le da da nas `e ne obav lja ju (sko ro) sve po slo ve je dna - ko kao i mu {kar ci. Je zik ne pra ti u sto pu sve dru{ tve ne pro mje ne. ^ak im se i opi - re. Dis ku si ja o na ~i ni ma ime no va nja `e - na ko je obav lja ju ne ku fun kci ju ili ima ju ne ko za ni ma nje mo `e se kod nas pra ti ti in ten zi vni je od 50-ih go di na 20. sto lje }a. Lin gvis ti su ima li di le mu da li ko ris ti ti obli ke kao dru ga ri ca di re ktor ili di re kto ri ca. Oprav da nje ko je su svi lin gvis ti stru ktu - ra lis ti ko ris ti li jes te da je mu {ki rod ge ne - ri ~ki te da se za na ziv za ni ma nja/ti tu le tre ba ko ris ti ti mu {ki rod ~ak i ka da se odno si na `e nu. Stru ktu ra lis ti ~ki pris tup zane ma ri vao je dru{ tve nu vri je dnost pre - dlo `e nih pra vi la. Em pi rij ska is tra `i va nja 2 go vor ne pra kse, sa dru ge stra ne, po ka - zu ju da se obli ci u `en skom ro du vi {e koris te me u obra zo va ni ma na se lu ne go u gra du te da je op}e ni to upo tre ba po ve - za na sa ti pom si tu aci je. Da kle, {to je vi {i ŠKOLEGIJUM ste pen zva ni ~nos ti si tu aci je, to go vor ni ci i go vor ni ce vi {e za ne ma ru ju svoj je zi ~ki osje }aj po vo de }i se pra vi li ma je zi ~kih stru~ nja ka. Ovo se vrlo je dnos ta vno mo `e pro vje ri ti u pra ksi. Ka da se obra }a mo nas ta vni ci ili pro fe so ri ci, uvi jek joj se obra }a mo u `enskom ro du. Ka da pi {e mo na ma tur skom, di plom skom ra du ko nam je men to ri ca, pi {e mo pro fe sor (i men tor). Na da lje, u svako dne vnom go vo ru igra mo se sa je zi kom pa ka `e mo dru ga ri ci da je ma her ka, zmaji ca, maj sto ri ca. A na ~a su ne zna mo ka ko re }i `e na he roj. Upra vo je po en ta u tom osje }a ju ko ji ima mo za je zik, a ko ji se, na `a lost, {kolskim pla nom i pro gra mom za je zik sputa va. Ako se slo `i mo da je odli ~no da `e - ne obav lja ju di zaj ner ske, me di cin ske, umje tni ~ke, i uos ta lom sve po slo ve ko je po `e le, on da }e od go vor na pi ta nje ka ko te `e ne ime no va ti do }i sam po se bi. Va - `no je ra zu mje ti da pi ta nje da li nam je va `ni ja eko no mi ~nost u je zi ku ili vi dlji - vost `e na i nji ho vog ra da je zi kom ni je sa - mo lin gvis ti ~ko pi ta nje. Ko ris te }i nji hov ar gu ment pi ta la sam tri dru ga ri ce za {to on da ako i `e ne mo gu bi - ti (ako je su) te hni ~ar ke, eko no mis ti ce, dizaj ne ri ce, zu ba ri ce, u~i te lji ce za {to ne bi smo ta ko i go vo ri le. Uvi jek. Ni su ima le ni {ta pro tiv. Zna ~i, on da, na tje le snom kad igra mo odboj ke, mi smo te hni ~ar ke i di za ~i ce i sve? Ta ko je! Le kci ja iz je zi ka da ne ma ni lin gvis ti ~kih ni dru{ tve nih ra zlo ga za {to `e ne ne bi mo gle bi ti ra vno pra vne u je zi ku je dna ko kao u dru{ tvu za vr{i la se a da ni sam, ni se bi ni nji ma, od go vo ri la na pi ta nje za {to u na {em dru{ tvu ne ma svrhe za no si ti se ide jom da bu de te umje tni ca. ^ak ni ka - da ima te dva na est go di na. 2 Svenka Savi} (1996). Jezik i pol (II): istra`ivanja kod nas, @enske studije, br. 2. Dostupno na: http://www.womenngo.org.rs/sajt/sajt/izdanja/zenske_studije/zs_s2/svenka.html 57
No gom u fu tur Si es ta na ~a su li ko vnog Za {to je ne mo gu }e za mi sli ti ud`be nik li ko vne kul tu re sa ovom sli kom u sa dr`a ju? Nenad Veli~kovi} Klju ~na ri je~: Oda lis ka ro bi nja u sul ta no vom ha re mu, u sli kar stvu, po se bno u 19. vi je ku, ~est ori jen tal ni mo tiv. 58 Za {to je ne mo gu }e za mi sli ti ovu sli ku u ud`be ni ku li ko vne kul tu re? Za to, jav lja se hor pu ri tan skih nas ta - vni ka, {to je `e na na sli ci go la, vi di joj se gu za, a to pre ma dres-ko du bh. obra zo - va nja ni je do zvo lje no. Da, od go va ra mo mi, ali dres-kod se odno si na lju de ko ji ula ze u {ko lu, ne na umje tni ~ka dje la. Kad bi va `io na taj na - ~in, a ci nam se u {ko li ni ka da ne bi sre - li s Ru ben som, Ti ci ja nom, Ra fa elom, Goge nom, Pi ka som, Mo di lja ni jem... da ne na bra ja mo.. Ni je Ru bens sa mo gu zi ce sli kao, jav lja se opet hor. Ni je gu zi ca je di ni mo tiv u slikar stvu. Ni je je di ni, ne odus ta je mo ni mi, ali ni je ni be zna ~a jan. Uos ta lom, ne ra di se tu o gu zi ci, ne go o na gom ljud skom tije lu. Izos ta vi ti iz pre gle da is to ri je sli karstva oda lis ke, zbog go lo ti nje, ne po {te no je. Je dna ko kao {to bi bi lo ne po {te no iz sve tih knji ga izos ta vi ti one di je lo ve gdje se po zi va na ubi ja nje ne vjer ni ka. Sa mo {to je eto na ma gu zi ca ve }i pro blem od vje {a nja, gi ljo ti na, lo ma ~a i stre lja ~kih stro je va. Do bro, odlu ~u je ma lo da po pus ti pu ri - tan ska bra ti ja, ali je dno je Ru bens, a dru - go ova por no gra fi ja. Na ovoj sli ci, ko ju je ne mo gu }e za mi sli ti u na {em ud`be ni ku li ko vne kul tu re, prvo {to pa da u o~i jes te da akt pu {ta vje tro ve. Prdi, is prav lja mo ih mi, a oni se ru me - ne i pu }e us ta. Ali ima smi sla to s vje tro - vi ma, jer nas oni pod sje }a ju na dru gi je - dan ~u ve ni akt, Bo ti ~e li je vu Ve ne ru ko ja se ra a iz pje ne. Ta mo oni, na lik ovim an -
Fotografija Lijevo: Arthur Berzinsh, SIESTA, digital photo painting, 2012. Gore: Rafael, Sikstinska Madona (c. 1512-1514), ulje na platnu, 265 x 196 cm, Gemäldegalerie, Drezden el ~i }i ma, pu {u u ta la se, ko ji Ve ne ru u {ko ljki no se ka oba li. A ov dje su ovi an - el ~i }i vi {e na lik onim Ra fa elo vim, ko ji odoz do s do sa dom gle da ju u Ma do nu s Isu si }em u na ru ~ju, na je dnom zi du Drez den ske sta re ga le ri je. Eto, Ma do nu mo `e mo za mi sli ti u na - {em ud`be ni ku, kli ma ju odo bro vo lje no pu ri tan ci. I mi, ali ne zbog Ma do ne, ne go zbog ta dva kri la ta dje ~a ka, sli ~nih hi lja da ma dru gih, ko ji se is to ta ko upra vo sa da do - sa u ju u za dnjim klu pa ma ste ril nih u~i - oni ca. I za mi{ lja mo ~as, s tim ud`be ni - kom ko jeg je do zvo lje no za mi sli ti, i s tim dje ~a ci ma ko ji se po za di do sa u ju, na ko jem }e se go vo ri ti o umje tnos ti i o dosa di. I o {ko li i o do sa di. ŠKOLEGIJUM Ka kve ve ze ima do sa da sa nas ta vnim pla nom i pro gra mom, ~u je se opet frktanje u ho ru. Su {tin ske. Taj je plan i pro gram zas ta rio, spo ro vo zan, glo ma zan, mi li on svje tlo snih go di na da le ko od in te re sa i po tre ba dje ce ko ju mu ~i. Dje ca ras tu ra ju na smar tfo ni - ma, a u {ko li im obja{ nja va ju ka ko se diske ta stav lja u kom pju ter. A eto, ba{ je to Ra fa elo na crtao, pri je 500 go di na! Dje cu ko ja se do sa u ju jer ih gnja ve i na me }u im ka ko da mi sle i da se po na {a ju. A {ta je dru go u~e nje ne go na me ta - nje? Izbor, slo bo da izbo ra. U~e nje je pru `a - nje pri li ka da se slo bo dno bi ra. Izme u vi {e op ci ja, po {te no po nu e nih. Na pri mjer? Na pri mjer, izme u pra va da se vje ru je u bo ga i pra va da se ne vje ru je. Izme u pra va da se vo li umje tnost i pra va da se ne vo li. Glu ho bi lo, pu-pu-pu, po di `e se hor na za dnje no ge. Stra {no! U {ko li da dje ca ne vo le umje tnost! Zar bi iko nor ma lan to i po mi slio, a ka mo li do zvo lio? Eto, vi nis te po mi sli li, ali ste do zvo li li. Gdje su vam ta dje ca ko ju ste od {ko lo va - li da vo le umje tnost na izlo `ba ma, u gale ri ja ma, na knji `e vnim ve ~e ri ma, koncer ti ma kla si ke ili d`e za? Odu ze li ste im slo bo du izbo ra, i {ta ste ti me pos ti gli? Pro du `i li svo ju ma lo gra an sku vrstu is - klju ~i vih i pri je kih lju di. Uis ti nu ova i ova kva {ko la sa mo to me i slu `i. Za to je ne mo gu }e za mi sli ti Si es tu u va {im ud` - be ni ci ma! Jer je ne mo gu }e za mi sli ti ud` - be ni ke ko ji bi bi li du ho vi ti i kri ti ~ni. A ova je oprda lis ka du ho vi ta i kri ti ~na? Da, du ho vi ta je. Ovo me sa ba lon ~i }i ma sva ko }e se na smi ja ti. A da lo bi se la ko obja sni ti i za {to je smi je {no. Za to {to nas izne na u je o~i gle dno{ }u: da lje po ta ni je stvar ap strak tna i du ho vna, ne go da je ljud ska i ma te ri jal na. A mo `e i ova ko: da an e os ka ne vi nost ne po zna je ma lo gra - an ske ta bue. Ili ova ko: da se umje tni ci ne di ve bo gi nja ma ne go `e na ma, da ne - ma pu te nos ti bez cri je va. A kri ti ~na je jer se ne kla nja ma ni ru, ne us tu pa pred do - gmom, ne dr`i stra nu ma lo gra an {ti ni. I za to je ne za mi sli va u u ud`be ni ci ma. Jer ne tu vi umje tnost si lom u srca, ne go du - hom bra ni pra vo i slo bo du da se stva ri vi - de dru ga ~i je. 59
Vjera i obrazovanje Klinci zauvek
Ka ko se ~i ta njem stri pa na ~a su mo gu otvo ri ti te me obra zo va nja, slo bo de, odras ta nja, revoluci je i se ksu al nos ti; i za {to bi to ima lo smi sla u~i ni ti. Dejan Ili} Klju~na rije~: Teologija oslobo enja bogoslov ska {kola, ko ja u Isu su Hris tu po red is kupi telj ske, da je i oslo bodi telj sku ulo gu po tla ~e - ni ma i pre zre ni ma u svije tu. ^es to se sma tra svo je vrsnim obli kom hri{ }an skog so ci ja li z - ma. Prethodna i naredne stranice: Kadrovi iz stripa Emmanuela Lepagea Muchacho Bi tan se gment po pu lar ne kul tu re ~i ne na ra ti vna de la o odras ta nju. Iako je tu re~ o pri ~a ma ko je se pu bli ci po sre du ju na bi tno ra zli ~i te na ~i ne fil mo vi, knji ge, stri po vi (to jest gra fi ~ki ro ma ni), 1 sti ho vi pe sa ma iz do me na po pu lar ne mu zi ke (na pri mer hip-ho pa) be zma lo se uvek ra di o sa dr`a ju u ~i jem je sre di {tu mla da oso ba ko ja pro la zi kroz kri zu ~i jim se ra - zre {e njem za pra vo do ga a i pre la zak iz sta nja ne zre los ti u odra slo do ba. Auto ri (u ne kim slu ~a je vi ma mo `da pre proi - zvo a ~i, re ci mo ka da ima mo po sla sa fil - mskom ili mu zi ~kom in dus tri jom) ovih de la ugla vnom se obra }a ju ve li kom se g- men tu pu bli ke ko ji ~i ne vr{nja ci gla vnih ju na ka nji ho vih na ra ti va. To, ra zu me se, ni je slu ~aj no upra vo su mla di u tom ose tlji vom uzras tu, ka da se for mi ra iden ti tet ko ji tre ba da bu de ~vrsta osno va za odra slo do ba, naj vi {e i za in te - re so va ni za ta kve te me. Ako se i slo `i mo s tim da bi iden ti tet na kra ju tre ba lo da se sas to ji u kon zis ten tnoj sli ci o se bi pre ma ko joj mla da oso ba uspe {no or ga ni zu je `e - lje, spo so bnos ti, uve re nja i svo ju li ~nu is - to ri ju, na po ~et ku tog pro ce sa sva ka ko sto je tek broj ne op ci je izme u ko jih ona pra kti ~no tre ba da iza be re taj za nju najpri me re ni ji or ga ni za ci oni obra zac (pod uslo vom da joj ga ne ko ni je ve} na me - tnuo). Je dna od gla vnih ulo ga po pu lar ne kul tu re za mla de on da se sas to ji upra vo ŠKOLEGIJUM u to me da po nu di ra zne obras ce i su ge ri - {e mla dim oso ba ma ka ko bi me u nji ma mo gli da na pra ve naj bo lji izbor. U [ko le gi ju mu smo ve} go vo ri li o li te rar - nim i fil mskim se ri ja li ma Igre gla di i Di ver - gen tni, a ba vi li smo se i ro ma nom Je anet te Win ter son Po mo ran d`e ni su je di no vo }e upra vo iz ugla iden ti tet skih pri ~a o odras ta nju. Za ova de la je ka ra kte ris ti ~no da se odras ta nje gla vnih ju na ki nja da je pa ra lel - no sa ozbi ljnim pro me na ma kroz ko je pro la zi nji ho vo ne po sre dno okru `e nje. Ta pa ra le la nam omo gu }a va da za klju ~i mo da se pred sta va o in di vi du al nom odras ta - nju tu do vo di u te snu ve zu sa re vo lu ci - onar nim pro me na ma u spo lja{ njem sve - tu. Dru gim re ~i ma, ono {to je re vo lu ci ja za dru{ tvo, to je odras ta nje za mla du oso bu. Ne ma ni je dnog ra zlo ga da se u {ko li o ovim stva ri ma ne raz go va ra sa a ci ma. [ko la je ide al no mes to gde mla di lju di mo gu da osves te pro ce se kroz ko je pro la - ze i ospo so be se da u nji ma u~es tvu ju ra - zbo ri to i sve sni mo gu }ih is ho da. Za to }u ov de pre dlo `i ti jo{ je dno de lo o ko me bi ve ro va tno ima lo smi sla raz go va ra ti sa u~enicima i u~enicama, a upra vo u ve zi sa odras ta njem i re vo lu ci jom. Go vo ri }u, da kle, o gra fi ~kom ro ma nu Em ma nu ela Le pa gea Muc hac ho (ili ti De ~ko, a mo `da ~ak i Kli nja), ko ji je po red ni ti odras ta nja i re vo lu ci je u svo je na ra ti vno pre di vo upleo jo{ i ve ru i obra zo va nje. 1. U ori gi nal nom fran cus kom iz da nju, Lepa ge ov gra fi ~ki ro man po ja vio se 2004. go di ne, da bi ga u pre vo du 2009. obja vio za gre ba ~ki na kla dnik Fi bra. 2 Muc hac ho se 1 Termin grafi~ki roman uveden je relativno nedav - no, pre ne{to vi{e od jedne decenije, na insistiranje autora ozbiljnih stripova da se njihova dela u knjiža - ra ma re aju pored drugih ozbiljnih knjiga na po - sebnoj polici sa tom odrednicom. Ta inicijativa je prihva}ena dobrim delom i zato {to joj se pridružio Art Spiegelman, autor ~uvenog stripa Maus, koji je iz korena promenio odnos publike, ali i samih autora, prema stripovima. Nije nezanimljivo uzeti u obzir da je Spiegelman u sredi{te umetnosti grafi~ kih romana dospeo sa njene krajnje margine, kao autor underground stripova i urednik magazina koji je objavljivao isklju~ivo takve stripove. Tom nedav nom vrednosnom izjedna~avanju grafi~kog ro ma na sa ostalim narativnim umetnostima u o~i ma {ire publike nemali doprinos dala je i Mar an Satrapi svojim ~uvenim autobiografskim stripom Persepolis. 2 Lepage, Muchacho, preveo Goran Marini} (Zagreb: Fibra, 2009). 61
Paulo Freire, citati: Ako struktura ne dozvoljava dijalog, struktura se mora promijeniti. ^itanje nije hodanje po rije~ima; ~itanje je doku~ivanje du{e rije~i. Nastavnik ima obave - zu da ne bude neutralan. 62 sas to ji iz dva de la i epi lo ga, ko ji po kri va - ju do ga a je iz se dam de se tih go di na 20. ve ka (pre ci zni je, do ga a ji za po ~i nju krajem 1976. go di ne, a epi log nas pre ba cu je u 1979): na po za di ni pri ~e o oru `a noj bor bi san di nis ta 3 pro tiv di kta tor skog re - `i ma Anas ta si ja So mo ze u Ni ka ra gvi, autor je u prvi plan izveo za sli ka nje daro vi tog ti nej d`e ra Ga bri ela ko ji bi us ko - ro tre ba lo da se za re di on sti `e u je dno izo lo va no se lo da bi osli kao lo kal nu crkvu. San di nis ti ~ki front za na ci onal no oslo bo e nje, ka ko je gla sio pu ni na ziv za po kret san di nis ta, bio je u stva ri po li ti ~ka par ti ja ~i ji cilj ni je bio sa mo svrga va nje zlo ~i na ~kog re `i ma ne go i po tpu na so ci - ja lis ti ~ka tran sfor ma ci ja ni ka ra gvan skog dru{ tva, po uzo ru na re vo lu ci ju ko ja se do go di la na Ku bi. [ko la je ide al no mes to gde mla di lju di mo gu da osves te pro ce se kroz ko je pro la ze i ospo so be se da u nji ma u~es tvu ju ra zbo ri to i sve sni mo gu }ih is ho da. Za to }u ov de pre dlo `i ti jo{ je dno de lo o ko me bi ve ro va tno ima lo smi sla raz go va ra ti sa u~e ni ca ma, a upra - vo u ve zi sa odras ta njem i re vo luci jom. U prvom de lu pri ~e, Le pa ge }e pos ta vi ti sce nu i na njoj iz gra di ti ka ra kter mla di }a za ~i ju su dbi nu }e mo stre pe ti u dru gom de lu. Uvo dni ka dro vi stri pa pri ka zu ju bru tal nost s ko jom se So mo zin re `im odr`a va na vlas ti. Po tom sle di go to vo idi - li ~an (bez ob zi ra na o~i gle dno si ro ma{ - tvo) pri kaz `i vo ta u mes tu gde se na la zi crkva na ~i jem zi du Ga bri el tre ba da nasli ka stra da nje Isu sa Hris ta. Tu za po ~i nje pro ces Ga bri elo vog odras ta nja i to uputstvi ma ko ja mu za sli ku da je me sni sve - {te nik otac Ru ben. Po red tih smer ni ca, za de ~a ko vo sa zre va nje va `ni su i pri zo ri se - ksa ko je on iz po ta je po sma tra skri ven na pro zo ru crkve, kao i sa zna nja ko ja sti ~e o po kre tu otpo ra ko ji po ma `u me {ta ni na ~e lu sa ocem Ru be nom. Po {to i na ci onal - na gar da sa zna za po tpo ru ko ju me {ta ni da ju san di nis ti ma, voj ni ci upa da ju u se - lo, ru {e i pa le ku }e i crkvu, hap se oca Rube na, a se lja ke pro te ru ju. Dru gi deo pri ~e pra ti san di nis te nji ma se sa da pri dru `io i Ga bri el ko ji po ku {a - va ju da po be gnu pre ko gra ni ce is pred na ci onal ne gar de. Za ovaj deo pri ~e klju - ~na je Ga bri elo va spo zna ja i pri hva ta nje vlas ti te se ksu al nos ti. Re ~i ma ju na ka iz stri pa Ga bri el je pe der ~i na. Ako smo u prvom de lu pri ~e do bi li svo je vrsnu ras - pra vu o u~e{ }u crkve u po ku {a ji ma `i te - lja Ni ka ra gve da zba ce ja ram vlas ti ko ja ih izra blju je i izbo re se za dos to jan `i vot, u dru gom de lu opet ima mo ras pra vu o mo gu }im do se zi ma re vo lu ci je i mo ti vi ma nje nih no si la ca. Ho mo se ksu al nost gla v- nog ju na ka u tom dru gom de lu pri ~e pra kti ~no prei spi tu je gra ni ce re vo lu ci je i njen zna ~aj za li ~ne slo bo de sva kog poje din ca. Za klju ~ak iz te dru ge ras pra ve izve{ }e je dan od ju na ka u epi lo gu: Zna{ li {to ra de lju di ma po put nas na Ku bi? Za t- va ra ju ih u lo go re! Kon tra re vo lu ci onar ni elemen ti! (...) Tre ba vi {e od je dne re vo lu ci je da se pro mi je ni ono u gla vi. 4 Ho mo se ksu al nost gla vnog ju na ka u tom dru gom de lu pri ~e pra kti - ~no prei spi tu je gra ni ce re vo lu ci je i njen zna ~aj za li ~ne slo bo de svakog po je din ca. Ove re ~i de lu ju opo ro po red os ta log i za - to {to su iz go vo re ne usred slav lja: epi log nas, na ime, sme {ta u jul 1979. go di ne, me sec u ko me su san di nis ti po sle vi {e go - di{ nje bor be odne li po be du nad di kta - tor skim re `i mom. Pri ~a o osu je }e noj ljuba vi izme u dvo ji ce mu {ka ra ca na vo di na pi ta nje o pra vim ra zme ra ma izvo je - va ne po be de i do se zi ma re vo lu ci onar nih pro me na. Epi log nam je ov de za ni mljiv i zbog je dnog na iz gled ne va `nog de ta lja: na je dnom mes tu autor je imao po tre bu da nam da i sle de }i po da tak Pre ma na - {im izvo ri ma, vla da na ci onal nog opo rav ka sas to jat }e se od san di nis ta, pri pa dni ka li be ral - ne opo zi ci je i od pred sta vni ka crkve po put sve }e ni ka i pje sni ka Er nes ta Car de na la. Bu - du }i da je ovaj po da tak o Car de na lu iz 3 Koliko je u to vreme popularnost pokreta sandinista bila velika vidi se i po tome {to je 1980. godine tada ~uvena britanska punk grupa Clash svoj ~etvrti po redu album nazvala Sandinista!. 4 O toj Kubi koja zatvara homoseksualce u logore pi{e Reinaldo Arenas. Po knjizi njegovih se}anja Antes que anochezca. Autobiografia (Pre nego {to pad - ne no}; 1992) Julian Schnabel snimio je 2000. film u kome glavne uloge tuma~e Javier Bardem i Johnny Depp.
ugla sa me pri ~e sa svim su vi {an, ~i ta mo ga kao autor ski si gnal za po ve zi va nje fi - kci onal nih zbi va nja sa is to rij skim li ~nos - ti ma i do ga a ji ma. 2. Er nes to Car de nal je bio ka to li ~ki sve {te - nik i pe snik. U mes tu Solentiname on je osno vao hri{ }an sku za je dni cu ~i ji su ~lano vi ma hom bi li ne pi sme ni se lja ci. S vreme nom, za je dni ca je pre ra sla u spe ci fi - ~nu ume tni ~ku ko mu nu. Ve }i na `i te lja So len ti na mea na ~e lu sa Car de na lom te - sno je sa ra i va la sa po kre tom otpo ra sandi nis ta. Zbog to ga, 1977. go di ne, u vre me ka da se odvi ja i Le pa ge ova gra fi ~ka pri - ~a, na ci onal na gar da ula zi u Solentiname i srav nju je ga sa ze mljom, a Car de nal pred voj ni ci ma be `i u Kos ta ri ku. Po pobe di san di nis ta, Car de nal je pos tav ljen za mi nis tra kul tu re u no voj vla di. Otac Ru - ben iz Muc hac ha po mno go ~e mu pod se - }a na Car de na la. Njih dvo ji ca ~ak i fi zi ~ki li ~e: kao Car de nal, Ru ben ima }e la vo te - me sa ~i jeg obo da mu ras te ne {to du `a ko sa, na ra vno se da, kao {to mu je se da i bra da. Za ra zli ku od Car de na la, Ru ben pak ni je pe snik ne go je sli kar. ŠKOLEGIJUM ^e ti ri de ce ni je pre Le pa gea, o Car de na - lo voj hri{ }an skoj za je dni ci u So len ti na - meu po tre snu pri ~u Apo ka lip sa u So len ti - na meu na pi sao je Ju lio Cor ta zar. 5 Kao prvi deo Le pa ge ovog gra fi ~kog ro ma na, ova pri ~a za vr{a va apo ka lip ti ~nim sli ka ma ra za ra nja i ubi ja nja. Bu du }i da je na pi sa - na 1976, da kle pre ne go {to je Car de na - lo va za je dni ca za is ta uni {te na, Cor ta za - ro va pri ~a ~i ta se na ne ki po se ban na ~in i kao pro ro ~ka. No, od tog svo je vrsnog pro znog pro ri ca nja, ov de nam je za ni - mlji vi ji je dan dru gi ode ljak iz is te pri ~e. Cor ta zar jes te po se tio Car de na la u So lenti na meu i o to me {ta je ta mo vi deo za pi - su je i ove re do ve: Sle de }eg da na je bi la nede lja i mi sa u je da na est, mi sa u So len ti na meu na ko joj se lja ci i Er nes to i pri ja te lji ko ji su do - {li u po se tu za je dno ras prav lja ju o ne koj gla - vi iz Je van e lja, to ga da na do {ao je red na hva ta nje Isu sa u vrtu, te ma o ko joj svet iz Solen ti na mea pri ~a kao da go vo ri o se bi, o pre t- nji da im upa dnu no }u ili usred da na, taj `i - vot u stal noj nei zve snos ti na os trvi ma i na ko - pnu i u ce loj Ni ka ra gvi... 5 Hulio Kortasar, Apokalipsa u Solentinameu, u H. Kortasar, Apokalipsa u Solentinameu, prevela Aleksandra Man~i} Mili} (Beograd: Rad 1998), str. 5-12. 63
Osloba aju}e obrazovanje sastoji se u ~inu spoznaje a ne u transferu informacija. To je, stoga, velika humanisti~ka i historijska zada}a potla~enih: osloboditi i sebe i svoje tla~itelje. (...) ~ovjek mora te`iti tome da `ivi s drugima u solidarnosti (...) jedino kroz razgovor mo`e ~ovjek do}i do smisla. 64 Sle de }i sli ~an her me ne uti ~ki trag, otac Ru ben obja{ nja va Gabrielu ka ko tre ba da na sli ka stra da nje Isu so vo: Za mi sli te tog ~o - vje ka Isu sa ko ji je stao pro tiv osva ja ~a i nje govih slje dbe ni ka... Ko ji je re ~i ma lju ba vi i bratstva des ta bi li zi rao car stvo i vjer sku oli gar hi - ju. I ko ji ho da iz dan od ono ga ko jeg je na vi {e vo lio, is crpljen, pre ma smrti, no se }i kri` ko ji }e za pe ~a ti ti nje go vu su dbi nu! Za mi sli te vru - }i nu! Za mi sli te krv i znoj ko ji te ku iz nje go - vih o~i ju... Te `i nu na nje go vu ra me nu... On ko ra ~a, ali u nje mu `i vi svje tlost. Za hva lju - ju }i njoj on os ta je us pra van us prkos po ni `e - nju! Vje ru je te li da to ovim se lja ci ma ne go vo - ri vi {e od is kriv lje nih kom po zi ci ja, od broj nim po nav lja nji ma usi lje nih po kre ta, od tih ek sta - ti ~nih mu mi ja ko je za trpa va ju crkve? Svje t- lost ni je u zla tu aure ole! Po tom gle da mo Ga bri ela ka ko da ni ma i ne de lja ma pra vi stu di je li ko va `i te lja se la, e da bi sli ku stra da nja Isu sa Hris ta ko na ~no uo bli ~io po sle pre me ta ~i ne ko ju je voj ska je dnom pri li kom na pra vi la u se lu u po tra zi za skri ve nim oru `jem. Na sli ci na zi du crkve, oko Isu sa ko ji no si krst, na }i }e se me {ta ni pri ka za ni u po lo `a ju u kom trpe na si lje na ci onal ne gar de. Za ni mlji vo je da }e mo oca Ru be na u Le pa ge ovom stri pu par pu ta vide ti i u u~i oni ci. Oslo bo e nje je ne za mi sli vo bez od go va ra ju }eg obra zo va nja, ve ro vao je Fre ire; a u skla du sa tim po na {a se ju nak Le pa ge ovog stri pa. Po put Car de na la, ne ma su mnje da se i otac Ru ben vo dio sta vo vi ma te olo gi je oslo bo e nja ko ju su ra zra di li upra vo lati no ame ri ~ki sve {te ni ci u otpo ru pre ma lo kal nim di kta tor skim re `i mi ma ka da je da vao uput stva mla dom sli ka ru. Oslo niv - {i se na uvi de iz Te olo gi je na de Jürge na Mol tman na, 6 ko ji pi {e za one ko ji su se, u ime na de, su prot sta vi li tla ~e nju i ku ka vi ~lu ku u vlas ti tim ze mlja ma te za to pa te u za tvo ri - ma, Gus ta vo Gu ti er rez i Jon So bri no 7 do - }i }e do uvi da da, re ~i ma po to njeg, izvan si ro ti nje ne ma spa se nja. Je dan ov da{ nji te o- log ova ko }e opi sa ti sve {te ni ke ko ji su sta - li na stra nu si ro ma {nih: Mis ti ~na ge ri la sla - vi mu ~e ni{ tvo i sve }en stvo ko je se bo ri na stra - ni po tla ~e ne i ugnje ta va ne si ro ti nje. Tu razvla {te nu si ro ti nju sus ta vno mal tre ti ra ju de - sni ~ar sko-re pre si vne voj ne hun te ko je su dese tlje }i ma bi le na vlas ti u la ti no ame ri ~kim dr`a va ma. Voj ne hun te su ubi le i mu ~i le na sto ti ne sve }e ni ka ko ji su sta li na stra nu iz mrcva re nih i po tla ~e nih. Tor tu ra i re volt ta ko pos ta ju po vla {te no mjes to te olo gi je ko ja bi va obliko va na pra ksom i ra na ma mis ti ~ne ge ri le. 8 Ne ma pre vi {e smi sla go vo ri ti o te olo gi ji oslo bo e nja a da se ne po me ne i pe da - go gi ja za obes prav lje ne, ko ju je upra vo u ve zi sa te olo gi jom oslo bo e nja ra zra dio jo{ je dan la ti no ame ri ~ki ver ski akti vis ta Pa ulo Fre ire. 9 Za ni mlji vo je da }e mo oca Ru be na u Le pa ge ovom stri pu par pu ta vi de ti i u u~i oni ci. Oslo bo e nje je ne za - mi sli vo bez od go va ra ju }eg obra zo va nja, ve ro vao je Fre ire; a u skla du sa tim po na - {a se ju nak Le pa ge ovog stri pa. Iz sve ga ovo ga da se za klju ~i ti ka ko je Le pa ge u svo ju lju ba vno-re vo lu ci onar nu pri ~u s do brim ra zlo zi ma upleo kao klju ~ne elemen te ve ru, obra zo va nje i po bu nu protiv ne prav de (sve tro je oli ~e no u ka ra kte - ru oca Ru be na). Pa ipak, otac Ru ben ni je gla vni su bjekt (u oba smi sla: i kao no si lac i kao pre dmet) re vo lu ci onar ne pro me ne. U toj ulo zi, u sre di {tu pri ~e, na la zi se Gabri el. (Otac Ru ben je pre ne ka vrsta nara ti vnog ka ta li za to ra re vo lu ci onar nih, pe da go {kih i in di vi du al nih pro me na da kle, u~i telj u pu nom smi slu te re ~i.) 3. Go vo re }i o to me {ta je pe da go gi ja za obes prav lje ne, Fre ire }e po red os ta log re }i i da obra zo vni (kao i po li ti ~ki) pro ces zasno van na po ve re nju mo ra da se te me lji na lju ba vi, po ni znos ti, ve ri i na di. Ako smo ocu Ru be nu pri pi sa li po ni znost (pre - ma ~la no vi ma za je dni ce, a ne pre ma zlo - ~i na ~koj vlas ti), ve ru i na du, za Ga bri ela nam, da kle, os ta je lju bav. Ne ma do kra ja uspe lih re vo lu ci onar nih pro me na bez pro me ne u shva ta nju (do zvo lje ne) lju ba - vi. Ga bri el se po jav lju je u epi lo gu da bi nam o to me pro go vo rio. On to, me u tim, 6 Jürgen Moltmann, Teologija nade, preveo @eljko Pavi} (Rijeka: Ex libris, 2008). 7 Jon Sobrino, Izvan sirotinje nema spasenja. Mali utopijsko-proro~ki ogledi, preveo Roman Karlovi} (Rijeka: Ex libris, 2011). 8 Boris Gunjevi}, Uvodno ispovijedanje revolucije: protiv bijede i izdaje teologije, u S. @ižek i B. Gunjevi}, Bog na mukama / obrati apokalipse (Rijeka: Ex libris, 2008). 9 Paulo Freire, Pedagogija obespravljenih, prev. Sanja Bingula (Zagreb: Odraz, 2002).
Fotografija Str. 66: Bronzani spomenik Josipu Brozu Titu, jedan od tri odlivka vajara Antuna Augustin~i}a, u dvori{tu radionice Zlatomira Stani}a, Koceljeva, februar 2015. ne }e iz go vo ri ti. Mi }e mo to, ka ko i do li ~i gra fi ~kom ro ma nu, vi de ti na crta no. U posle dnjim ka dro vi ma epi lo ga na zi do vi ma gle da mo crte `e na sli ka ne pre ma ski ca ma iz Ga bri elo vog blo ka. Na tim crte `i ma vidi mo one li ko ve iz stri pa ko ji su bi li oli ~e - nje lju ba vi. Bu du }i da prin cip lju ba vi ni - je do kra ja re ali zo van, on se iz stvar nos ti pre se lio na zi do ve u vi du sli ka. To nas na vo di na je dnu spe ku la ci ju. Ako je Ga bri el na zi du crkve u pri ka zu Isu so - vog stra da nja osli kao me {ta ne ka ko bi im po vra tio dos to jan stvo ko je su im u re al - nos ti odu ze li voj ni ci, i ako se na kra ju epi lo ga na zi do vi ma po jav lju ju sli ke ljuba vi ko ja ni je re ali zo va na u stvar nos ti, da li bi smo na osno vu to ga mo gli po vu }i i pa ra le le izme u Isu so ve re vo lu ci je i re vo - lu ci je po tla ~e nih i ugnje ta va nih u Ni ka - ra gvi: obe su obe }a va le mno go i obe ni su do kra ja ispu ni le svo ja obe }a nja? Iz ugla te olo gi je oslo bo e nja na gla {a va nje ovakvih sli ~nos ti je dnim de lom sva ka ko ne bi bi lo shva }e no kao sve to gr e. [to se auto ra Muc hac ha ti ~e, on je svoj stav ve ro - va tno is ka zao na tpi som ko ji se vi di u dru gom pla nu po sle dnjeg ka dra stri pa: has ta si em pre. To je, na ra vno, na slov ~u ve - ne pe sme ispe va ne u sla vu Che Gu eva re Do ko na ~ne po be de. Smi sao je na ra vno ŠKOLEGIJUM dvos truk: s je dne stra ne ne ma odus ta - ja nja; s dru ge stra ne po be da stal no izmi ~e. Ne ma do kra ja uspe lih re vo lu ci o- nar nih pro me na bez pro me ne u shva ta nju (do zvo lje ne) lju ba vi. Ga bri el se po jav lju je u epi lo gu da bi nam o to me pro go vo rio. On to, me u tim, ne }e iz go vo ri ti. Mi }e mo to, ka ko i do li ~i gra fi ~kom ro ma - nu, vi de ti na crta no. Na ovu, mo `e se na do ve za ti i sle de }a spe ku la ci ja. Kao {to pos to je sli ~nos ti izme u Car de na la i oca Ru be na, mo gu se po vu }i i ve ze izme u Ga bri ela i mla dog Car de na la. Kao Ga bri el, Car de nal je bio iz bo ga te po ro di ce, {to ga ipak ni je spre - ~i lo da sta ne na stra nu si ro ma {nih i obes prav lje nih. Kao Ga bri el, mla di Car de nal po bu nio se pro tiv dru{ tve ne gru pe ko joj je po ro e nju pri pa dao. Na to ga je na ve - la spo zna ja o ne prav di na ko joj ta gru pa gra di svoj po vla{ }e ni sta tus. Ako bi smo sad po ve za li ove sli ~nos ti, mo gli bi smo da za klju ~i mo ka ko nam se u is toj pri ~i, u is tim si tu aci ja ma da je pra kti ~no is ti kara kter u dva ra zli ~i ta `i vo tna do ba nazo vi mo ga, re ci mo, fi kti vnim Car de na - lom i to ote lov ljen u dvo ji ci cen tral nih li ko va ko ji sto je je dan po red dru gog: Gabri el bi on da bio mla di Car de nal, a otac Ru ben odra sli Car de nal. U epi lo gu, iden ti tet ska ve za izme u ova dva li ka po ja ~a va se i ta ko {to na zi do vi ma vi di - mo sli ke i je dnog i dru gog. I {to ba{ te sli - ke pra kti ~no za klju ~u ju pri ~u. Pro ces sazre va nja mla dog Car de na la za vr{a va se sti ca njem sves ti o izne ve re noj ili pak nemo gu }oj lju ba vi. Odra sli Car de nal, uprkos tom sa zna nju, ne odus ta je od bor be. U kon tek stu raz go vo ra sa a ci ma na ~a - su, ~i ta va stvar bi se ta ko mo gla vra ti ti na odras ta nje kao {to je tran sfor mi sa nje dru {ta va u ne ki pra ve dni ji i bo lji po re dak pro ces bez kra ja, ta ko i odras ta nje ne mo - `e da se za vr{i. Od kra ja su da le ko va `ni - je smer ni ce ko je }e mo sle di ti u tom proce su: gra fi ~ki ro man Muc hac ho je odli ~an pre dlo `ak za raz go vor na tu te mu. 65
U manje od 100 rije~i: Kratak uvod u novo krvoproli}e Nostalgija za socijalisti~kim {kolstvom nikada nije odgovorila na pitanje: za{to se, ako je bilo tako dobro, toliko njenih generacija tako lako odlu~ilo na rat, mr`nju i zlo~ine, kao za najbolje od svih mo - gu}ih rje{enja za jugoslavensku krizu? Istina je da je i tada, kao i sada, cilj obrazovanja bio nizak i kratkoro~an: odgoj idolopoklonika, zasnovan na poluistinama, isklju~ivostima, manipulaciji i kontroli kriti~ - kog mi{ljenja. Titu, bogu, ognji{tu kome god da se klanja nastavni plan i program, rezultat je sloboda na koljenima i vo a na obzoru.
IMPRESUM Redakcija: Jasmina Bajramovi}, magistrica knji`evnosti. Namir Ibrahimovi}, profesor knji`evnosti, nastavnik u O[ Safvetbeg Ba{agi}. Enes Kurtovi}, pjesnik i bloger (sektorg.blogger.ba). Lejla Reko, studentica. Osman Zuki}, profesor knji`evnosti. Asistent u programu za obrazovanje FOD BiH. Asim \elilovi}, docent na Akademiji likovnih umjetnosti u Sarajevu, grafi~ki urednik. Sr an Arko{, profesor knji`evnosti u penziji, jezi~ki savjetnik. Sandra Zlotrg, lektorica, profesorica bosanskog, hrvatskog, srpskog jezika kao drugog/stranog, magistrantica. Diplomirala na Filozofskom fakultetu u Sarajevu, i to bosanski, hrvatski, srpski jezik, knji`evnosti naroda BiH i komparativnu knji`evnost. Promovira Udru`enje za jezik i kulturu Lingvisti. Bori{a Gavrilovi}, in`injer ma{instva, tehni~ki urednik. Nenad Veli~kovi}, knji`evnik, docent na Filozofskom fakultetu u Sarajevu, autor projekta i odgovorni urednik. Saradnici i saradnice: Lamija Begagi}, knji`evnica, profesorica knji`evnosti, urednica dje~ijih {kolskih magazina. Merima Dervi{i}, anglistica, ro ena u Travniku, zavr{ila fakultet u Sarajevu, `ivi u Madridu. Ines Haski}, `ivi u Zenici, apsolventica na Ekonomskom fakultetu u Sarajevu. Dejan Ili}, urednik u ~asopisu Re~ i izdava~koj ku}i Fabrika knjiga. Magistrirao i doktorirao na Odsjeku za rodne studije Centralnoevropskog univerziteta u Budimpe{ti. Predrag Luci}, hrvatski knji`evnik, novinar, jedan od osniva~a Feral Tribune. Ro en i `ivi u Splitu. Pi{e za Novi list i portal Radija Slobodna Evropa. Amer Tikve{a, profesor je knji`evnosti naroda BiH sa zavr{enom Visokom {kolom novinarstva Mediaplan i titulom magistra iz oblasti rodnih studija. Radio je u prosvjeti, novinarstvu i nevladinom sektoru. Arthur Berzinsh, autor slike Siesta, ro en u Rigi 1983. godine. Zavr{io akademiju, ~lan Udru`enja umjetnika Latvije. Osim slikarstvom, bavi se audio-vizuelnim komunikacijama; re`ira, ilustruje, komponuje, crta animacije i radi reklamne kampanje. Radovi su mu zastupljeni u privatnim kolekcijama u Latviji, SAD-u, Velikoj Britaniji, Njema~koj, Italiji, Rusiji i Finskoj. Tekstovi za rubrike: U manje od 100 rije~i (^etiri zna~enja rije~i nauka i Kratak uvod u novo krvoproli}e) i Slik&Slika, fotografije i tekst: Nenad Veli~kovi}. Sva obja{njenja za klju~ne rije~i preuzeta su (i prilago ena) sa Wikipedije. Statistika: Jasmina Bajramovi}. Fotografije: Naslovna strantea: Omnibus. Str. 2: Foto Anadolija; str. 3, 4-5, 12-13, 14, 16, 19, 20, 22, 29, 30, 33, 35, 43, 46-47, 54, 55, 56, 57, 66: Omnibus; str. 8. Asim \elilovi}; str. 10: Tec her so li da rity.com; str. 36 i 37: Osman Zuki}; str. 48: Enes Kurtovi}. Napomene: Str. 15. R. Peji}, S. Te{i} i S. Gavri}, Istorija za 9. razred, Zavod za ud`benike i nastavna sredstva Isto~no Sarajevo, 2007. Str. 29. Alan Sokal i Jean Bricmont, Intellectual impostures, ibook izdanje, prev. N. Veli~kovi}. Str. 35. S Kristom u `ivot, vjeronau~ni ud`benik za 8. razred osnovne {kole, skupina autora, Kr{}anska sada{njost, Zagreb-Sarajevo, 2005. Prema analizi ^emu u~imo djecu, FOD BiH, Sarajevo, 2007. [kolegijum nastoji promovirati rodno korektan jezik. Tamo gdje se ipak koristi mu{ki rod, a iz konteksta je jasno da se odnosi i na `enski, razlog nije nemar nego ustupak prohodnosti teksta. Svi prethodno od{tampani bro je vi dos tu pni su na In ter ne tu, na adre si: www.sko le gi jum.ba/pdf Slo bo dno ko pi ra nje i prin ta nje. E-ma il re da kci je: sko le gi jum @gma il.com, sko le gi jum @sko le gi jum.ba ^i taj te nas na: www.sko le gi jum.ba Iz da va~: Mas Media d.o.o. Sarajevo / Fond otvo re no dru{ tvo Bo sne i Her ce go vi ne Za izdava~a: Emina [ukalo / Dobrila Govedarica Ti ra`: 2.000 pri mje ra ka [tam pa ri ja: Uni onin ves tplas ti ka dd Sa ra je vo Sa ra je vo, 2015.
Ima li grada za beton mahalu? Predrag Luci} Sre tan bi tre bao bi ti grad od ~i je ne sre }e dje ca ne od - vra }a ju po gled. Grad u ko je mu dje ca `e le slo bo dno `i vje ti i is kre no go vo ri ti. Grad ~i ja dje ca ni su sta sa la u uka lu plje ne se bi~ nja ke i kon for mis te ko ji od gle da - nja svo ga po sla ne vi de ni grad ni svi jet u ko jem `i ve. Sre tan bi tre bao bi ti grad o ~i joj ne sre }i nje go va dje - ca pro go va ra ju na po zor ni ci s to li ko lju ba vi i s ta ko sna `nim umje tni ~kim po ri vom kao {to su to u Be ton ma ha li ura di li D`a na, Ema, Aj ta na, Dra ga, Lej la, Amar, Ne dim i Pe tar. Grad od ko je ga dje ca ne bje `e ne go ga izvo de na sce nu, da se pre po zna u tea tru ka - kav za slu `u je. U tea tru {ek spi rov ske zai gra nos ti pod te re tom svi je ta, u tea tru Sha ke spe are ovih te ma i {ek - spir ske zrcal nos ti. Sre tni bi tre ba li bi ti svi gra do vi ko ji u Be ton ma ha li ne pre po zna ju sa mo No vi Pa zar, ne go i se be sa me i svo - ju dje cu. Gra do vi u ko ji ma se Mon tec chi i Ca pu le ti ne }e do zi va ti pa me ti tek nad gro bo vi ma svo jih Ro - mea i Ju li ja. Sre tan bi tre bao bi ti grad ko ji se bi do pus ti da se prepo zna u igri ovih dje vo ja ka i mla di }a. Grad ko ji zna tko su mu i {to su mu Joj evo ih ovi.