Šušić, V. Posttraumatski stres, kvalitet života i spavanje 57 Istraživački rad UDK 616.89 008. 441 : 613 616.89 008. 441 : 616. 8 009.836 POSTTRAUMATSKI STRES, KVALITET ŽIVOTA I SPAVANJE Veselinka Šušić 1, Dušica Lečić-Toševski 2, Saveta Draganić-Gajić 2, Sara Dimić 3, Jelena Gavrilović-Janković 4, Stefan Priebe 4 1 Srpska Akademija nauka i umetnosti 2 Institut za mentalno zdravlje, Medicinski fakultet, Beograd 3 Institut za mentalno zdravlje, Beograd 4 Barts and the London School of Medici and Dentistry, Queen Mary, University of London, UK Apstrakt: Poremećaj spavanja je čest simptom posttraumatskog stresnog poremećaja (PTSP). Međutim, istraživanje uticaja posttraumatskog stresa na spavanje je u samom začetku. Cilj ove studije bio je ispitivanje veze između poremećaja spavanja, kvaliteta života i posttraumatskih simptoma posle bombardovanja Beogra 1999. godi. Grupu ispitanika činilo je 475 studenata medici, koji su ispunili upitnike veza za procenu kvaliteta spavanja, kvaliteta života I posttraumatskog stresa. Analizirana je veza posttraumatskog stresa, kvaliteta spavanja i kvaliteta života. Dobijeni rezultati ukazuju na značajno veću zastupljenost poremećaja spavanja, noćnih mora, teškoća pri uspavljivanju i održavanju spavanja, kao i niže zadovoljstvo kvalitetom života unutar grupe ispitanika kod kojih je dijagnostikovan posttraumatski stresni poremećaj. Statistički značajna razlika između grupe sa i bez PTSP-a utvrđena je na skoro svim domenima kvaliteta života: život u celini, obrazovanje, hobi, bezbednost, odnos sa ljudima sa kojim osoba živi, seksualni život, odnosi u porodici i mentalno zdravlje. Budući je istraživanje obavljeno dve godi nakon bombardovanja, dobijeni rezultati ukazuju poremećaj spavanja može postati hronični problem. Ključ reči: posttraumatski stresni poremećaj, spavanje, kvalitet života
58 Šušić, V. Posttraumatski stres, kvalitet života i spavanje Uvod Koncept kvaliteta života je u fokusu istraživanja u poslednje dve dekade, a literatura vezana za ispitivanje kvaliteta života u različitim grupacijama bolesnika, posebno u psihijatrijskoj populaciji (1) je obimna. Najveći broj autora slaže se postoje subjektivni i objektivni pokazatelji kvaliteta života, pri čemu se subjektivni pokazatelji smatraju ključnim. S obzirom na to, strukturisan je koncept subjektivnog kvaliteta života (SKŽ), koji se odnosi na individualnu percepciju sopstvenog kvaliteta života. Procena kvaliteta života kao celi, i različitih aspekata života prihvaćeni su kao pokazatelji SKŽ (2). U opštoj populaciji, kao i u različitim grupama bolesnika, simptomi poremećaja raspoloženja, kao i opšteg nivoa zadovoljstva ili zadovoljstva, označeni su kao najznačajniji i najkonzistentniji faktori koji utiču na SKŽ. Posttraumatski stresni poremećaj (PTSP) predstavlja poremećaj koji je izazvan traumatskim iskustvom, i karakteriše se pojavom psihičkih smetnji i simptoma posredno nakon izlaganja traumi (3). Ključni etiološki faktor PTSPa je sam stresor, dok na razvoj poremećaja utiču, kako je u mnogim studijama potvrđeno, karakteristike ličnosti (4), coping strategije (5) i postojanje, odnosno, kvalitet socijal podrške (6). Poremećaj spavanja predstavlja jen od čestih simptoma posttraumatskog stresnog poremećaja. U studiji sa veteranima Vijetnamskog rata, pokazano je veterani sa dijagnozom PTSP-a imaju učestalije noć more, teškoće se zaspi, kao i teškoće se spavanje održi, u odnosu na vetera bez dijagnoze PTSP-a (7). Budući definicija posttraumatskog stresnog poremećaja podrazumeva PTSP ima znatan uticaj na socijalno funkcionisanje (3), razumljivo je se poremećaj povezuje i preklapa sa kvalitetom života. Većina studija o kvalitetu života i mentalnom zdravlju posle stresogenog događaja odnosila se na različite grupe pacijenata, posebno psihijatrijskih, i na voj vetera, dok su populacije civila retko proučava. U ovoj studiji, uticaj i posledice posttraumatskog stresa ispitiva su u homogenoj grupi studenata medici, dve godi posle doživljenog stresa bombardovanja Beogra. Stres vazdušnih ataka bio je dugotrajan i skoro stalan u periodu od marta 1999. do juna 1999. godi, bio je predvidiv i kontrolisan. Budući je stresor, odnosno, vazdušni napad, ponavljan skoro svake noći, a često i noću i nju, u značajnoj meri uticao je na ciklus budnost/spavanje. Cilj našeg istraživanja bio je ispitivanje povezanosti i uzajamnog uticaja posttraumatskog stresa, kvaliteta života i kvaliteta spavanja. Metod Uzorak su činili studenti druge godi Medicinskog fakulteta Univerziteta u Beogradu. Bilo je obuhvaćeno 475 ispitanika, 334 žena i 141 muškarac. Prosečna starost iznosila je 21.1 ± 0,7 (SD) godina, u rasponu od 20 do 29 godina. Svi ispitanici su kao civili bili izloženi NATO bombardovanju 1999. godi. Svi ispitanici su li pristanak, u pisanoj formi, za učestvovanje u ovoj studiji, koja je obavljena dve godi posle bombardovanja.
Šušić, V. Posttraumatski stres, kvalitet života i spavanje 59 Za procenu kvaliteta života koristili smo kratku Mančester skalu za kvalitet života (Manchester Short Assessment of Quality of Life MANSA) (8). Ovo je instrument koji na sedmostepenoj skali meri subjektivno zadovoljstvo kvalitetom različitih aspekata življenja (npr. poslom, finansijskom situacijom, porodičnim odnosima, itd.), kao i kvalitetom života u celini. Objektivna procena kvaliteta života odnosi se na postojanje prijatelja, kao i na to li je pacijent bio žrtva fizičkog nasilja, ili vinovnik kog kriminalnog dela. Za procenu simptoma posttraumatskog stresnog poremećaja koristili smo Skalu uticaja događaja (Impact of Evants Scale IES) (9), koja na četvorostepenoj skali meri učestalost simptoma izbegavanja i nametanja, a koji su u vezi sa određenim traumatskim događajem. Za procenu kvaliteta spavanja korišćen je St. Mary's bolnički upitnik o spavanju (St. Mary s Hospital Sleep Questionnaire SMH). (10) Ovaj upitnik sastoji se od 14 pitanja koja procenjuju subjektivni kvalitet spavanja prethod noći, kao što su kvalitet spavanja i zadovoljstvo spavanjem. Upitnikom je procenjivan kvalitet spavanja u vreme bombardovanja i u vreme ovog istraživanja (juni 2001). Originalnom upitniku dota su pitanja vezana za bombardovanje. Analiza varijanse, T-test i Pearsonovi koeficijenti korelacije korišćeni su za utvrđivanje korelacije između posttraumatskih stresnih simptoma, kvaliteta života i kvantiteta i kvaliteta spavanja. Ispitivanje uticaja bombardovanja na kvantitet i kvalitet spavanja izvršeno je na osnovu razlike kategorija odgovora (, ), i po kategorijama vremena njihovog registrovanja (u toku bombardovanja i prethod noći), upotrebom parametrijske metode Mc Nemar (X 2 McN) testom. Rezultati Posttraumatski stresni poremećaj, procenjen Skalom uticaja događaja, ustanovljen je kod 98 (20,6%) studenata koji su činili eksperimentalnu grupu, dok je kontrolnu grupu činilo 377 (79,4%) studenata, kod kojih nije postavljena dijagnoza PTSP-a. Statistički značajna razlika između eksperimental i kontrol grupe utvrđena je u skoro svim domenima kvaliteta života: život u celini, obrazovanje, hobi, bezbednost, odnos sa ljudima sa kojima osoba živi, seksualni život, odnosi u porodici i mentalno zdravlje. Razlika nije potvrđena u domenima finansija, prijateljstva i uslova stanovanja. Odnos između zadovoljstva kvalitetom života i posttraumatskih simptoma prikazan je na Tabeli 1.
60 Šušić, V. Posttraumatski stres, kvalitet života i spavanje Tabela 1. Korelacija između zadovoljstva oblastima života i posttraumatskog stresa Oblasti života PTSP Srednja vrednost SD p život u celini 3.68 4.23 1.03 1.13 ** edukacija 3.96 4.38 1.22 1.11 ** finansije 3.73 3.90 1.40 1.40 ns prijateljstvo 4.84 5.06 0.34 0.30 ns slobodno vreme 3.24 3.53 1.42 1.40 * stanovanje 4.87 5.08 1.40 1.34 ns sigurnost 4.63 5.08 1.23 1.12 ** partri 5.02 5.46 1.25 1.16 ** seksualni život 3.94 4.39 1.65 1.53 * odnos sa porodicom 5.21 5.6 1.33 1.13 * mentalno zdravlje yes no 4.91 5.74 1.17 1.15 ** ns signifikantno * p < 0.05 ** p < 0.001 Statistički značajna razlika između eksperimental i kontrol grupe dobijena je i u proceni kvaliteta spavanja i u proceni zadovoljstva kvalitetom spavanja (Tab. 2 i 3).
Šušić, V. Posttraumatski stres, kvalitet života i spavanje 61 Tabela 2. Kvalitet spavanja i zadovoljstvo kvalitetom spavanja Dimenzije spavanja bez PTSD sa PTSD Kakvo je bilo spavanje u toku bombardovanja? srednja SD srednja SD vrednost vrednost F p 2.77 1.22 2.74 1.15 0.092 ns Kakvo je bilo spavanje u toku protekle noći? Koliko puta ste se budili u toku bombardovanja? Koliko puta ste se budili u toku protekle noći? Kakav ste osećaj imali posle buđenja u toku bombardovanja? Kako ste se osećali posle buđenja jutros? Kako ste zadovoljni spavanjem za vreme bombardovanja? Kako ste zadovoljni spavanjem u toku protekle noći? 3.70 1.17 3.17 1.22 12.2 ** 2.09 1.77 1.97 1.69 0.19 ns 0.62 0.93 1.00 1.62 6.01 * 2.53 1.01 2.31 0.94 3.93 * 2.92 1.04 2.54 1.11 7.73 ** 2.21 0.92 2.07 0.87 1.02 ns 2.59 0.88 2.04 0.95 20.83 ** ns signifikantno * p < 0.05 ** p < 0.001
62 Šušić, V. Posttraumatski stres, kvalitet života i spavanje Tabela 3. Zadovoljstvo spavanjem Vreme Odgovor Učestalost (f) apsolutna procenat kumulativni vrednost procenat vrlo zadovoljan 115 21,3 21,3 umereno zadovoljan 242 44,7 66,0 bombardovanje sasvim zadovoljan 121 22,4 88,4 umereno zadovoljan 61 11,6 100,0 ukupno 541 100,0 vrlo zadovoljan 74 13,6 13,6 umereno zadovoljan 215 39,4 53,0 protekla noć sasvim zadovoljan 168 30,8 83,9 umereno zadovoljan 88 16,1 100,0 ukupno 545 100,0 Učestalost noćnih mora i značajnost razlike njihovih vrednosti u kategorijama odgovora (, ), po kategorijama vremena njihovog registrovanja (u toku bombardovanja, i u protekloj noći), na vezanom uzorku, pokazuje je učestalost noćnih mora u toku bombardovanja bila značajno češća (H 2 MsN = 27,769; df = 1; p < 0,01), (Tab. 4). Tabela 4. Učestalost noćnih mora i značajnost razlike njihovih učestalosti U toku bombardovanja Prethodna noć Ukupno Ne Da Da 45 4 49 Ne 81 7 88 Svega 126 11 137 p < 0.01 Vrednosti latence uspavljivanja bile su veoma heteroge. Medijana latence uspavljivanja bila je dvostruko veća u toku bombardovanja go prethod noći ( ÓR = 525,5; n = 99; Z = 6,809; p < 0,01), (Tab.5). Tabela 5. Statistički parametri vrednosti latence uspavljivanja i značajnost razlike
Šušić, V. Posttraumatski stres, kvalitet života i spavanje 63 Statistički parametri X (SD) koeficijent varijacije (CV) mediana U toku bombardovanja 47.920 (40.348) 84.199 30.000 Prethodna noć 18.867 (12.828) 67.988 15.000 p < 0.01 Diskusija Iako poremećaj spavanja predstavlja čest simptom posttraumatskog stresnog poremećaja, retka su istraživanja uticaja posttraumatskog stresa na spavanje. U ovoj studiji ispitivana je korelacija posttraumatskog stresa, kvaliteta života i kvaliteta spavanja ispitivana je u grupi studenata u odnosu na faktore kao što su životno doba, obrazovanje i studiranje. Osim navedenog, metodološku snagu studije čini i činjenica su svi subjekti bili izloženi istim stresogenim događajima. Zbog homogenosti životnih uslova, uzorak pokazuje malu varijabilnost u objektivnim pokazateljima kvaliteta života. Korelacija između posttraumatskog stresnog poremećaja, subjektiv proce kvaliteta života i kvaliteta spavanja, ustanovljena je za većinu aspekata života. Istraživanjem kvaliteta spavanja putem subjektivnih meto utvrđeno je su teškoće se zaspi, teškoće se spavanje održi i pojava noćnih mora konzistent karakteristike spavanja po izlaganju traumi i posle traume (11,7). Međutim, objektivna registrovanja poremećaja spavanja su retka i konzistentna. Pokazano je vojni veterani iz Vijetnamskog rata imaju subjektiv žalbe na prirodu spavanja, koje nisu u korelaciji sa polisomnografskim merama (12). S obzirom na to, direktno poređenje subjektivnog kvaliteta spavanja i objektivnih pokazatelja spavanja/poremećaja spavanja predstavlja predmet ljih istraživanja. U našem istraživanju ustanovljeno je je stres uticao na ritam budnostspavanje (menjajući ritam) i na mesto spavanja. Većina ispitanika je spavala nju, a noć provodila između dve sire (početak i kraj bombardovanja) u budnom stanju, u skloništima, ili drugim, relativno bezbednim mestima. To je dovodilo do poremećaja spavanja koji su ocenjeni kao subjektivni pokazatelji sa žalbama na insomniju. Sadržaj noćnih mora najčešće je bio iskustvo bombardovanja, kao što su strah, sire, eksplozije, detonacije, a često i slike traumatskog događaja, što je u saglasnosti sa rezultatima drugih studija (7). Navedeni simptom poremećaja spavanja predstavlja ujedno i jen od ključnih simptoma PTSP-a. Teškoće se zaspi i noć more, koji predstavljaju tipič i normal odgovore na traume, pretežno su prolazni (12). Međutim, poremećeno spavanje može postati trajni problem i deo PTSP-a, kako je to ustano-
64 Šušić, V. Posttraumatski stres, kvalitet života i spavanje vljeno i u našem istraživanju koje je obavljeno dve godi posle izlaganja traumi. U interpretaciji nalaza dobijenih ispitivanjem povezanosti stresogenih događaja, kvaliteta života i spavanja, značajno je napomenuti su sva tri navedena faktora u uzajamno zavisnom odnosu. Kvalitet spavanja bitno utiče na doživljaj opšteg dobrog fizičkog i psihičkog stanja, pri čemu je poznato se različiti psihofizički problemi i tegobe reperkutuju na kvalitet spavanja. S druge stra, traumatsko iskustvo utiče na spavanje, često uslovljavajući pojavu različitih poremećaja spavanja (insomnija, košmarni snovi), koji, nalje, umanjuju kvalitet života osobe koja je pretrpela traumu. Na taj način, sva tri navedena faktora postaju komponte jednog začaranog kruga, koji retko iziskuje potrebu struč intervencije bi bio prekinut. U naše istraživanje uključena je velika, homogena grupa zdravih ispitanika, prosečnog životnog doba od oko 20 godina. Većina drugih studija sprovedena je na malom broju ispitanika, većinom muškaraca, životnog doba preko 50 godina, dok su se traume razlikovale po tipu, težini, trajanju i značaju, kao i vremenskom intervalu između traume i učešća u studiji. Naša studija pokazala je jasnu povezanost između poremećaja spavanja i PTSP-a, što opravva slična lja istraživanja. Dizajn ovog istraživanja nameće i određena ograničenja u pogledu tumačenja dobijenih rezultata, s obzirom je procena vršena retrospektivno. Međutim, budući je trauma skoro po pravilu predvidiva i iznadna, ovako strukturisana istraživanja su logična posledica same prirode traumatskog događaja.
Šušić, V. Posttraumatski stres, kvalitet života i spavanje 65 POSTTRAUMATIC STRESS, QUALITY OF LIFE AND SLEEP Veselinka Susic, Dusica Lecic-Tosevski, Saveta Draganic-Gajic, Sara Dimic, Jelena Gavrilovic-Jankovic, Stefan Priebe Abstract: Although sleep disturbance is a frequent symptom of posttraumatic stress disorder (PTSD), research of the influence of posttraumatic stress on sleep is rather scarce. The aim of this study was to analyze relationship between sleep disturbance, quality of life and PTSD symptoms after the air-attacks on Belgrade in 1999. The sample consisted of 475 medical students who were assessed by questionnaires for quality of sleep, quality of life and PTSD symptoms. The results showed high prevalence of sleep disturbances, nightmares, difficulty falling asleep or staying asleep, as well as low quality of life in a group that met criteria for PTSD. A significant difference between the group with PTSD and the group without PTSD was identified on almost every domain of quality of life: life as a whole, education, leisure activities, safety, relationship with people living with, sex life, family relationships and mental health. The results show that sleep disturbances may become an enduring problem, since our study was conducted two years after the NATO attacks. Key words: posttraumatic stress disorder, sleep, quality of life Veselinka ŠUŠIĆ, Akademik, Srpska Akademija nauka i umetnosti, Beograd, Srbija i Crna Gora Veselinka SUSIC, Academician, Serbian Academy of Science and Arts, Belgrade, Serbia and Montegro
66 Šušić, V. Posttraumatski stres, kvalitet života i spavanje Literatura 1. Priebe S, Oliver J, Kaiser W. Quality of Life and Mental Health Care. Petersfield: Wrighton Biomedical Publishing Ltd; 1999. 2. Priebe S. Research in quality of life in mental health care, aims and strategies in quality of life and mental health care. In: Priebe S, Oliver I, Kaiser W (Eds.). Quality of Life and Mental Health Care. Petersfield: Wrighton Biomedical Publishing Ltd; 1999. p. 139 154. 3. Svetska zdrvstvena organizacija ICD-10 Klasifikacija mentalnih poremećaja i poremećaja ponašanja. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva; 1992. 4. Lecic-Tosevski D, Gavrilovic J, Kzevic G, Priebe S. Personality factors and posttraumatic stress: association in civilians o year after air attacks. J of Personality Disorders 2003; 17 (6): 537 549. 5. Gavrilovic J, Lecic-Tosevski D, Dimic S, Pejovic-Milovancevic M, Kzevic G, Priebe S. Coping strategies in civilians during air attacks. Soc Psychiatry Epidemiol 2003; 38: 128 133. 6. Kaličanin P, Lečić-Toševski D. Knjiga o stresu. Beograd: Medicinska knjiga; 1994. 7. Neylan TC, Marmar CR., Metzler TY, Weiss DS, Zatzick DF, Delucchi KG, Wu RM, Schoenfeld FB. Sleep disturbances in the Vietnam geration: Findings from a nationally representative sample of male Vietnam veterans. Am J Psychiatry 1988; 155: 929 933. 8. Priebe S, Huxley P, Knight S, Evans S. Application and results of the Manchester Short Assessment of Quality of Life (MANSA). Int J Soc Psychiatry 1999; 45: 7 12. 9. Horowitz MJ, Wilr N, Alvarez W. Impact of Event Scale: A measure of subjecive stress. Psychosom Med 1979; 4: 209 218. 10. Ellis BW, Johns MW, Lancaster R, Raptopoulous P, Angelopoulos N, Priest RG. The St. Mary's Hospital Sleep Questionnaire: A Study of Reliability. Sleep 1981; 4: 93 97. 11. Lavie P. Sleep disturbances in the wake of traumatic events. New England Journal of Medici 2001; 345: 1825 1832. 12. Woodward SH, Bliwise DL, Fiedman MJ, Gusman DF. Subjective versus objective sleep in Vietnam combat veterans hospitalized for PTSD. J Traum Stress 1996; 9:137 143.