NULTI.vp

Транскрипт

1 ^LANCI ARTICLES UDK = 904: (497.11) Narodni muzej ANTI^KA TOPOGRAFIJA VAQEVSKOG KRAJA Apstrakt: U ovom radu bi}e iznet topografski pregled nalazi{ta iz anti~kog perioda, u vaqevskom kraju, do kojih se do{lo arheolo{kim iskopavawima i sonda nim rekognoscirawem. Dat je i kra}i osvrt na arheolo{ke podatke o okupaciji ovog prostora za vreme rimske dominacije. Grad, kao sedi{te op{tine i Kolubarskog okruga, obuhvata prostor na kome se dru{tveni ivot odvijao od najranijih vremena. Praistorija i anti~ko doba veoma su prisutni na ovom tlu. Stanovnici tih perioda ostavili su za sobom tragove svoga postojawa kroz mnoge materijalne ostatke utvr ewa, nekropola, naseqa, ostava i sli~nih nastambi. U sklopu istra- ivawa, sa ciqem da se utvrdi poreklo geografskih imena, nastojalo se i utvr ivawe hronolo{kih granica wihove pojave, o ~emu sama imena pru aju osnovne putokaze. Opis fizi~ko-geografskih osobina vaqevskog kraja u najosnovnijim crtama pokazuje bogatstvo uslova za ivot, pa nije slu~ajno {to se na ovom prostoru jo{ od najstarijih vremena mo e pratiti razvoj qudskih zajednica. Svrha topografskog istra ivawa je, da na osnovu odnosa anti~kih lokaliteta sa prirodnim okru ewem i drugim istovremenim lokalitetima u okolini, a i nalaza koji poti~u sa lokaliteta navedenih u ovom radu, odredi funkciju lokaliteta, kao i poreklo i status wenih stanovnika 1. 1 Ovaj rad predstavqa skra}eni i prilago eni deo diplomskog rada pod nazivom Anti~ka topografija vaqevskog kraja koji je autorka marta godine odbranila na Katedri za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu kod prof. Aleksandra Jovanovi}a. 5

2 Osnovu za ovaj rad ~ini stru~na literatura koja je pru ila dragocene podatke o arheolo{koj istra enosti ovog kraja, a pre svega nau~ni radovi u kome su sumirani svi dosad poznati rezultati i podaci o anti~kim lokalitetima ovog podru~ja 2. U slu~aju opisa nalazi{ta, kori{}eni su, kako publikovani, tako i ne publikovani izve{taji 3 o iskopavawima u kojima su, po pravilu, predstavqeni podaci o polo aju lokaliteta, ostacima arhitekture i pokretnih nalaza. Pa wa je bila i usmna na izu~avawe toponima i topografskih karata koje su doprinele boqem sagledavawu reqefa, hidrografije i me usobnoj poziciji lokaliteta i nalazi{ta 4. Geografski opis vaqevskog kraja, grad u zapadnoj Srbiji, najve}e je mesto u slivu reke Kolubare. Nalazi se u vaqevskoj kotlini, na 185 m nadmorske visine, u podno ju tzv. Vaqevskih planina. Sa 83 naseqa i preko stanovnika, op{tina spada me u najve}e op{tine u Srbiji. Sam grad broji preko stanovnika. Lajkovac (122 m n. v.) je varo{ica na levoj obali reke Kolubare, koja je udaqena 27 km od Vaqeva. To je i centar istoimene op{tine koja se prostire na blago zatalasanim {umovitim bre uqcima i plodnoj dolini Kolubare. Op{tina Mionica (219 m n. v.) le i jugoisto~no od Vaqeva, u dolini reke Ribnice, u podno ju planina Maqena i Suvobora. Qig (152 m n. v.) se nalazi u dolini istoimene reke, desne pritoke Kolubare, udaqen od Vaqeva oko 40 km. Ose~ina (189 m n. v.) le i na reci Jadru, ispod planine Vla{i}a. ska op{tina (100 m n. v.) le i na istoimenoj reci u plodnoj tamnavskoj ravnici i na putu Beograd. Tamnava je na jo{ u praistorijsko doba, a ceo taj kraj je gusto n u vreme Rimqana. Je, Andrej Starovi}, Pregled arheolo{kih lokaliteta i nalazi- {ta u vaqevskom kraju, Vaqevac br. 94, 1994, Podaci koji su kori{}eni za izradu ovog rada, a preuzeti su iz nepublikovanih izve{taja, objavqeni su ovde uz dozvole autora. 4 Pogledati karte: , Pri~evi} , Su{ice , Ogla enovac , 1 i 2. 6

3 Anti~ka topografija vaqevskog kraja Vaqevska Podgorina je mikroregija u slivovima reka Obnice i Jablanice (izvori{ni delovi Kolubare), Gradca i Qubostiwe, koja obuhvata i tzv. Vaqevsku kotlinu, po ~ijem obodu se rasprostiru planine: Medvednik, Jablanik, Povlen, Maqen i Suvobor. Toponimi Prou~avawe toponima odre enih geografskih prostora pokazuje da hidronimi (nazivi vodenih tokova) imaju najstarija imena koja se najdu e ~uvaju 5. Uticaj istorijske tradicije na toponimiju veoma je zapa en u vaqevskoj Podgorini. Kada je re~ o rekama, najvi{e se raspravqalo o poreklu imena reke Kolubara. Istorijat tuma~ewa ovog hidronima po~iwe sa Evlijom ^elebijom, da bi svi kasniji tuma~i imena Kolubara jednodu{no ga ubrajali u ona imena reka koje nisu potvr ena u anti~kim izvorima, ali za koja se sa velikom sigurno{}u mo e uzeti da poti~e iz predslovenskog supstrata. Uprkos stoletnom trudu doma}ih i stranih stru~waka, poreklo i zna~ewe imena Kolubara, ostaje do danas ne rasvetqeno i sporno. Postoje pretpostavke da je Kolubara pre keltske najezde bila istovetna anti~kom imenu Kupe, da bi kasnije Kelti, ta~nije Skordisci prvobitno panonsko-ilirsko ime Kol-apis prisvojili tako {to su wegov prvi, atributivni deo ostavili neizmewen, a drugi apelativni, preveli svojim ambra reka 6. Postoji starije mi{qewe od strane I. Duranova koji hidronim Kolubara svodi na ilirsko Kala-bara {to bi zna~ilo tamna reka. Jedna od pretpostavki je vezana za stari pesni~ki izraz za zmiju koji glasi colubra, a vezuje se za vijugavi tok koji reka stvara, i koji je mo da usled glasovnih promena tokom vremena doveo do kona~nog naziva Kolubara. Najstariji pisani pomen hidronima Kolubara poti~e iz godine, a zabele en je u jednom kupoprodajnom ugovoru 5 Marija Isailovi}: i okolne oblasti u sredwem veku, 1989, Aleksandar Loma, Kolubara jedna imenoslovna pri~a, Revija Kolubara, 1997, 30 (U daqem tekstu: Kolubara...). 7

4 robiwe de Colubara, sa~uvanom u Historijskom arhivu u Dubrovniku 7. Istorijski izvori sadr e izvesne indicije da se Kolubarom sve do u pozni sredwi vek nazivala jedna mawa reke, Gradac, dok se na samu Kolubaru ranije odnosilo ime Obna, sa- ~uvano do danas kao deminutiv u nazivu wenog izvori{nog kraka, Obnice. O poreklu ovog hidronima postoje dva mi{qewa: starije, da je iz ilirskog i novije, da su ovoj reci ime dali Kelti. Ovo mi{qewe se zasniva na vi{estruko potvr enom hidronimu Abona koji se javqa na evropskom kontinentu i na britanskim ostrvima i je tipi~no keltski, a zna~i reka 8. Gradac, prva desna pritoka Kolubare izvire izme u planina Povlena i Maqena. Malo daqe nizvodno, sa druge strane klisure, na stenovitoj kosi, ustanovqeni su ostaci kasnoanti~kog utvr ewa. Ime sela Brangovi} i brda na kojem se nalazi tvr ava Branig, slovenskog su porekla. Ostaci tog utvr ewa pokazuju da je mo da podignuta da kontroli{e put koji je i{ao klisurom Gradca. Hidronim Gradac je slovenskog porekla, i zna~i naziv za tvr avu. Tako je nastalo i ime reke, {to je vrlo retko da se reka nazove po mestu pored koga te~e, ali i o tome postoji vi{e teorija 9. Jablanica, druga sastavnica Kolubare (pored Obnice), dolazi ispod planine Jablanika, na koju upu}uje poreklo imena reke. Me utim, pretpostavka, zasnovana na tradiciji, da Kolubara po~iwe na izvoru Gradca 10, mogla bi se primeniti analogno i na Jablanicu s obzirom da se u ugarskim poveqama i drugim dokumentima spomiwe Obnica, a Jablanica ne 11. Sa leve strane Kolubara prima reku Rabas koja je prva i najdu a pritoka Kolubare, i za ~ije se poreklo imena smatra da je keltsko, izvedeno mo da od Arbatio. Za Kladnicu i Tamnavu smatra se da su im imena slovenskog porekla Marija Isailovi}, n. d., Aleksandar Loma, Kolubara..., Isto, Isto, Marija Isailovi}, n. d., Isto, 35. 8

5 Anti~ka topografija vaqevskog kraja Hidronimi pru aju podatke o pro{losti stanovnika koji su oko wih iveli, dok geografski nazivi planina, brda i visova, nose uglavnom imena koja su im data zbog wihovih osobina. Najve}im delom su slovenskog porekla, te su tako e vezani za pagansku religiju i legende, kao i istorijsku tradiciju. Postoje brojni reqefni oblici koji su u pro{losti bili podlo ni promenama imena ~e{}e nego {to je to bio slu~aj sa imenima reka. [to se ti~e naziva planina, postoji jedino rasprava o poreklu imena planina Mawen i Povlen, kao i pojedinim lokalitetima vezanim za wihove nazive. Po A. Lomi, oronim Povlen, gledaju}i sa jezi~ke ta~ke, mo e se bli e odrediti u polovinu 4. veka prema nau~noj pretpostavci da je Panilinos, iz Prokopijevog popisa kastela Justinijanovog doba, obnovqen pod slovenskim imenom Povlen. Za oronim Maqen postojalo je nekoliko mi{qewa, od toga da je starobalkanski relikt, ili mo da keltski uticaj jer u tom jeziku mala zna~i planina. Lingvisti~kom analizom dolazi se do zakqu~aka da su oba naziva istog porekla i mogu}e je da su nastala u isto vreme 13. Istorijska pro{lost vaqevskog kraja Opis topografskih osobina vaqevskog kraja pokazuje bogatstvo uslova za ivot i nije slu~ajno {to se na ovom prostoru od praistorijskih vremena mo e pratiti razvoj qudskih zajednica. Dosada{wa prou~avawa najstarijih qudskih kultura u prostranom podnebqu ovih prostora pokazala su da je ova geografska sredina odigrala jednu od odlu~uju}ih uloga, kako pri formirawu, tako i u toku wihovog daqeg razvoja. O tome svedo~e brojni lokaliteti iz tog perioda, na severnim obroncima Maqena pe}ina Petnica i Visoka pe}ina. Kontinuitet nosti prati se, daqe, na nalazi{tima gotovo iz svih faza neolita, koja se postepeno spu{taju prema ni im predelima, shodno prelazu na zemqoradni~ko-sto~arsku privredu, za koju su bile povoqne doline Kolubare i wenih pritoka. 13 Aleksandar Loma, Kolubara..., 33. 9

6 Na brojnim lokalitetima otkriveni su tragovi paleolitskog ~oveka i qudskih zajednica neolitskog i metalnog doba, {to pokazuje da su ovim krajem prolazile brojne kulturne grupe koje su ostavile za sobom nesumwive uticaje i dokaze svog kretawa. Kada je re~ o anti~kom periodu, teritorija Srbije, u rimsku provinciju, ukqu~ena je postepeno, gde je oblast na dowoj Savi i zapadna Srbija, a sa wom i vaqevski kraj, po zavr{etku Tiberijevog panonskog rata pripala provinciji Ilirik. Ona se prostirala od Jadranskog mora do Dunava, pa su oblasti izme u Save, Drine i Kolubare postale deo ove prostrane provincije, da bi posle dalmatinsko-panonskog ustanka (6-9 g. n. e.), do{lo do reorganizacije i podele na dve provincije 14. Tako je deo Srbije, izme u Save i podriwskih i vaqevskih planina, pripadao dvema provincijama, Dalmaciji sa centrom u Saloni i Panoniji sa centrom u Sirmijumu. Ove dve administrativne celine delila je granica koja je verovatno i{la km ispod desne obale Save, severnim granicama Cera i Vla{i}a i rekom Tamnavom 15,paje okolina Vaqeva, i ~itav taj region oko Kolubare i Tamnave pripadao provinciji Dalmaciji. Kasnije podele carstva dovele su do daqih promena. Negde oko 15-te g. n. e. rimske legije su pomne na jug, a teritorija Dardanaca, Tribala i Meza u{la je u okvire nove provincije Mezije, koja je u vreme cara Domicijana, negde oko 86-te g. n. e. podeqena na dva dela, odnosno na provinciju Gorwu i Dowu Meziju 16. Va na prekretnica usledila je 395. godine kada je car Teodosije Rimsku imperiju podelio na dva carstva, isto~no i zapadno, linijom koja je i{la od Dunava na u{}e Drine, i daqe na jug do Budve 17. Srbija, a sa wom i vaqevski kraj, je u{la u sastav isto~nog carstva, ~ime je trajno opredeqena za svoju poli- 14 Marija Isailovi}, n. d., Milutin Gara{anin, Krupaw i Ra evina u praistorijsko i rimsko doba, Ra evina u pro{losti 1, Novi Sad 1985, Miroslava Mirkovi}: Istorija srpskog naroda, I tom, Beograd 1994, Marija Isailovi}, n. d.,

7 Anti~ka topografija vaqevskog kraja ti~ku, kulturnu, ali i versku egzistenciju u okvirima vizantijske vlasti 18. Istorijat istra`ivawa i istra`iva~ka faza Kada se govori o prvim intsovawima za kulturnu pro- {lost vaqevskog kraja, po~etna istra ivawa se vezuju za nau~ne radove znamenitih li~nosti evropske i srpske kulture i nau~ne misli druge polovine 19. veka, po~ev od ~uvenog putopisca Feliksa Kanica, koji pomiwe nekoliko fortifikacionih objekata u Vaqevu i okolini, preko kwiga Milana Mili}evi}a 19, kao i antropogeografskih radova Qubomira Pavlovi}a 20. Bitan pomak u istra ivawu ovih prostora u~iwen je polovinom 20. veka, kada su arheolozi Milutin i Draga Gara{anin sakupili sve do tada poznate podatke o ovim krajevima. Poznato je da su arheolo{ka iskopavawa ovog prostora vr{ena jo{ od kraja 19. veka, ali sa velikim prekidima sve do godine. Tada su po~ela sistematska arheolo{ka istra ivawa Narodnog muzeja sa arheologom Novakom Milo{evi}em. Znatnom intenzivirawu arheolo{kih radova na podru~ju Vaqeva i okoline doprinelo je osnivawe Istra iva~ke stanice Petnica (ISP), po~etkom 80-tih godina. Ona je svojim prostornim, materijalnim i organizacionim mogu}nostima uticala da se do e do otkri}a novih lokaliteta pod Je a, a kasnije Andreja Starovi}a. Ovom zamahu arheolo{kih radova sna an podsticaj dao je i VI skup Srpskog arheolo{kog dru{tva odr an u Vaqevu, godine, u saradwi sa Narodnim muzejom iz Vaqeva i ISP. Na skupu je dat presek svih dotada{wih saznawa o kulturno-istorijskoj pro{losti Vaqeva. Rezultati ovih istra ivawa objavqeni su u Istra ivawima II. U saop{tewima sa kongresa arheologa izdvaja se i nezaobilazan je rad Aleksandra Jovanovi}a u kome je data sinteza svega onoga {to je do tada istra eno sa osvrtom na nove anti~ke lokalitete 18 Vladimir Krivo{ejev: -nastanak i razvoj grada, 1997, Milan Mili}evi}: Kne evina Srbija, Beograd Qubomir Pavlovi}: Kolubara i Podgorina, Beograd

8 u regionu oko reke Kolubare i Tamnave, koji je pripadao provinciji Dalmaciji u rimsko doba 21. Posledwih godina istra ivawa vaqevske okoline obavqa Zavod za za{titu spomenika kulture iz Vaqeva kojima rukovodi arheolog Radivoje Arsi}, u saradwi sa ISP i Narodnim muzejem. Do sada, otkriveno je oko 48 lokaliteta u vaqevskom kraju, iz perioda rimske epohe. Karakteristi~no je to {to za prva dva veka ima veoma malo lokaliteta, dok u 3. i 4. veku taj broj rapidno raste. Iz prva dva veka otkrivena su tri lokaliteta, koji se nalaze u severnim i isto~nim delovima, tj. u onim delovima odakle su Rimqani prodrli u ovaj kraj. U 3. veku, kada pasivna romanizacija daje svoje rezultate, broj lokaliteta znatno raste. Rimqani su prisutni u svim delovima ovog prostora i u 4. veku broj nalazi{ta raste. 21 Aleksandar Jovanovi}, Nalazi iz rimskog perioda u vaqevskom kraju, Istra ivawa II, 1989, (U daqem tekstu: Nalazi iz rimskog perioda). 12

9 Anti~ka topografija vaqevskog kraja U vaqevskoj okolini do sada je otkriveno {est vrsta lokaliteta:, vila rustika, nekropola, rudnik, ostava i utvr- ewe. Nakon osvajawa ovih oblasti, Rimqani su pristupili {irewu gradskog na~ina ivota. U po~etku su se oslawali na civitates pgrinae, {ire administrativne jedinice na teritoriji starosedelaca, koje su se kasnije uklopile u {iru teritoriju novonastalih gradova. Dosada{wim rekognoscirawem, odnosno evidentirawem i registrovawem, otkriveni su ostaci naseqa na 15 lokaliteta. Vile rustike Vile rustike su uglavnom podizane na bre uqcima koji su imali ju nu ekspoziciju ka suncu i bili su u blizini reka i potoka. Ve}ina vila sastojala se od glavne zgrade za stanovawe i pridru enih zgrada. Sude}i po broju lokaliteta na kojima su otkriveni ostaci poqoprivrednih gazdinstava, ravni~arska oblast i pobr e vaqevskog kraja, bili su veoma nastaweni. Do sada je otkriveno 16 vila rustika. Podizane su na lako obradivoj i plodnoj zemqi, okru enoj {umama i livadama, u centralnom i severnom podru~ju, na osun~anim bre uqcima, kao i u dolini reke Rabas, leve pritoke Kolubare, kao i severno od reke Tamnave, na plodnim poqima. Vile rustike su bile povezane mre om rimskih puteva, koji slivali su se u glavni put Salona Sirmijum, koji je povezivao dva centra provincije Dalmacije i Panonije. Put je od 2. veka dobio ~isto ekonomski zna~aj. Pojedine vile rustike po svojoj arhitekturi odi{u izra enom potrebom za racionalno{}u i efikasno{}u, kao {to je vila rustika u Babinoj Luci sa svojih pet prostorija, dok one u selu Skobaq govore o potrebi wenog vlasnika da sa~uva luksuz i udobnost, {to i potvr uje sistem za grejawe i bogata fresko-dekoracija. Vila rustika iz Babine Luke tipolo{ki pripada jo{ nedovoqno istra enoj grupi objekata poznog Carstva. U ovu grupu spadaju vile iz Kriveqa kod Bora i Prijevora kod ^a~ka 22. Wihove zajedni~ke osnovne karakteristike su smawen Je, Rezultati iskopavawa kasnoanti~ke gra evine u Babinoj Luci, Glasnik Me uop{tinskog istorijskog arhiva (MIAV) br , 1992,

10 gabarit, u odnosu na vile iz 2. i 3. veka, i izrazito smawena potreba za luksuznim sadr ajima objekta (terme, kolonade, hipokausti, i sl.). Posebnost ovih vila ~ine konhe apside koje mo da imaju veze sa bazilikalnim sakralnim objektima, po{to ove vile postoje u vreme kada je hri{}anstvo priznato kao zvani~na religija Carstva. Rimske vile rustike u vaqevskom kraju nastale su krajem 3. veka (Babina Luka, Liso Poqe), i u 4. veku (najve}i broj). Najgu- {}u koncentracija ovih objekata iz 4. veka, imamo u dolini reke Tamnave, na teritoriji op{tine. Iz burnog vremena Poznog Carstva registrovani su lokaliteti: \evri}a livada, Aluge, Divinac, Kne evac, Lon~anik, Stubline, Pqo{tanica, Veliki bunar, itd. Naravno, treba uzeti u obzir i ~iwenicu da su ba{ na ovom prostoru najvi{e vr{ena rekognoscirawa, pa bi neka daqa istra ivawa, teritorija ostalih op{tina, mo da mogla pru iti druga~iju sliku o koncentraciji vila rustika. Tokom rekognoscirawa godine, na desnoj obali reke Toplica u blizini toponima Obarci, u selu Virovac prona eni su brojni fragmenti zemqanih posuda od dobro pe~ene, sive zemqe. Ove posude su na~iwene na vitlu i me u prona enim fragmentima mogu se raspoznati delovi tawira, zdela, lonaca sa razgrnutim obodima. Posude su na~iwene uglavnom od nepro~i{}ene gline, sa primesama silikatnog peska i po pravilu su tawih zidova. Wihove tipolo{ke karakteristike nedvosmisleno utvr uju ovaj materijal u vreme od 3. do 4. veka. Najbli e analogije su, svakako, sa materijalom iz Babine Luke ili Skobaqa, pa se sa velikom izvesno{}u mo e pretpostaviti da je, na iskraju rimskog carstva, ovde postojala mawa vila rustika. Lokalitet Skobaq se nalazi jugozapadno od lokaliteta Crkvine gde je istra ena jedna vila rustika. Rekognoscirawem tna godine od me{tana su dobijene informacije da su tu nala ene velike opeke koje su pokrivale neki bunar. Prva sonda na iskopavawa su pokazala da se ovde nalaze arhitektonski ostaci iz rimskog perioda. Daqim radovima otkrivena je krstasta memorija du ine 15 m s polukru nim apsidama na isto~noj i zapadnoj strani, ulazom na jugu i pravougaonom prosto- 14

11 Anti~ka topografija vaqevskog kraja rijom na severu. Memorija je o~uvana do visine poda. Po na~inu zidawa i pokretnih arheolo{kih nalaza datovana je u kraj 4. veka, {to zna~i da je istovremena sa gra evinom na lokalitetu Crkvine, i da najverovatnije pripada vlasniku vile 23. Ostave Nesigurnost izazvana napadima varvarskih plemena, dovela je do potreba stanovni{tva za sakrivawem blaga, pa su tako brojne ostave novca otkrivene na lokalitetima: Rtovi, Svileuva i Dra i}i u selu Beomu evi}. Beomu evi} je brdovito na obali reke Obnice. Ovde je otkrivena jedna ostava rimskog novca, nastala verovatno pred gotskom opasno{}u s kraja 4. veka. Ona sadr i 194 komada bronzanog novca od kojih je ve}ina veoma slabo o~uvana, ~itqivo je oko 120 primeraka 24. U ostavi su sadr ani novci rimskih imperatora Konstancija II ( g.), Julijana ( g.), Valentinijana I ( g.), Valensa ( g.), Gracijana ( g.), i Valentinijana II ( g.) 25. Ovakve ostave su zna~ajne zbog mogu}nosti pra}ewa istorijskih kretawa na prostoru severozapadne Srbije, pa se mo e izdvojiti vi{e hronolo{kih segmenata koji su prikaz nekih istorijskih doga aja na prostoru Balkana 26. Na lokalitetu Rtovi, prona eno je {est srebrnih rimskih nov~i}a koji se datuju od 1. veka p. n. e. do 3. veka n. e. Na lokalitetu Svileuva otkriveno je dosta rimskih nov~i}a koji su 70-tih godina 3. veka verovatno bili sakriveni pred Kvadskom opasno{}u 27. Nekropole Po mi{qewu istori~ara Marije Isailovi}, oblast zapadne Srbije bila je na ilirskim plemenima, od kojih su u 23 ^aslav Jordovi}, Za{titna arheolo{ka iskopavawa na prostoru Rudarskog basena Kolubara, Kolubara 4, Beograd 2005, Aleksandar Jovanovi}, Nalazi iz rimskog perioda, Isto, Isto, Isto,

12 vaqevskom kraju bili prisutni, pored ostalih, Autarijati i Tribali 28. O mogu}oj prisutnosti drugih etni~kih zajednica, kao {to su Panoni i romanizovani Kelti, mo e se zakqu~iti na osnovu dva nadgrobna spomenika iz rimskog perioda prona ena u ovom kraju. Prvi je nadgrobni spomenik iz sela Gorwe Bukovice ~ije natpisno poqe sadr i latinska i keltska imena, mada se po analizi ~ini da je u pitawu panonsko ime teofornog karaktera, {to bi upu}ivalo na prisustvo Panona u ovom regionu 29. Drugi spomenik je ara posve}ena Apolonu Gangarskom iz 3. veka na{e, na ena u selu Sitarice kod Vaqeva. Kult Apolona bio je karakteristi~an za romanizovane Kelte, koji su mo da i iveli na ovim prostorima. Nekropole su otkrivene na brojnim lokalitetima: Jabu~je, Crkvina, Gorwa Bukovica, Mitrovi}a vo}e, Petnica. U selu Jabu~je otkrivena je, prilikom va ewa peska iz Kolubare, ostava srebrnog posu a (argentum escarium) iz 1. veka na{e, zatim jedan votivni spomenik, delovi nekoliko nadgrobnih spomenika, a tu se nalazio i jedan mauzolej koji poti~e iz istog perioda. Nalaz sadr i dva pehara, jedan simpulum, tawire, dva podmeta~a, ~etiri posude za rovita jaja, ka{ike. Ta~an broj posuda se ne mo e sa sigurno{}u utvrditi, mogu}e je da je nalaz sadr avao i ve}i broj elemenata koji nisu dospeli u Narodni muzej u Beogradu 30. Najbli e analogije ovo luksuzno posu e nalazi u velikim servisima, na enim na tlu Italije, {to pokazuje da je wihov vlasnik bio ili bogati pojedinac ili vojnik koji je ove dragocenosti pqa~kao u Italiji i doneo sa sobom na po~etku rimske dominacije u ovim krajevima 31. Na ovom lokalitetu prona ena je i jedna votivna ara posve}ena Mitri. Ara je izra ena od krupnozrnog pe{~ara. Delimi~no je o{te}ena na bazi i profilisanom simsu, kao i sam natpis. Profesor A. Jovanovi} aru hronolo{ki opredequje u kraj 2. ili 28 Marija Isailovi}, n. d., Aleksandar Jovanovi}, Nalazi iz rimskog perioda, Ivana Popovi}: Produkcija srebra u periodu ranog carstva, Anti~ko srebro u Srbiji, Beograd 1994, Isto,

13 Anti~ka topografija vaqevskog kraja 3. vek. Za odre ivawe hronologije ovog natpisa mo e se iskoristiti i skra}ena zavetna formula v(otum) p(osuit) l(ibens) koja se ina~e, u ovoj formi, retko sre}e na ovoj teritoriji. Isti zavetni natpis nala en je u Sremu i oblasti kosmajskih rudnika 32. U blizini su otkrivene dve profilisane baze za nadgrobne cipuse, prizmati~ni cipus sa natpisom, funerarna kocka sa reqefnom dekoracijom i deo ostatka spomenika sa akroterijama. Prema dimenzijama pojedinih elemenata spomenika pretpostavqa se da je re~ o dva sepulkralna objekta. Grobni nalazi potvr eni su u Petni~koj pe}ini. Svi grobovi koji su otkriveni na ovoj nekropoli bili su bez priloga. Inventar je sa~iwen od li~nog nakita pokojnika. Po svim svojim odlikama, slobodno ukopanim skeletima, orijentacije zapad istok sa mawim odstupawima i u nedostatku priloga, u ovim grobovima je sasvim sigurno sahraweno lokalno romanizovano stanovni{tvo iz 4. veka, niskog dru{tvenog statusa, koje je verovatno primilo hri{}anstvo. Ovoj grupi stanovni{tva verovatno pripada i kultna jama, u kojoj su otkriveni ostaci pogrebnih da}a. Sva prona ena keramika ima sasvim sigurno odlike rimskog provincijskog grn~arstva, pa je jama mo da nastala pre formirawa slojeva u pe}ini i grobova na nekropoli koji sadr e elemente ~erwahovske materijalne kulture, posebno posude prona ene u pe}ini. Sude}i po delu otkrivene nadgrobne plo~e, novca cara Valentijana I i pomenutih fibula, prostor ispred pe}ine lokalno stanovni{tvo je koristilo kao grobqe u periodu od 3. do 4. veka 33. Rudnici i utvr ewa Putevi su najpre imali vojni karakter da bi u 3. i 4. veku dobili postepeno i privredni zna~aj. Glavni putevi povezivali su Dalmaciju sa Panonijom, a jedan od najva nijih bio je put Salona Sirmijum, jer je povezivao dva centra ovih provincija. 32 Aleksandar Jovanovi}, Nalazi iz rimskog perioda, Podaci i opis ovog lokaliteta preuzeti su uz dozvolu autora iz nepublikovanog diplomskog rada Radivoja Arsi}a na temu: Elementi ~erwahovske kulture na teritoriji provincija Moesia Prima i Dacia Ripensis. 17

14 Prelaze}i preko Bosne, put je dolazio u oblast Domavije (Srebrenica), odakle je daqe, preko Drine i Ma~ve prelazio u Srem. Rimski namesnik provincije Dalmacije, Kornelije Dolabela, preuzeo je gradwu puteva na pravcima kojima se vojska kretala prema severu, odnosno prema Dunavu 34. Raznovrstan litolo{ki sastav vaqevskih planina uslovio je i pojave raznih ruda i minerala. Poznata su le i{ta vi{e ruda metala, a posebno bakra (rudnik Rebeq). Podru~je planina Medvednik i Povlen bogata su rudom olova iz ivine rude sa visokim procentom metala, dok su u izvori{tu reke Jablanice odavno poznate mase gvo evitog tufita 35. Ovo rudno blago eksploatisali su Rimqani, a kasnije i Turci. Tragovi rudarstva mogu se pratiti u rudniku Rebeq (koji se nalazi u planinskom selu Rebeq, u samom Jablaniku na levoj obali Jablanice), i u selu Ogla enovac, na brdovitom zemqi{tu obronaka Vla{i}a i Jautine. U selu Rebeq rekognoscirawem je otkriven lokalitet nazvan po jednom od planinskih vrhova ove planine Kuline. Po{to u ovom kraju do sada nije bilo obimnijih arheolo{kih istra ivawa, tek nedavnim rekognoscirawem tna arheolo{ka ekipa vaqevskog Zavoda otkrila je ~itav niz do sada nepoznatih nalazi{ta koja poti~u iz vremena Rimske imperije i sredweg veka. Radi se prete no o utvr ewima i mestima povezanim sa eksploatacijom ruda bakra, srebra, olova, i cinka. Utvr ewe, dimenzija 100h50 m, na Kulini zauzima severni plato ovog vrha na nadmorskoj visini oko 960 m. Prema vidqivim tragovima fortifikacija je bila opasana zidinama od lomqenog kamena i maltera, sa najmawe 6 pravougaonih kula. Prilikom rekognoscirawa na povr{ini je otkrivena pozla}ena bronzana kop~a u obliku goluba, zatim olovni teg za terazije i veliki broj ulomaka kerami~kih posuda koje ukazuju da se ivot na ovom mestu odvijao izme u II i VI veka na{e. Obzirom na blizinu le i{ta rude i starih rudokopa ovaj grad je mogao imati vi{estruku ulogu, kao {to je: 34 Slobodan Du{ani}: Organizacija rimskog rudarstva u Noriku, Panoniji, Dalmaciji i Gorwoj Meziji, Istorijski glasnik 1-2, Beograd 1980, 49. Jevti}, Kolubarski okrug, Kolubara Veliki narodni kalendar za prostu 2002, kw. 12., 2002,

15 Anti~ka topografija vaqevskog kraja prerada iskopane sirovine, sme{taj vojne posade za za{titu rudnika i sedi{te lokalnog upravnika rudnika 36. Rudnici sa podru~ja Cera i planinske oblasti izme u Drine i Kolubare pripadala su distriktu agrentariae Pannonicae 37.Rudarstvo je predstavqalo organizovan sistem koji je bio vezan za prestonicu, ali i povezan za ivotom i administracijom u provinciji, pa su prihodi od rudnika metala pripadali caru i vrlo rano su davani u zakup. U pogledu uprave wihova teritorija je bila izuzeta iz nadle nosti provincijskog upravnika i povna carskom prokuratoru, a pojedina okna davana su u zakup rudni~kim kolonima 38. Rudnici su administrativno bili podeqeni u rudnike Norika, Dalmacije, Panonije i Mezije, ali rudarske oblasti nisu bile identi~ne sa provincijskim granicama, ve} po vrstama ruda 39. Tako bi rudnici u Rebequ i Ogla enovcu, i ako se nalaze na teritoriji provincije Dalmacije pripadali distriktu argentariae Pannonicae kao i oni sa teritorije provincije Panonije u okolini Krupwa i Zaja~e 40. To govori o povezanosti dve provincije kada se radi o eksploataciji rudnog bogatstva. Vaqevska oblast, bogata rudama u svom zapadnom i ju nom delu a izuzetno plodnom i lako obradivom zemqom u centralnom i severnom podru~ju, predstavqala je materijalnu potporu sistemu utvr ewa na severnoj granici Carstva, uz Savu i Dunav. Utvr ewa, ~ija je uloga bila da kontroli{u i obezbe uju sigurnost na putevima otkrivena su na lokalitetima: Jerinin grad, U{}e Anine, Vito. Ovi fortifikacioni objekti imali su izuzetnu preglednost i kontrolu nad putnim pravcima. Utvr ewe Jerinin grad u selu Brangovi} mogu}e da je imalo za{titnu ulogu nad putem koji je i{ao iz kolubarske doline u jugozapadnu u utvr ewu se, na osnovu stratigrafske situacije 36 Radivoj Arsi}, Izve{taj o rekognoscirawu tna u reonu sela Rebeq, nepublikovan rad Zavoda za za{titu spomenika kulture, Aleksandar Jovanovi}, Nalazi iz rimskog perioda, Miroslava Mirkovi}, n. d., Slobodan Du{ani}, n. d., 9 40 Aleksandar Jovanovi}, Nalazi iz rimskog perioda,

16 prve kule i crkve, mo e datovati u kasnoanti~ki period od 4. do 6. veka. Situacija dobijena iskopavawima otkriva da se na pomenutom prostoru nalazi veliki broj objekata koji ukazuju na postojawe zna~ajnog civilnog naseqa, koje se razvilo pored anti~kog puta koji prolazi kroz kawon reke Gradac. Put je predstavqao komunikaciju doline Kolubare sa vaqevskim planinama i Podriwem bogate rudnim le i{tima (srebro, zlato, bakar, olovo). To je razlog {to se na ovom mestu razvio zna~ajan regionalni centar, povezan sa trgovinom i eksploatacijom i preradom ruda. Postoji mogu}nost da je sama fortifikacija, kasniji dodatak, sa kraja 4. veka, kako bi se za{titilo pored reke, jer utvr ewe zauzima sasvim neuobi~ajen polo aj. Utvr ewe se nalazi na padini, a ne na vrhu brda, tako da su ulaz i prva kula sa gorwe strane, na znatno ni oj ta~ki od okolnog tna. Verovatno je prva kula podignuta za odbranu, a potom bedemima povezana sa drugom severozapadnom kulom. 41 Popis anti~kih lokaliteta u vaqevskom kraju Rimska nalazi{ta iz vaqevskog kraja, koja su do sada registrovana, prikazana su u tabeli, a redni brojevi kojima su ozna- ~ena odgovaraju brojevima na prilo enoj karti. Uz naziv i mesto lokaliteta, nazna~en je wegov karakter (, nekropola,, utvr ewe, ostava) i geografske koordinate. Red. br. 1. Naziv lokaliteta \avri}a livada 2. Aluge 3. Banovo brdo Mesto Ko`uar, Qubini}, G. Bukovica, Hronolo{ka opredeqenost Koordinate Vrsta lokaliteta rimski period 4. vek na{e 4. vek na{e y= x= y = x= y = x= Du{an Mrkobrad i Radivoje Arsi}, Brangovi} preliminarna arheolo{ka istra ivawa ranosredwovekovnog utvr ewa, Glasnik MIAV br. 38, 2004,

17 Anti~ka topografija vaqevskog kraja 4. Crkvina Babina Luka, 4. vek na{e y = x= Crkvina Mali Borak, Lajkovac 3-4. vek na{e y= x= nekropola 6. Crkvina - Manastirina Skobaq, Lajkovac 3-4. vek na{e y= x= Divinac Qubini}, 4. vek na{e y= x= Dra`i}i Beomu`evi}, 4. vek na{e y= x= ostava novca 9. Dubokovac Dokmir, 3-4. vek na{e y= x= Fudbalsko igrali{te Guwevac, 3-4. vek na{e y= x= Gorwa Bukovica Gorwa Bukovica, 3-4. vek na{e y= x= nekropola 12. Jabu~je Jabu~je, Lajkovac 1-4. vek na{e y= x= Jakovqevi}a ku}a Takovo, kasna antika y= x= i 14. Jerinin grad Brangovi}, kasna antika y= x= utvr ewe 15. Kamaq Skobaq, Lajkovac 4. vek na{e y= x= rimski nalaz 16. Kik - Axi}i Sitarice, 3. vek na{e y= x= Kne`evac Tulari, 4. vek na{e y= x= i ostaci rimskih villa rustica 21

18 18. Krivo{ija Zabrdica, rimska epoha y= x= Lon~anik Lon~anik, rimska epoha y= x= Ma arske ku}e - Popovica Liso Poqe, 3-4. vek na{e y= x= , villa rustica 21. Ma~ine - Zlatar Dra~i}, 4. vek na{e y= x= Mi{i}a imawe Brovi}, 4. vek na{e y= x= Milo{evi}a imawe Dowi Mu{i}, Mionica rimski period y= x= Mitrovi}a vo}e Dokmir, rimski period y= x= nekropola 25. Mu{i}ko grobqe Dowi Mu{i}, Mionica rimski period y= x= Obarci Virovac, Mionica 2-3. vek na{e y= x= Ogla enovac Ogla enovac, rimski epoha y= x= rimski rudnik 28. Orlovac Belo{evac, rimski epoha y= x= Ostewak Brangovi}, rimski epoha y= x= Petnica Klinci, rimski epoha y= x= nekropola 31. Petrovi}i Brezovice, rimski epoha y= x=

19 Anti~ka topografija vaqevskog kraja 32. Pqo{tanica Radqevo, rimski epoha y= x= kompleks villa rustica 33. Popovi}a imawe Radqevo, rimski epoha y= x= nalazi iz rimskog perioda 34. Potok Vrelo, rimski epoha y= x= Reka Tvrdojevac, 3-4. vek na{e y= x= Rebeq Rebeq, rimski epoha y= x= rimski rudnik 37. Rovni Rovni, 3. vek na{e y= x= Savinac Brezovice, rimska epoha y= x= grob 39. Seli{te Babina Luka, kasnorimski period y= x= Skobaq - Manastirina Skobaq, Lajkovac 3-4. vek na{e y= x= Stadion Kru{ik rimska epoha y= x= rimski nalazi 42. Staro Stepawe, Lajkovac 4. vek na{e y= x= Stubline Bawani, rimska epoha y= x= [alitrena pe}ina Bre` e, 4. vek na{e y= x= rimski nalazi 45. Tularsko brdo Kalinovac, rimska epoha y= x= rimski nalazi 46. U{}e - Anine ]elije, Lajkovac 4-6. vek na{e y= x= utvr ewe 23

20 47. Veliki bunar Vrelo, rimska epoha y= x= Vito Brezovice, 3-4. vek na{e y= x= utvr ewe Iz tabele se vidi da je na teritoriji vaqevskog kraja otkriveno i registrovano 48 anti~kih lokaliteta, datovanih u periodu od 1. do 4. veka na{e, a od toga su tri utvr ewa, 16 vila rustika, 15 naseqa, 5 nekropola, jedna ostava i dva rudnika. Rezime Opis topografskih osobina vaqevskog kraja pokazuje bogatstvo uslova za ivot, i nije slu~ajno {to se na ovom prostoru, od praistorijskih vremena, mo e pratiti razvoj qudskih kultura. Arheolo{ka iskopavawa ovog prostora koja se odvijaju, jo{ od kraja 19. veka, na brojnim lokalitetima otkrivaju tragove paleolitskog ~oveka i qudskih zajednica neolitskog i metalnog doba. Periodi~na ve}a istra ivawa vr{ena su, tek u drugoj polovini 20. veka. Dosada{wim istra ivawima otkriveno je u vaqevskom kraju oko 48 lokaliteta iz perioda rimske epohe (naseqa, vile rustike, nekropole, rudnici, utvr ewa i ostave). Najve}i broj nalazi{ta koji su do sada istra eni poti~e iz 3. i 4. veka na{e, kada je vidqiva pasivna romanizacija {to se mo e uo~iti po koncentraciji rimskih lokaliteta u ~itavoj gorwoj Kolubari. U 4. veku se vr{i naseqavawe povoqnih mesta i pravqewe puteva koji bi povezivali ove lokalitete. Komunikacijski pravci u ovom podru~ju su najvi{e zavisili od topografskih odlika tna na kojem su prisutni arhitektonski objekti bez obzira na wihov tip. Puteve, koji su pravqeni tamo gde je najjednostavnija i najlak{a fizi~ka prohodnost, {titila su utvr ewa. Ovakvi fortifikacioni objekti imali su izuzetnu preglednost i kontrolisali va ne pravce, pa se uz wih mogu o~ekivati i naseqa koja su se obi~no razvijala uz utvr ewa. Naj~e{}e su podizana na brdima iznad reka (Qig, Kolubara, Gradac). Utvr ewe Jerinin grad u selu Brangovi} bilo je podignuto nad klisurom reke Gradac. Put je predstavqao komunikaciju koja spaja dolinu Kolubare sa vaqevskim planinama i Podriwem, a koje su obilovale rudnim le i{tima (srebro, zlato, ba- 24

21 Anti~ka topografija vaqevskog kraja kar, olovo). Tako se na ovom mestu razvio zna~ajan regionalni centar, najverovatnije povezan sa trgovinom i eksploatacijom i preradom ruda. Vaqevski kraj je bogat rudama u svom zapadnom i ju nom delu, o ~emu svedo~e i rudnici Rebeq i Ogla enovac, a i tragovi rudarskih radova iz rimskog doba mogu se pratiti od severnih padina Povlena i Qubovije. Vile rustike su koncentrisane u centralnim i severnim podru~jima, kao i u dolini reke Rabas i severno od reke Tamnave. Do sada ih je registrovano preko 16. ^itava ova oblast poseduje klimatske, pedolo{ke i hidrografske karakteristike, kao i izuzetan saobra}ajni polo aj. Posebno se izdvajaju oblasti oko u{}a reka, i Tamnava, ali treba imati u vidu da je ta oblast i najvi{e rekognoscirana, pa je verovatno da }e neka daqa istra ivawa dopuniti sliku o wihovom prostirawu. Velika ve}ina rimskih vila rustika opqa~kana je i razorena provalom Gota, o ~emu svedo~e i ostave novca, krajem 4. veka na{e. Zemqoradni~ka naseqa mogu se o~ekivati na re~nim terasama i blagim padinama u blizini re~nih tokova vaqevskih reka. Na pobr ima iznad doline, registrovana su naseqa ~iji su se stanovnici bavili sto~arstvom, mada su se brojna nalazi{ta nalazila na brdima koja su dva ili vi{e kilometara udaqena od toka reke. Razmatrawem problematike funkcionalnih, ekonomskih komunikacija izme u vila rustika, vikusa i utvr ewa na teritoriji vaqevskog kraja u doba rimske dominacije, prikazana je koncentracija registrovanih lokaliteta sa kra}om analizom topografskih karakteristika. Sva budu}a istra ivawa na tnu done}e jasniju sliku o nosti ovog prostora. Summary The description of topographic features of Valjevo region shows the pelf of life conditions, th fore it is no coincidence that this area has been favorable, since prehistoric times, for observation of human culture development. Archaeological excavation in this area, which have been taking place in numerous locations, since 19th century, reveal traces of Neanderthal (Paleolithic) man as well as those of communities that stem from Neolithic and Metal age. Periodic, bigger researches w done only at mid XX century. Researches which have been done up to now reveal some 48 locations that date from roman period (settlements, villas rustics, necropolis, mines, forts and larders). The majority of locations date from III and IV century A.D. 25

22 when the passive romanization can be identified by the concentration of roman localities all over upper Kolubara. In IV century the Romans w settling in favorable places and building roads so as to connect those localities. Communication directions in this area mainly dependeded on topographic features of the field in which the architectural facilities can be found, regardless of their type. The roads protected the forts and w built in places that w plain and passable in terms of physical geography. These kinds of fortification facilities had extreme overview of the sight and also had control over important directions. Due to these facts, it is common to find settlements near these forts. The forts w usually built up on hills, above rivers (Ljig, Kolubara, Gradac). The fort called Jerina's town in the village of Brangovi} was built over the canyon of river Gradac. The road was th to link the valley of Kolubara and mountains of Valjevo and Podrinje. Those mountains and Podrinje w rich in ore (silver, gold, copper and led ore). Thus, a significant regional centre was developed in this area. It was most likely that this centre was associated with trade as well as with ore exploitation and processing. The Valjevo area is rich in ore in its west and southern part, and mines Rebelj and Ogladjenovac are proof for that. Also, it is possible to track down the traces of Roman mining work back to north side of mountains Povlen and Ljubovija. Villas rustics (Latin: villas rusticas) are grouped in central and north areas, and in the valley of river Rabas and north of river Tamnava. More than 16 of villas are registd so far. This whole area has its climate, pedology and hydrographic features as well as exceptional traffic position. The areas around mouths of river and river Tamnava can be singled out due to the fact that these very areas w mostly explored and it is possible that further research will supplement pattern of their spreading. The majority of villas rustics was mugged and destroyed in Goths invasion at the end of IV century A.D. and money safes represent a solid testimony of that event. Agricultural settlements can be found on river banks and mild slopes near flows of rivers of Valjevo. On hills over the valley w registd settlements. Population in these settlements was engaged in cattle-breeding, although numerous localities w on the hills that are a mile or two away from the river flow. By considering the question of functional and economic communication between villas rustics, vicus (Latin) and forts on the territory of Valjevo region, in the age of Roman domination, it was possible to show concentration of registd localities along with short analysis of topographic features. Every further exploration on the field will contribute to clarification of this area's population pattern. 26