LOKALNI AKCIONI PLAN ZA BIODIVERZITET OPŠTINE PLUŽINE

LOKALNI AKCIONI PLAN ZA BIODIVERZITET OPŠTINE PLUŽINE 2013. 1

2013, Lokalni akcioni plan za biodiverzitet opštine Plužine (LBAP) Radni tim za izradu LBAP-a: Slobodan Delić, savjetnik za preduzetništvo, Opština Plužine LBAP koordinator Nenad Žarković, savjetnik, Uprava za šume Jelena Nišić, pripravnik, Turistička organizacija Plužine Mileva Radojičić, pripravnik, Opština Plužine Petar Mitrić, savjetnik za upravni postupak i radne odnose, Opština Plužine Fotografije: Arhiva Turističke organizacije opštine Plužine Interesne grupe: 1. lokalna uprava Opštine Plužine 2. Turistička organizacija 3. NVO sektor 4. NP Durmitor 5. privatni sektor 6. Uprava za šume 7. Lovačko i ribolovačko društvo 8. Udruženje pčelara 9. obrazovne ustanove Zainteresovane strane: 1. Agencija za zaštitu životne sredine 2. ministarstva 3. Zavod za zaštitu prirode 4. lokalno stanovništvo 5. međunarodne organizacije 6. susjedne opštine (Šavnik, Žabljak, Nikšić, Gacko, Foča) Ekspert/regionalni koordinator za LBAP: Aleksandra Mladenović, magistar bioloških nauka Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu, Kancelarija u Crnoj Gori: Bojana Miranović, projektni menadžer 2

Ovaj dokument je pripremljen u okviru projekta: Mreža za lokalno akciono planiranje za biodiverzitet na Zapadnom Balkanu SEE BAP II, kojim je rukovodio Evropski centar za zaštitu prirode (ECNC European Center for Nature Conservation), u saradnji sa Regionalnim centrom za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu (REC Regional Environmental Center for Central and Eastern Europe), a koji je finansiran od strane Ministarstva spoljnih poslova Finske. Slika 1: dokoljen 3

Sadržaj LISTA SKRAĆENICA... 6 PREDGOVOR... 8 REZIME... 9 UVOD... 13 Lokalni akcioni plan za biodiverzitet opštine Plužine ciljevi... 15 Zašto je biodiverzitet važan za lokalnu zajednicu?... 17 VIZIJA... 21 SADAŠNJE STANJE: BIODIVERZITET U NAŠOJ OPŠTINI, PITANJA I MOGUĆNOSTI... 22 Geografski položaj i granice opštine Plužine... 22 Pejzaž i predione odlike... 23 Pejzažna jedinica Pivskog područja... 25 Zaštita karaktera predjela... 26 Hidrološke i hidrogeološke karakteristike... 28 Klimatske karakteristike... 31 Geološke i geomorfološke karakteristike... 32 Zemljišta: tip, površina i upotreba... 33 Populaciona struktura... 34 Naselja... 35 Privreda... 36 Turizam... 38 BIODIVERZITET KARAKTERISTIKE I VRIJEDNOSTI... 40 FLORA... 41 Endemične vrste biljaka zabilježene na prostoru opštine Plužine:... 45 4

Reliktne vrste biljaka u opštini Plužine... 47 Tercijarni relikti... 47 Glacijalni relikti:... 48 Rijetke biljne vrste... 48 Florističko-vegetacijske karakteristike jezera u opštini Plužine... 50 ŠUME I ŠUMАRSTVO... 52 GLJIVE MAKROMICETE... 55 FAUNA... 58 DIVERZITET STANIŠTA PTICA... 73 ZAŠTIĆENE VRSTE I STANIŠTA PREMA NACIONALNOM ZAKONODAVSTVU I MEĐUNARODNIM KRITERIJUMIMA... 79 PRIORITETI ZASNOVANI NA TOME ŠTA SE MOŽE POSTIĆI U OKVIRU RASPOLOŽIVIH SREDSTAVA. 80 PRIORITETI, CILJEVI I INDIKATORI... 83 PETOGODIŠNJI AKCIONI PLAN OPŠTINA PLUŽINE, CRNA GORA, 2013 2018. GODINE... 88 JEDNOGODIŠNJI AKCIONI PLAN OPŠTINE PLUŽINE... 95 REFERENCE... 97 5

LISTA SKRAĆENICA BiH CG ECCF ECNC EPCG EU GIS HE IFA IPA projekti IUCN KJP LBAP NP NVO REC CEE RP SEE BAP Bosna i Hercegovina Crna Gora European Council for Conservation of Fungi Evropski savet za zaštitu gljiva European Center for Nature Conservation Evropski centar za zaštitu prirode Elektroprivreda Crne Gore Evropska Unija Geografski informacioni sistem Hidroelektrana Important Fungus Area Područja važna za gljive Instrument for Pre-Accession Assistance Instrument pretpristupne pomoći International Union for Conservation of Nature Međunarodna unija za zaštitu prirode Komunalno javno preduzeće Lokalni akcioni plan za biodiverzitet Nacionalni park Nevladina organizacija Regional Environmental Center for Central and Eastern Europe - Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu Regionalni park South Eastern European Biodiversity Action Plans Akcioni planovi za biodiverzitet Jugoistočne Evrope 6

SFRJ SNV SWOT TO UNDP Socijalistička federativna republika Jugoslavija Netherlands Development Organisation Holandska razvojna organizacija Strengths, Weaknesses, Opportunities, and Threats snage, slabosti, mogućnosti i pretnje (analiza) Turistička organizacija United Nation Development Program - Program za razvoj Ujedinjenih nacija UNESCO United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization Organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu USAID WWF United States Agency for International Development Agencija Sjedinjenih američkih država za međunarodni razvoj World Wide Fund for Nature Svetski fond za prirodu 7

PREDGOVOR U Crnoj Gori opština Plužine se posebno izdvaja po svojim prirodnim ljepotama, visokim planinama, prostranim pašnjacima i šumskim površinama, pitkim vodama, čistim vazduhom i zdravom hranom. Kao takva, predstavlja oazu prirodne jedinstvenosti i, u dobroj mjeri, očuvanosti koju treba u narednom periodu sačuvati. Zbog potrebe za očuvanjem i postojeće očuvanosti prirode, Prostornim planom Crne Gore predviđen je park prirode na prostoru opštine Plužine. Nakon izrade Studije zaštite za Regionalni park prirode Piva, Prostornim planom opštine (Prostorni plan usvojen oktobra 2012. godine), određene su granice parka i zaštita. Lokalna uprava je u postupku definisanja upravljanja Regionalnim parkom, nakon čega će se donijeti akt o proglašenju upravljača. U izradi Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet (LBAP), stručnu i finansijsku pomoć pružili su nam Evropski centar za zaštitu prirode (ECNC) i Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu (REC). Na taj način, kroz izradu Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet, obuhvaćeni su stavovi stručnih lica. Uvaženo je mišljenje građana opštine koji su aktivno učestvovali u izradi LBAP-a i učestvuju u aktivnostima očuvanja biodiverziteta. Koristim priliku da im se svima zahvalim, uz njihove preporuke ćemo nastaviti rad u sprovođenju aktivnosti i implementaciji akcionog plana. Posebnu zaslugu za uspješno završen proces akcionog planiranja za biodiverzitet u opštini Plužine ima opštinski LBAP tim, koji je radio na izradi dokumenta. Lokalni akcioni plan za biodiverzitet urađen je u skladu sa zahtjevima EU o očuvanju životne sredine, kao i zahtjevom za povećanje površina zaštićenih područja. Predsjednik. Mijuško Bajagić 8

REZIME Opština Plužine nalazi se u sjeverozapadnom dijelu Crne Gore, uz granicu Bosne i Hercegovine i pripada jugoistočnim Dinaridima. U pogledu fizičko-geografskih karakteristika, geodiverziteta i geonasljeđa i biodiverziteta, predstavlja kompleksan dio Dinarida. Površina opštine Plužine iznosi 854 km 2 i prema veličini prostora je sedma opština u Crnoj Gori. Lokalni akcioni plan za biodiverzitet (LBAP) opštine Plužine nastao je u okviru projekta: Mreža za lokalno akciono planiranje za biodiverzitet na Zapadnom Balkanu SEE BAP II, koji je realizovan u partnerstvu Evropskog centra za zaštitu prirode (ECNC European Center for Nature Conservation), Regionalnog centra za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu (REC Regional Environmental Center for Central and Eastern Europe) i lokalne uprave Opštine Plužine. Projekat je finansiran od strane Ministarstva spoljnih poslova Finske, u periodu 2011 2013. godine. Tokom participativnog procesa koji je uključivao najšire zainteresovane strane na lokalnom i nacionalnom nivou, u vezi sa zaštitom biološke raznovrsnosti i održivog korišćenja usluga ekosistema u opštini Plužine, definisani su prioriteti, mjere i aktivnosti za postizanje ciljeva zaštite. Napravljeni su petogodišnji i jednogodišni akcioni planovi, bazirani na potrebama prvenstveno lokalnog stanovništva opštine Plužine. U izradi Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet, zainteresovane strane i opštinski LBAP tim rukovodili su se opšteprihvaćenim principima održivog razvoja, razvojnih aktivnosti i smjernicama denifisanim Prostornim planom CG, Prostornim planom opštine Plužine i Strategijom razvoja opštine Plužine. U ovim strateškim dokumentima, kao jedan od prioriteta, definisana je potreba za sprovođenjem aktivnosti i mjera zaštite i unapređenja životne sredine opštine Plužine, što predstavlja jedan od bitnijih preduslova za zaštitu biodiverziteta na ovom području, a koji se definiše Lokalnim akcionim planom za biodiverzitet. Osnovni cilj donošenja Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet je zaštita biodiverziteta na području opštine Plužine, koji je po mnogo čemu specifičan i karakterističan. Na dijelu opštine prostire se Nacionalni park Durmitor (14% površine NP Durmitor nalazi se na teritoriji opštine Plužine), a u planu je proglašenje Regionalnog parka Piva, koji će obuhvatati 38,1% površine opštine Plužine. Urađena je Studija zaštite za novo zaštićeno prirodno dobro kroz projekat sa Zavodom za zaštitu prirode Crne Gore: Stručna podloga Studija zaštite prirodnog dobra Piva. U periodu izrade LBAP-a za opštinu Plužine, procedura proglašenja zaštićenog prirodnog dobra je bila u završnoj fazi. Na pojedinim područjima opštine nalazi se veliki broj jedinstvenih biljnih i životinjskih vrsta, endemičnih, rijetkih, zaštićenih i na drugi način korisnih i značajnih vrsta, zbog čega se 9

prirodne vrijednosti, ekosistemske usluge i posebno biodiverzitet područja opštine Plužine izdvajaju kao njen najvažniji dio. Ukupan broj vaskularnih biljaka na ovom području procijenjen je na oko 1.200, što predstavlja više od trećine ukupne flore Crne Gore, pa se područje opštine Plužine može svrstati u izuzetno vrijedne centre biodiverziteta. Zbog velikog broja registrovanih rijetkih i ugroženih biljaka, ovo područje spada u kategoriju najznačajnijih i najvrjednijih u centralnim Dinaridima. Od ukupno 274 zaštićene vrste vaskularne flore na teritoriji čitave Crne Gore, 68 biljnih vrsta (ili skoro četvrtina) nalazi se na teritoriji Bioča. Čitavo područje opštine Plužine ima planinski karakter i predstavlja dobro očuvan (u skoro izvornom obliku) i bez prisustva značajnijeg zagađenja faunistički rezervat. Na osnovu dosadašnjih istraživanja i saznanja utvrđeno je da nekoliko područja na prostoru Plužina imaju poseban faunistički značaj i zaslužuju poseban tretman kao faunistički objekti. Među njima poseban značaj imaju visokoplaninska jezera sa svojom okolinom. Na prvom sastanku zainteresovanih strana za izradu Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet opštine Plužine, definisana je vizija u smislu kako će biodiverzitet u Opštini izgledati u dužem vremenskom periodu, u narednih dvadesetak godina. Na prvom mjestu prisutni su istakli blagostanje ljudi, stanovnika opštine, postignuto i usklađeno sa prirodnim resursima koji su im na raspolaganju. Posebno je istaknuta potreba vraćanja tradicionalnim vrijednostima, koje bi mogle biti osnova za ekonomski i socijalni napredak i razvoj lokalne zajednice. Područje opštine Plužine ima vrlo raznovrstan i dinamičan pejzažni prostor. Svi pejzaži bi se mogli svrstati u četiri osnovne grupe: prvobitni, prirodni, kulturni i devastirani pejzaž. Glavni problemi očuvanja autentičnih odlika pejzaža su neplanska gradnja, vikend, turistički i infrastrukturni objekti, kao i neadekvatne pejzažne intervencije. Negativan primjer u okruženju opštine Plužine je sadašnje stanje NP Durmitor. Činjenica je da je NP Durmitor upisan u listu Svjetske prirodne i kulturne baštine, između ostalog i zbog izuzetnih vrijednosti, kako sa estetskog, tako i sa naučnog gledišta, gdje složenom, dinamičnom i mozaičnom pejzažu svakako treba dati jedan od priroriteta. U morfološkom pogledu Piva pripada durmitorsko-volujačkoj visiji koja je dio prostrane regije visokih planina i površi sjeverne Crne Gore. Geografsko područje Pive, sa jasnom i prepoznatljivom šemom predionih elemenata, pripada pejzažnoj jedinici Pivsko područje. Strukturu ovog predjela čine površi (Pivska planina i Pivska župa), planinski grebeni (Bioč, Maglić i Volujak) i riječne doline. Cijeli predio je ograničen dubokim dolinama rijeka Pive, Tare, Vrbnice, Komarnice i Sušice. Osim geomorfoloških karakteristika, raznolikost vegetacije na vertikalnom profilu područja, bogatstvo biljnih vrsta i brojne florističke specifičnosti takođe su utkane u strukturu predjela. Od dna kanjonskih dolina pa sve do najviših planinskih vrhova izdiferencirani su različiti šumski pojasevi (pojas termofilne lišćarsko-listopadne vegetacije, pojas mezofilnih lišćarsko-listopadnih šuma, pojas četinarskih šuma, subalpskih bukovih šuma i pojas bora krivulja), u okviru kojih se jasno 10

izdvajaju nešumska staništa (livade, pašnjaci, kamenjari, sipari, točila, tresave, bare i jezera) sa karakterističnom vegetacijom. Među limnološkim objektima, naročito se ističu prirodna planinska jezera: Trnovačko, Stabanjska, Škrčka i Sušičko jezero. Pivsko jezero je vještačko jezero koje je nastalo izgradnjom hidroelektrane 1975. godine. Kod Mratinja na 10 km od Šćepan Polja nalazi se brana visoka 220 m, koja spada među najviše u Evropi. Jezero je na nekim mjestima duboko i preko 200 m, a dugo je 45 km. Pivsko jezero predstavlja najveći rezervoar pitke vode na Balkanu i ima izvanredne uslove za sportove na mirnim vodama. Posebno je atraktivno za ribolov i one koji žele da uživaju u pogledu na preostale djelove potopljenog kanjona rijeke Pive. Specifični problemi razvoja u opštini Plužine, pored deficitarnosti vode i ugroženosti zemljišta erozijom, su neravnomjeran raspored mreže naselja i zahtjevi za usklađivanje razvoja poljoprivrede sa zaštitom okoline u područjima nacionalnih parkova. Mreža naselja na ovom prostoru je vrlo disperzna, a niz naselja ima demografske potencijale, pojedinačno ili kao grupa naselja, gdje treba stvoriti privredna jezgra, odnosno centre razvoja opštine. Jedan od uslova je i kvalitetna infrastrukturna mreža, koju je potrebno planirati bez narušavanja predionih vrijednosti. U pogledu razvoja turizma, prema Prostornom planu opštine Plužine, planira se otvaranje više punktova: dogradnja hotela i izgradnja autokampa u Plužinama, kao i izgradnja motela u Goranskom. Komplementarni smještaj (domaća radinost) planira se u naseljima Trsa, Pišće, Crkvičko Polje i Stabnima. Površinа šumа nа području opštine Plužine iznosi 36.416 hа ili 44% u odnosu nа ukupnu površinu opštine, od čegа držаvnih 32.746 hа i privаtnih 3.670 hа. Procenаt privаtnih šumа u ukupnoj površini iznosi svegа 10%, što je znаtno mаnje od prosjekа u držаvi, аli i od učešćа ostаlih opštinа u Crnoj Gori. Čаk bi se moglo reći dа je nаjmаnji uz sаmo neke opštine nа sjeveru Crne Gore. Lokalni akcioni plan za biodiverzitet opštine Plužine sadrži sve informacije koje su do sada sakupljene o biodiverzitetu čitavog prostora opštine Plužine i okoline, sa posebnim osvrtom na rijetke, ugrožene, endemo-reliktne i zaštićene vrste i staništa prema nacionalnom zakonodavstvu i međunarodnim kriterijumima. Dat je pregled najznačajnijih faunističkih lokaliteta, a posebno je obrađena i cjelokupna fauna područja. Stoga, ovaj dokument predstavlja jedinstvenu bazu podataka o biodiverzitetu lokalne zajednice opštine Plužine, sa akcionim planom za zaštitu i održivo korišćenje usluga koje pružaju registrovani ekosistemi. Dokument je podložan revizijama, izmjenama i dopunama, baziranim na stručnim i naučnim 11

saznanjima i doprinosu lokalnog stanovništva, kao najboljih poznavalaca sopstvenog okruženja, resursa i mogućnosti. Lokalni akcioni plan za biodiverzitet opštine Plužine donesen je za period 2013 2018. godine. Usvojen je 4. aprila 2013. godine, na sjednici Skupštine. 12

UVOD Biološka raznovrsnost ili biodiverzitet predstavlja skup svih živih organizama koji naseljavaju Zemlju. Uključuje biljke, životinje, gljive i mikroorganizme, pa čak i bakterije. Stabilan biodiverzitet obično podrazumijeva zdravu životnu sredinu. Biološka raznovrsnost se dijeli u tri nivoa: 1. raznolikost vrsta, 2. genetska raznovrsnost, 3. raznovrsnost ekosistema. Raznolikost vrsta Uključuje sveukupnost svih živih vrsta u jednoj regiji, koje se razmnožavaju kako bi osigurale zdravo potomstvo. Odrasli članovi neke vrste najčešće su izgledom slični, ali mogu postojati razlike u izgledu u zavisnosti od pola ili starosti. Od milion različitih vrsta najveći dio otpada na životinje. Od životinja, najviše je insekata. Genetska raznolikost Svaka biljka, životinja, gljiva ili bakterija ima skup gena. Geni svakoj jedinki daju skup njenih karakteristika. Razlike u genima među različitim jedinkama unutar neke vrste čine ih međusobno drugačijima. Ove razlike nazivamo genetskom raznolikošću. Populacija je skupina organizama jedne vrste koji naseljavaju isto stanište. Često populacije dijele slične gene, koji su različiti u odnosu na neku drugu populaciju iste vrste. Zbog toga je bitno da sve populacije mogu preživjeti kako bi se zadržala genetska raznolikost. Što je unutar neke vrste više različitih gena, to je ta vrsta sposobnija da se prilagodi promjenama klime ili staništa, a i vjerovatnije je da će jedinke preživjeti i nastaviti širiti svoje gene na podmladak. Raznovrsnost ekosistema Predstavlja skup različitih tipova ekosistema na Zemlji. Ekosistem uključuje svaku živu jedinku u nekom okruženju, njihov dom, vodu, zemlju, pa čak i vremenske uslove. Različiti ekosistemi uključuju šume, rijeke, potoke, livade, koralne grebene, stijene na plažama ili u klisurama i kanjonima... Vrlo je važno zadržati raznolike ekosisteme jer svaki ekosistem održava u životu čitav niz različitih organizama. Ti organizmi imaju različitu funkciju: čiste vodu, filtriraju vazduh, modifikuju temperaturu, čiste prirodni otpad, održavaju zemlju čistom, održavaju ravnotežu 13

različitih organizama. Uz to, ljudi mogu koristiti njihova ljekovita svojstva, dobijati tekstilna vlakna i ostale materijale. Iako još uvijek nijesu otkrivene i popisane sve biljne i životinjske vrste koje žive na našoj planeti, naučnici vjeruju da postoji preko 100 miliona vrsta. Predviđa se da jednoj od četiri vrste sisara, kao i jednoj od osam vrsta ptica u bliskoj budućnosti prijeti istrebljenje. Predviđa se da će populacija svih ovih vrsta biti smanjena barem za jednu petinu u sljedećih 10 godina. Trenutno je preko 16.000 biljnih i životinjskih vrsta svrstano u neku od kategorija ugroženosti. Ukoliko se nastavi trenutna stopa istrebljenja, do 2025. godine mogli bismo izgubiti jednu petinu svih poznatih vrsta. Zbog svega navedenog, zbog značaja biodiverziteta za lokalnu zajednicu, naciju i globalno planetu Zemlju, zbog svih prijetnji kojima uništavanjem biodiverziteta čovjek direktno ugrožava svoj opstanak na Zemlji, neophodno je što prije otpočeti sa aktivnostima podizanja svijesti, najprije lokalnih zajednica, direktno zavisnih od usluga ekosistema u neposrednom okruženju, pa do nacionalnog nivoa, u smislu zakonske i pravne regulative u oblasti zaštite prirode, šuma, voda... Lokalni akcioni planovi za biodiverzitet predstavljaju jedan od primjera kako se na konkretan način, za svaku zajednicu specifično i u skladu sa konkretnim uslovima, može pokrenuti briga zajednice za sopstveno okruženje. Lokalni akcioni plan za biodiverzitet za opštinu Plužine donosi se u skladu sa važećim zakonskim propisima i to: Zakonom o životnoj sredini ( Sl. list CG, br. 48/08), Zakonom o zaštiti prirode ( Sl. list CG, br. 51/08), Zakonom o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu ( Sl. list RCG, br. 80/05), Zakonom o nacionalnim parkovima ( Sl. list RCG, br. 47/91, 17/92, 27/94 i 56/09), Zakonom o divljači i lovstvu ( Sl. list CG, br. 52/08), Zakonom o slatkovodnom ribarstvu ( Sl. list CG, br. 11/07), Zakonom o vodama ( Sl. list RCG, br. 16/95), Prostornim planom Crne Gore ( Sl. list CG, br. 24/08). Osnovne vrijednosti prirodnih potencijala čitavog područja u kome se nalazi i opština Plužine navedene su u strateškim i drugim razvojnim dokumentima od značaja za očuvanje biodiverziteta, kao što su Nacionalna strategija održivog razvoja, Nacionalna strategija biodiveziteta sa Akcionim planom, Studija Pravci razvoja Crne Gore kao ekološke države, Prostorni plan područja posebne namjene NP Durmitor, Program i razvoj zaštite NP Durmitor i dr. Program integralnog razvoja Durmitorskog područja, kojem pripada i opština Plužine, baziran je na nekoliko uporišnih tačaka, kao što su međunarodno priznati eko-prostori, značajne površine šuma i pašnjaka, prirodni elementi za razvoj turizma, relativno povoljan položaj. Korišćenje prostora i zaštita biodiverziteta su, po pravilu, suprotstavljene aktivnosti, što dovodi prvenstveno do infrastrukturnog ograničavanja obima aktivnosti u planiranju uređenja prostora. Ciljevi izrade programa integralnog razvoja Durmitorskog područja svakako obuhvataju usklađivanje ekonomskog razvoja sa imperativom očuvanja prirode, orijentaciju na razvoj turizma, proizvodnju biološki vrijedne hrane i uslužnih djelatnosti, razvoj 14

društvenih djelatnosti i postizanje boljeg kvaliteta života, onemogućavanje spontanog i neorganizovanog koncentrisanja objekata raznih namjena, identifikaciju i otklanjanje svih žarišta zagađivanja, zaustavljanje procesa iseljavanja i sl. Akcenat u ovom dijelu Republike potrebno je staviti na razvoj turizma, kao dvosezonske aktivnosti, i poljoprivrede, prije svega stočarstva (prema Zelenoj strategiji Crne Gore). To bi, uz aktiviranje domaće radinosti i racionalnu eksploataciju šuma i ljekobilja, omogućilo integralni razvoj Durmitorskog područja. Inače, u zoni Nacionalnog parka Durmitor predviđa se 5.500 ležaja, od čega 55% u osnovnom i 45% u komplementarnom smještaju, što će na specifičan način predstavljati opterećenje za biodiverzitet i raspoložive prirodne resurse, ukoliko se ne pristupi planiranju i primjeni održivih standarda u njihovoj zaštiti. U Prostornom planu opštine Plužine navedeni su osnovni pravci i prioriteti razvoja, a to su: maksimalno korišćenje postojećih proizvodnih kapaciteta, naročito u industriji; razvoj poljoprivrede, naročito stočarstva; razvoj turizma i turističke privrede; razvoj privrede. Prihvaćen koncept razvoja počiva na djelatnostima industrije i poljoprivrede, potpomognutim ostalim djelatnostima kao što su šumarstvo, ugostiteljstvo i turizam, dok razvoj društvenih djelatnosti prati trend ukupnog razvoja sa osnovnom funkcijom zadovoljenja potreba stanovništva. Ovim Prostornim planom se predviđa uspostavljanje regionalnog parka prirode, koji bi obuhvatio veći dio opštine sa blažim, tj. slobodnijim režimom korišćenja prostora. Unutar tog prostora bi se uspostavile različite kategorije zaštite: specijalni prirodni rezervati, spomenici prirode, zaštitne zone oko spomenika kulture, zaštitne zone akumulacije HE Piva i rezervati pojedinih vrsta divljači. Preporuka iz Prostornog plana opštine Plužine je da bi trebalo posvetiti posebnu pažnju dolinama rijeka Pive i Vrbnice. Radi usklađivanja sa opšteprihvaćenim principima održivog razvoja i razvojnih aktivnosti i opredjeljenja denifisanih Prostornim planom CG, Prostornim planom opštine Plužine i Strategijom razvoja opštine Plužine, prioritetno se nameće potreba sprovođenja aktivnosti i mjera zaštite i unapređenja životne sredine opštine Plužine, što predstavlja jedan od bitnijih uslova za zaštitu biodiverziteta na ovom području, a koji se definiše ovim Lokalnim akcionim planom za biodiverzitet (LBAP). Lokalni akcioni plan za biodiverzitet opštine Plužine ciljevi Osnovni cilj donošenja Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet jeste zaštita biodiverziteta na području opštine Plužine, koji je po mnogo čemu specifičan i karakterističan, a u nekim segmentima jedinstven. Na dijelu opštine prostire se Nacionalni park Durmitor (14% površine NP Durmitor nalazi se na teritoriji opštine Plužine), a u planu je proglašenje Regionalnog parka Piva, koji će imati površinu od 32.471,2 ha i obuhvataće 38,1% površine opštine Plužine. Opštinska uprava i administracija su visoko svjesni prirodnih vrijednosti u svom neposrednom okruženju, što pokazuje velika zainteresovanost i 15

spremnost Opštine da se zaštiti dio teritorije. Opština Plužine je finansirala Studiju zaštite za novo zaštićeno prirodno dobro (na osnovu člana 53 i člana 56 Zakona o zaštiti prirode), kroz projekat sa Zavodom za zaštitu prirode Crne Gore: Stručna podloga Studija zaštite prirodnog dobra Piva (Zavod za zaštitu prirode, 2011). Slika 2: položaj opštine Plužine i prostiranje budućeg zaštićenog područja na teritoriji opštine Prirodne vrijednosti, ekosistemske usluge i posebno biodiverzitet područja opštine Plužine se izdvajaju kao njen najvažniji dio, jer se na pojedinim područjima nalazi veliki broj jedinstvenih biljnih i životinjskih vrsta, endemičnih, rijetkih, zaštićenih i na drugi način korisnih i značajnih vrsta. Prema Studiji zaštite prirodnog dobra Piva, ukupan broj vaskularnih biljaka procijenjen je na oko 1.200, što predstavlja više od trećine ukupne flore Crne Gore, pa se slobodno područje opštine Plužine može svrstati u izuzetno vrijedne centre biodiverziteta. Zbog velikog broja registrovanih rijetkih i ugroženih biljaka, ovo područje spada u kategoriju najznačajnijih i najvrjednijih u centralnim Dinaridima. Od ukupno 274 zaštićene vrste vaskularne flore na teritoriji čitave Crne Gore, 68 biljnih vrsta (ili skoro četvrtina) nalazi se na teritoriji Bioča. Čitavo područje opštine Plužine ima planinski karakter i predstavlja dobro očuvan (u skoro izvornom obliku) i bez prisustva značajnijeg zagađenja 16

faunistički rezervat. Na osnovu dosadašnjih istraživanja i saznanja utvrđeno je da nekoliko područja na prostoru Plužina imaju poseban faunistički značaj i zaslužuju poseban tretman kao faunistički objekti. Među njima poseban značaj imaju visokoplaninska jezera sa svojom okolinom (Zavod za zaštitu prirode, 2011). Detaljniji prikaz vrijednosti biodiverziteta opštine Plužine prikazan je u dijelu Sadašnje stanje: biodiverzitet u našoj opštini, pitanja i mogućnosti. Imajući u vidu da je prostor opštine Plužine jedna ekološki očuvana sredina, to je cilj izrade i donošenja ovog plana da to bude i u budućnosti, da se što je moguće više očuva netaknuta i jedinstvene priroda, a sve u cilju ekonomskog interesa i održivog razvoja opštine. Plužine predstavljaju potencijalnu turističku destinaciju sa prirodnim ljepotama koje posjetiocu mogu ponuditi više vrsta odmora i rekreacije, zabave, uživanja u ekstremnim sportovima i ekoturizmu, a naučnicima i istraživačima pružaju mogućnost da otkriju nove vrste biljnog i životinjskog svijeta, da otkriju neke, do sad neotkrivene prirodne pojave i fenomene tipične za ovo područje. Na osnovu svega gore navedenog, izrada Akcionog plana za biodiverzitet predstavlja potrebu, ali i obavezu lokalne samouprave, koja ima mandat da svoj prostor maksimalno prezentuje na održivim i realnim osnovama, a lokalnom stanovništvu omogući brži ekonomski razvoj i bolji način življenja. Ovim dokumentom će biti definisano šta treba zaštititi i na koji način, u kom vremenskom periodu i ko će biti nosioci aktivnosti. Takođe će biti naznačeni rokovi za završetak pojedinih aktivnosti, kao i troškovi njihove realizacije, sa listom potencijalnih donatora. Vrijednost i potreba za usvajanjem Akcionog plana za biodiverzitet prepoznata je i od strane lokalnog stanovništva, lokalne uprave, privrednih subjekata, ali i od međunarodne zajednice, što predstavlja jedan mali, ali bitan korak ka evropskim integracijama Crne Gore. Zašto je biodiverzitet važan za lokalnu zajednicu? Već je napomenuto da je opštinska vlast u Plužinama svjesna prirodnih vrijednosti koje postoje na teritoriji opštine i da su preduzete mjere da se veliki dio opštine, skoro 40%, zaštiti na adekvatan način, u skladu sa aktuelnim zakonskim propisima, i izrade planovi upravljanja zaštićenim područjem. Proglašenje predloženog područja zaštićenim je u proceduri, koja je pokrenuta od strane same lokalne zajednice. Tokom procesa izrade Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet, zainteresovane strane u ovoj opštini su vrlo aktivno učestvovale i davale svoj doprinos. Lokalna zajednica opštine Plužine je još ranije, na osnovu smjernica datih u Prostornom planu države Crne Gore, gdje je planirano 17

uspostavljanje parka prirode kao zaštićenog područja na Pivi, pokrenula inicijativu i napravila prve i najvažnije korake u stvaranju osnova za napredak čitave zajednice, bazirane na sopstvenim resursima. U tom smislu, biodiverzitet za ljude u opštini Plužine predstavlja osnovnu pokretačku i razvojnu snagu, jedinstvenu i specifičnu. Raspoloživi resursi su najprije valorizovani, napravljen je inventar biodiverziteta, što daje velike mogućnosti u daljem planiranju i korišćenju usluga koje pružaju ekosistemi u ovoj opštini, ali na održiv način, u skladu sa razvojem i potrebama zajednice. Stanovnici opštine Plužine jednu od razvojnih mogućnosti vide u proglašenju zaštićenog prirodnog dobra Regionalnog parka Piva. U tom smislu, posjetiocima će biti pružane usluge stručnog vođenja, razgledanja prirodnjačke zbirke, kampovanja i boravka u prirodi, posmatranje ptica. Zatim, u komercijalne svrhe i radi ostvarivanja dobiti i daljeg razvoja zaštićenog područja, biće omogućeno snimanje igranih i komercijalnih filmova, spotova i reklama, kao i splavarenje i iznajmljivanje čamaca i brodova. Sakupljanje, branje i otkup šumskih plodova na adekvatan i kontrolisan način, prepoznato je kao mogućnost i velika snaga, od čega direktno lokalno stanovništvo može imati veliku korist. Zatim sportski ribolov, u funkciji zaštite ribolovnih voda, može se uvezati sa turističkom ponudom u ugostiteljstvu, korišćenjem smještajnih kapaciteta u domaćoj radinosti i promocijom domaće hrane i proizvoda. Na prvom sastanku širih zainteresovanih strana u procesu izrade LBAP-a, održanom 27. 11. 2012. godine u opštini Plužine, urađena je SWOT analiza zajedno sa prisutnim predstavnicima najširih društvenih grupa koje su prisutne u opštini: lokalne uprave i administracije Opštine Plužine, Turističke organizacije, NVO sektora, privatnog sektora, Uprave za šume, Lovačkog i ribolovačkog društva, Udruženja pčelara, obrazovnih ustanova. Na osnovu analize, evidentno je da su prisutni svjesni prirodnih vrijednosti i potencijala koji postoje u opštini Plužine. Kao snaga i pokretačka moć opštine prepoznati su čista, netaknuta priroda, staništa rijetkih i ugroženih vrsta i same vrste koje su od značaja za zaštitu (staništa velikog tetrijeba, mrki medvjed, divokoza...). Posebno su istaknuti lokaliteti ledničkih jezera (Trnovačko jezero, Stabanjska jezera) koja se nalaze na teritoriji opštine i koja su od potencijalnog značaja za razvoj turizma, planinarenja i privlačenje posjetilaca. Takođe, ljekovito bilje i šumski plodovi koji se sakupljaju sa lokaliteta u opštini Plužine predstavljaju izvor finansiranja pojedincima, ali bi trebalo, u narednom periodu, veću pažnju posvetiti obukama sakupljača u vezi sa pravilnim načinom sakupljanja iz prirode, zatim podstaći plantažno gajenje pojedinih ekonomski isplativih vrsta i inicirati unapređivanje mreže samih sakupljača, kao i otkupljivača zbog bolje cijene i boljeg plasmana na tržište. Strateški plan razvoja opštine i Prostorni plan opštine Plužine su usvojeni, a podrška lokalne vlasti je posebno istaknuta kao velika prednost u uspostavljanju konkretne saradnje i podrške različitim projektima. Još jedna privredna mogućnost koju stanovnici vide kao šansu 18

za rast i napredak je postojanje ribnjaka za uzgoj pastrmke, koji ne radi, a potrebno ga je pokrenuti, kako bi se dobila mlađ za poribljavanje Pivskog jezera i uposlio određen broj lokalnog stanovništva. Problemi koji su prepoznati i za koje se u narednom periodu očekuju rješenja unutar opštine, ali i pomoć sa strane, u vezi su, uglavnom, sa pojedinačnim snagama i prednostima. Tako prijetnje čistoj i netaknutoj prirodi, staništima i vrstama od značaja za zaštitu, potiču prvenstveno od strane ljudske nemarnosti, kao što je neprimjereno odlaganje otpadaka od strane posjetilaca Trnovačkog jezera, devastiranost lijeve obale Tare zbog čišćenja prostora za rafting-kampove, zbog pristupnih puteva do kampova i zbog bespravne gradnje neadekvatnih objekata na samoj obali rijeke. Jedan od velikih problema je generalno neinformisanost stanovništva o problemima koji postoje, najviše zbog medijske nepokrivenosti (nepostojanje lokalnih radija i štampanih medija). Još jedan od problema odnosi se na unos invazivnih vrsta u Pivsko jezero, kao što je klen, koji sve više istiskuje pastrmku sa njene teritorije. Ribolov postaje sve više neodrživ, a nesavjesni ribolovci svojim aktivnostima dovode do gubitka biodiverziteta u vodama i oko njih. Takođe, opšti problem u većini opština u čitavom regionu jugoistočne Evrope su neregulisane deponije i nepostojanje sistema za odlaganje, reciklažu i preradu otpada, nepostojanje kolektora za otpadne vode i nepostojanje sistema za prečišćavanje otpadnih voda. Sve ove slabosti, nedostaci i problemi koji direktno ili indirektno negativno utiču na prirodne resurse u opštini Plužine prepoznati su od strane tima za izradu Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet, pa će ovim dokumentom za neke od njih, koji su u domenu lokalne zajednice, biti predložene aktivnosti za rješavanje ili, bar, ublažavanje negativnog efekta. Mogućnosti za dalji napredak u unapređivanju stanja u oblasti zaštite biodiverziteta u opštini Plužine prepoznate su kroz korišćenje sredstava iz međunarodnih fondova, kao što je IPA fond, kroz projekte na nacionalnom nivou i prekogranične, posebno sa opštinom Foča iz BiH i Nacionalnim parkom Sutjeska (spajanjem NP Sutjeska i budućeg Parka prirode Piva u prekogranično zaštićeno područje). Pristup IPA komponenti u vezi sa poljoprivredom, u narednom programskom periodu od 2014. godine, otvoriće nove mogućnosti za unapređivanje ruralnog razvoja i životne sredine. Strani donatori, vlade, ministarstva inostranih poslova i ambasade, međunarodne organizacije kao što su USAID, UNDP, WWF, IUCN, REC, ECNC itd., već su kroz projekte pomagale razvoj lokalne zajednice opštine Plužine u raznim oblastima, pa i u oblasti unapređenja stanja u životnoj sredini. Dobra saradnja Turističke organizacije opštine Plužine postoji sa srodnim organizacijama u susjedstvu i u drugim državama, posebno na izradi zajedničke turističke ponude čitavog regiona. U opštini Plužine prihvaćen je prostorni koncept razvoja turizma koji se zasniva na regionalizaciji i specifikaciji turističke ponude, smanjenju disproporcija u razvoju turističke baze između primorskog i kontinentalnog područja Republike, kao i na koordinaciji sa razvojem poljoprivrede i, posebno, očuvanjem prirodne sredine. I na kraju, ali ne manje važna, je 19

činjenica da je veliki broj poslovnih ljudi i naučnih radnika porijeklom iz Pive, koji su činili, ali mogu još više, za dobrobit svojih sugrađana i održivi razvoj kraja. Prijetnje za biodiverzitet i resurse u ovoj opštini prepoznate su najviše u postojanju elementarnih nepogoda, na koje čovjek ne može direktno da utiče, mada je svojom djelatnošću izazvao globalnu promjenu klime i povećao i umnožio dejstva prirodnih nepogoda, kao što su požari, suše, veliki snjegovi i sl. Međutim, još uvijek nijesu definisani precizni mehanizmi za ublažavanje ovih promjena i pojava, što predstavlja mogućnost za nove izazove u pronalaženju adekvatnih i efikasnih načina prevencije. Jedna od realnih prijetnji koja bi lako mogla biti rješiva uz malo više ulaganja, ali za dugoročnu dobit, dolazi iz okolnih opština, kao što je Hemijska industrija u Mojkovcu, koja utiče na sve elemente životne sredine, zagađujući vodu, vazduh i zemljište. Sve prijetnje su, bilo neposredno ili posredno, definitivno uzrokovane ljudskim aktivnostima i nemarom, a naročito postojanjem niskog nivoa svijesti o potrebi očuvanja biodiverziteta i usluga koje ekosistemi pružaju najprije lokalnoj zajednici, a onda i širem društvu. Zbog toga je potrebno dugoročno raditi na podizanju svijesti i uključivanju javnosti u procese donošenja odluka na lokalnom nivou, naročito prilikom nominovanja i proglašenja nekog područja zaštićenim. Na taj način će se dobiti adekvatna zaštita područja u praksi, a odnosi između upravljača i korisnika prostora mogu biti u velikoj mjeri unaprijeđeni i poboljšani. 20

VIZIJA Vraćanje tradicionalnim vrijednostima kroz sklad prirode i čovjeka. Unapređenje životne sredine uz poštovanje i čuvanje različitosti ekosistema. Snaga prirode očuvana kroz produktivnost lokalnog stanovništva. Na prvom sastanku zainteresovanih strana za izradu Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet opštine Plužine, definisana je vizija u smislu kako će biodiverzitet u opštini izgledati u dužem vremenskom periodu, u narednih dvadesetak godina. Na prvom mjestu prisutni su istakli blagostanje ljudi, stanovnika opštine, postignuto i usklađeno sa prirodnim resursima koji su im na raspolaganju. Predloženim vizijama još jednom je pokazana visoka svjesnost o prirodnim vrijednostima koje postoje u opštini, kao i želja, namjera da se raspoložive usluge ekosistema kroz održivo korišćenje sačuvaju. Posebno je istaknuta potreba vraćanja tradicionalnim vrijednostima, koje bi mogle biti osnova za ekonomski i socijalni napredak i razvoj lokalne zajednice. Slika 3: sastavci Pive i Tare 21

SADAŠNJE STANJE: BIODIVERZITET U NAŠOJ OPŠTINI, PITANJA I MOGUĆNOSTI U toku izrade Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet opštine Plužine bila je završena Studija zaštite za Regionalni park Piva Stručna podloga, koju je uradio Zavod za zaštitu prirode Crne Gore sa saradnicima, stručnjacima iz regiona relevantnim za date oblasti (2011. godine). Podaci vezani za hidrološke, hidrogeološke, klimatske, vremenske karakteristike i biodiverzitet, predstavljeni u okviru ovog odjeljka, preuzeti su iz pomenute Studije. Geografski položaj i granice opštine Plužine Opština Plužine nalazi se u sjeverozapadnom dijelu Crne Gore, uz granicu Bosne i Hercegovine i pripada jugoistočnim Dinaridima. U pogledu fizičko-geografskih karakteristika, geodiverziteta, geonasljeđa i biodiverziteta, predstavlja veoma zanimljiv i kompleksan dio Dinarida. Površina opštine Plužine iznosi 854 km 2 i prema veličini prostora je sedma opština u Crnoj Gori. Istorijski, ona je starohercegovački kraj i nalazi se u centralnim djelovima Stare Hercegovine. Crnoj Gori je priključena poslije Berlinskog kongresa 1878. godine. Opština se u užem, regionalnom smislu, može označiti kao dio prostrane Durmitorske regije kojoj pripadaju opštine Plužine, Šavnik i Žabljak, odnosno krajevi Piva, Drobnjaci, Uskoci, Jezera i Šaranci, zbog čega u narodu postoji osjećaj pripadnosti pivskom plemenu. Opština Plužine je podijeljena na šest mjesnih zajednica i sastoji se od oko 60 sela i zaseoka. Ovaj prostor je nepravilnog elipsastog oblika, a duža osa je meridijanskog pravca. Administrativni centar opštine su Plužine, gradić smješten na samoj obali Pivskog jezera. Nekada, prije potapanja kanjona Pive, Plužine su se nalazile na mnogo nižoj nadmorskoj visini. Izgradnjom hidrocentrale Piva, krajem sedamdesetih godina prošlog vijeka (1975), ovo područje je potopljeno, a na obali nastalog jezera sagrađeno je novo naselje. Stare Plužine su potopljene, a nove su počele da se grade 1971. i završene 1975. godine. Tako su današnje Plužine najmlađa varošica na Balkanu. Opština ima jasne prirodne granice, najčešće planinske grebene, dok je prema sjeveroistoku rijeka Tara, takođe jasna prirodna granica. Na istoku je odvojena grebenima Durmitora i kanjonom Sušice od opštine Žabljak. Na jugoistoku je od opštine Šavnik odvojena južnim obroncima Durmitora i kanjonom Komarnice. Od opštine Nikšić prema jugu odvojena je grebenima Vojnika i Javorka, a na zapadu grebenom Golije. Od opština Gacko i Foča u BiH, odnosno Republici Srpskoj, prema zapadu odvojena je Ledenicom, prevojem Ravno, Volujkom i Maglićem, a sjeverna granica počinje od Maglića, preko Ulobića i Vučeva, pada 22

na Šćepan Polje kod sastavka Pive i Tare. Najviša tačka u opštini je Bobotov kuk na 2.522 m nadmorske visine. Granica opštine Plužine prema opštini Žabljak ide preko Bobotovog kuka, koji je ujedno i najviši vrh Durmitora. Najniža tačka u opštini je na sastavcima Pive i Tare, kod Šćepan Polja, i iznosi 433 m n. v. Teritorija u najvećem obimu pripada morfološkom slivu Pive i pritoke Komarnice, potom slivu Tare, a samo veoma malim dijelom slivovima Zete, Trebišnjice i Sutjeske. Pejzaž i predione odlike Slika 4: opština Plužine granice sa susjednim opštinama Područje opštine Plužine ima vrlo raznovrstan i dinamičan pejzažni prostor. Svi pejzaži bi se mogli svrstati u četiri osnovne grupe: prvobitni, prirodni, kulturni i devastirani pejzaž. 23

Prvobitni pejzaž se srijeće relativno rijetko, on je znatno izmijenjen u poslijeratnom periodu izgradnjom hidroakumulacije Piva, izgradnjom saobraćajnica, zatim naselja Plužine, industrijalizacijom, širenjem naselja sa arhitektonskim oblikovanjem objekata, koji odudaraju od autentične arhitekture. Prirodni pejzaž je vezan za područja koja su izložena uticaju čovjeka, ali njegovo djelovanje nije prouzorokovalo bitnije promjene u procesu samoregulacije. Prirodni pejzaž ne posjeduje prostorne elemente koji su nastali pod uticajem čovjeka, ili su ti uticaju zanemarljivi. Kulturni pejzaž je svojstven područjima koja su objekat intenzivne djelatnosti čovjeka. Posljedice su nastale u sistemu prirodnih uslova i poremećajem prostora djelovanjem čovjeka. U kulturnom pejzažu narušena je sposobnost za samoregulaciju, što zahtijeva odgovarajuću zaštitu i mjere njege koje su neophodne za uspostavljanje prirodnog balansa, odnosno ravnoteže. Devastirani pejzaž je svojstven jakim interventnim mjerama čovjeka, bilo uticajem intenzivnog razvoja industrije i procesa urbanizacije, ili usljed neadekvatnog korišćenja zemljišnih resursa u šumarstvu i poljoprivredi. To su prostori u kojima su prirodni ekosistemi znatno poremećeni, a parcijalno i nepovratno uništeni. U ovom pejzažu dominiraju elementi unijeti djelovanjem čovjeka. Istraživanjem i kartiranjem terena za potrebe izrade Studije zaštite za Regionalni park Piva, utvrđeno je da dominiraju sljedeći tipovi pejzaža: viši submediteranski, brdskosilikatni, mezofilni, planinski, visokoplaninski i antropogeni tip. Viši submediteranski tip pejzaža zahvata manje prostore u nižim djelovima dolina rijeka, a brdsko-silikatni tip pejzaža takođe zahvata relativno mali prostor brdskih predjela, koji je u znatnoj mjeri narušen. Mezofilni tip pejzaža zahvata zonu crnograbovih i bukovih mezofilnih šuma, dok je planinski tip pejzaža najrasprostranjeniji, zahvata velike prostore koji su parcijalno narušeni eksploatacijom šumskog pokrivača i zahtijeva mjere zaštite i rekultivacije pojedinih šumskih predjela. Visokoplaninski tip pejzaža ostavlja poseban pečat visokoplaninskoj zoni Pivske planine, a posebno zoni Maglića i Volujka. To je pejzaž za koji se predlaže poseban tretman zaštite. Antropogeni tip pejzaža zahvata zonu naselja, djelimično i katuna, a naročito je izražen u prigradskim naseljima u kojima je prirodni pejzaž znatno poremećen. Radi zaštite i održavanja specifičnosti prirodnih pejzaža na teritoriji opštine Plužine, preporučuje se rekultivacija ukupnog pejzaža upotrebom autohtonih vrsta biljaka u skladu 24

sa utvrđenim fitocenološkim zajednicama. Hortikulturno pejzažno rješenje u gradskim i prigradskim naseljima trebalo bi da polazi od istih postavki. Glavni problemi očuvanja autentičnih odlika pejzaža su neplanska gradnja vikend, turističkih i infrastrukturnih objekata, kao i neadekvatne pejzažne intervencije. Negativan primjer u okruženju opštine Plužine je sadašnje stanje NP Durmitor. Činjenica je da je NP Durmitor upisan u listu Svjetske prirodne i kulturne baštine, između ostalog i zbog izuzetnih vrijednosti, kako sa estetskog, tako i sa naučnog gledišta, gdje složenom, dinamičnom i mozaičnom pejzažu svakako treba dati jedan od priroriteta. Jezerska površ sa planinskim vrhovima predstavlja prostor koji karakteriše velika složenost, raznovrsnost reljefa i pojedinih reljefnih oblika na maloj udaljenosti, a samim tim obiluje različitim pejzažnim tipovima koji predstavljaju jedno od najvećih bogatstava u brojnim prirodnim sadržajima Nacionalnog parka. Na ovom prostoru smjenjuju se brdski, planinski, mezofilni i visokoplaninski, kao i antropogeni pejzažni tipovi. Posljednjih desetak godina posebno je u porastu antropogeni tip koji je rezultat brojnih antropogenih uticaja koji su oličeni u bespravnoj i haotičnoj gradnji vikendica, puteva, infrastrukturnih objekata itd., koji daju jednu veoma ružnu sliku o degradaciji, djelimično, pa i skoro potpunom uništenju autohtonih i izvornih pejzaža, po kojima je ovo područje bilo karakteristično. Pejzažna jedinica Pivskog područja U morfološkom pogledu Piva pripada durmitorsko-volujačkoj visiji koja je dio prostrane regije visokih planina i površi sjeverne Crne Gore. Prema pejzažnoj regionalizaciji Crne Gore 1, geografsko područje Pive, sa jasnom i prepoznatljivom šemom predionih elemenata, pripada pejzažnoj jedinici Pivsko područje. Strukturu ovog predjela čine površi (Pivska planina i Pivska župa), planinski grebeni (Bioč, Maglić i Volujak) i riječne doline. Cio predio je ograničen dubokim dolinama rijeka Pive, Tare, Drine, Vrbnice, Komarnice i Sušice. Osim geomorfoloških karakteristika, raznolikost vegetacije na vertikalnom profilu područja, bogatstvo biljnih vrsta i brojne florističke specifičnosti takođe su utkane u strukturu predjela. Od dna kanjonskih dolina, pa sve do najviših planinskih vrhova izdiferencirani su različiti šumski pojasevi (pojas termofilne lišćarsko-listopadne vegetacije, pojas mezofilnih lišćarsko-listopadnih šuma, pojas četinarskih šuma, subalpskih bukovih šuma i pojas bora krivulja), u okviru kojih se jasno izdvajaju nešumska staništa (livade, pašnjaci, kamenjari, sipari, točila, tresave, bare i jezera) sa karakterističnom vegetacijom. Unutar pejzažne jedinice Pivsko područje javlja se više tipova predjela, odnosno područja različitog karaktera, 1 Sektorska studija 4.3. Prirodne i pejzažne vrijednosti i zaštita prirode u Crnoj Gori (Univerzitet Crne Gore i Republički zavod za urbanizam i projektovanje, 2005). 25

kao i varijeteti koji imaju svoj individualni karakter: Pivska planina, dolina Pive, Pivska župa i planinsko područje Bioč Maglić Volujak. Slika 5: opština Plužine Pivska planina, dolina Pive, Pivska župa i planinsko područje Bioč Maglić Volujak. Zastupljenost više područja različitog karaktera u vidnom polju odražava se ne samo na obogaćivanje sadržaja, već i na vizuelni, funkcionalni i kvalitet panoramskog doživljavanja prostora. U navedenim predjelima, koji su dio nacionalnog predionog nasljeđa, reflektuju se prirodne vrijednosti područja, kao i određene promjene nastale kao rezultat antropogenih uticaja i različitih načina korišćenja prostora. Područje, uglavnom, odiše prirodnošću, izuzev Pivske župe, koja ima odlike kultivisanog predjela ruralnog karaktera i antropogenog predjela na prostoru akumulacionog jezera u dolini Pive. Zaštita karaktera predjela Crna Gora je u novembru 2008. godine ratifikovala Evropsku konvenciju o predjelima (European Landscape Convention, Council of Europe, Florence 2000) koja se bavi prirodnim, ruralnim, urbanim i periurbanim područjima, uključujući kopno, kopnene vode i morska područja. Konvencija prepoznaje značaj predjela kao iskonskog nosioca kvaliteta života, a 26

njenim potpisivanjem država se obavezala da sprovodi očuvanje predjela kroz instrumente za njihovu zaštitu, upravljanje i planiranje. U skladu sa odredbama čl. 27 Zakona o zaštiti prirode ( Sl. list Crne Gore br. 51/08), zaštita predjela vrši se planiranjem i sprovođenjem sveobuhvatnih mjera kojima se sprečavaju neželjene promjene i degradacija prirodnih, prirodi bliskih ili stvorenih predjela, radi očuvanja značajnih obilježja i karaktera predjela, raznovrsnosti, jedinstvenosti i estetske vrijednosti i omogućavanja trajnog korišćenja prirodnih dobara. Osnovni problemi na ovom prostoru su: šumski požari, hidroenergetski objekti, saobraćajnice i drugi krupni infrastrukturni zahvati. Strategijom razvoja identifikovanih tipova predjela treba dati naglasak na očuvanju i zaštiti prirodnih predjela i elemenata kulturnog predjela uz nužno sadejstvo sa razvojnim aktivnostima, zasnovanim na principima održivog razvoja, koje neće ugroziti osnovni karakter predjela. Slika 6: Djevič Kamen, kanjon Sušice 27

Hidrološke i hidrogeološke karakteristike Kroz opštinu Plužine protiču rijeke Piva, Tara, Komarnica i Vrbnica, a čitavo područje obiluje vodama među kojima se ističu Pivsko jezero, kao akumulacija, i lednička jezera Trnovačko, Veliko i Malo Stabanjsko. Rijeka Piva predstavlja najveći hidrografski objekat opštine Plužine. Nastaje pretežno od voda kraškog vrela Sinjac, koje je poslije izgradnje brane za Hidroelektranu Piva potopljeno. Piva je dugačka 32,5 km, odlikuje se kanjonskom dolinom i ima nekoliko pritoka, od kojih je najznačajnija rijeka Komarnica. Rijeka Tara se nalazi na samoj sjevernoj granici opštine. Teče između Sinjajevine, Bjelašnice, Ljubišnje i Durmitora. Poslije toka od 150 km spaja se sa Pivom i gradi Drinu. Izvorišni dio Tare je na nadmorskoj visini od 1.250 m, a sutok sa Pivom na 433 m nadmorske visine. Rijeka Tara je zaštićena međunarodnim programom Čovjek i biosfera i ima kategoriju zaštite Rezervata biosfere. Pivsko jezero je vještačko jezero koje je nastalo izgradnjom hidroelektrane 1975. godine. Kod Mratinja na 10 km od Šćepan Polja nalazi se brana visoka 220 m, koja spade među najviše u Evropi. Jezero je na nekim mjestima duboko i preko 200 m, a dugo je 45 km. Pivsko jezero predstavlja najveći rezervoar pitke vode i ima izvanredne uslove za sportove na mirnim vodama. Posebno je atraktivno za ribolov i one koji žele da uživaju u pogledu na preostale detalje potopljenog kanjona rijeke Pive. Slika 7: Pivsko jezero 28

Među limnološkim objektima, naročito se ističu prirodna planinska jezera. Trnovačko jezero se nalazi na 1.517 metara nadmorske visine, u krajnjem zapadnom dijelu Crne Gore, nedaleko od granice prema Bosni i Hercegovini. Ovo jezero je dugačko 825 m, a široko 715 m. Nad plitkim zapadnim dijelom jezera voda je bistra i u tankom sloju bezbojna. Povećanjem dubine, u pravcu istoka voda je sve intenzivnije zelenkaste boje. Jezero je najvjerovatnije glacijalnog porijekla. Tokom zime jezero je često zamrznuto, uz obilan snijeg koji se zadržava čak do ljetnjih mjeseci. Jezero je u potpunosti okruženo planinskim masivima, čiji vrhovi prelaze 2.000 m. Do jezera se može doći šumskim putem od Tjentišta, preko Dragaš sedla, gornjeg toka Perućice i katuna na Prijevoru. Od Prijevora, stazom kroz Suvu jezerinu, do jezera se može stići za sat i po hoda. Staza od Tjentišta do granice sa Crnom Gorom obilježena je u okviru realizacije akcionog plana gdje je cilj bio definisati zajedničke aktivnosti u prekograničnoj saradnji i u oblasti održivog turizma, između NP Sutjeska i NP Durmitor. Ovaj akcioni plan je nastao u okviru projekta Životna sredina za stanovništvo Dinarskog luka, koji je podržan od strane WWF, IUCN i SNV, a finansiran sredstvima Ministarstva spoljnih poslova Finske. Iz pravca Plužina ka Trnovačkom jezeru vodi staza uz rijeku Vrbnicu i pored Malog i Velikog Stabanjskog jezera. Zbog velikog uspona i naporne staze, iz Plužina do jezera može se doći za pet, šest sati hoda. Slika 8: Trnovačko jezero Stabanjska jezera (Veliko i Malo) dobila su naziv po naselju Stabna, od kojeg su udaljena 4,5 km. Veliko Stabanjsko jezero leži na 1.319 m n. v. (dugačko 305 m), a Malo na 1.194 m n. v. 29