RADOVI BIBLID: , 135(2007) 3-4, p UDC: : ZNAČAJ PREVOZA U PREHOSPITALNOM ZBRIWAVAWU DECE SA KRANIOCER

Транскрипт

1 RADOVI BIBLID: , 135(2007) 3-4, p UDC: : ZNAČAJ PREVOZA U PREHOSPITALNOM ZBRIWAVAWU DECE SA KRANIOCEREBRALNIM POVREDAMA Danica STANIĆ-ČAWI 1, Nada POPOVIĆ 2, Biqana DRAŠKOVIĆ 1 1 Institut za zdravstvenu zaštitu dece i omladine, Novi Sad; 2 Institut za anesteziju i reanimaciju, Klinički centar Srbije, Beograd KRATAK SADRŽAJ Uvod U pre ho spi tal nim uslo vi ma, u ra noj fa zi zbri wa va wa po vre đe nog de te ta, zna čaj nu ka ri ku u lan cu ima wi hov pre voz. Ciq ra da Ciq is tra ži va wa je bio da se is pi ta ko li ki je zna čaj pre vo za za pre ži vqa va we de ce sa kra ni o ce re bra l nim po vre da ma, kao i is hod wi ho vog le če wa. Me tod ra da Rad je kli nič ko, pro spek tiv no i de lom re tro spek tiv no is tra ži va we ko je je ob u hva ti lo 60 is pi ta ni ka uz ras ta do 17 go di na s izo lo va nim kra ni o ce re bra l nim po vre da ma (Glas g o w Co ma Sco re ma wi od 8), ko ji ni s u hi rur ški le če ni. De ca s u svr s ta na u dve gru pe po 30 is pi ta ni ka. Pr vu gru pu s u či ni la de ca ko ja s u pre ve ze na vo zi lom s lu žbe hit ne po mo ći, u ko jem su se mo gli pri me ni ti ra ni pre ho spi tal ni po stup ci re a ni ma ci je. Dru gu gru pu su či ni la de ca ko ja ni su bi la pre veze na vo zi lom slu žbe hit ne po mo ći, ta ko da im stručna osoba nije mogla pružiti rane mere reanimacije. Re z u l t a t i Gru pe se ni su raz li ko va le pre ma sta ro sti, po lu i pro seč noj vred no sti Gla zgov skog ko ma-sko ra. Sta ti stič ki zna čaj na raz li ka za be le že na je u od no su na na čin pre vo za: kod 28 is pi ta ni ka (93,3%) pr ve gru pe zna čaj no je pri su stvo le kara u spe ci ja li zo va nim vo zi li ma slu žbe hit ne po mo ći, za raz li ku od is pi ta ni ka dru ge gru pe. Raz li ka je utvr đe na i u od nosu na vre me pro te klo od po vre de do do la ska na Kli ni ku za deč ju hi rur gi ju, ko je je bi lo zna čaj no kra će u pr voj gru pi. Ka da je u pi ta wu is hod le če wa, vi še je bi lo pre ži ve lih u pr voj gru pi (23, 76,7%), jer su ima li od go va ra ju ći pre voz, ne go u drugoj gru pi is pi ta ni ka (14; 46,7%). Z a k qu č a k Od go va ra ju ći na čin pre vo za u ti če na po ve ća we s to pe pre ži vqa va wa de ce sa kra ni o ce re bra l nim po vre da ma. Vre me pro te klo od po vre de do ra nog zbri wa va wa u bol ni ci ta ko đe uti če na bo qe pre ži vqa va we, ali i na is hod le če wa. Pre voz bo le sne de ce za ne ma ren je na glo bal nom ni vou. Sma tra se da je pre voz ne sta bil ne, kri tič no obo le le i po vre đe ne de ce od stra ne ne is ku snog i neo bu če nog ka dra udru žen s neo če ki va no vi so kom in ci den ci jom ne že qe nih do ga đa ja, ko ji su, opet, udru že ni sa po ve ća nom sto pom smrt no sti. Kquč ne re či: pre ho spi tal no zbri wa va we; pre voz; po vre de gla ve; de ca UVOD Savremeno društvo se odlikuje sve većom dinamikom, a traume su sve češće i predstavqaju poseban problem. Kraniocerebralne povrede svojom težinom, kako u trenutku povrede, tako i svojim posledicama, predstavqaju značajan deo ove patologije. Kada su u pitawu deca, problem je teži i složeniji, a postoji niz specifičnosti koje su svojstvene dečjem uzrastu. Povrede glave su, recimo, vodeći uzrok smrti kod traumatizovane dece [1, 2]. S obzirom na to da na primarne povrede mozga terapijskim merama ne možemo uticati, ciq prehospitalnog tretmana su prevencija i lečewe sekundarnih promena. U prehospitalnim uslovima, u ranoj fazi zbriwavawa povređenog deteta, značajnu kariku u lancu predstavqa prevoz bolesnika. Povređena osoba može biti prevezena sa mesta povređivawa do mesta konačnog zbriwavawa (primarni transport) ili može biti premeštena iz jedne bolnice u drugu zbog specijalističkih ispitivawa i odgovarajućeg lečewa (sekundarni transport) [3]. Pomerawe povređenog lica može biti izuzetno opasno, naročito ako je potrebna intenzivna hemodinamska i respiraciona potpora i ukoliko su u proces zbriwavawa ukqučene nekvalifikovane i neiskusne osobe [4]. Ovi bolesnici ne podnose podizawe, nagiwawe, nagle pokrete, vibracije, akceleracije i deceleracije itd. Prenošewe je često udruženo sa značajnim pogoršawem dovoda kiseonika, dok sile akceleracije i vertikalna pomerawa mogu izazvati nestabilnost kardiovaskularnog sistema. Prenošewe takođe može izazvati značajne promene u intrakranijalnom pritisku (ICP). Sile akceleracije u longitudinalnoj ravni će, na primer, promeniti pritisak u centralnim venama, intrakranijalnim sinusima i cerebrospinalnoj tečnosti. Postavqawe bolesnika u položaj sa glavom nadole može dovesti do povećawa ICP. Primarni transport je neophodan za žrtve traume. Da bi prevoz bio izveden na odgovarajući način, da bi bila postavqena odgovarajuća dijagnoza, procewena težina traume, doneta odluka o prioritetima i trijaži, u timu za prehospitalnu terapiju i transport neophodno je prisustvo obučenog lekara [5, 6]. Postoje dva opšta pristupa primarnom transportu kritično obolelih i povređenih osoba: hitan prevoz, koji je određen da bi se izbeglo gubqewe vremena dok neodgovarajući personal pokušava da primeni mere reanimacije (naravno, za ovaj pristup trauma-centar treba da je u neposrednoj blizini mesta nesreće), i alternativni pristup poqe stabilizacije, koji se zasniva na čiwenici da prvobitna, primarna, reanimacija može smawiti morbiditet i mortalitet naročito smawewem rizika pogoršawa stawa bolesnika tokom prevoza, pogotovo ako on treba da traje duže vreme. U praksi se najprihvatqiviji pristup svakom bolesniku ponaosob procewuje na licu mesta, uzimajući u obzir trajawe prevoza i prirodu povrede. Međutim, bez obzira na ova dva parametra, svim povređe- 179

2 nim licima pre prevoza treba obezbediti ventilaciju pluća i kiseonik kroz oslobođen disajni put, uspostaviti venski put, obezbediti odgovarajući cirkulacioni volumen, stabilizovati vratnu kičmu, imobilisati prelome, obezbediti odgovarajuću analgeziju i sedaciju [3]. Za sekundarni transport moraju se poštovati principi bezbednog sekundarnog prevoza [3]: dovesti bolesnika u optimalno stawe pre putovawa, obezbediti odgovarajući nadzor i održavati visok nivo terapije i nege tokom prevoza. Komunikacija i kooperacija između transportnog tima i bolnice u koju se bolesnik dovodi od osnovnog su značaja za uspešno izveden sekundarni transport. Objediwewe neurohirurških jedinica dovelo je do stvarawa protokola i vodiča za hitne medicinske usluge za prevoz osoba sa povredom glave u neurohirurški centar [7]. Godine date su preporuke za prevoz lica s akutnom povredom glave do neurohirurške jedinice [8]. Te preporuke glase: Sv a k a jed i n i ca (koja p ri ma i l i ša q e b ole s n i ke) mora imenovati konsultanta sa sveukupnom odgovornošću za prevoz osoba sa povredom glave; Jedinice koje su ukqučene u zbriwavawe ovih bolesnika moraju se složiti na nivou lokalnih preporuka s obzirom na sveobuhvatno upravqawe prenošewem povređenih lica; Svi bolesnici moraju biti potpuno reanimirani i stabilizovani pre prevoza ; osobe sa stalnom hipotenzijom ne smeju se prevoziti dok se mogući uzrok hipotenzije ne otkrije i bolesnik ne s tabi l izu je; Osobe s evidentnim poremećajem svesti moraju biti intubirane i ventilirane dok god postoji in d ika c ija ; Medicinsko osobqe koje obavqa prevoz mora imati najmawe dve godine specijalističkog iskustva, ali to ne moraju nužno biti anesteziolozi. Moraju biti dobro upućeni u sve aspekte terapije i nege ovakvih bolesnika i obučeni za rad u prehospitalnim uslovima. Komunikacija mora biti p ris u t na t okom p r ev oz a povr eđ enog l i ca, najb o - qe putem mobilnog telefona; Edukacija, ispitivawe, vežbe, vreme i novčana sredstva moraju biti na raspolagawu na odgovarajućem nivou. Kada je reč o bezbednom prevozu povređene dece, smatra se da je on zanemaren na globalnom zdravstvenom nivou [9]. Mnoge bogate zemqe koje imaju centralizovane servise intenzivnog zbriwavawa povređene dece imaju razvijene sisteme hitnog prevoza malih bolesnika. Pokazalo se da je prevoz dece u referentne centre uskospecijalistička struka. Paramedicinsko osobqe nema odgovarajuću obuku u okviru reanimacije bolesne dece [10]. Iz svega napred navedenog uočava se da prevoz kritično obolelog deteta može biti povezan sa potencijalnim sporednim događajima i rizicima. Povećana pažwa, odgovarajuća oprema i dobro obučeno osobqe mogu dovesti do poboqšawa bezbednosti kritično obolelog deteta tokom prevoza. Sve ovo je dovelo do uvođewa u praksu protokola i smernica za prevoz kritičnih bolesnika [11]. CIQ RADA Ciq rada je bio da se utvrdi uticaj načina prevoza na preživqavawe i ishod lečewa dece sa kraniocerebralnim povredama. METOD RADA Rad predstavqa kliničko, prospektivno i delom retrospektivno istraživawe koje je obuhvatilo 60 bolesnika uzrasta do 17 godina s izolovanim kraniocerebralnim povredama (Glas gow Co ma Sco re GCS mawi od 8), koji nisu bili hirurški lečeni. Deca su svrstana u dve grupe od po 30 ispitanika. Prvu grupu su činili bolesnici koji su podvrgnuti odgovarajućim, ranim prehospitalnim merama i postupcima reanimacije. Kriterijumi za odgovarajuće prehospitalno zbriwavawe su podrazumevali sledeće: 1. prehospitalna endotrahealna intubacija i ventilacija pluća kontrolisana volumenom (parcijalni pritisak ugqen-dioksida u arterijskoj krvi Pa C O 2 3,5-4,5 kpa, tj. 26,25-33,75 mm Hg); 2. optimalna oksigenacija (parcijalni pritisak kiseonika u arterijskoj krvi PaO kpa, tj mm Hg); 3. zasićewe hemoglobina kiseonikom veće od 92%; 4. prehospitalna intravenska nadoknada volumena prevencija hipotenzije; 5. vreme od povrede do ranog bolničkog lečewa kraće od 60 minuta; 6. pozicija glave tokom prevoza (uzdignuto uzglavqe za 30, u sredwoj liniji); 7. analgezija i sedacija tokom prevoza. Od sedam definisanih kriterijuma, ispitanici su morali da ispuwavaju najmawe pet da bi bili svrstani u ovu grupu. Ova grupa je prospektivno analizirana. Drugu grupu su činili ispitanici kod kojih nisu primewene odgovarajuće, rane prehospitalne mere i postupci reanimacije. Ova grupa je retrospektivno analizirana. I u jednoj i u drugoj grupi pažwa je bila usmerena na prevoz povređenih u trauma-centar, kao važnoj karici u lancu prehospitalnog zbriwavawa. Za potrebe istraživawa formirana je baza podataka, a svi podaci su daqe odgovarajućim testovima i analizama statistički obrađeni. Obrada podataka urađena je na kompjuteru primenom statističkih programa SPSS for Win dows 11.5 i Sta ti sti ca 5.0. Podaci dobijeni istraživawem su svrstani u dve grupe. Prvu grupu čine kategorijalni podaci: informacije koje su relevantne grupisane su kao informacije o pripadnosti jednoj kategoriji, kao, na primer, pol ispitanika. Drugu grupu čine numerički podaci, a vrednosti na pojedinim varijablama relevantnim za istraživawe izražene su kvantitativno, brojkama. Ove dve grupe podataka zahtevaju različit nivo analize i statistička obrada je prilagođena ovom osnovnom zahtevu. Radi ispitivawa hipoteze o uticaju načina prevoza na ishod lečewa i preživqavawe dece sa kraniocerebralnim povredama, primeweni su χ 2 -test i t-test. χ 2 -test je primewen za proveru značajnosti razlika 180

3 između grupa u odnosu na kategorijalne promenqive, a t-test za proveru statističke značajnosti razlika između grupa u odnosu na promenqive čije su vrednosti izražene numerički. Radi ispitivawa hipoteze o uticaju odgovarajućeg prevoza na preživqavawe bolesnika, primewena je multipla regresivna analiza. Vrednost p<0,05 je uzeta kao statistički značajna, dok vrednost p 0,05 nije predstavqala statističku značajnost razlika. REZULTATI Ispitanici su bili uzrasta od tri godine do 17 godina (Tabela 1). Prosečan uzrast ispitanika u prvoj grupi bila je 10,4 godine, a u drugoj 11,2 godine. Grupe su bile ujednačene i u odnosu na pol ispitanika, a u svakoj se nalazio približno jednak broj devojčica i dečaka (Tabela 2). Nije utvrđena statistički značajna razlika između grupa u odnosu na prosečne vrednosti Glazgovskog koma-skora (GCS). Grupe su bile ujednačene i u odnosu na vrednost GCS. Prosečna vrednost GCS u prvoj grupi bila je 5,0, a u drugoj 5,17 (Tabela 3). Grupe se značajno razlikuju u odnosu na način prevoza bolesnika, tj. na zastupqenost vozila službe hitne pomoći i putničkih vozila u prevozu povređenih ispitanika. U prvoj grupi, u kojoj su deca s odgovarajućim prehospitalnim zbriwavawem, značajno je veći procenat prevoza povređenih vozilom službe hitne pomoći (93,3%) nego u drugoj grupi (63,3%) (Tabela 4). Grupe se statistički značajno razlikuju (p<0,05) i po vremenu koje je proteklo od trenutka povređivawa do dolaska na Kliniku za dečju hirurgiju. Prosečno vreme je duže u grupi ispitanika s neodgovarajućim zbriwavawem nego u grupi s odgovarajućim (Tabela 5). Na osnovu analize značajnosti razlika između grupe umrlih i grupe preživelih bolesnika, način prevoza pokazuje razliku između grupa. U grupi preživelih veći broj ispitanika (86,5%) je prevezen vozilom službe hitne pomoći nego u grupi umrlih (65,2%) (Tabela 6). Radi ispitivawa hipoteze o uticaju prehospitalnog prevoza na preživqavawe dece sa kraniocerebralnim povredama, primewena je multipla regresivna analiza. Utvrđeno je da su više mogućnosti da prežive imali ispitanici koji su prevezeni vozilom službe hitne pomoći. DISKUSIJA TABELA 1. Uzrast bolesnika. TABLE 1. Patients age SD standardna devijacija; df stepen slobode SD standard deviation; df degree of freedom TABELA 2. Pol bolesnika. TABLE 2. Patients sex. Pol Sex Muški Male Ženski Female χ 2 -test=0.07; df=1; p>0.05 / > (53.3%) 15 (50%) 31 (51.7%) 14 (46.7%) 15 (50%) 29 (48.3%) TABELA 3. Vrednosti Glazgovskog koma-skora. TABLE 3. Value of Glasgow Coma Score TABELA 4. Način prevoza bolesnika. TABLE 4. Patients mode of transport. Način prevoza Mode of transport Vozilo službe hitne pomoći Specialized emergency vehicles Putničko vozilo Car χ 2 -test=7.95; df=1; p<0.01 TABELA 5. Vreme prevoza bolesnika. TABLE 5. Patients time of transport / > (93.3%) 19 (63.3%) 47 (78.3%) 2 (6.7%) 11 (36.7%) 13 (21.7%) <0.05 TABELA 6. Način prevoza preživelih i umrlih bolesnika. TABLE 6. Mode of transport of survivors and deceased. Bezbedan i blagovremen prevoz povređene dece je veoma složen. Svakog dana mnogo dece širom sveta umre zbog izostanka prevoza od mesta povređivawa do primarne zdravstvene ustanove, od primarne do regionalne bolnice i od regionalnog do teritorijalnog referentnog centra, gde je razvijena pedijatrijska intenzivna nega [12]. Trauma glave, iako najčešći uzrok mortaliteta i morbiditeta, i daqe je nedovoqno proučena. Postoji samo nekoliko studija koje se odnose na patofiziologiju trauma glave kod dece [13]. Prema Van Rojenu (Van Rooyen) i saradnicima [14], pre- Način prevoza Mode of transport Vozilo službe hitne pomoći Specialized emergency vehicle Putničko vozilo Car χ 2 -test=3.780; df=1; p>0.05 / Preživeli Survivors Umrli Deceased 32 (86.5%) 15 (65.2%) 47 (78.3%) 5 (13.5%) 8 (34.8%) 13 (21.7%)

4 diktori mortaliteta u traumatizmu dece su uzrast, povreda glave sa niskim GCS i mali pedijatrijski trauma-skor (PTS). Lekar na terenu mora biti upoznat sa svim anatomskim i fiziološkim razlikama dece [15]. Neodgovarajuća početna procena i neodgovarajući postupak mogu korelirati sa 30% rane smrti [16]. U devetogodišwoj studiji Mejera (Meyer) i saradnika [17] utvrđeno je da je nizak GCS nezavisan prediktor lošeg ishoda kod dece sa teškim kraniocerebralnim povredama. Van Rojen i saradnici [14] su sugerisali da GCS treba da koristi u prehospitalnim uslovima lekar službe hitne pomoći kao trijažni protokol, jer su u svojoj studiji ustanovili da niske vrednosti GCS predstavqaju prediktor mortaliteta dece. Kod ispitanika naše studije GCS je bio mawi od 8. Grupe ispitanika su bile ujednačene u odnosu na vrednosti GCS. U ovoj studiji, u grupi s odgovarajućim prehospitalnim tretmanom, 93,3% ispitanika je sa mesta povređivawa do Klinike za dečju hirurgiju u Novom Sadu prevezeno vozilom službe hitne pomoći, dok je u kontrolnoj grupi tih bolesnika bilo 63,3%. Između grupa je utvrđena visoko statistički značajna razlika (p<0,01). U prvoj grupi pratwu lekara tokom prevoza imalo je 93,3% ispitanika, dok je 60% ispitanika kontrolne grupe lekar pratio prilikom prevoza do klinike. I ovde je među grupama zabeležena visoko statistički značajna razlika (p<0,01). Kada je reč o značajnosti razlike između grupa preživelih i umrlih ispitanika, vozilom službe hitne pomoći dovezeno je 86,5% preživelih i 65,2% umrlih ispitanika. Ovde se vidi da je način prevoza statistički značajno uticao na preživqavawe dece sa kraniocerebralnim povredama. Multiplom regresivnom analizom ispitana je hipoteza o uticaju prevoza bolesnika na wihovo preživqavawe. Značajne efekte je ostvario način prevoza, ali i vreme proteklo od povrede do inicijalnog zbriwavawa u bolnici. Veću mogućnost da prežive imali su ispitanici koji su prevezeni vozilom službe hitne pomoći i u kraćem vremenskom roku. Povrede glave kod dece se razlikuju prema načinu lečewa i ishodu od lečewa odraslih bolesnika, jer određene odlike lobawe i mozga deteta čine da su slika, ishod i mehanizam same povrede drugačiji nego kod odraslih qudi [18]. U literaturi se vrlo često pomiwe tzv. zlatni sat. To je vremenski period od jednog sata koji počiwe od trenutka nastanka traume. U toku ovog sata potrebno je povređenu osobu prevesti i podvrgnuti svim prehospitalnim merama i postupcima čiji je ciq prevencija sekundarnih oštećewa mozga [19]. Prevoz povređene i bolesne dece zanemaren je na globalnom nivou [9]. U mnogim bolnicama u unutrašwosti osnovne mere zbriwavawa, ukqučujući ventilaciju pluća, primenu kiseonika, intravensku nadoknadu tečnosti, nadzor, obično ne postoje ili su nedovoqno organizovane [12, 20]. Smatra se da je prevoz nestabilne, kritično obolele i povređene dece od strane neiskusnog ili nespecijalizovanog osobqa udružen sa neočekivano visokom incidencijom sporednih efekata, koji su, pak, udruženi sa povećanom stopom mortaliteta [4, 21-23]. Povređeno dete uvek treba prevesti u pedijatrijski trauma-centar, a ne u najbliži trauma-centar neke opšte bolnice [23, 24]. ZAKQUČAK Rezultati ove studije su doveli do sledećih zakqučaka: Način prevoza (vozilima službe hitne medicinske pomoći) utiče na povećanu stopu preživqavawa dece sa kraniocerebralnim povredama ; me - đutim, osim vozila, presudni su i oprema, kao i školovan, iskusan tim lekara i tehničara za prevoz kritično povređenih lica. Da bi prevoz bio uspešan, a stepen smrtnosti sveden na najmawu mog u ću me r u, k ri t i č no povr eđ en i u i n t e rho - spitalnom, sekundarnom transportu mora imati iste uslove kao i u jedinici intenzivne nege regionalnog centra; Vreme proteklo od povrede do inicijalnog zbriwavawa u bolnici ima uticaja i na boqe preživqavawe i na boqi krajwi ishod lečewa; Način prevoza predstavqa najznačajniju varijablu prediktora preživqavawa. LITERATURA 1. Borišev V, Mitrović M. Epidemiološki i socijalno-medicinski aspekti povreda u dece. In: Borišev V. Neurotrauma u politraumatizmu dečijeg uzrasta. Novi Sad: Medicinski fakultet; p Orliaguet GA, Meyer PG, Blanot S, et al. Predictive factors of outcome in severely traumatized children. Anesth Analg 1998; 87: Hinds CJ, Watson D. Intensive care. A concise textbook. 2 nd ed. London; WB Saunders Company Ltd; Bion JF, Wilson IH, Taylor PA. Transport of critically ill patients by ambulance: audit by sickness scoring. Br Med J 1988; 296: Baxt WG, Moody P. The impact of a physician as part of the aeromedical prehospital team in patients with blunt trauma. JAMA 1987; 257: Jacobs JH. Prehospital management of head injuries: international perspectives. Act Neurochir (Wien) 1993; 57(Suppl): Blagojević V. Anestezija u neurohirurgiji. In: Lalević P. Anesteziologija. 2 nd ed. Beograd: Medicinska knjiga; Recommendations for the transfer of patients with head injuries to the neurosurgical units. London: The Neuroanesthesia Society of Great Britain and Ireland, and The Association of Anaesthetists of Great Britain and Ireland. Alresford Press; Duke T. Transport of seriously ill children: a neglected global issue. Intensive Care Med 2003; 29: Hatherill M, Waggie Z, Reynolds L, et al. Transport of critically ill children in a resource-limited setting. Intensive Care Med 2003; 29: Gabriel EJ, Ghajar J, Jagoda A, et al. Guidelines for Pre-Hospital Management of Traumatic Brain Injury. New York: Brain Trauma Foundation; Rozzak JA, Kellermann AL. Emergency medical care in developing countries: is it worthwhile? Bull World Health Organ 2002; 80: Downard C, Hulka F, Mullinas RJ, et al. Relationship of cerebral perfusion pressure and survival in pediatric brain-injured patients. J Trauma 2000; 49: Van Rooyen MJ, Sloan EP, Barrett JA, et al. Outcome in an urban pediatric trauma system with unified prehospital emergency medical service care. Prehospital Disaster Med 1995; 10(1): Schafermeyer R. Pediatric trauma. Emerg Med Clin North Am 1993; 11(1): Orliaguet GA, Meyer PG, Blanot S, et al. Risk factors associated with mortality in paediatric trauma patients. BJA 1996; 76(Suppl 2):A

5 17. Meyer GP, Ducrocq S, Orliaguet G, et al. Early predictive factors of outcome in severe pediatric head trauma. Anesthesiology 2001; (Suppl):B James HE. Pediatric head injury: what is unique and different. Acta Neurochir 1999; 73(Suppl): Resuscitation of blood pressure and oxygenation and prehospital brain-specific therapies for the severe pediatric traumatic brain injury patient. Pediatr Crit Care Med 2003; 4(3 Suppl):S Nolan T, Augos P, Cunha AJLA, et al. Quality of hospital care for seriously ill children in less developed countries. Lancet 2001; 357: Kauter RK, Tompkins JM. Adverse events during interhospital transport: physiologic deterioration associated with pretransport severity of illness. Pediatrics 1989; 84: Barry PW, Ralston C. Adverse events occurring during interhospital transfer of the critically ill. Arch Dis Child 1994; 71: Vos GD, Nieman FHM, Meurs AMB, et al. Problems in interhospital pediatric intensive care transport in the Netherlands: results from a survey of general pediatricians. Int Care Med 2003; 29: Adelson PD, Bratton SL, Carney NA, et al. Guidelines for the acute medical management of severe traumatic brain injury in infants, children and adolescents. Pediatr Crit Care Med 2003; 4:S1-S75. IMPORTANCE OF TRANSPORT IN PREHOSPITAL TREATMENT OF CHILDREN WITH CRANIOCEREBRAL INJURIES Danica STANIĆ-ČANJI 1, Nada POPOVIĆ 2, Biljana DRAŠKOVIĆ 1 1 Institute of Child and Youth Health Care, Novi Sad; 2 Institute of Anesthesiology and Resuscitation, Clinical Center of Serbia, Belgrade Introduction In initial, prehospital, phase of treatment of the injured pediatric patient, transport plays an important role. Objective The aim of this study was to determine the influence of an adequate transport on the survival rate and final outcome of patients with craniocerebral injuries. Method This study is a clinical, partly prospective, partly retrospective study that includes 60 patients with isolated craniocerebral injuries, aged up to 17 years, and with Glasgow Coma Scale under 8, that did not require surgical treatment. The patients were divided in two groups each with 30 patients. The first group included patients that had adequate prehospital treatment. The second group included patients that had improper prehospital treatment. In both groups the emphasis was on the transport as an important step in initial treatment. Results There was a statistically significant difference in respect to the mode of transport. In group I there was a greater number of patients transported by specialized emergency vehicles (93.3%) compared to the group II. There was also a difference regarding the time that had elapsed from the moment of injury to the moment of arrival to the hospital a significantly shorter time in group I. In a group of patients that survived, a greater percentage of patients had been transported by specialized emergency vehicles compared to the group of patients that did not survive. Conclusion Adequate transport improves the survival rate of the patients with craniocerebral injuries. Also the time that has elapsed from the moment of injury to the moment of arrival to the hospital also influences the survival rate, but the final outcome, too. Transport of pediatric patients is globally neglected. Transport of unstable, critically ill and injured patients accompanied by inexperienced and unspecialized staff is followed an increased mortality rate. Key words: prehospital treatment; transport; head injury; children Danica STANIĆ-ČANJI Institut za zdravstvenu zaštitu dece i omladine Hajduk Veljkova 10, Novi Sad Faks: chanyi@eunet.yu * Rukopis je dostavqen Uredništvu godine. 183