LOKALNI AKCIONI PLAN ZA BIODIVERZITET OPŠTINE PLUŽINE

Транскрипт

1 LOKALNI AKCIONI PLAN ZA BIODIVERZITET OPŠTINE PLUŽINE

2 2013, Lokalni akcioni plan za biodiverzitet opštine Plužine (LBAP) Radni tim za izradu LBAP-a: Slobodan Delić, savjetnik za preduzetništvo, Opština Plužine LBAP koordinator Nenad Žarković, savjetnik, Uprava za šume Jelena Nišić, pripravnik, Turistička organizacija Plužine Mileva Radojičić, pripravnik, Opština Plužine Petar Mitrić, savjetnik za upravni postupak i radne odnose, Opština Plužine Fotografije: Arhiva Turističke organizacije opštine Plužine Interesne grupe: 1. lokalna uprava Opštine Plužine 2. Turistička organizacija 3. NVO sektor 4. NP Durmitor 5. privatni sektor 6. Uprava za šume 7. Lovačko i ribolovačko društvo 8. Udruženje pčelara 9. obrazovne ustanove Zainteresovane strane: 1. Agencija za zaštitu životne sredine 2. ministarstva 3. Zavod za zaštitu prirode 4. lokalno stanovništvo 5. međunarodne organizacije 6. susjedne opštine (Šavnik, Žabljak, Nikšić, Gacko, Foča) Ekspert/regionalni koordinator za LBAP: Aleksandra Mladenović, magistar bioloških nauka Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu, Kancelarija u Crnoj Gori: Bojana Miranović, projektni menadžer 2

3 Ovaj dokument je pripremljen u okviru projekta: Mreža za lokalno akciono planiranje za biodiverzitet na Zapadnom Balkanu SEE BAP II, kojim je rukovodio Evropski centar za zaštitu prirode (ECNC European Center for Nature Conservation), u saradnji sa Regionalnim centrom za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu (REC Regional Environmental Center for Central and Eastern Europe), a koji je finansiran od strane Ministarstva spoljnih poslova Finske. Slika 1: dokoljen 3

4 Sadržaj LISTA SKRAĆENICA... 6 PREDGOVOR... 8 REZIME... 9 UVOD Lokalni akcioni plan za biodiverzitet opštine Plužine ciljevi Zašto je biodiverzitet važan za lokalnu zajednicu? VIZIJA SADAŠNJE STANJE: BIODIVERZITET U NAŠOJ OPŠTINI, PITANJA I MOGUĆNOSTI Geografski položaj i granice opštine Plužine Pejzaž i predione odlike Pejzažna jedinica Pivskog područja Zaštita karaktera predjela Hidrološke i hidrogeološke karakteristike Klimatske karakteristike Geološke i geomorfološke karakteristike Zemljišta: tip, površina i upotreba Populaciona struktura Naselja Privreda Turizam BIODIVERZITET KARAKTERISTIKE I VRIJEDNOSTI FLORA Endemične vrste biljaka zabilježene na prostoru opštine Plužine:

5 Reliktne vrste biljaka u opštini Plužine Tercijarni relikti Glacijalni relikti: Rijetke biljne vrste Florističko-vegetacijske karakteristike jezera u opštini Plužine ŠUME I ŠUMАRSTVO GLJIVE MAKROMICETE FAUNA DIVERZITET STANIŠTA PTICA ZAŠTIĆENE VRSTE I STANIŠTA PREMA NACIONALNOM ZAKONODAVSTVU I MEĐUNARODNIM KRITERIJUMIMA PRIORITETI ZASNOVANI NA TOME ŠTA SE MOŽE POSTIĆI U OKVIRU RASPOLOŽIVIH SREDSTAVA. 80 PRIORITETI, CILJEVI I INDIKATORI PETOGODIŠNJI AKCIONI PLAN OPŠTINA PLUŽINE, CRNA GORA, GODINE JEDNOGODIŠNJI AKCIONI PLAN OPŠTINE PLUŽINE REFERENCE

6 LISTA SKRAĆENICA BiH CG ECCF ECNC EPCG EU GIS HE IFA IPA projekti IUCN KJP LBAP NP NVO REC CEE RP SEE BAP Bosna i Hercegovina Crna Gora European Council for Conservation of Fungi Evropski savet za zaštitu gljiva European Center for Nature Conservation Evropski centar za zaštitu prirode Elektroprivreda Crne Gore Evropska Unija Geografski informacioni sistem Hidroelektrana Important Fungus Area Područja važna za gljive Instrument for Pre-Accession Assistance Instrument pretpristupne pomoći International Union for Conservation of Nature Međunarodna unija za zaštitu prirode Komunalno javno preduzeće Lokalni akcioni plan za biodiverzitet Nacionalni park Nevladina organizacija Regional Environmental Center for Central and Eastern Europe - Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu Regionalni park South Eastern European Biodiversity Action Plans Akcioni planovi za biodiverzitet Jugoistočne Evrope 6

7 SFRJ SNV SWOT TO UNDP Socijalistička federativna republika Jugoslavija Netherlands Development Organisation Holandska razvojna organizacija Strengths, Weaknesses, Opportunities, and Threats snage, slabosti, mogućnosti i pretnje (analiza) Turistička organizacija United Nation Development Program - Program za razvoj Ujedinjenih nacija UNESCO United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization Organizacija Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu USAID WWF United States Agency for International Development Agencija Sjedinjenih američkih država za međunarodni razvoj World Wide Fund for Nature Svetski fond za prirodu 7

8 PREDGOVOR U Crnoj Gori opština Plužine se posebno izdvaja po svojim prirodnim ljepotama, visokim planinama, prostranim pašnjacima i šumskim površinama, pitkim vodama, čistim vazduhom i zdravom hranom. Kao takva, predstavlja oazu prirodne jedinstvenosti i, u dobroj mjeri, očuvanosti koju treba u narednom periodu sačuvati. Zbog potrebe za očuvanjem i postojeće očuvanosti prirode, Prostornim planom Crne Gore predviđen je park prirode na prostoru opštine Plužine. Nakon izrade Studije zaštite za Regionalni park prirode Piva, Prostornim planom opštine (Prostorni plan usvojen oktobra godine), određene su granice parka i zaštita. Lokalna uprava je u postupku definisanja upravljanja Regionalnim parkom, nakon čega će se donijeti akt o proglašenju upravljača. U izradi Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet (LBAP), stručnu i finansijsku pomoć pružili su nam Evropski centar za zaštitu prirode (ECNC) i Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu (REC). Na taj način, kroz izradu Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet, obuhvaćeni su stavovi stručnih lica. Uvaženo je mišljenje građana opštine koji su aktivno učestvovali u izradi LBAP-a i učestvuju u aktivnostima očuvanja biodiverziteta. Koristim priliku da im se svima zahvalim, uz njihove preporuke ćemo nastaviti rad u sprovođenju aktivnosti i implementaciji akcionog plana. Posebnu zaslugu za uspješno završen proces akcionog planiranja za biodiverzitet u opštini Plužine ima opštinski LBAP tim, koji je radio na izradi dokumenta. Lokalni akcioni plan za biodiverzitet urađen je u skladu sa zahtjevima EU o očuvanju životne sredine, kao i zahtjevom za povećanje površina zaštićenih područja. Predsjednik. Mijuško Bajagić 8

9 REZIME Opština Plužine nalazi se u sjeverozapadnom dijelu Crne Gore, uz granicu Bosne i Hercegovine i pripada jugoistočnim Dinaridima. U pogledu fizičko-geografskih karakteristika, geodiverziteta i geonasljeđa i biodiverziteta, predstavlja kompleksan dio Dinarida. Površina opštine Plužine iznosi 854 km 2 i prema veličini prostora je sedma opština u Crnoj Gori. Lokalni akcioni plan za biodiverzitet (LBAP) opštine Plužine nastao je u okviru projekta: Mreža za lokalno akciono planiranje za biodiverzitet na Zapadnom Balkanu SEE BAP II, koji je realizovan u partnerstvu Evropskog centra za zaštitu prirode (ECNC European Center for Nature Conservation), Regionalnog centra za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu (REC Regional Environmental Center for Central and Eastern Europe) i lokalne uprave Opštine Plužine. Projekat je finansiran od strane Ministarstva spoljnih poslova Finske, u periodu godine. Tokom participativnog procesa koji je uključivao najšire zainteresovane strane na lokalnom i nacionalnom nivou, u vezi sa zaštitom biološke raznovrsnosti i održivog korišćenja usluga ekosistema u opštini Plužine, definisani su prioriteti, mjere i aktivnosti za postizanje ciljeva zaštite. Napravljeni su petogodišnji i jednogodišni akcioni planovi, bazirani na potrebama prvenstveno lokalnog stanovništva opštine Plužine. U izradi Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet, zainteresovane strane i opštinski LBAP tim rukovodili su se opšteprihvaćenim principima održivog razvoja, razvojnih aktivnosti i smjernicama denifisanim Prostornim planom CG, Prostornim planom opštine Plužine i Strategijom razvoja opštine Plužine. U ovim strateškim dokumentima, kao jedan od prioriteta, definisana je potreba za sprovođenjem aktivnosti i mjera zaštite i unapređenja životne sredine opštine Plužine, što predstavlja jedan od bitnijih preduslova za zaštitu biodiverziteta na ovom području, a koji se definiše Lokalnim akcionim planom za biodiverzitet. Osnovni cilj donošenja Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet je zaštita biodiverziteta na području opštine Plužine, koji je po mnogo čemu specifičan i karakterističan. Na dijelu opštine prostire se Nacionalni park Durmitor (14% površine NP Durmitor nalazi se na teritoriji opštine Plužine), a u planu je proglašenje Regionalnog parka Piva, koji će obuhvatati 38,1% površine opštine Plužine. Urađena je Studija zaštite za novo zaštićeno prirodno dobro kroz projekat sa Zavodom za zaštitu prirode Crne Gore: Stručna podloga Studija zaštite prirodnog dobra Piva. U periodu izrade LBAP-a za opštinu Plužine, procedura proglašenja zaštićenog prirodnog dobra je bila u završnoj fazi. Na pojedinim područjima opštine nalazi se veliki broj jedinstvenih biljnih i životinjskih vrsta, endemičnih, rijetkih, zaštićenih i na drugi način korisnih i značajnih vrsta, zbog čega se 9

10 prirodne vrijednosti, ekosistemske usluge i posebno biodiverzitet područja opštine Plužine izdvajaju kao njen najvažniji dio. Ukupan broj vaskularnih biljaka na ovom području procijenjen je na oko 1.200, što predstavlja više od trećine ukupne flore Crne Gore, pa se područje opštine Plužine može svrstati u izuzetno vrijedne centre biodiverziteta. Zbog velikog broja registrovanih rijetkih i ugroženih biljaka, ovo područje spada u kategoriju najznačajnijih i najvrjednijih u centralnim Dinaridima. Od ukupno 274 zaštićene vrste vaskularne flore na teritoriji čitave Crne Gore, 68 biljnih vrsta (ili skoro četvrtina) nalazi se na teritoriji Bioča. Čitavo područje opštine Plužine ima planinski karakter i predstavlja dobro očuvan (u skoro izvornom obliku) i bez prisustva značajnijeg zagađenja faunistički rezervat. Na osnovu dosadašnjih istraživanja i saznanja utvrđeno je da nekoliko područja na prostoru Plužina imaju poseban faunistički značaj i zaslužuju poseban tretman kao faunistički objekti. Među njima poseban značaj imaju visokoplaninska jezera sa svojom okolinom. Na prvom sastanku zainteresovanih strana za izradu Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet opštine Plužine, definisana je vizija u smislu kako će biodiverzitet u Opštini izgledati u dužem vremenskom periodu, u narednih dvadesetak godina. Na prvom mjestu prisutni su istakli blagostanje ljudi, stanovnika opštine, postignuto i usklađeno sa prirodnim resursima koji su im na raspolaganju. Posebno je istaknuta potreba vraćanja tradicionalnim vrijednostima, koje bi mogle biti osnova za ekonomski i socijalni napredak i razvoj lokalne zajednice. Područje opštine Plužine ima vrlo raznovrstan i dinamičan pejzažni prostor. Svi pejzaži bi se mogli svrstati u četiri osnovne grupe: prvobitni, prirodni, kulturni i devastirani pejzaž. Glavni problemi očuvanja autentičnih odlika pejzaža su neplanska gradnja, vikend, turistički i infrastrukturni objekti, kao i neadekvatne pejzažne intervencije. Negativan primjer u okruženju opštine Plužine je sadašnje stanje NP Durmitor. Činjenica je da je NP Durmitor upisan u listu Svjetske prirodne i kulturne baštine, između ostalog i zbog izuzetnih vrijednosti, kako sa estetskog, tako i sa naučnog gledišta, gdje složenom, dinamičnom i mozaičnom pejzažu svakako treba dati jedan od priroriteta. U morfološkom pogledu Piva pripada durmitorsko-volujačkoj visiji koja je dio prostrane regije visokih planina i površi sjeverne Crne Gore. Geografsko područje Pive, sa jasnom i prepoznatljivom šemom predionih elemenata, pripada pejzažnoj jedinici Pivsko područje. Strukturu ovog predjela čine površi (Pivska planina i Pivska župa), planinski grebeni (Bioč, Maglić i Volujak) i riječne doline. Cijeli predio je ograničen dubokim dolinama rijeka Pive, Tare, Vrbnice, Komarnice i Sušice. Osim geomorfoloških karakteristika, raznolikost vegetacije na vertikalnom profilu područja, bogatstvo biljnih vrsta i brojne florističke specifičnosti takođe su utkane u strukturu predjela. Od dna kanjonskih dolina pa sve do najviših planinskih vrhova izdiferencirani su različiti šumski pojasevi (pojas termofilne lišćarsko-listopadne vegetacije, pojas mezofilnih lišćarsko-listopadnih šuma, pojas četinarskih šuma, subalpskih bukovih šuma i pojas bora krivulja), u okviru kojih se jasno 10

11 izdvajaju nešumska staništa (livade, pašnjaci, kamenjari, sipari, točila, tresave, bare i jezera) sa karakterističnom vegetacijom. Među limnološkim objektima, naročito se ističu prirodna planinska jezera: Trnovačko, Stabanjska, Škrčka i Sušičko jezero. Pivsko jezero je vještačko jezero koje je nastalo izgradnjom hidroelektrane godine. Kod Mratinja na 10 km od Šćepan Polja nalazi se brana visoka 220 m, koja spada među najviše u Evropi. Jezero je na nekim mjestima duboko i preko 200 m, a dugo je 45 km. Pivsko jezero predstavlja najveći rezervoar pitke vode na Balkanu i ima izvanredne uslove za sportove na mirnim vodama. Posebno je atraktivno za ribolov i one koji žele da uživaju u pogledu na preostale djelove potopljenog kanjona rijeke Pive. Specifični problemi razvoja u opštini Plužine, pored deficitarnosti vode i ugroženosti zemljišta erozijom, su neravnomjeran raspored mreže naselja i zahtjevi za usklađivanje razvoja poljoprivrede sa zaštitom okoline u područjima nacionalnih parkova. Mreža naselja na ovom prostoru je vrlo disperzna, a niz naselja ima demografske potencijale, pojedinačno ili kao grupa naselja, gdje treba stvoriti privredna jezgra, odnosno centre razvoja opštine. Jedan od uslova je i kvalitetna infrastrukturna mreža, koju je potrebno planirati bez narušavanja predionih vrijednosti. U pogledu razvoja turizma, prema Prostornom planu opštine Plužine, planira se otvaranje više punktova: dogradnja hotela i izgradnja autokampa u Plužinama, kao i izgradnja motela u Goranskom. Komplementarni smještaj (domaća radinost) planira se u naseljima Trsa, Pišće, Crkvičko Polje i Stabnima. Površinа šumа nа području opštine Plužine iznosi hа ili 44% u odnosu nа ukupnu površinu opštine, od čegа držаvnih hа i privаtnih hа. Procenаt privаtnih šumа u ukupnoj površini iznosi svegа 10%, što je znаtno mаnje od prosjekа u držаvi, аli i od učešćа ostаlih opštinа u Crnoj Gori. Čаk bi se moglo reći dа je nаjmаnji uz sаmo neke opštine nа sjeveru Crne Gore. Lokalni akcioni plan za biodiverzitet opštine Plužine sadrži sve informacije koje su do sada sakupljene o biodiverzitetu čitavog prostora opštine Plužine i okoline, sa posebnim osvrtom na rijetke, ugrožene, endemo-reliktne i zaštićene vrste i staništa prema nacionalnom zakonodavstvu i međunarodnim kriterijumima. Dat je pregled najznačajnijih faunističkih lokaliteta, a posebno je obrađena i cjelokupna fauna područja. Stoga, ovaj dokument predstavlja jedinstvenu bazu podataka o biodiverzitetu lokalne zajednice opštine Plužine, sa akcionim planom za zaštitu i održivo korišćenje usluga koje pružaju registrovani ekosistemi. Dokument je podložan revizijama, izmjenama i dopunama, baziranim na stručnim i naučnim 11

12 saznanjima i doprinosu lokalnog stanovništva, kao najboljih poznavalaca sopstvenog okruženja, resursa i mogućnosti. Lokalni akcioni plan za biodiverzitet opštine Plužine donesen je za period godine. Usvojen je 4. aprila godine, na sjednici Skupštine. 12

13 UVOD Biološka raznovrsnost ili biodiverzitet predstavlja skup svih živih organizama koji naseljavaju Zemlju. Uključuje biljke, životinje, gljive i mikroorganizme, pa čak i bakterije. Stabilan biodiverzitet obično podrazumijeva zdravu životnu sredinu. Biološka raznovrsnost se dijeli u tri nivoa: 1. raznolikost vrsta, 2. genetska raznovrsnost, 3. raznovrsnost ekosistema. Raznolikost vrsta Uključuje sveukupnost svih živih vrsta u jednoj regiji, koje se razmnožavaju kako bi osigurale zdravo potomstvo. Odrasli članovi neke vrste najčešće su izgledom slični, ali mogu postojati razlike u izgledu u zavisnosti od pola ili starosti. Od milion različitih vrsta najveći dio otpada na životinje. Od životinja, najviše je insekata. Genetska raznolikost Svaka biljka, životinja, gljiva ili bakterija ima skup gena. Geni svakoj jedinki daju skup njenih karakteristika. Razlike u genima među različitim jedinkama unutar neke vrste čine ih međusobno drugačijima. Ove razlike nazivamo genetskom raznolikošću. Populacija je skupina organizama jedne vrste koji naseljavaju isto stanište. Često populacije dijele slične gene, koji su različiti u odnosu na neku drugu populaciju iste vrste. Zbog toga je bitno da sve populacije mogu preživjeti kako bi se zadržala genetska raznolikost. Što je unutar neke vrste više različitih gena, to je ta vrsta sposobnija da se prilagodi promjenama klime ili staništa, a i vjerovatnije je da će jedinke preživjeti i nastaviti širiti svoje gene na podmladak. Raznovrsnost ekosistema Predstavlja skup različitih tipova ekosistema na Zemlji. Ekosistem uključuje svaku živu jedinku u nekom okruženju, njihov dom, vodu, zemlju, pa čak i vremenske uslove. Različiti ekosistemi uključuju šume, rijeke, potoke, livade, koralne grebene, stijene na plažama ili u klisurama i kanjonima... Vrlo je važno zadržati raznolike ekosisteme jer svaki ekosistem održava u životu čitav niz različitih organizama. Ti organizmi imaju različitu funkciju: čiste vodu, filtriraju vazduh, modifikuju temperaturu, čiste prirodni otpad, održavaju zemlju čistom, održavaju ravnotežu 13

14 različitih organizama. Uz to, ljudi mogu koristiti njihova ljekovita svojstva, dobijati tekstilna vlakna i ostale materijale. Iako još uvijek nijesu otkrivene i popisane sve biljne i životinjske vrste koje žive na našoj planeti, naučnici vjeruju da postoji preko 100 miliona vrsta. Predviđa se da jednoj od četiri vrste sisara, kao i jednoj od osam vrsta ptica u bliskoj budućnosti prijeti istrebljenje. Predviđa se da će populacija svih ovih vrsta biti smanjena barem za jednu petinu u sljedećih 10 godina. Trenutno je preko biljnih i životinjskih vrsta svrstano u neku od kategorija ugroženosti. Ukoliko se nastavi trenutna stopa istrebljenja, do godine mogli bismo izgubiti jednu petinu svih poznatih vrsta. Zbog svega navedenog, zbog značaja biodiverziteta za lokalnu zajednicu, naciju i globalno planetu Zemlju, zbog svih prijetnji kojima uništavanjem biodiverziteta čovjek direktno ugrožava svoj opstanak na Zemlji, neophodno je što prije otpočeti sa aktivnostima podizanja svijesti, najprije lokalnih zajednica, direktno zavisnih od usluga ekosistema u neposrednom okruženju, pa do nacionalnog nivoa, u smislu zakonske i pravne regulative u oblasti zaštite prirode, šuma, voda... Lokalni akcioni planovi za biodiverzitet predstavljaju jedan od primjera kako se na konkretan način, za svaku zajednicu specifično i u skladu sa konkretnim uslovima, može pokrenuti briga zajednice za sopstveno okruženje. Lokalni akcioni plan za biodiverzitet za opštinu Plužine donosi se u skladu sa važećim zakonskim propisima i to: Zakonom o životnoj sredini ( Sl. list CG, br. 48/08), Zakonom o zaštiti prirode ( Sl. list CG, br. 51/08), Zakonom o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu ( Sl. list RCG, br. 80/05), Zakonom o nacionalnim parkovima ( Sl. list RCG, br. 47/91, 17/92, 27/94 i 56/09), Zakonom o divljači i lovstvu ( Sl. list CG, br. 52/08), Zakonom o slatkovodnom ribarstvu ( Sl. list CG, br. 11/07), Zakonom o vodama ( Sl. list RCG, br. 16/95), Prostornim planom Crne Gore ( Sl. list CG, br. 24/08). Osnovne vrijednosti prirodnih potencijala čitavog područja u kome se nalazi i opština Plužine navedene su u strateškim i drugim razvojnim dokumentima od značaja za očuvanje biodiverziteta, kao što su Nacionalna strategija održivog razvoja, Nacionalna strategija biodiveziteta sa Akcionim planom, Studija Pravci razvoja Crne Gore kao ekološke države, Prostorni plan područja posebne namjene NP Durmitor, Program i razvoj zaštite NP Durmitor i dr. Program integralnog razvoja Durmitorskog područja, kojem pripada i opština Plužine, baziran je na nekoliko uporišnih tačaka, kao što su međunarodno priznati eko-prostori, značajne površine šuma i pašnjaka, prirodni elementi za razvoj turizma, relativno povoljan položaj. Korišćenje prostora i zaštita biodiverziteta su, po pravilu, suprotstavljene aktivnosti, što dovodi prvenstveno do infrastrukturnog ograničavanja obima aktivnosti u planiranju uređenja prostora. Ciljevi izrade programa integralnog razvoja Durmitorskog područja svakako obuhvataju usklađivanje ekonomskog razvoja sa imperativom očuvanja prirode, orijentaciju na razvoj turizma, proizvodnju biološki vrijedne hrane i uslužnih djelatnosti, razvoj 14

15 društvenih djelatnosti i postizanje boljeg kvaliteta života, onemogućavanje spontanog i neorganizovanog koncentrisanja objekata raznih namjena, identifikaciju i otklanjanje svih žarišta zagađivanja, zaustavljanje procesa iseljavanja i sl. Akcenat u ovom dijelu Republike potrebno je staviti na razvoj turizma, kao dvosezonske aktivnosti, i poljoprivrede, prije svega stočarstva (prema Zelenoj strategiji Crne Gore). To bi, uz aktiviranje domaće radinosti i racionalnu eksploataciju šuma i ljekobilja, omogućilo integralni razvoj Durmitorskog područja. Inače, u zoni Nacionalnog parka Durmitor predviđa se ležaja, od čega 55% u osnovnom i 45% u komplementarnom smještaju, što će na specifičan način predstavljati opterećenje za biodiverzitet i raspoložive prirodne resurse, ukoliko se ne pristupi planiranju i primjeni održivih standarda u njihovoj zaštiti. U Prostornom planu opštine Plužine navedeni su osnovni pravci i prioriteti razvoja, a to su: maksimalno korišćenje postojećih proizvodnih kapaciteta, naročito u industriji; razvoj poljoprivrede, naročito stočarstva; razvoj turizma i turističke privrede; razvoj privrede. Prihvaćen koncept razvoja počiva na djelatnostima industrije i poljoprivrede, potpomognutim ostalim djelatnostima kao što su šumarstvo, ugostiteljstvo i turizam, dok razvoj društvenih djelatnosti prati trend ukupnog razvoja sa osnovnom funkcijom zadovoljenja potreba stanovništva. Ovim Prostornim planom se predviđa uspostavljanje regionalnog parka prirode, koji bi obuhvatio veći dio opštine sa blažim, tj. slobodnijim režimom korišćenja prostora. Unutar tog prostora bi se uspostavile različite kategorije zaštite: specijalni prirodni rezervati, spomenici prirode, zaštitne zone oko spomenika kulture, zaštitne zone akumulacije HE Piva i rezervati pojedinih vrsta divljači. Preporuka iz Prostornog plana opštine Plužine je da bi trebalo posvetiti posebnu pažnju dolinama rijeka Pive i Vrbnice. Radi usklađivanja sa opšteprihvaćenim principima održivog razvoja i razvojnih aktivnosti i opredjeljenja denifisanih Prostornim planom CG, Prostornim planom opštine Plužine i Strategijom razvoja opštine Plužine, prioritetno se nameće potreba sprovođenja aktivnosti i mjera zaštite i unapređenja životne sredine opštine Plužine, što predstavlja jedan od bitnijih uslova za zaštitu biodiverziteta na ovom području, a koji se definiše ovim Lokalnim akcionim planom za biodiverzitet (LBAP). Lokalni akcioni plan za biodiverzitet opštine Plužine ciljevi Osnovni cilj donošenja Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet jeste zaštita biodiverziteta na području opštine Plužine, koji je po mnogo čemu specifičan i karakterističan, a u nekim segmentima jedinstven. Na dijelu opštine prostire se Nacionalni park Durmitor (14% površine NP Durmitor nalazi se na teritoriji opštine Plužine), a u planu je proglašenje Regionalnog parka Piva, koji će imati površinu od ,2 ha i obuhvataće 38,1% površine opštine Plužine. Opštinska uprava i administracija su visoko svjesni prirodnih vrijednosti u svom neposrednom okruženju, što pokazuje velika zainteresovanost i 15

16 spremnost Opštine da se zaštiti dio teritorije. Opština Plužine je finansirala Studiju zaštite za novo zaštićeno prirodno dobro (na osnovu člana 53 i člana 56 Zakona o zaštiti prirode), kroz projekat sa Zavodom za zaštitu prirode Crne Gore: Stručna podloga Studija zaštite prirodnog dobra Piva (Zavod za zaštitu prirode, 2011). Slika 2: položaj opštine Plužine i prostiranje budućeg zaštićenog područja na teritoriji opštine Prirodne vrijednosti, ekosistemske usluge i posebno biodiverzitet područja opštine Plužine se izdvajaju kao njen najvažniji dio, jer se na pojedinim područjima nalazi veliki broj jedinstvenih biljnih i životinjskih vrsta, endemičnih, rijetkih, zaštićenih i na drugi način korisnih i značajnih vrsta. Prema Studiji zaštite prirodnog dobra Piva, ukupan broj vaskularnih biljaka procijenjen je na oko 1.200, što predstavlja više od trećine ukupne flore Crne Gore, pa se slobodno područje opštine Plužine može svrstati u izuzetno vrijedne centre biodiverziteta. Zbog velikog broja registrovanih rijetkih i ugroženih biljaka, ovo područje spada u kategoriju najznačajnijih i najvrjednijih u centralnim Dinaridima. Od ukupno 274 zaštićene vrste vaskularne flore na teritoriji čitave Crne Gore, 68 biljnih vrsta (ili skoro četvrtina) nalazi se na teritoriji Bioča. Čitavo područje opštine Plužine ima planinski karakter i predstavlja dobro očuvan (u skoro izvornom obliku) i bez prisustva značajnijeg zagađenja 16

17 faunistički rezervat. Na osnovu dosadašnjih istraživanja i saznanja utvrđeno je da nekoliko područja na prostoru Plužina imaju poseban faunistički značaj i zaslužuju poseban tretman kao faunistički objekti. Među njima poseban značaj imaju visokoplaninska jezera sa svojom okolinom (Zavod za zaštitu prirode, 2011). Detaljniji prikaz vrijednosti biodiverziteta opštine Plužine prikazan je u dijelu Sadašnje stanje: biodiverzitet u našoj opštini, pitanja i mogućnosti. Imajući u vidu da je prostor opštine Plužine jedna ekološki očuvana sredina, to je cilj izrade i donošenja ovog plana da to bude i u budućnosti, da se što je moguće više očuva netaknuta i jedinstvene priroda, a sve u cilju ekonomskog interesa i održivog razvoja opštine. Plužine predstavljaju potencijalnu turističku destinaciju sa prirodnim ljepotama koje posjetiocu mogu ponuditi više vrsta odmora i rekreacije, zabave, uživanja u ekstremnim sportovima i ekoturizmu, a naučnicima i istraživačima pružaju mogućnost da otkriju nove vrste biljnog i životinjskog svijeta, da otkriju neke, do sad neotkrivene prirodne pojave i fenomene tipične za ovo područje. Na osnovu svega gore navedenog, izrada Akcionog plana za biodiverzitet predstavlja potrebu, ali i obavezu lokalne samouprave, koja ima mandat da svoj prostor maksimalno prezentuje na održivim i realnim osnovama, a lokalnom stanovništvu omogući brži ekonomski razvoj i bolji način življenja. Ovim dokumentom će biti definisano šta treba zaštititi i na koji način, u kom vremenskom periodu i ko će biti nosioci aktivnosti. Takođe će biti naznačeni rokovi za završetak pojedinih aktivnosti, kao i troškovi njihove realizacije, sa listom potencijalnih donatora. Vrijednost i potreba za usvajanjem Akcionog plana za biodiverzitet prepoznata je i od strane lokalnog stanovništva, lokalne uprave, privrednih subjekata, ali i od međunarodne zajednice, što predstavlja jedan mali, ali bitan korak ka evropskim integracijama Crne Gore. Zašto je biodiverzitet važan za lokalnu zajednicu? Već je napomenuto da je opštinska vlast u Plužinama svjesna prirodnih vrijednosti koje postoje na teritoriji opštine i da su preduzete mjere da se veliki dio opštine, skoro 40%, zaštiti na adekvatan način, u skladu sa aktuelnim zakonskim propisima, i izrade planovi upravljanja zaštićenim područjem. Proglašenje predloženog područja zaštićenim je u proceduri, koja je pokrenuta od strane same lokalne zajednice. Tokom procesa izrade Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet, zainteresovane strane u ovoj opštini su vrlo aktivno učestvovale i davale svoj doprinos. Lokalna zajednica opštine Plužine je još ranije, na osnovu smjernica datih u Prostornom planu države Crne Gore, gdje je planirano 17

18 uspostavljanje parka prirode kao zaštićenog područja na Pivi, pokrenula inicijativu i napravila prve i najvažnije korake u stvaranju osnova za napredak čitave zajednice, bazirane na sopstvenim resursima. U tom smislu, biodiverzitet za ljude u opštini Plužine predstavlja osnovnu pokretačku i razvojnu snagu, jedinstvenu i specifičnu. Raspoloživi resursi su najprije valorizovani, napravljen je inventar biodiverziteta, što daje velike mogućnosti u daljem planiranju i korišćenju usluga koje pružaju ekosistemi u ovoj opštini, ali na održiv način, u skladu sa razvojem i potrebama zajednice. Stanovnici opštine Plužine jednu od razvojnih mogućnosti vide u proglašenju zaštićenog prirodnog dobra Regionalnog parka Piva. U tom smislu, posjetiocima će biti pružane usluge stručnog vođenja, razgledanja prirodnjačke zbirke, kampovanja i boravka u prirodi, posmatranje ptica. Zatim, u komercijalne svrhe i radi ostvarivanja dobiti i daljeg razvoja zaštićenog područja, biće omogućeno snimanje igranih i komercijalnih filmova, spotova i reklama, kao i splavarenje i iznajmljivanje čamaca i brodova. Sakupljanje, branje i otkup šumskih plodova na adekvatan i kontrolisan način, prepoznato je kao mogućnost i velika snaga, od čega direktno lokalno stanovništvo može imati veliku korist. Zatim sportski ribolov, u funkciji zaštite ribolovnih voda, može se uvezati sa turističkom ponudom u ugostiteljstvu, korišćenjem smještajnih kapaciteta u domaćoj radinosti i promocijom domaće hrane i proizvoda. Na prvom sastanku širih zainteresovanih strana u procesu izrade LBAP-a, održanom godine u opštini Plužine, urađena je SWOT analiza zajedno sa prisutnim predstavnicima najširih društvenih grupa koje su prisutne u opštini: lokalne uprave i administracije Opštine Plužine, Turističke organizacije, NVO sektora, privatnog sektora, Uprave za šume, Lovačkog i ribolovačkog društva, Udruženja pčelara, obrazovnih ustanova. Na osnovu analize, evidentno je da su prisutni svjesni prirodnih vrijednosti i potencijala koji postoje u opštini Plužine. Kao snaga i pokretačka moć opštine prepoznati su čista, netaknuta priroda, staništa rijetkih i ugroženih vrsta i same vrste koje su od značaja za zaštitu (staništa velikog tetrijeba, mrki medvjed, divokoza...). Posebno su istaknuti lokaliteti ledničkih jezera (Trnovačko jezero, Stabanjska jezera) koja se nalaze na teritoriji opštine i koja su od potencijalnog značaja za razvoj turizma, planinarenja i privlačenje posjetilaca. Takođe, ljekovito bilje i šumski plodovi koji se sakupljaju sa lokaliteta u opštini Plužine predstavljaju izvor finansiranja pojedincima, ali bi trebalo, u narednom periodu, veću pažnju posvetiti obukama sakupljača u vezi sa pravilnim načinom sakupljanja iz prirode, zatim podstaći plantažno gajenje pojedinih ekonomski isplativih vrsta i inicirati unapređivanje mreže samih sakupljača, kao i otkupljivača zbog bolje cijene i boljeg plasmana na tržište. Strateški plan razvoja opštine i Prostorni plan opštine Plužine su usvojeni, a podrška lokalne vlasti je posebno istaknuta kao velika prednost u uspostavljanju konkretne saradnje i podrške različitim projektima. Još jedna privredna mogućnost koju stanovnici vide kao šansu 18

19 za rast i napredak je postojanje ribnjaka za uzgoj pastrmke, koji ne radi, a potrebno ga je pokrenuti, kako bi se dobila mlađ za poribljavanje Pivskog jezera i uposlio određen broj lokalnog stanovništva. Problemi koji su prepoznati i za koje se u narednom periodu očekuju rješenja unutar opštine, ali i pomoć sa strane, u vezi su, uglavnom, sa pojedinačnim snagama i prednostima. Tako prijetnje čistoj i netaknutoj prirodi, staništima i vrstama od značaja za zaštitu, potiču prvenstveno od strane ljudske nemarnosti, kao što je neprimjereno odlaganje otpadaka od strane posjetilaca Trnovačkog jezera, devastiranost lijeve obale Tare zbog čišćenja prostora za rafting-kampove, zbog pristupnih puteva do kampova i zbog bespravne gradnje neadekvatnih objekata na samoj obali rijeke. Jedan od velikih problema je generalno neinformisanost stanovništva o problemima koji postoje, najviše zbog medijske nepokrivenosti (nepostojanje lokalnih radija i štampanih medija). Još jedan od problema odnosi se na unos invazivnih vrsta u Pivsko jezero, kao što je klen, koji sve više istiskuje pastrmku sa njene teritorije. Ribolov postaje sve više neodrživ, a nesavjesni ribolovci svojim aktivnostima dovode do gubitka biodiverziteta u vodama i oko njih. Takođe, opšti problem u većini opština u čitavom regionu jugoistočne Evrope su neregulisane deponije i nepostojanje sistema za odlaganje, reciklažu i preradu otpada, nepostojanje kolektora za otpadne vode i nepostojanje sistema za prečišćavanje otpadnih voda. Sve ove slabosti, nedostaci i problemi koji direktno ili indirektno negativno utiču na prirodne resurse u opštini Plužine prepoznati su od strane tima za izradu Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet, pa će ovim dokumentom za neke od njih, koji su u domenu lokalne zajednice, biti predložene aktivnosti za rješavanje ili, bar, ublažavanje negativnog efekta. Mogućnosti za dalji napredak u unapređivanju stanja u oblasti zaštite biodiverziteta u opštini Plužine prepoznate su kroz korišćenje sredstava iz međunarodnih fondova, kao što je IPA fond, kroz projekte na nacionalnom nivou i prekogranične, posebno sa opštinom Foča iz BiH i Nacionalnim parkom Sutjeska (spajanjem NP Sutjeska i budućeg Parka prirode Piva u prekogranično zaštićeno područje). Pristup IPA komponenti u vezi sa poljoprivredom, u narednom programskom periodu od godine, otvoriće nove mogućnosti za unapređivanje ruralnog razvoja i životne sredine. Strani donatori, vlade, ministarstva inostranih poslova i ambasade, međunarodne organizacije kao što su USAID, UNDP, WWF, IUCN, REC, ECNC itd., već su kroz projekte pomagale razvoj lokalne zajednice opštine Plužine u raznim oblastima, pa i u oblasti unapređenja stanja u životnoj sredini. Dobra saradnja Turističke organizacije opštine Plužine postoji sa srodnim organizacijama u susjedstvu i u drugim državama, posebno na izradi zajedničke turističke ponude čitavog regiona. U opštini Plužine prihvaćen je prostorni koncept razvoja turizma koji se zasniva na regionalizaciji i specifikaciji turističke ponude, smanjenju disproporcija u razvoju turističke baze između primorskog i kontinentalnog područja Republike, kao i na koordinaciji sa razvojem poljoprivrede i, posebno, očuvanjem prirodne sredine. I na kraju, ali ne manje važna, je 19

20 činjenica da je veliki broj poslovnih ljudi i naučnih radnika porijeklom iz Pive, koji su činili, ali mogu još više, za dobrobit svojih sugrađana i održivi razvoj kraja. Prijetnje za biodiverzitet i resurse u ovoj opštini prepoznate su najviše u postojanju elementarnih nepogoda, na koje čovjek ne može direktno da utiče, mada je svojom djelatnošću izazvao globalnu promjenu klime i povećao i umnožio dejstva prirodnih nepogoda, kao što su požari, suše, veliki snjegovi i sl. Međutim, još uvijek nijesu definisani precizni mehanizmi za ublažavanje ovih promjena i pojava, što predstavlja mogućnost za nove izazove u pronalaženju adekvatnih i efikasnih načina prevencije. Jedna od realnih prijetnji koja bi lako mogla biti rješiva uz malo više ulaganja, ali za dugoročnu dobit, dolazi iz okolnih opština, kao što je Hemijska industrija u Mojkovcu, koja utiče na sve elemente životne sredine, zagađujući vodu, vazduh i zemljište. Sve prijetnje su, bilo neposredno ili posredno, definitivno uzrokovane ljudskim aktivnostima i nemarom, a naročito postojanjem niskog nivoa svijesti o potrebi očuvanja biodiverziteta i usluga koje ekosistemi pružaju najprije lokalnoj zajednici, a onda i širem društvu. Zbog toga je potrebno dugoročno raditi na podizanju svijesti i uključivanju javnosti u procese donošenja odluka na lokalnom nivou, naročito prilikom nominovanja i proglašenja nekog područja zaštićenim. Na taj način će se dobiti adekvatna zaštita područja u praksi, a odnosi između upravljača i korisnika prostora mogu biti u velikoj mjeri unaprijeđeni i poboljšani. 20

21 VIZIJA Vraćanje tradicionalnim vrijednostima kroz sklad prirode i čovjeka. Unapređenje životne sredine uz poštovanje i čuvanje različitosti ekosistema. Snaga prirode očuvana kroz produktivnost lokalnog stanovništva. Na prvom sastanku zainteresovanih strana za izradu Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet opštine Plužine, definisana je vizija u smislu kako će biodiverzitet u opštini izgledati u dužem vremenskom periodu, u narednih dvadesetak godina. Na prvom mjestu prisutni su istakli blagostanje ljudi, stanovnika opštine, postignuto i usklađeno sa prirodnim resursima koji su im na raspolaganju. Predloženim vizijama još jednom je pokazana visoka svjesnost o prirodnim vrijednostima koje postoje u opštini, kao i želja, namjera da se raspoložive usluge ekosistema kroz održivo korišćenje sačuvaju. Posebno je istaknuta potreba vraćanja tradicionalnim vrijednostima, koje bi mogle biti osnova za ekonomski i socijalni napredak i razvoj lokalne zajednice. Slika 3: sastavci Pive i Tare 21

22 SADAŠNJE STANJE: BIODIVERZITET U NAŠOJ OPŠTINI, PITANJA I MOGUĆNOSTI U toku izrade Lokalnog akcionog plana za biodiverzitet opštine Plužine bila je završena Studija zaštite za Regionalni park Piva Stručna podloga, koju je uradio Zavod za zaštitu prirode Crne Gore sa saradnicima, stručnjacima iz regiona relevantnim za date oblasti (2011. godine). Podaci vezani za hidrološke, hidrogeološke, klimatske, vremenske karakteristike i biodiverzitet, predstavljeni u okviru ovog odjeljka, preuzeti su iz pomenute Studije. Geografski položaj i granice opštine Plužine Opština Plužine nalazi se u sjeverozapadnom dijelu Crne Gore, uz granicu Bosne i Hercegovine i pripada jugoistočnim Dinaridima. U pogledu fizičko-geografskih karakteristika, geodiverziteta, geonasljeđa i biodiverziteta, predstavlja veoma zanimljiv i kompleksan dio Dinarida. Površina opštine Plužine iznosi 854 km 2 i prema veličini prostora je sedma opština u Crnoj Gori. Istorijski, ona je starohercegovački kraj i nalazi se u centralnim djelovima Stare Hercegovine. Crnoj Gori je priključena poslije Berlinskog kongresa godine. Opština se u užem, regionalnom smislu, može označiti kao dio prostrane Durmitorske regije kojoj pripadaju opštine Plužine, Šavnik i Žabljak, odnosno krajevi Piva, Drobnjaci, Uskoci, Jezera i Šaranci, zbog čega u narodu postoji osjećaj pripadnosti pivskom plemenu. Opština Plužine je podijeljena na šest mjesnih zajednica i sastoji se od oko 60 sela i zaseoka. Ovaj prostor je nepravilnog elipsastog oblika, a duža osa je meridijanskog pravca. Administrativni centar opštine su Plužine, gradić smješten na samoj obali Pivskog jezera. Nekada, prije potapanja kanjona Pive, Plužine su se nalazile na mnogo nižoj nadmorskoj visini. Izgradnjom hidrocentrale Piva, krajem sedamdesetih godina prošlog vijeka (1975), ovo područje je potopljeno, a na obali nastalog jezera sagrađeno je novo naselje. Stare Plužine su potopljene, a nove su počele da se grade i završene godine. Tako su današnje Plužine najmlađa varošica na Balkanu. Opština ima jasne prirodne granice, najčešće planinske grebene, dok je prema sjeveroistoku rijeka Tara, takođe jasna prirodna granica. Na istoku je odvojena grebenima Durmitora i kanjonom Sušice od opštine Žabljak. Na jugoistoku je od opštine Šavnik odvojena južnim obroncima Durmitora i kanjonom Komarnice. Od opštine Nikšić prema jugu odvojena je grebenima Vojnika i Javorka, a na zapadu grebenom Golije. Od opština Gacko i Foča u BiH, odnosno Republici Srpskoj, prema zapadu odvojena je Ledenicom, prevojem Ravno, Volujkom i Maglićem, a sjeverna granica počinje od Maglića, preko Ulobića i Vučeva, pada 22

23 na Šćepan Polje kod sastavka Pive i Tare. Najviša tačka u opštini je Bobotov kuk na m nadmorske visine. Granica opštine Plužine prema opštini Žabljak ide preko Bobotovog kuka, koji je ujedno i najviši vrh Durmitora. Najniža tačka u opštini je na sastavcima Pive i Tare, kod Šćepan Polja, i iznosi 433 m n. v. Teritorija u najvećem obimu pripada morfološkom slivu Pive i pritoke Komarnice, potom slivu Tare, a samo veoma malim dijelom slivovima Zete, Trebišnjice i Sutjeske. Pejzaž i predione odlike Slika 4: opština Plužine granice sa susjednim opštinama Područje opštine Plužine ima vrlo raznovrstan i dinamičan pejzažni prostor. Svi pejzaži bi se mogli svrstati u četiri osnovne grupe: prvobitni, prirodni, kulturni i devastirani pejzaž. 23

24 Prvobitni pejzaž se srijeće relativno rijetko, on je znatno izmijenjen u poslijeratnom periodu izgradnjom hidroakumulacije Piva, izgradnjom saobraćajnica, zatim naselja Plužine, industrijalizacijom, širenjem naselja sa arhitektonskim oblikovanjem objekata, koji odudaraju od autentične arhitekture. Prirodni pejzaž je vezan za područja koja su izložena uticaju čovjeka, ali njegovo djelovanje nije prouzorokovalo bitnije promjene u procesu samoregulacije. Prirodni pejzaž ne posjeduje prostorne elemente koji su nastali pod uticajem čovjeka, ili su ti uticaju zanemarljivi. Kulturni pejzaž je svojstven područjima koja su objekat intenzivne djelatnosti čovjeka. Posljedice su nastale u sistemu prirodnih uslova i poremećajem prostora djelovanjem čovjeka. U kulturnom pejzažu narušena je sposobnost za samoregulaciju, što zahtijeva odgovarajuću zaštitu i mjere njege koje su neophodne za uspostavljanje prirodnog balansa, odnosno ravnoteže. Devastirani pejzaž je svojstven jakim interventnim mjerama čovjeka, bilo uticajem intenzivnog razvoja industrije i procesa urbanizacije, ili usljed neadekvatnog korišćenja zemljišnih resursa u šumarstvu i poljoprivredi. To su prostori u kojima su prirodni ekosistemi znatno poremećeni, a parcijalno i nepovratno uništeni. U ovom pejzažu dominiraju elementi unijeti djelovanjem čovjeka. Istraživanjem i kartiranjem terena za potrebe izrade Studije zaštite za Regionalni park Piva, utvrđeno je da dominiraju sljedeći tipovi pejzaža: viši submediteranski, brdskosilikatni, mezofilni, planinski, visokoplaninski i antropogeni tip. Viši submediteranski tip pejzaža zahvata manje prostore u nižim djelovima dolina rijeka, a brdsko-silikatni tip pejzaža takođe zahvata relativno mali prostor brdskih predjela, koji je u znatnoj mjeri narušen. Mezofilni tip pejzaža zahvata zonu crnograbovih i bukovih mezofilnih šuma, dok je planinski tip pejzaža najrasprostranjeniji, zahvata velike prostore koji su parcijalno narušeni eksploatacijom šumskog pokrivača i zahtijeva mjere zaštite i rekultivacije pojedinih šumskih predjela. Visokoplaninski tip pejzaža ostavlja poseban pečat visokoplaninskoj zoni Pivske planine, a posebno zoni Maglića i Volujka. To je pejzaž za koji se predlaže poseban tretman zaštite. Antropogeni tip pejzaža zahvata zonu naselja, djelimično i katuna, a naročito je izražen u prigradskim naseljima u kojima je prirodni pejzaž znatno poremećen. Radi zaštite i održavanja specifičnosti prirodnih pejzaža na teritoriji opštine Plužine, preporučuje se rekultivacija ukupnog pejzaža upotrebom autohtonih vrsta biljaka u skladu 24

25 sa utvrđenim fitocenološkim zajednicama. Hortikulturno pejzažno rješenje u gradskim i prigradskim naseljima trebalo bi da polazi od istih postavki. Glavni problemi očuvanja autentičnih odlika pejzaža su neplanska gradnja vikend, turističkih i infrastrukturnih objekata, kao i neadekvatne pejzažne intervencije. Negativan primjer u okruženju opštine Plužine je sadašnje stanje NP Durmitor. Činjenica je da je NP Durmitor upisan u listu Svjetske prirodne i kulturne baštine, između ostalog i zbog izuzetnih vrijednosti, kako sa estetskog, tako i sa naučnog gledišta, gdje složenom, dinamičnom i mozaičnom pejzažu svakako treba dati jedan od priroriteta. Jezerska površ sa planinskim vrhovima predstavlja prostor koji karakteriše velika složenost, raznovrsnost reljefa i pojedinih reljefnih oblika na maloj udaljenosti, a samim tim obiluje različitim pejzažnim tipovima koji predstavljaju jedno od najvećih bogatstava u brojnim prirodnim sadržajima Nacionalnog parka. Na ovom prostoru smjenjuju se brdski, planinski, mezofilni i visokoplaninski, kao i antropogeni pejzažni tipovi. Posljednjih desetak godina posebno je u porastu antropogeni tip koji je rezultat brojnih antropogenih uticaja koji su oličeni u bespravnoj i haotičnoj gradnji vikendica, puteva, infrastrukturnih objekata itd., koji daju jednu veoma ružnu sliku o degradaciji, djelimično, pa i skoro potpunom uništenju autohtonih i izvornih pejzaža, po kojima je ovo područje bilo karakteristično. Pejzažna jedinica Pivskog područja U morfološkom pogledu Piva pripada durmitorsko-volujačkoj visiji koja je dio prostrane regije visokih planina i površi sjeverne Crne Gore. Prema pejzažnoj regionalizaciji Crne Gore 1, geografsko područje Pive, sa jasnom i prepoznatljivom šemom predionih elemenata, pripada pejzažnoj jedinici Pivsko područje. Strukturu ovog predjela čine površi (Pivska planina i Pivska župa), planinski grebeni (Bioč, Maglić i Volujak) i riječne doline. Cio predio je ograničen dubokim dolinama rijeka Pive, Tare, Drine, Vrbnice, Komarnice i Sušice. Osim geomorfoloških karakteristika, raznolikost vegetacije na vertikalnom profilu područja, bogatstvo biljnih vrsta i brojne florističke specifičnosti takođe su utkane u strukturu predjela. Od dna kanjonskih dolina, pa sve do najviših planinskih vrhova izdiferencirani su različiti šumski pojasevi (pojas termofilne lišćarsko-listopadne vegetacije, pojas mezofilnih lišćarsko-listopadnih šuma, pojas četinarskih šuma, subalpskih bukovih šuma i pojas bora krivulja), u okviru kojih se jasno izdvajaju nešumska staništa (livade, pašnjaci, kamenjari, sipari, točila, tresave, bare i jezera) sa karakterističnom vegetacijom. Unutar pejzažne jedinice Pivsko područje javlja se više tipova predjela, odnosno područja različitog karaktera, 1 Sektorska studija 4.3. Prirodne i pejzažne vrijednosti i zaštita prirode u Crnoj Gori (Univerzitet Crne Gore i Republički zavod za urbanizam i projektovanje, 2005). 25

26 kao i varijeteti koji imaju svoj individualni karakter: Pivska planina, dolina Pive, Pivska župa i planinsko područje Bioč Maglić Volujak. Slika 5: opština Plužine Pivska planina, dolina Pive, Pivska župa i planinsko područje Bioč Maglić Volujak. Zastupljenost više područja različitog karaktera u vidnom polju odražava se ne samo na obogaćivanje sadržaja, već i na vizuelni, funkcionalni i kvalitet panoramskog doživljavanja prostora. U navedenim predjelima, koji su dio nacionalnog predionog nasljeđa, reflektuju se prirodne vrijednosti područja, kao i određene promjene nastale kao rezultat antropogenih uticaja i različitih načina korišćenja prostora. Područje, uglavnom, odiše prirodnošću, izuzev Pivske župe, koja ima odlike kultivisanog predjela ruralnog karaktera i antropogenog predjela na prostoru akumulacionog jezera u dolini Pive. Zaštita karaktera predjela Crna Gora je u novembru godine ratifikovala Evropsku konvenciju o predjelima (European Landscape Convention, Council of Europe, Florence 2000) koja se bavi prirodnim, ruralnim, urbanim i periurbanim područjima, uključujući kopno, kopnene vode i morska područja. Konvencija prepoznaje značaj predjela kao iskonskog nosioca kvaliteta života, a 26

27 njenim potpisivanjem država se obavezala da sprovodi očuvanje predjela kroz instrumente za njihovu zaštitu, upravljanje i planiranje. U skladu sa odredbama čl. 27 Zakona o zaštiti prirode ( Sl. list Crne Gore br. 51/08), zaštita predjela vrši se planiranjem i sprovođenjem sveobuhvatnih mjera kojima se sprečavaju neželjene promjene i degradacija prirodnih, prirodi bliskih ili stvorenih predjela, radi očuvanja značajnih obilježja i karaktera predjela, raznovrsnosti, jedinstvenosti i estetske vrijednosti i omogućavanja trajnog korišćenja prirodnih dobara. Osnovni problemi na ovom prostoru su: šumski požari, hidroenergetski objekti, saobraćajnice i drugi krupni infrastrukturni zahvati. Strategijom razvoja identifikovanih tipova predjela treba dati naglasak na očuvanju i zaštiti prirodnih predjela i elemenata kulturnog predjela uz nužno sadejstvo sa razvojnim aktivnostima, zasnovanim na principima održivog razvoja, koje neće ugroziti osnovni karakter predjela. Slika 6: Djevič Kamen, kanjon Sušice 27

28 Hidrološke i hidrogeološke karakteristike Kroz opštinu Plužine protiču rijeke Piva, Tara, Komarnica i Vrbnica, a čitavo područje obiluje vodama među kojima se ističu Pivsko jezero, kao akumulacija, i lednička jezera Trnovačko, Veliko i Malo Stabanjsko. Rijeka Piva predstavlja najveći hidrografski objekat opštine Plužine. Nastaje pretežno od voda kraškog vrela Sinjac, koje je poslije izgradnje brane za Hidroelektranu Piva potopljeno. Piva je dugačka 32,5 km, odlikuje se kanjonskom dolinom i ima nekoliko pritoka, od kojih je najznačajnija rijeka Komarnica. Rijeka Tara se nalazi na samoj sjevernoj granici opštine. Teče između Sinjajevine, Bjelašnice, Ljubišnje i Durmitora. Poslije toka od 150 km spaja se sa Pivom i gradi Drinu. Izvorišni dio Tare je na nadmorskoj visini od m, a sutok sa Pivom na 433 m nadmorske visine. Rijeka Tara je zaštićena međunarodnim programom Čovjek i biosfera i ima kategoriju zaštite Rezervata biosfere. Pivsko jezero je vještačko jezero koje je nastalo izgradnjom hidroelektrane godine. Kod Mratinja na 10 km od Šćepan Polja nalazi se brana visoka 220 m, koja spade među najviše u Evropi. Jezero je na nekim mjestima duboko i preko 200 m, a dugo je 45 km. Pivsko jezero predstavlja najveći rezervoar pitke vode i ima izvanredne uslove za sportove na mirnim vodama. Posebno je atraktivno za ribolov i one koji žele da uživaju u pogledu na preostale detalje potopljenog kanjona rijeke Pive. Slika 7: Pivsko jezero 28

29 Među limnološkim objektima, naročito se ističu prirodna planinska jezera. Trnovačko jezero se nalazi na metara nadmorske visine, u krajnjem zapadnom dijelu Crne Gore, nedaleko od granice prema Bosni i Hercegovini. Ovo jezero je dugačko 825 m, a široko 715 m. Nad plitkim zapadnim dijelom jezera voda je bistra i u tankom sloju bezbojna. Povećanjem dubine, u pravcu istoka voda je sve intenzivnije zelenkaste boje. Jezero je najvjerovatnije glacijalnog porijekla. Tokom zime jezero je često zamrznuto, uz obilan snijeg koji se zadržava čak do ljetnjih mjeseci. Jezero je u potpunosti okruženo planinskim masivima, čiji vrhovi prelaze m. Do jezera se može doći šumskim putem od Tjentišta, preko Dragaš sedla, gornjeg toka Perućice i katuna na Prijevoru. Od Prijevora, stazom kroz Suvu jezerinu, do jezera se može stići za sat i po hoda. Staza od Tjentišta do granice sa Crnom Gorom obilježena je u okviru realizacije akcionog plana gdje je cilj bio definisati zajedničke aktivnosti u prekograničnoj saradnji i u oblasti održivog turizma, između NP Sutjeska i NP Durmitor. Ovaj akcioni plan je nastao u okviru projekta Životna sredina za stanovništvo Dinarskog luka, koji je podržan od strane WWF, IUCN i SNV, a finansiran sredstvima Ministarstva spoljnih poslova Finske. Iz pravca Plužina ka Trnovačkom jezeru vodi staza uz rijeku Vrbnicu i pored Malog i Velikog Stabanjskog jezera. Zbog velikog uspona i naporne staze, iz Plužina do jezera može se doći za pet, šest sati hoda. Slika 8: Trnovačko jezero Stabanjska jezera (Veliko i Malo) dobila su naziv po naselju Stabna, od kojeg su udaljena 4,5 km. Veliko Stabanjsko jezero leži na m n. v. (dugačko 305 m), a Malo na m n. v. 29

30 (dugačko 165 m). Najlakši prilaz jezerima je iz pravca Plužina stazom uz Vrbnicu i Stabanjski potok. Jezera su posebno interesantna i atraktivna ljeti, kada se turisti, planinari i ljubitelji prirode odvaže da ih posjete i uživaju u njihovoj jedinstvenoj zelenoj boji vode. Slika 9: Veliko Stabanjsko jezero Tu su i glečerska jezera čuveno Škrčko na Durmitoru, koje svojim velikim dijelom zahvata teritoriju Pive. Ono je u sastavu Nacionalnog parka Durmitor. Naspram Šrčkog je i Sušičko jezero. Do ovih jezera se može doći autom na udaljenosti od oko 90 minuta hoda, a zatim pješke se može prići samim jezerima, što predstavlja poseban izazov ljubiteljima prirodnih ljepota i planinarima. Jezera sa svom ljepotom koja ih okružuje posebno obogaćuju vrijednu turističku ponudu durmitorskog kraja. Škrčka jezera (Veliko i Malo) inače spadaju u red najviših hidrografskih objekata na Durmitoru. Veliko jezero leži na m, a Malo na m nadmorske visine. Nalaze se u prostranom cirku između Prutaša, Šarenih pasova, Bobotovog kuka i Soja. Cirk je zatvoren sa tri strane, pa su jezera teško pristupačna. Do jezera se može doći iz Žabljaka preko Ališnice, pored Bobotovog kuka i Samara. Ovaj pravac je izuzetno naporan i može se savladati sa pet, šest sati hoda. Drugi prilaz je iz pravca Pošćenskog kraja, putem koji vodi za Trsu. Do Štita se mogu koristiti terenska vozila, a zatim se pješice stiže u područje Šarenih pasova. Uspon i spuštanje u cirk Škrčkih jezera traje jedan sat. Boja vode i jednog i drugog jezera je zelenkasta, pa se zbog toga Veliko jezero naziva i Zelenim jezerom. Voda Škrčkih jezera, koja se preliva preko oboda cirka i teče površinski jednim dijelom Dolova, brzo nestaje i poslije izvjesnog podzemnog toka, javlja se u vidu snažnih vrela na odsjeku Skakala. Tu u proljeće nastaje snažan tok rijeke Sušice, koja u svom srednjem toku ispuni basen istoimenog jezera i površinski otiče ka rijeci Tari. Sušičko jezero 30

31 se nalazi u proširenom dijelu doline Sušice, na m nadmorske visine. Do jezera se može doći iz Žabljaka, kolskim putem za Trsu. Od ovog puta ide staza za Škrčka jezera, a zatim preko Dolova i Skakala stiže do jezera. Na jezero se može doći i preko sela Bosače i Velikog Štulca. Sušičko jezero je dugačko od 350 do 450 m, a maksimalna širina mu je 200 m. Dubina vode je od četiri do pet metara. Preko ljeta rijeka i jezero Sušica često nestanu, po čemu su i dobili ime. Sušičko jezero je jedino periodsko jezero na Durmitoru. U blizini ovih jezera nalazi se planinarski dom, koji je moguće koristiti za odmor ili prenoćište. Slika 10: Škrčka jezera Klimatske karakteristike Klima na teritoriji opštine Plužine je umjereno kontinentalna sa relativno toplim ljetima i veoma hladnim zimama. Veći dio opštine ima srednju godišnju temperaturu od 2 do 8 ºC. Temperatura vazduha je različita na teritoriji opštine Plužine, što je posljedica visinskih razlika. Temperatura raste idući prema dolinama Pive, Tare i Komarnice i dostiže vrijednost preko 8 ºC u dolinama ovih rijeka. 31

32 Šire područje opštine Plužine ima planinski tip klime, sa mjestimičnim modifikacijama kontinentalnog i maritimnog tipa. Područje Plužina je veoma specifična zona do koje dopire visinski uticaj maritimne jadranske klime, koji je posebno izražen tokom jeseni, definišući godišnji režim padavina koji više odgovara maritimnom tipu, a manje klasičnom kontinentalnom tipu. Tokom godine padavine su uglavnom ravnomjerno raspoređene, sa dva maksimuma (jesenji, sa maksimumom u novembru i decembru mjesecu, i proljećni, manjeg intenziteta u martu i aprilu). Minimum padavina javlja se u ljetnjim mjesecima. Od klimatskih parametara najznačajniji su režim padavina, režim temperature, vlažnost, insolacija i sniježni pokrivač. Za šire područje opštine karakteristične su velike sniježne padavine i produženo trajanje perioda sa sniježnim pokrivačem. Srednja maksimalna visina sniježnog prekrivača kreće se od 200 cm na vrhovima planina do oko 40 cm u dolinama rijeka. Temperature vazduha su izuzetno povoljne za održavanje pozitivnog vodnog bilansa, odnosno procesi produkcije vode su uravnoteženi sa procesom isparavanja. Jedan dio, viši planinski predjeli oko m, imaju srednju godišnju temperaturu koja je ispod nule, pa shodno utvrđenim kriterijumima, ova područja imaju ledeni tip klime. Geološke i geomorfološke karakteristike Kada je u pitanju geološka struktura Pivske planine, tu su dominantne tzv. verfenske naslage (pješčari i škrljci) i javljaju se u najnižim djelovima dolina, oko Pivskog oka, Sinjca i na više mjesta gdje su i nastala proširenja u kanjonu Pive i Komarnice. Krečnjaci srednjeg i gornjeg trijasa, ređe i dolomiti, zahvataju najveći dio prostora. Zona durmitorskog fliša (konglomerati, pješčari, lapori i laporoviti krečnjaci) proteže se pravcem jugoistoksjeverozapad, od Bobotova kuka, preko Prijespe, slivom Vrbnice, gdje dostiže znatnu širinu. Morenskih naslaga ima oko sela, Borkovića, Brezana, Bajova Polja, na Treskavcu, oko Stabanjskih jezera i Trnovačkog jezera. Na zaravni Brezna ima i jezerskih sedimenata (glina, laporci sa slojevima uglja). Na Šćepan Polju ima i pojava eruptiva 19. Teritorija Pive bila je zahvaćena veoma snažnim tektonskim pokretima koji traju i danas. Ovo je kraj sa najčešćim tektonskim pokretima u cijelom dinarskom planinskom sklopu. 32

33 Slika 11: masiv Durmitora Struktura, izgled i posebnosti geomorfoloških elemenata planinskog masiva Durmitora i kanjona rijeke Tare predstavljaju posebne vrijednosti značajne za oblasti ekologije, nauke i obrazovanja, kulture, zdravstva, rekreacije i turizma. Ovaj prostor se odlikuje osobinama koje određuju morfologiju regije visokih planina i površi: dominantan i karakterističan izgled, znatna nadmorska visina i raščlanjenost terena koja je uzrokovala velike razlike u visinama na kraćim horizontalnim rastojanjima. Na bazi morfoloških kriterijuma, a djelimično i ukupnih prirodnih karakteristika, cio prostor opštine može se podijeliti na tri osnovne cjeline: 1. zona relativno nižeg zemljišta uz tok rijeke Pive i proširenja uz tokove njenih pritoka, koja je poznata kao Pivska župa. Najveći broj stanovnika ove opštine nastanjuje zonu relativno niskog zemljišta; 2. visoka planinska zona istočno od rijeke Pive, koju od korita Pive odvajaju strmi kanjonski odsjeci, zona koja je poznata kao Pivska planina; 3. zapadna planinska zona (Bioč, ogranci Volujka, Maglić, Lebršnik, Ledenica, Golija). Zemljišta: tip, površina i upotreba Na teritoriji opštine Plužine najviše su zastupljena sljedeća zemljišta: krečnjačko-dolomitna crnica, rendzina, distrično smeđe zemljište i smeđe zemljište na krečnjaku. U šumskim kompleksima dominiraju šumska smeđa zemljišta. Ova su zemljišta relativno očuvana i zaštićena šumskim pokrivačem, na blagim inklinacijama znatno su dublja, sa humificiranim 33

34 slojem i preko 5 cm, naročito u bukovim šumama. Najsiromašnija su humusom i relativno plitka (2 3 cm) u borovim šumama, a zatim u šumama crnoga graba. Ova su zemljišta dovoljno rastresita, mrvičaste strukture, relativno vlažna. Pri eksploataciji šuma ne smiju se otvarati radi podložnosti spiranja i erozionim procesima. Populaciona struktura Na osnovu podataka iz Popisa stanovništva, domaćinstava i stanova u Crnoj Gori, godine, u opštini Plužine živi stanovnika, što predstavlja 0,52% od ukupnog broja stanovnika u Crnoj Gori. Populaciona struktura prema polu u opštini Plužine je skoro uravnotežena, 51,32% stanovnika je muškog pola, dok je preostalih 48,68% ženskog pola. TABELA Stanovništvo po tipu naselja i populaciona struktura prema polu u opštini Plužine broj i struktura (Izvor: Popis stanovništva, domaćinstava i stanova u Crnoj Gori, 2011) Populacija Struktura stanovništva po tipu naselja (%) Ukupno Urbano Ruralno Urbano Ruralno Crna Gora Opština Plužine Populacija Populaciona struktura po polu (%) Ukupno Muški pol Ženski pol Muški pol Ženski pol Crna Gora Opština Plužine Što se tiče starosne strukture, prosječna starost stanovništva Crne Gore je 37 godina, dok je stanovništvo Plužina u prosjeku najstarije sa 44 godine. 34

35 Što se tiče strukture stanovništva po tipu naselja, u opštini Plužine je veći procenat (58,69%) ruralnog stanovništva u odnosu na urbano (41,31%), iako je sve više evidentno pomjeranje stanovnika i napuštanje seoskih domaćinstava. Naselja Specifični problemi razvoja, pored deficitarnosti vode i ugroženosti zemljišta erozijom, su neravnomjeran raspored mreže naselja i zahtjevi za usklađivanje razvoja poljoprivrede sa zaštitom okoline u područjima nacionalnih parkova. Mreža naselja na ovome prostoru je vrlo disperzna, a niz naselja ima demografske potencijale, pojedinačno ili kao grupa naselja, gdje treba stvoriti privredna jezgra, odnosno centre razvoja opštine. Jedan od uslova je i kvalitetna infrastrukturna mreža, koju je potrebno planirati bez narušavanja predionih vrijednosti. S tim u vezi, a na osnovu Prostornog plana opštine Plužine, predviđeno je smanjivanje razlika u razvoju pojedinih područja i naselja na teritoriji opštine, uz obezbjeđenje ravnomjernijeg i simultanog razvoja, aktiviranje zaleđa i izbor sekundarnih centara opštine. Magistralni put Nikšić Plužine Foča predstavljaće okosnicu mreže puteva, dok će se regionalni put Žabljak Trsa Plužine modernizovati, a produžiće se i rekonstruisati put od Plužina do Gacka. Mreža lokalnih puteva biće kvalitetno poboljšana i upotpunjena sa oko 20 km novih puteva na Pivskoj površi. Veliki problem u naseljima je nepostojanje odlagališta i regulisane deponije za komunalni otpad, a dodatno štetu prouzrokuje opasan i medicinski otpad, za koji još uvijek na nivou države ne postoji definisana zakonska regulativa. 35

36 Slika 12: Plužine Privreda Prema Prostornom planu posebne namjene za Nacionalni park Durmitor, predviđeno je da se na prostorima opština Žabljak, Šavnik i Plužine razvija laka industrija, orijentisana na lokalne resurse i na elemente primarne prerade baznih industrija. Mala privreda, u sprezi sa proizvodnjom relativno jednostavnih komponenti finalnih proizvoda za potrebe vodećih kapaciteta, imaće pozitivne efekte na razvoj ovih opština. Prema Prostornom planu opštine Plužine, predviđeno je da postojeći industrijski kapaciteti zadrže sadašnji nivo, a predviđa se i otvaranje novih, malih pogona sa prerađivačkim kapacitetima. Lokacija pogona je u Plužinama, Goranskom, Breznima, Trsi i Stabnima, ali je istovremeno neophodno sprovoditi zaštitu prirodnih vrijednosti unutar Nacionalnog parka Durmitor, kao i unapređenje, sanaciju već degradiranog priobalnog prostora oko Pivskog jezera. Slika 13: HE PIVA Koncept prostornog razvoja poljoprivrede na bazi regionalizacije u Crnoj Gori zasniva se na regionalizaciji prema prirodnim odlikama, specijalizaciji poljoprivredne proizvodnje na bazi utvrđenih poljoprivrednih kompleksa, već formiranoj mreži centara poljoprivrednih servisa, kao i na koordinaciji razvoja poljoprivrede sa programima razvoja prehrambene industrije i komplementarnih aktivnosti sa izdvojenim cjelinama. Tako je Sjeverni region podijeljen u tri poljoprivredna subregiona, od kojih je jedan Centralno-planinski subregion, koji obuhvata visokoplaninske karstne površi i područja Gornje Tare. Ovaj subregion je orijentisan na 36

37 proizvodnju mlijeka, mesa, vune, krompira i sakupljanje šumskih plodova. Zone intenzivne poljoprivrede su platoi Sinjajevine, Durmitora, Pivske planine, Stožca i Lole, koje posebno karakterišu visokoplaninski pašnjaci i tradicija stočarstva, te blizina nacionalnih parkova Durmitor i Bjelasica, i budućih regionalnih parkova Maganik i Piva. Prema Prostornom planu opštine Plužine, predviđeno je intenzivnije korišćenje zemljišta koje je trenutno napušteno i/ili zapušteno, dok će stočarstvo uz postupnu promjenu rasnog sastava stoke i dalje biti osnovna djelatnost. Očekivano povećanje broja grla goveda je za 20%, dok će broj ovaca ostati na istom nivou. I biljna proizvodnja biće usmjerena na razvoj stočarstva i to na pašnjacima i livadama, dok će krompir biti i dalje glavna povrtlarska kultura. Na rijeci Vrbnici postoje povoljni uslovi za uzgoj ribe i riblje mlađi. Na ovoj rijeci postoje zapuštena i nedovoljno iskorišćeno mrestilište, koje je moguće uz dobar plan i program ponovo staviti u funkciju. Time bi se obezbijedila nova radna mjesta za zapošljavanje lokalnog stanovništva. Gajenjem posebno karakteristične pivske pastrmke i poribljavanjem rijeka ovom vrstom, omogućio bi se opstanak ove vrste i unaprijedilo stanje biodiverziteta. Šume su neizostavni dio ovog predjela. Hrastove šume pružaju se do m. Pored njih, u ovom pojasu mogu se naći i šume bijelog grabića, hrasta kitnjaka i običnog graba, zajednica crnog graba i mečije lijeske, kao i bukove šume koje su razvijene od 500 m do m nadmorske visine. Duž rijeke Pive nalaze se fragmenti močvarnih šuma (šuma crne johe i bijele vrbe), a šume crnog bora imaju fragmentalni raspored. Oblast šumarstva se reguliše planom razvoja i programom gazdovanja šumama. Važećim zakonodavstvom, šume u državnoj svojini su date na korišćenje koncesionarima u skladu sa ugovorima o davanju prava na korišćenje na period 7 15 godina. Aktivnosti na sječi i uvođenju šumskih sortimenata na pojedinim lokalitetima, gdje su staništa rijetkih, značajnih i ugroženih vrsta, potrebno je uskladiti sa biološkim ciklusom, kako bi se na pravilan način sačuvao i obnovio biodiverzitet. Radovi na obnovi i podizanju novih šuma u prethodnom periodu izvršavani su na osnovu važećih planova u šumarstvu, a pošumljavanje je vršeno autohtonim vrstama drveća, u skladu sa orografskim, edafskim i drugim stanišnim uslovima. Na ovom prostoru se nalaze relativno dobro očuvane sastojine sljedećih šumskih vrsta: 1. Sastojine šumske zajednice crnog bora (Pinetum nigrae); Mratinje, Borje. 2. Sastojine šumske zajednice brdske bukve (Fagetum silvaticae montanum); Mratinje, Košara, Milogora, okolina Stabanjskih jezera. 3. Sastojine šumske zajednice bukve i jele (Fagetum silvaticae abietetosum); kanjon Sušice, Milogora i kod Trnovačkog jezera. 37

38 4. Sastojine pretplaninske bukve i javora sa smrčom (Aceri-Fagetum piceetosum); na Vučevu. 5. Sastojine smrčeve šume (Piceetum excelsae croaticum); Milogora, Jerinići, kanjon Sušice. 6. Sastojine bijelog bora sa primjesom crnog bora (Pinetum nigrae-sylvestris); Jerinići. Sve ove sastojine su dobro očuvane i bogate raznim vrstama flore i faune, pa ih je potrebno adekvatno zaštititi. Na nivou opštine donose se regulatorni akti vezani za privredu, kao što su Ribarska osnova i Plan upravljanja ribolovnim vodama, Šumsko-privredna osnova i Lovna osnova. Turizam Prostor Crne Gore je podijeljen na dva turistička regiona: Primorski i Sjeverni, pri čemu vezu između njih čini Središnji region, koji kao saobraćajni čvor ima u turizmu tranzitni karakter. Sjeverni turistički region će svoj koncept organizacije turizma zasnivati na stimulisanju područja u kojima je moguće razvijati one vidove turizma koji obezbjeđuju cjelogodišnje trajanje sezone, uspostavljanju ravnoteže prostornog razvoja izgradnjom dva područja Durmitora i Bjelasice. Okosnicu mreže turističkih centara činiće Žabljak i Kolašin, dok će Plav, Andrijevica, Rožaje i Plužine biti takođe značajni centri. Ovako postavljena mreža je preduslov za obezbjeđivanje turističkih servisa na čitavom području Sjevernog turističkog regiona. U pogledu razvoja turizma, prema Prostornom planu opštine Plužine, planira se otvaranje više punktova: dogradnja hotela i izgradnja autokampa u Plužinama, kao i izgradnja motela u Goranskom. Komplementarni smještaj (domaća radinost) planira se u naseljima Trsa, Pišće, Crkvičko Polje i Stabnima. 38

39 Slika 14: rafting Tarom 39

40 BIODIVERZITET KARAKTERISTIKE I VRIJEDNOSTI Čitav sjeverozapadni dio Crne Gore, uključujući i opštinu Plužine, pripada Kontinentalnom biogeografskom regionu, sa karakterističnim biomima: biom južnoevropskih, pretežno listopadnih šuma; biom evropskih, pretežno četinarskih šuma borealnog tipa; biom visokoplaninske i nordijske tundre; biom kamenjara, pašnjaka i šuma na kamenjarima; biom (oro)mediteranskih planina. Na teritoriji opštine Plužine zabilježen je veliki broj raznih vrsta biljaka i životinja i vrlo raznovrsna zeljasta i šumska vegetacija. Uz to, ovi prostori se posebno ističu i po geodiverzitetu. Tu se nalaze kanjoni rijeka Tare, Pive, Komarnice i Sušice, zatim lednička jezera (Trnovačko, Škrčko, Veliko i Malo Stabanjsko jezero), tragovi lednika (morenski materijal) u selu Stabnima, što sve zajedno daje ovom prostoru posebnu vrijednost i ukazuje na potrebu njegove valorizacije i zaštite. Zbog toga i zbog svega što je poznato kroz istoriju ovog kraja, i uzimajući u obzir rezultate istraživanja brojnih istraživača i naučnika u posljednjih 70 godina, dio teritorije opštine Plužine predložen je za zaštićeno područje kao Regionalni park Piva. Zbog izrazite reljefne dinamičnosti, prostor opštine Plužine je i ekološki veoma složen, mozaičan i dinamičan. Čitav prostor je planinski, bez prisustva značajnijih ravnica, sa planinskom klimom. U okviru teritorije opštine, mogu se razlikovati sljedeće osnovne ekološke zone: 1. visokoplaninski dio (iznad gornje šumske granice); 2. zona planinskih šuma; 3. zona planinskih pašnjaka i livada; 4. zona termofilnih šuma na osunčanim djelovima kanjona; 5. zona vodenih tokova; 6. zona vodenih akumulacija; 40

41 7. zona urbanih područja. U svakoj od nabrojanih zona postoji veći broj karakterističnih biotopa sa svojevrsnim sastavom biljnog i životinjskog svijeta. FLORA Centri diverziteta vaskularne flore su skoro svi planinski predjeli Crne Gore, sa biljnih taksona, među kojima se ističu Durmitor, sa Biočem i kanjonima rijeka Tare, Pive i Sušice; masiv Prokletija, kao i primorske planine Orjen, Lovćen i Rumija (Stevanović i Vasić, 1995). Zahvaljujući složenim i kompleksnim fizičko-geografskim faktorima i visinskom razlikom oko m n. v. od dna kanjona pa do najviših planinskih vrhova, na području opštine Plužine je formiran raznovrsni vegetacijski pokrivač, a zastupljeno je preko predstavnika vaskularne flore i skoro sve fitocenoze koje se mogu naći na sjevernoj hemisferi (Rohlene, 1942, Blečić, V., Lakušić, R., Pulević, V.). Neke od njih vode porijeklo iz daleke geološke prošlosti, pa se na ovom području mogu naći vrste koje su karakteristične za daleki Arktik. U kanjonima Pive i Tare sačuvane su pojedine vrste tercijarne flore iz ledenog doba (tercijarni relikti): planinski javor (Acer heldreichii), Pančićev prelazni makljen (Acer intermedium), javor gluvač (Acer obtusatum), makljen (Acer monspessulanum), crni grab (Ostrya carpinifolia), bjelograbić (Carpinus orientalis), medvjeđa lijeska (Corylus colurna), divlji orah (Juglans regia), tisa (Taxus baccata) i druge. Neke od ovih vrsta su rijetke, kao npr. tisa i medvjeđa lijeska, pa je za njih potrebno predložiti efikasnije mjere zaštite. Slika 15: Daphne malyana 41

42 Mnoge od ovih vrsta su nacionalnim zakonodavstvom stavljene na listu zaštićenih vrsta. Područje obiluje velikim brojem endemičnih, rijetkih, zaštićenih i na drugi način značajnih biljnih vrsta, među kojima su malobrojni primjerci zaštićene vrste lincure (Gentiana lutea), kao i pojedine vrste orhideja iz rodova Orchis i Ophrys, koje su usljed antropogenih faktora svedene na minimum. Prema trenutno važećem popisu zaštićenih biljnih vrsta Crne Gore, od ukupno 274 zaštićene vrste vaskularne flore, skoro četvrtina vrsta je zabilježena na teritoriji Bioča (68 vrsta biljaka).. Slika 16: Salvia officinalis L. Mediteranska klima sa jedne strane i planinska klima sa druge strane, uticale su na razvoj bogate flore ovog podneblja. Tako se u kanjonu Pive mogu naći i interesantni mediteranski elementi (kanjon Pive je bogat pelinom Salvia officinalis L.), ali i elementi planinske klime. I druge endemične biljke karakteristične su za ovo područje, kao što je balkanski endemit modro lasinje (Moltkea petraea), a pored toga veliko bogatstvo predstavlja i oko 150 vrsta ljekovitog i veliki broj medonosnog bilja od kojeg su najkarakterističnije: borovnica, dan i noć, hajdučka trava, jela, kantarion, kleka, majčina dušica, maslačak, medvjeđe grožđe, razgon, suručica, trava iva, vranilova trava. Planina Bioč i susjedne planine su prostori gdje je zabilježen najveći broj endemičnih biljnih vrsta u opštini Plužine. Lokalni endemiti (Cardamine maglicensis, Hieracium maglicense, 42

43 Edraianthus sutjeskae u kanjonu Sutjeske, Valeriana brauni-blanqueti i Festuca pseudokorabensis koje su zabilježene samo za Maglić, Bioč i Durmitor), predstavljaju najznačajniju grupu sa stanovišta očuvanja genetske i specijske raznovrsnosti. Prisutne su 73 vrste endemičnih dinarskih i balkanskih taksona iznad m nadmorske visine (Amphoricarpos autariatus, Cerastium dinaricum, Pancicia serbica, Cicerbita pancicii, Viola zoysii, Vicia montenegrina, Potentilla montenegrina, Plantago reniformis, Scrophularia bosniaca i druge). Karakteristika masiva Bioča i susjednih planina je izražena raznovrsnost florističkog bogatstva i zajedno sa masivima južnih Dinarida (Orjen, Lovćen, Durmitor, Prokletije i dr.) predstavlja centar florističkog diverziteta na Balkanu, jedan od šest centara evropske i jedan od 158 centara svjetske biološke raznovrsnosti. U Studiji zaštite za Regionalni park Piva, navedene su sljedeće posebne vrijednosti flore i vegetacije Maglića, Bioča, Volujka i Pivske površi: 1. biljne vrste od međunarodnog značaja; 2. biljne zajednice u kojima su prisutne neke endemične vrste od međunarodnog značaja; 3. biljne zajednice u kojima su edifikatori neke endemo-reliktne biljne vrste; 4. endemo-reliktne vrste biljaka, endemične vrste biljaka, reliktne vrste biljaka. 1. Biljne vrste od međunarodnog značaja predstavljaju posebnu vrijednost u endemičnoj flori Crne Gore, kao specifičan biološki resurs za globalno očuvanje genofonda i biodiverziteta. Na prostoru Maglića, Bioča, Volujka i Pivske površi konstatovan je veći broj biljnih vrsta od međunarodnog značaja, a to su: 1. Eryngium palmatum kotrljan (kanjon rijeke Pive i Komarnice); 2. Pancicia serbica srpska pančićija (suvi bor na Magliću i Vučevo); 3. Hieracium blecicii Niketić Blečićeva runjika; 4. Hieracium maglicense maglićka runjika (Maglić); 5. Hieracium pseudotommasinii runjika (Mratinje); 6. Gentianella laevicalyx raven; 7. Verbascum durmitoreum durmitorska divizma; 43

44 8. Daphne malyana Malijev likovac (endemit jugoistočnih Dinarida, kanjoni rijeka Pive, Komarnice, Tare, Sušice, Volujak, Maglić, Bioč, Vučevo); 9. Valeriana brauni-blanquetii valerijana; 10. Geranium dalmaticum dalmatinska iglica (endemit prostora nekadašnje SFRJ i Albanije, kanjon rijeke Pive i Komarnice); 11. Vicia montenegrina crnogorska grahorica (endemit prostora nekadašnje SFRJ); 12. Lonicera formanekiana subsp. hectoderma Formanekova kozokrvina (prema: Rješenju o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta, Službeni list Crne Gore br.76/06, od 12,decembra 2006.godine) 13. Amphoricarpos neumayeri Nojmajerova krčagovina (kanjon Pive); 14. Listera cordata čopotac (Vučevo); 15. Cephalaria pastricensis paštrički praskoč (endemit prostora nekadašnje SFRJ i Albanije, dolina rijeke Vrbnice kod Oraha); 16. Platanthera bifolia vimenjak (kanjon rijeke Pive i Komarnice); 17. Euphorbia pancicii Pančićeva euforbija (kanjon Pive i Komarnice). 2. Biljne zajednice u kojima su prisutne neke endemične vrste od međunarodnog značaja imaju posebnu vrijednost u pogledu zaštite, zbog endemičnih i reliktnih biljnih vrsta. U takve zajednice se ubraja zajednica uskolisnog zvonca i Pančićeve euforbije (Edraianthetum pivae, konstatovana u kanjonu Pive i Komarnice), u kojoj su endemične vrste od međunarodnog značaja: Edraianthus tenuifolius subsp. pivae i Euphorbia pancicii. 3. Biljne zajednice u kojima su prisutne neke endemo-reliktne biljne vrste uglavnom predstavljaju šumske zajednice endemo-reliktnih drvenastih biljaka, kao što su sljedeće šumske zajednice: Šumska zajednica javorova i bjelograbića (Aceri-Carpinetum orientalis) sa dominacijom bjelograbića, u kojoj je endemo-reliktna vrsta Pančićev prelazni makljen (Acer intermedium). U ovoj zajednici je zastupljen veći broj endemičnih, reliktnih i rijetkih vrsta biljaka među kojima su: javor gluvač (Acer obtusatum), zanovijet (Petteria ramentacea), makljen (Acer monspessulanum), crni grab (Ostrya carpinifolia), divlji orah (Juglans regia), medvjeđa lijeska (Corylus colurna) i druge. Ova šumska zajednica na ovom prostoru je razvijena samo u kanjonima rijeka Pive i Komarnice. 44

45 Šumska zajednica sa dominacijom planinskog ili grčkog javora (Aceretum visianii subalpinum) u kojoj je endemo-reliktna vrsta Acer heldreichii subsp. visianii (planinski javor). Ova zajednica je na ovom prostoru konstatovana na sljedećim lokalitetima: Vučevo, Maglić i Ljeljenak. Šumska zajednica sa dominacijom subalpinske forme mezijske bukve i grčkim javorom (Aceri visianii-fagetum moesiacae subalpinum) u kojoj je endemo-reliktna vrsta, takođe, Acer heldreichii subsp.visianii (planinski javor). Ova zajednica je na ovom prostoru konstatovana na sljedećim lokalitetima: Prepelička gora i Milogora. 4. Endemo-reliktne vrste biljaka na prostoru Maglića, Bioča, Volujka i Pivske površi su vrste od interesa za globalno očuvanje biodiverziteta i genofonda, kao endemične vrste tercijarne starosti (paleoendemiti). Takve endemo-reliktne vrste na ovom prostoru su: Edraianthus serpyllifolius lopatolisto zvonce (endemit Dinarida, kanjon rijeke Pive i Komarnice), Lilium bosniacum bosanski ljiljan (Vučevo), Moltkia petraea modro lasinje (endemit Dinarida, kanjon rijeke Pive i Komarnice), Acer intermedium Pančićev prelazni makljen (kanjon rijeke Pive i Komarnice), Pancicia serbica srpska pančićija (endemit Dinarida, Suvi bor na Magliću i Vučevu), Acer heldreichii planinski (grčki) javor (Maglić, Volujak, Vučevo, Prepelička gora, Milogora, Ljeljenak), Acer obtusatum javor gluvač (kanjon rijeke Pive i Komarnice). Endemične vrste biljaka zabilježene na prostoru opštine Plužine: 1. Potentila speciosa lijepi petoprst (endemit Balkanskog poluostrva); 2. Pedicularis brachyodonta širokozubi ušivac (endemit Dinarida); 3. Scabiosa silenifolia kamenica (subendemit Balkanskog i Apeninskog poluostrva, veći dio njenog areala je na Dinaridima); 4. Potentila montenegrina crnogorska petoprsta (balkanski endemit, Maglić, Volujak); 5. Viola elegantula ljupka ljubičica (endemit Dinarida); 6. Crepis dinarica dinarski dimak (endemit Dinarida); 7. Daphne blagayana Blagajev likovac (Vučevo); 8. Petteria ramentacea zanovijet (kanjon rijeke Pive); 9. Corydalis ochroleuca subsp. leiosperma mlađa žućkasta (endemit prostora nekadašnje SFRJ, kanjon rijeke Pive i Komarnice); 45

46 10. Genista sylvestris subsp. dalmatica dalmatinska žutilovka (endemit Dinarida, kanjon rijeke Pive i Komarnice); 11. Geranium dalmaticum dalmatinska iglica (endemit prostora nekadašnje SFRJ i Albanije, kanjon rijeke Pive i Komarnice); 12. Rhamnus orbiculatus okruglolisni pasdren (endemit Dinarida, kanjon rijeke Pive i Komarnice); 13. Viola zoysii Cojzova ljubičica (endemit jugoistočnih Alpa i Dinarida, Maglić, Volujak, Durmitor); 14. Micromeria croatica hrvatski vrisić (endemit Dinarida, kanjon rijeke Pive i Komarnice); 15. Edraianthus serpyllifolius lopatolisto zvonce (endemit Dinarida, kanjon rijeke Pive i Komarnice); 16. Edraianthus sutjeskae zvonce Sutjeske (endemit jugoistočnih Dinarida, stenoendemit; samo u kanjonu rijeke Sutjeske kod Vratara, na Magliću, Volujku, Zelengori i dr.). 46

47 Slika 17: Sušičko jezero Reliktne vrste biljaka u opštini Plužine Posebnu vrijednost genofonda vaskularne flore ovog prostora, pored endemita, čine i reliktne vrste biljaka. To su biljke tercijarne starosti, tzv. tercijarni relikti i glacijalni relikti (ostaci flore ledenih doba, rasprostranjene su u najvišim regionima planina na refugijalnim i hladnim staništima kakvi su snježanici, sipari i rudine na kojima se snijeg dugo zadržava). Tercijarni relikti Rasprostranjeni su, uglavnom, u kanjonima rijeka Pive i Komarnice: 1. Juglans regia orah obični; 2. Acer intermedium Pančićev prelazni makljen; 3. Acer obtusatum javor gluvač; 4. Acer monspessulanum makljen; 47

48 5. Taxus baccata evropska tisa; 6. Corylus colurna medvjeđa lijeska; 7. Carpinus orientalis bjelograbić; 8. Carpinus betulus grab obični; 9. Ostrya carpinifolia crni grab; 10. Cotinus coggygria ruj; 11. Acer monspessulanum makljen; 12. Hedera helix bršljan; 13. Ilex aquifolium božikovina; 14. Oreoherzogia fallax ilirska ljigovina, smrdljika; 15. Viscum album imela bijela; 16. Fraxinus ornus crni jasen; 17. Asarum europaeum kopitnjak; 18. Staphylea pinnata klokočika. Glacijalni relikti: 1. Vaccinium uliginosum pasjača, cretna borovnica; 2. Salix herbacea zeljasta vrba; 3. Silene acaulis sjedeća pušina; 4. Gentiana verna kaluđerak; 5. Hieracium villosum vlasasta runjika. Rijetke biljne vrste Neke biljne vrste su rijetke na cijelom svom arealu ili na teritoriji neke države, a na ovom prostoru od takvih biljaka zastupljene su: 48

49 1. Corylus colurna medvjeđa lijeska (u kanjonu Pive i u Mratinju); 2. Spirea media suručica (Mratinje); 3. Spirea chamedryfolia suručica (na Prijevoru i Vučevu); 4. Taxus baccata tisa (u gornjem slivu Mratinjske rijeke); 5. Daphne cneorum likovac (iznad lokaliteta Studenci na Volujku i iznad Prijevora na Magliću); 6. Ribes alpinum planinska ribizla (Maglić pivski i oko Trnovačkog jezera); 7. Vaccinium vitis-idea brusnica (na Magliću, Bioču i Volujku); 8. Juniperus Sabina planinska somina (iznad Prijevora); 9. Juniperus sibirica patuljasta kleka (na Vučevu i Magliću, zajedno sa klekovinom bora); 10. Pinus mugo ssp. mughus klekovina bora (na Vučevu prema Magliću); 11. Staphylea pinnata klokočika (kod Brljeva); 12. Sorbus austriaca ssp. austriaca planinska mukinja (na Vučevu); 13. Sorbus chamaemespilus mukinjica (na Magliću); 14. Cotoneaster tomentosa mušmulica (na Magliću i Volujku); 15. Daphne malyana Malijev likovac (vrlo rijetka vrsta, nađena na području Maglića iznad Trnovačkog jezera i u kanjonu rijeke Pive); 16. Arctostaphylos uva ursi medvjeđe grožđe (Mratinje i Ljeljenak). Polidominantne reliktne šumske zajednice su šumske zajednice sa velikim bogatstvom biljnih vrsta, naročito drvenastih. U tim zajednicama je veliki broj vrsta edifikatora, kao i veliki broj endemičnih i reliktnih vrsta vaskularne flore. Takve zajednice su najsličnije nekadašnjim davnim ishodišnim tercijarnim šumskim zajednicama. U takve zajednice se ubraja šumska zajednica medvjeđe lijeske i crnog graba (Corylo colurnae-ostryetum carpinifoliae), koja u svom sastavu ima 38 vrsta drveća i grmlja, među kojima je veliki broj tercijarno-reliktnih vrsta: medvjeđa lijeska (Corylus colurna), crni grab (Ostrya carpinifolia), krušina kamenjarka (Rhamnus rupestris), brekinja (Sorbus torminalis), crni jasen (Fraxinus ornus), kopitnjak (Asarum europaeum) i druge, a od endemičnih vrsta zabilježene su jesenja šašika (Sesleria autumnalis), smrdljika (Rhamnus fallax) i glacijalni relikt borovnica 49

50 (Vaccinium myrtillus). Ova šumska zajednica je vrlo rijetka u Crnoj Gori, zastupljena je na ovom prostoru i još samo na Bijeloj gori (opština Nikšić). U rijetke i ugrožene šumske zajednice na ovom prostoru ubraja se šumska zajednica javora i jasena (Aceri-Fraxinetum montenegrinum), koja je na cijelom prostoru Crne Gore rijetka, ima vrlo male sastojine i zbog vrlo cijenjenog dževeravog 2 drveta javora i jasena antropogeno je veoma ugrožena usljed pretjerane eksploatacije. Na sreću, na ovom prostoru su konstatovane četiri veće sastojine (više desetina stabala) ove šumske zajednice koje su u relativno dobrom stanju (lokaliteti: Prepelička gora, Košara, Barni Do i Milogora) i jedna manja sastojina u kanjonu rijeke Tare na lokalitetu Brijeg. Ovakve, veće i relativno dobro očuvane sastojine ove šumske zajednice su veoma rijetke na cijelom prostoru Crne Gore, pa zbog toga zaslužuju posebnu pažnju sa aspekta zaštite, s jedne strane kao specifične i rijetke vrste habitata, a sa druge strane kao potencijalno veoma važne populacije u očuvanju genofonda ove šumske vrste i specifičnog i vrlo cijenjenog svojstva dževeravosti. Florističko-vegetacijske karakteristike jezera u opštini Plužine U sklopu kompleksnih hidrobioloških istraživanja glacijalnih jezera Crne Gore, florističkovegetacijska i ekološka proučavanja obavljena su u jezerima: Trnovačko, Veliko i Malo Stabanjsko, koja se nalaze u I zoni zaštite Regionalnog parka Piva. Ova jezera leže na krečnjačkoj geološkoj podlozi. Odlikuju se čistom vodom, neutralne do slabo alkalne reakcije (ph 7,3 7,8). Zbog velike amplitude kolebanja nivoa vode, naročito u Stabanjskim jezerima (od 5 do 18 m), u vegetaciji odsustvuje tipična zona emerznih biljaka. Flotantne biljke su razvijene mjestimično, a submerzne potpuno, ili u velikoj mjeri, obrastaju dno ovih jezera. U vegetaciji Trnovačkog jezera, po brojnosti i pokrovnosti, dominiraju alge harofite, a u Malom Stabanjskom jezeru su jedine konstatovane makroskopske biljke. Zato ova jezera pripadaju tzv. hara tipu jezera sa dominacijom biljne zajednice Chara virgata i Chara contraria. Veliko Stabanjsko jezero je floristički najbogatije, a i vegetacijski se razlikuje od prethodna dva. 2 Pojava dževeravosti je karakteristična samo za neke šumske vrste, to jest za tzv. plemenite lišćare (gorski javor, planinski javor, gorski jasen, gorski brijest, divlji orah), a najčešće se susrijeće kod gorskog javora. Dževeravost debla je anomalija u građi drvenih vlakana koja daje izuzetno lijepu teksturu drvetu i veoma je cijenjena u drvnoj industriji. Stabla sa tim svojstvima su veoma cijenjena na tržištu, pa su često cijele sastojine ove šumske zajednice potpuno uništene. 50

51 U florističkoj strukturi algi Trnovačkog jezera nađene su sljedeće taksonomske grupe: Bacillariophyceae (36 vrsta), Chrysophyxeae (3 vrste), Dinophiceae (2 vrste), Xanthophyceae (26 vrsta), Conjugatophyceae (26 vrsta), Chlorophyceae (21 vrsta) i Cyanophyceae (14 vrsta), u okviru 64 roda. Po bogatstvu vrsta i rodova naročito su se isticale Bacillariophyceae, Conjugatophyceae, Cyanophyceae, Chlorophyceae. U florističkoj strukturi algi Malog Stabanjskog jezera učestvovalo je šest klasa: Bacillariophyceae (65 vrsta), Dinophyceae (3 vrste), Chlorophyceae (18 vrsta), Conjugatophyceae (27 vrsta), Cyanophyceae (15 vrsta) i Euglenophyceae (5 vrsta). Ukupno je zabilježeno 133 oblika algi. Sve nađene vrste su svrstane u 62 roda. U pogledu bogatstva vrsta i rodova odlikuju se posebno Bacillariophyceae, Conjugatophyceae, Chlorophyceae i Cyanophyceae. Od 133 ukupno evidentirane vrste, 63 su nove za ovo jezero. U florističkoj strukturi algi Velikog Stabanjskog jezera učestvovale su sljedeće grupe algi: Bacillariophyceae (53 vrsta), Chrysophyceae (1 vrsta), Dinophyceae (2 vrste), Chlorophyceae (13 vrsta), Conjugatophyceae (17 vrsta), Cyanophyceae (9 vrsta). U pomenutih šest klasa identifikovano je 95 vrsta iz 53 roda. Po bogatstvu rodova i vrsta prednjači klasa Bacillariophyceae, ali je u grupama Conjugatophyceae, Chlorophyceae i Cyanophyceae nađen relativno velik broj vrsta. Od 95 evidentiranih vrsta, 46 su nove za ovo jezero. Slika 18: Škrčko jezero 51

52 ŠUME I ŠUMАRSTVO Opšte kаrаkteristike Do sredine sedаmdesetih godine dvаdesetog vijekа šumаrstvo, zаjedno sа poljoprivredom, je predstаvljаlo glаvnu privrednu djelаtnost u Pivi, dok od sedаmdesetih godinа elektroprivredа postaje dominantna djelatnost, izgrаdnjom Hidroelektrаne Pivа, а nešto kаsnije znаčаjno mjesto dobijа i metаloprerаdа, izgrаdnjom fаbrike elektrodа u Gorаnskom. Šumаrstvo je u prošlosti imаlo znаčаjnu ulogu zа život nа selu, zаhvаljujući upotrebnoj vrijednosti šumskih proizvodа. Drvo kаo produkt šume je nezаmjenljiv proizvod od vremenа nаseljаvаnjа Pive do dаnаšnjih dаnа: zа seoskа domаćinstvа služilo je kаo ogrijev, grаđevinski mаterijаl i mаterijаl zа domаću rаdinost. Šumski prostori su bili kаo rezervаti koji su, pored poljoprivrednog zemljištа, služili zа prehrаnu domаćih životinjа. Šumаrstvo kаo orgаnizovаnа privrednа djelаtnost u širem smislu u Pivi prisutno je od osnivаnjа šumskog gаzdinstvа u Plužinаmа i podizаnjа kаpаcitetа zа prerаdu drvetа pilаne u Breznimа pedesetih godinа dvаdesetog vijekа. Površinа šume zаhvаtа skoro 50% površine opštine. Njen potencijаl mjeren količinom bruto drvne mаse je znаčаjаn i dovoljаn zа podmirivаnje potrebа pilаne Breznа. Međutim, ovaj resurs, posmatrano u prethodnom periodu, prostorno nije ravnomjerno korišćen. Površine pod šumаma Površinа šumа nа području opštine Plužine iznosi hа ili 44% u odnosu nа ukupnu površinu opštine, od čegа držаvnih hа i privаtnih hа. Procenаt privаtnih šumа u ukupnoj površini iznosi svegа 10%, što je znаtno mаnje od prosjekа u držаvi, аli i od učešćа ostаlih opštinа u Crnoj Gori, čаk bi se moglo reći dа je nаjmаnji uz sаmo neke opštine nа sjeveru Crne Gore. Površinа privrednih šumа u opštini iznosi hа ili 55% od ukupne površine šumа. Privredne šume su one koje prvenstveno služe zа trаjnu proizvodnju drvetа i drugih šumskih proizvodа. One se nаlаze nа boljim stаništimа, sa zemljištima čiji je bonitet od jedаn do tri, mаdа imа i zemljišta četvrtog i petog boniteta. Privredni rаzvoj opštine, kаdа je u pitаnju šumskа privredа, zаsnivа se u prvom redu nа ovim šumаmа. Zаhvаljujući boljim bonitetimа i klimаtskim uslovimа, privredne šume imаju veću drvnu mаsu po jedinici površine, а to podrаzumijevа dа imаju i zаdovoljаvаjući tekući godišnji prirаst. Kvаlitet privrednih šumа nаjviše zаvisi od vrste drvetа, аli i od klime, reljefnih uslovа i nаdmorske visine. Nа području opštine su u privrednim šumаmа nаjviše zаstupljene mješovite sаstojine jele i bukve, u mаnjem obimu, jele, bukve, smrče i djelimično čiste 52

53 sаstojine tih, kаo i drugih vrstа. Nаjviše privrednih šumа imа nа višim nаdmorskim visinаmа ( m) gаzdinskih jedinicа: Živа Bundos, Lаtično, šume Pivske planine i Košаrа Vučevo. Imа ih i nа nižim kotаmа, kаo nа primjer Mrаtinjske šume (Omаr), gdje se nаlаzi stаnište izuzetno vrijednog crnog borа nа visini ispod m nаdmorske visine. Kаpаcitet industrijske primаrne prerаde drvetа u opštini, pilаnа Breznа, locirаnа je u blizini nаjvrjednijih kompleksа pivskih privrednih šumа. Breznа su izabrana kao optimаlnа lokаcijа zа rаcionаlno poslovаnje pilаne, nаročito zbog relаtivno niskih troškovа trаnsportа sirovine, lаkše dopreme sirovine u zimskim uslovimа i, zаhvаljujući tome, produžetkа rаdne sezone. Ipаk, opredjeljujući fаktor je bio količinа i kvаlitet sirovine, koju nude gаzdinske jedinice: Živа Bundos, Bаbin vrh i Lаtično. Privredne šume, pored količine drvne mаse, kаrаkteriše i kvаlitet gdje procenаt sortimenаtа potrebаn zа primаrnu prerаdu dostiže visinu od 80% kod četinаrа, а kod lišćаrа do 50%, što nije slučаj u mаnje vrijednim šumаmа. Zаštitne šume su zаstupljene u ukupnoj površini šumа u opštini sа 35 % i zаhvаtаju površinu od hа. Zаštitne šume prvenstveno služe zа zаštitu prirodnih i drugih objekаtа, zemljišta, nаseljа, izvorištа vodotokа, zаštitu od erozije i snježnih smetova i dr. Ove šume se nаlаze i nа dobrim i nа lošim stаništimа. Posmаtrаno sа аspektа vrijednosti sаstojine i njihovih prinosnih mogućnosti u cilju korišćenjа zа potrebe privrede, nаjčešće bi se mogle svrstаti u privredne, ali zbog njihovog znаčаjа za zaštitu pomenutih i drugih dobаrа, one su nаmjenski proglаšene zа zаštitne (nа osnovu stručne procjene kompetentne institucije kojа je rаdilа Šumsko-privrednu osnovu). Zаštitne šume se nаjvećim dijelom nаlаze u kаnjonimа Pive, Tаre, Komаrnice i Sušice, nа gornjoj grаnici vegetаcije, nа pаdinаmа Durmitorа, Volujkа, Mаglićа, Vojnikа, Golije, Ledenice i drugih plаninа, kаo i drugim djelovimа Nаcionаlnog pаrkа Durmitor. Ovim šumаmа se gаzduje po posebnom režimu, što ih čini interesаntnim zа turističku privredu, posebno djelovi koji pripаdаju Nаcionаlnom pаrku Durmitor. One služe i zа borаvište i sklonište rаznih vrstа divljаči, čаk i visoko trofejne (medvjed, divojаrci, tetrijebi i sl.), zbog čegа su korisne zа rаzvoj lovstvа i lovnog turizmа. Površine koje su se ranije koristile kao pašnjaci ili livade za košenje, a u posljednjih desetak godina se ne kose i ne koriste za napasanje stoke, obrasle su pionirskim vrstama drveća i žbunja (Juniperus sp., Populus sp., Betula pendula i dr.), koje su prethodnica šumskom pokrivaču. S toga se u narednom periodu očekuje povećanje površina pod šumama na teritoriji opštine Plužine. Sve aktivnosti koje se odnose na oblast šumarstva vrše se na osnovu važećih planova, Zakona o šumama i pratećim podzakonskim aktima. Potrebno je usaglasiti postojeće planove iz oblasti šumarstva sa prioritetima biodiverziteta, na području gdje se interesi poklapaju, posebno na prostoru Parka prirode Piva. Problem u gazdovanju šumama javlja se u eksploataciji i štetama od eksploatacije. Ekonomska valorizacija od eksploatacije regulisana je na državnom nivou, dok lokalne 53

54 zajednice imaju vrlo malo ili nimalo nadležnosti u upravljanju šumama. Drugi problem je što nije razvijena drvno-prerađivačka industrija, nema finalne prerade, šume se koriste samo kao sirovina i za izvoz. U praksi je evidentirano da koncesionar koji koristi šume uz ugovor sa državom Crnom Gorom, ne ispunjava ugovorne obaveze u vezi sa devastacijom prostora gdje je dobio koncesiju. Prema Zakonu o koncesijama, lokalna uprava daje samo saglasnost, ali nema nadzor nad ispunjavanjem obaveza koncesionara. U praksi je problem i sa izradom i primjenom smjernica iz Šumsko-privredne osnove, gdje se određuju staze za traktore koji vuku i po 10 kubika debla, a koncesionari ih ne poštuju i izvlačenje vrše po svojim trasama. Zakačena stabla od po nekoliko metara se vuku i direktno uništavaju šumski podmladak. Problem nastaje i oko pošumljavanja, posebno u privatnim šumama, gdje se nakon totalne sječe ostavi ogoljen prostor, podložan klizištima i eroziji. Slika 19: mrki medvjed 54

55 GLJIVE MAKROMICETE Tokom evolucionog procesa došlo je do uzajamne uslovljenosti u procesu nastanka i razvitka velikog broja biljnih vrsta i vrsta gljiva, što se manifestuje kroz obligatni mikorizni (simbiotski) odnos između ove dvije grupe organizama. Šume bukve, bijelog i crnog bora, smrče i jele su veoma dobro razvijene na planinskom masivu Maglić, Bioč i Volujak, što predstavlja neophodan uslov za razvoj velikog broja rijetkih vrsta mikoriznih i saprobnih gljiva. Takođe, posebno značajna staništa za gljive su stari pašnjaci na kojima se stoka još uvijek uzgaja na tradicionalan način i koja predstavljaju staništa velikog broja rijetkih saprobnih vrsta. Posebno je značajno prisustvo većeg broja vrsta gljiva iz roda Hygrocybe (vlažnice), koje predstavljaju indikatore bogatstva biodiverziteta na ovom tipu staništa, i u tom smislu značajni su lokaliteti Crkvičko Polje, Barni Do, Nedajno, na kojima je registrovan veći broj vrsta iz ovog roda. Takođe, prirodne vrijednosti ovog područja su povezane i sa vrijednostima Nacionalnog parka Sutjeska, prevashodno zbog prisustva prašume Perućica koja pruže idealne uslove za razvoj velikog broja vrsta gljiva, što je ujedno karakteristika svih prašuma. U istraživanjima koja su sprovedena na području planinskog masiva Maglić, Bioč, Volujak konstatovana je 121 vrsta gljiva koje pripadaju razdjelima Basidiomycota i Ascomycota. S obzirom na to da na ovom području postoje izuzetni uslovi za razvoj različitih vrsta gljiva, u budućim istraživanjima moguće je očekivati veći broj vrsta. Međunarodne obaveze Crne Gore podrazumijevaju uključivanje u aktivnostima na zaštiti i očuvanju globalno, kontinentalno ili subkontinentalno realno, ili potencijalno ugroženih vrsta. Međunarodno značajne gljive su vrste koje se nalaze na listi ECCF projekta: Kartiranje i monitoring 50 najugroženijih vrsta gljiva Evrope, među kojima se nalaze i 33 vrste kandidata za appendix I Bernske konvencije (Dahlberg & Croneborg, 2003; Otto, 2001); kao i vrste koje se nalaze na Evropskoj crvenoj listi (Ing, 1993). Nacionalni razlozi podrazumijevaju obavezu Crne Gore da zaštiti i očuva raznovrsnost svoje nacionalne prirodne baštine uključujući i populacije vrsta na tipskim lokalitetima. U Crnoj Gori je zbog svoje rijetkosti i ugroženosti stavljeno pod zaštitu 111 vrsta gljiva Rješenjem o stavljanju pod zaštitu pojedinih biljnih i životinjskih vrsta ( Sl. list RCG br. 76/06). Makromicete od međunarodnog i nacionalnog značaja na planinskom masivu Maglić, Bioč, Volujak 55

56 Sa međunarodnog aspekta na području planinskog masiva Maglić, Bioč, Volujak značajno je prisustvo sljedećih vrsta: Hygrocybe calyptriformis (ružičasta vlažnica), Mutinus caninus (pasji stršak), Sarcodon imbricatus (crna ljuskavica) i Verpa conica (konična smrčkovica). Hygrocybe calyptriformis se nalazi na prijedlogu za appendix I Bernske konvencije, registrovana je u 22 zemlje Evrope, a nalazi se na nacionalnim crvenim listama u 11 evropskih zemalja. Glavni habitat na kome se javlja ova vrsta su stari pašnjaci (Dahlberg & Croneborg, 2003). Veoma je rijetka. Predstavlja vrstu koju je neophodno zaštititi na nacionalnom nivou. Vrste Mutinus caninus, Sarcodon imbricatus, Verpa conica se nalaze na Crvenoj listi Evrope u C grupi. Navedene vrste, kao i Suillus luteus (osinac), su zaštićene nacionalnim zakonodavstvom. U budućim istraživanjima očekuje se identifikacija većeg broja vrsta gljiva na ovom području, koje imaju status međunarodno ili nacionalno značajnih vrsta. Važna staništa gljiva na Pivskoj planini, Magliću, Bioču, Volujku Na osnovu kriterijuma za uspostavljanje IFA (Important Fungus Areas) 3 na ovom području identifikovana su važna staništa gljiva, shodno kriterijumu C i D. To su habitati u kojima dominantnu ulogu imaju vrste drveća Fagus sylvatica, Picea abies, Abies alba, Pinus sylvestris, kao i pašnjaci na lokalitetima Crkvičko Polje, Barni Do i Nedajno. Na ovom području su konstatovane vrste koje su definisane Pravilnikom o bližem načinu i uslovima sakupljanja, korišćenja i prometa nezaštićenih divljih vrsta životinja, biljaka i gljiva koje se koriste u komercijalne svrhe ( Sl. list CG, br. 62/10) i to su: Armillaria mellea mednjača, Armillaria ostoyae, Boletus aestivalis raspucali vrganj, Boletus edulis pravi vrganj, Boletus pinophilus borov vrganj, Cantharellus cibarius lisičarka, Craterellus cornucopioides mrka truba, Hydnum repandum prosenjak, Hydnum rufescens jež gljiva, Lactarius deliciosus borovača, mliječnica, Lactarius deterrimus smrčina mliječnica, Lactarius salmonicolor jelina mliječnica, Morchella conica stožasti smrčak, Marasmius orades supača. Sve navedene vrste se javljaju u velikom broju plodonosnih tijela na ovom području. 3 Kriterijumi za selekciju Važnih područja gljiva (IFA Important Fungus Areas) koje treba zaštititi su definisani kriterijumima: A, B, C, D. A kriterijum definiše IFA koja sadrže najmanje pet vrsta makromiceta sa: Nacionalne crvene liste, Evropske crvene liste (Ing, 1993) i Liste ECCF projekta (Dahlberg & Croneborg, 2003; Otto, 2002). B kriterijum definiše IFA koja ima najmanje 500 registrovanih vrsta makromiceta. U pitanju su područja sa izuzetno bogatim ili vrlo bogatim diverzitetom gljiva. C kriterijum definiše IFA koje ima tipove habitata koji su značajni za makromicete. D kriterijumom se predlažu područja koja treba uzeti u razmatranje kao važna za zaštitu, ali za koja je potrebno još dodatnih informacija. 56

57 Slika 20: Maglić 57

58 FAUNA Na području Plužina zastupljena je raznovrsna fauna, a oko 300 životinjskih vrsta je zaštićeno. Po zanimljivosti i bogatstvu, prvo mjesto pripada beskičmenjacima, sa velikim brojem reliktnih i endemičnih vrsta, pogotovo među insektima. Od sisara su zastupljeni medvjed (Ursus arctos), divokoza (Rupicapra rupicapra), vuk (Canis lupus), srna, zec, divlja svinja, kuna, lisica i druge. Na ovom području živi i oko 170 vrsta ptica, a među raritetima su veliki tetrijeb (Tetrao urogallus L.), suri orao (Aquila chrysaetos), jarebica kamenjarka, soko, krstokljunka, bjeloglavi sup... Fauna riba je uglavnom zastupljena salmonidnim vrstama, koje žive u brzacima rijeka ili jezerima, kao što su pastrmka potočarka, lipljen, mladica, jezerska zlatovčica itd. Karakteristike faune područja opštine Plužine a) Biotop visokoplaninskih pašnjaka i kamenjara Slika 21: divokoze U okviru ovog biotopa razlikuje se više kategorija nižeg reda (pašnjaci, kamenjari raznog stepena obraslosti, litice, snježnici itd.), ali je zbog relativno malog značaja za prostor Plužina predstavljen kao jedinstven. Ovaj biotop prostire se na nadmorskim visinama preko m iznad gornje šumske granice. Odlikuje se kratkim trajanjem vegetacijske sezone i surovim zimama. To se odražava i na sastav faune koja je migratorna ili, pak, hibernira. Karakteristični pripadnici ovih biotopa su neke vrste ptica, kao što je planinski popić, (Prunella mocollaris), planinska ševa (Eremophila alpestris), žutokljuna galica (Pyrrhocorax graculus), sniježna zeba (Montifirngilla nivalis), a u nešto nižim, travnatijim djelovima tu su brojne planinske crvenperke (Phoenicursu ochruros), planinske trepteljke (Anthus 58

59 spinoletta), uz postepeno povećavanje brojnosti obične belke (Oenenathe oenenthe). U vrijeme ljeta ova zona pruža bazu za ishranu i nekim grabljivicama, kao što su suri orao (Aquila chrysëtos), bjeloglavi sup (Gyps fulvus) i soko vjetruška (Falco tinnunculus). Slika 22: orao Fauna sisara je znatno siromašnija i nedovoljno poznata. Na ovim visinama žive neke vrste sitnih glodara, pojavljuje se krtica (na djelovima pašnjaka), ali tipični sisar ovih prostora je divokoza. Vodozemci praktično odsustvuju, izuzev faune mrmoljaka (tritona), od kojih je planinski mrmoljak (Triturus alpestris) brojan u povremenim i stalnim lokvama. Gmizavci su svedeni na jednog predstavnika planinskog guštera (Lacerta vivipara), koji ide i do visine od m. Značajno je prisutna, ali nedovoljno poznata fauna insekata. b) Biotop visokoplaninskih jezera Karakterističan je za zonu visokih planina, gdje se nalaze Trnovačko i dva Stabanjska jezera (Veliko i Malo). Visokoplaninska jezera predstavljaju specifičan ekosistem prilagođen na surove planinske uslove. Značajno su stanište faune insekata, jer se u njihovoj vodi razvijaju larveni oblici (posebno je značajna fauna efemerida). Međutim, najkarakterističniji predstavnici faune visokoplaninskih jezera su vodozemci, tritoni ili mrmoljci, posebno planinski mrmoljak, koji je u nekim crnogorskim jezerima razvio specifične neotenične populacije i podvrste (Triturus 59

60 alpestris montenegrinus). Fauna tritona je veoma narušena i praktično uništena usljed nerazumnog i najčešće nepotrebnog poribljavanja (uglavnom potočnom i kalifornijskom pastrmkom). c) Biotop četinarskih i četinarsko-lišćarskih šuma Biološki je znatno složeniji od prethodnih, bogat vrstama i odlikuje se većom dinamikom. U njemu je fauna sisara prisutna sa većim brojem vrsta. Pored pojave sitnih šumskih glodara (šumski miševi, voluharice, vjeverice), pojavljuju se i krupni predstavnici sa velikim radijusom kretanja, kao što su medvjed i divlja svinja, a gdje ima više lišćara, i srna. Od sitnih zvijeri zabilježene su kuna i lasica, a moguće i hermelin (Mustella erminea), iako ne postoje direktni dokazi. Slika 23: veliki tetrijeb Znatno bogatija je fauna ptica, sa tipičnim predstavnicima kao što su: veliki šareni djetlić (Dendrocopus major), žune (Picus viridis, P. canus), neke vrste sjenica (Parus ater, P. cristatus), zatim kraljići (Regulus regulus, R. ignicapillus) i predstavnik zeba krstokljun (Lexia curvirostra). Od pernate divljači zabilježeni su golubovi (Columba palumbus), veliki tetrijeb (Tetrao urogallus) i lještarka (Tetrastes bonasia). 60

61 Fauna vodozemaca predstavljena je sa dvije vrste daždevnjaka, pri čemu crni (Salamandra atra) nastanjuje više predjele, blizu gornje šumske granice, a šareni (Salamadra maculosa) niže zone. Tipični predstavnik faune gmizavaca je otrovna zmija šarka (Vipera berus), koja je veoma karakteristična za pojas kleke (naročito sastojina sa Juniperus nana). U nižim predjelima se javljaju i drugi predstavnici, kao što su sljepić (Anguis fragilis) i obični smuk (Coluber longissimus). Fauna insekata je veoma bogata i složena, a brojni su i predstavnici štetnih šumskih insekata vezanih za četinare (razne sovice i borovi prelci). d) Biotop listopadnih šuma Rasprostranjen je šire od prethodnog i znatno je biološki složeniji. U njemu je prisutan veći broj vrsta drveća i zeljastih biljaka i odnosi su složeniji. Grubo se može podijeliti na bukove šume viših predjela (takođe i u nižim, zasjenčenim djelovima) i šume mješovitog sastava na toplijim, osunčanim djelovima. Od vrsta su najzastupljeniji hrast (Quercus cerris, Q. montana), grab (Carpinus betulus, Ostrya carpinifolia), uz značajno prisustvo drugih listopadnih vrsta. Na nekim djelovima kanjona Pive razvijena je zajednica sa bjelograbićem (Carpinus orientalis). To je vrsta koja pripada submediteranskim šibljacima karakterističnim za južni dio Crne Gore, što govori o uticaju Mediterana. Složenost flore i vegetacije ovog biotopa prati i odgovarajuća fauna. Odlikuje se velikim brojem vrsta i velikom dinamikom, uz znatno veću aktivnost i tokom zimskog perioda. Faunu sisara karakterišu krupni predstavnici divljači: divlja svinja (Sus scrofa), srna (Capreolus capreolus), vuk (Canis lupus) i lisica (Vulpes vulpes). Broj sitnih sisara je mnogo veći: više vrsta šumskih glodara (Apodemus flavicollis, Apodemus sylvaticus, Sciurus vulgaris, Glis glis) i sitnih zvijeri, kao što su kune (Martes martes, Martes foina), lasice (Mustella nivalis, M. erminea) i rovčice (Crocidura russula). Za područja koja se graniče sa otvorenim predjelima karakteristična vrsta je zec (Lepus europaeus). 61

62 Slika 24: vuk Broj vrsta ptica je mnogo veći. Dominiraju pjevačice, posebno predstavnici sjenica (Paridae), zeba (Fringillidae), grmuša (Sylvidae), drozdova (Turididae) i vrana (Corvidae). Brojni su predstavnici djetlića (Picidae). Broj ptica grabljivica takođe raste, naročito karakterističnih predstavnika mišara (Buteo buteo), jastreba (Accipitar gentilis) i kopca (Accipiter nisus). Sove (Strigidae) takođe imaju svoje predstavnike. Evidentiran je mali broj vodozemaca. Osim šarenog daždevnjaka, vrste žaba koje su zabilježene uglavnom u nižim, toplijim i vlažnijim predjelima su krastava žaba (Bufo bufo) i mrka žaba (Rana temporaria). Nešto je veći broj vrsta gmizavaca, a najzastupljeniji je zidni gušter (Lacerta muralis), na toplim stjenovitim stranama. e) Biotop pašnjaka i livada Zauzima velika prostranstva na prostoru opštine Plužine, posebno na području Pivske planine. Ovaj biotop je nastao na račun uništavanja šuma, antropogeno ili prirodno (požari i sl.). Karakterišu ga travnate zajednice koje se održavaju ispašom ili košenjem. Ovaj biotop je mjestimično prošaran većim ili manjim šumarcima, šibljacima ili kamenjarima. Fauna sisara se odlikuje jednostavnošću. Na mjestima gdje ima šumaraka i žbunja žive lisica i zec, ponegdje kuna ili lasica. Travnate površine karakteriše velika brojnost krtica i nekih vrsta miševa. Fauna ptica je znatno bogatija po brojnosti, ali siromašna vrstama. Tipični predstavnici su obična belka, koja je veoma brojna tamo gdje ima kamenja, zatim obična i ćubasta ševa. Na ovom biotopu ne žive predstavnici ptica grabljivica (mišar, vjetruška, orao i sl.), kao ni predstavnici omnivornih ptica (vrana i svraka). Predstavnici faune vodozemaca odsustvuju, osim u lokvama gdje se nalaze mrmoljci i larve krastača, a i gmizavaca je takođe malo. 62