01.qxd

Транскрипт

1 ^LANCI I RASPRAVE UDK PREGLEDNI NAU^NI RAD Branislav S. \ur ev Prirodno-matemati~ki fakultet, Departaman za geografiju, turizam i hotelijerstvo Trg Dositeja Obradovi}a br. 3, Novi Sad E mail: djurdjev@uns.ns.ac.yu IZAZOVI DEPOPULACIJE SA@ETAK: U radu se ukazuje na prednosti i ograni~ewa teku}e starosno-strukturne tranzicije. Starosno-strukturna tranzicija moè olak{ati ostvarewe milenijumskih razvojnih ciqeva. Ipak, ona ne moè osigurati odrìvi demografski razvoj i otkloniti opasnost od izumirawa pojedinih naroda i/ili dràva. Ovde mogu pomo}i jedino jasno definisan program planirawa porodice i velika finansijska sredstva kojima }e se takav program dugoro~no podràvati. KQU^NE REÎ: starosno-strukturna tranzicija, depopulacija, razvojni ciqevi, odrìvi demografski razvoj, planirawe porodice. U posledwoj ~etvrtini dvadesetog veka fertilitet je zna~ajno opadao u svim delovima sveta. Pre trideset godina stopa ukupnog fertiliteta, tj. broj dece koje bi jedna èna rodila ako stope ra awa ostanu nepromewene tokom wenog fertilnog perioda, bila je blizu petoro dece. Do kraja dvadesetog veka stopa ukupnog fertiliteta u svetu opala je ispod nivoa od troje dece po èni. U periodu u ~ak 84 zemqe fertilitet je bio na nivou prostog obnavqawa ili ispod tog nivoa. Ove zemqe ~inile su 2,8 milijardi ili 45% svetskog stanovni{tva. Nizak fertilitet brine sve ve}i broj dràva u razvijenim regionima. Vi{e od polovine dràva u tim regionima smatra da je wihov fertilitet prenizak. Od 39 takvih zemaqa, 27 je u Evropi a 9 u Aziji (United Nations, 2005b). U raspravama o stanovni{tvu i razvoju, pa`wa je preusmerena sa problema prekomernog rasta na problem starewa. No, starewe je samo jedno * Rad je deo projekta Problemi prirodnog prira{taja seoskog stanovni{tva AP Vojvodine koga finansira Ministarstvo nauke i za{tite ìvotne sredine Republike Srbije.

2 12 lice starosne-strukturne tranzicije koja obuhvata sve starosne grupe. Kada udeo starih i optere}enost stara~kim kontingentom po~ne da raste to je kraj starosno-strukturne tranzicije, ali pre toga stanovni{tvo neke zemqe suo~i}e se sa starosno-strukturnim izazovima (obrazovawe za decu, posao za mlade) koji mogu biti i zna~ajniji od tereta koji }e predstavqati staro stanovni{tvo. Starosno-strukturna tranzicija ocewuje se kao velika {ansa ( demografski bonus, tra~ak nade ) za mnoge zemqe u razvoju jer znatno pre pojave problema starewa mewa se odnos izme u izdràvanog i radno aktivnog stanovni{tva u korist ovog drugog (CICRED, 2005). Ograni~eno vreme ove {anse nu`no je iskoristiti za dosezawe milenijumskih razvojnih ciqeva 1 jer je to preporu~eni put za prevenciju demografske krize i osigurawe odrìvog razvoja: Iskorewivawe siroma{tva i gladi; Dosezawe univerzalnog osnovnog obrazovawa; Promocija jednakosti polova i ja~awe uloge èna; Smawivawe smrtnosti dece; Poboq{awe zdravqa majki; Borba protiv ejdsa, malarije i drugih bolesti; Osigurawe odrìve okoline; Izgradwa globalnog partnerstva za razvoj. Sinergija koja postoji izme u razvojnih ciqeva olak{a}e wihovo sveukupno ispuwewe. Na primer, ja~awe uloge èna doprine}e smawewu fertiliteta u zemqama u razvoju, jer }e parovi imati èqeni broj dece (za sada je stvarni broj jo{ uvek mnogo ve}i), a to }e olak{ati ekonomski rast, smawiti siroma{tvo i smrtnost dece, poboq{ati zdravqe majki i ograni~iti {irewe ejdsa. No, ako je najva`niji ciq odrìvi razvoj qudskog roda onda ni ispuwewe svih milenijumskih razvojnih ciqeva nije dovoqno. To dokazuje primer razvijenih zemaqa, koje su ispunile sve milenijumske razvojne ciqeve, ali nisu osigurale samostalan i odrìv demografski razvoj. Modernom svetu sve je jasnije da su qudski resursi ograni~eni i da svako promi{qawe budu}nosti mora voditi ra~una o minimumu stanovni- {tva koji je potreban da odràva postoje}u infrastrukturu. Prema sredwoj varijanti fertiliteta o~ekuje se da }e stanovni{tvo sveta porasti za 2,6 milijardi u periodu od 45 godina, sa 6,5 milijaradi u na 9,1 milijardu u Sav ovaj rast desi}e se, me utim, u zemqama u razvoju, dok }e u mnogim razvijenim zemqama broj stanovnika opadati. O~ekuje se da }e se stanovni{tvo Rusije do godine smawiti za ~ak 35 miliona, Ukrajine za 23, a Japana za 15 miliona (United Nations, 2005b). Prema projekcijama publikovanim u aprilu broj stanovnika Evropske unije pove}ava}e se do a zatim }e opadati i do 1 Milenijumski razvojni ciqevi usvojeni su u Ujediwenim nacijama godine od strane 147 {efova dràva ili vlada.

3 2050. bi}e mawi za 1,5% nego na po~etku Broj stanovnika pove}ava}e se zahvaquju}i uglavnom useqavawima, dok }e broj umrlih biti ve}i od broja ìvoro enih po~ev od Me u zemqama ~lanicama EU najve- }e relativno smawewe broja stanovnika o~ekuje se u Letoniji ( 19,2%), a apsolutno u Nema~koj ( 7,9 miliona). Kvantitativno opadawe zna~i}e pogor{awe kvaliteta stanovni{tva. Udeo stanovni{tva radno sposobnog uzrasta (izme u 15 i 64 godine) u ukupnom stanovni{tvu opa{}e sa 67,2% u na 56,7% (u [paniji na samo 52,9%) u 2050, a {to predstavqa ukupno smawewe za 52 miliona stanovnika radno sposobnog uzrasta u zemqama Unije. Udeo stanovni{tva mla eg od 15 godina opa{}e sa 16,4% u na 13,4% (u Italiji na samo 11,2%) u 2050, dok }e se proporcija starih 65 i vi{e godina skoro duplirati, pora{}e sa 16,4% u na 29,9% (u [paniji i Italiji na preko 35%) u (Eurostat, 2005). Iskonski strah od smrti rezultovao je najraznovrsnijim merama za produèwe qudskog veka. Treba re}i da produèwe qudskog veka i nije mera koja se sprovodila radi zaustavqawa depopulacije. Produèwe qudskog veka pratilo je proces modernizacije i znatno je ubrzalo porast stanovni{tva u svetu. U uslovima konstantnog fertiliteta stopa rasta pove}ava se za 38 promila kada se o~ekivano trajawe ìvota pove}a sa 20 na 70 godina. Me utim, {to je qudski vek duì svako daqe produèwe ima sve mawe efekte na populacioni rast. Na primer, produèwe qudskog veka sa 20 na 30 godina pove}ava stopu rasta za 14 promila, a sa 60 na 70 godina samo za 4 promila. Ako je neto stopa reprodukcije mawa od jedinice, ni besmrtnost ne}e zna~iti neprekidan rast. Dakle, produèwe qudskog veka u budu}nosti ne}e bitnije uticati na stopu rasta (Coale, 1959) Ġlobalni odgovori na strah od izumirawa rezultirali su u modernom svetu sa nekoliko razli~itih mera populacione politike (Teitelbaum, Winter, 1985): 1. merama koje ograni~avaju pristup sredstvima kontrole ra awa, 2. merama za pove}avawe useqavawa, 3. merama za prilago avawe demografskim promenama, 4. merama koje teè da pove}aju fertilitet pozitivnim podsticajima. Ograni~avawe pristupa sredstvima kontrole ra awa oduvek je bilo nepopularno i kori{}eno je u totalitarnim reìmima.... U nastojawu da podignu stopu nataliteta Rumunija u periodu godina, Bugarska, êhoslova~ka i Ma arska u vi{e navrata, kao i Poqska u devedesetim godinama, odlu~ile su se na mawe ili vi{e restriktivnu politiku prema namernom prekidu trudno}e. No, o~ekivani dugotrajni efekti u smislu pove}awa nivoa ra awa nisu ostvareni (Ra{evi}, 2001, 75). U blaèm obliku sli~ne mere mogu se prepoznati i u nekim demokratskim zemqama u vidu zabrane nekih metoda kontracepcije, nepostojawa mogu}nosti za sterilizaciju... 13

4 14 Mere za pove}avawe useqavawa na delu su u bogatim zemqama, koje kupuju radnu snagu. U SAD se ovih godina useqava vi{e od milion qudi godi{we, a to je vi{e useqenika nego u dekadi najintenzivnijeg naseqavawa ove zemqe, godine, kada se doseqavalo mawe od 900 hiqada lica godi{we. Nastojawe da ponuda strane radne snage bude {to ve}a, a wena cena {to mawa moè biti i obja{wewe promewenog stava SAD prema programima planirawa porodice. Na konferenciji o stanovni{tvu odrànoj u Meksiku godine SAD su potpuno promenile poziciju u odnosu na populacionu konferenciju u Bukure{tu Wihova delegacija sada je ustvrdila da je populacioni rast neutralni fenomen i da je za usporavawe rasta kqu~no slobodno trì{te. Ovo je veoma iznena uju}a pozicija, uz nekoliko izmewenih faza, ovakvo tvr ewe moglo bi se pripisati nastupu Kine u Bukure{tu deset godina ranije, tj. da uz odgovaraju}i ekonomski sistem problemi populacionog rasta nestaju (Murray, 1985). Izgleda da je razlog promeni stava vrlo precizna ra~unica. Prema izra~unavawima poznatog ameri~kog demografa Tomasa Espen{eda (Espenshade 1980) u godini direktni tro{kovi ishrane, ode}e, stanovawa, medicinskih usluga, obrazovawa do navr{ene 18 godine i jo{ ~etiri godine kolexa ko{taju roditeqe dolara po detetu, a uz indirektne tro{kove (izgubqenu zaradu majke) ovi tro{kovi pewu se na 100 hiqada dolara kod porodica sa sredwim prihodima. Ova procena je za 30% ve}a od procene za 1977, a to zna~i da su dana{wi tro{kovi podizawa dece mnogo, mnogo ve}i. Uvozom edukovane radne snage koja je u najboqim godinama smawuju se ove ogromne demografske investicije, koje smawuju {tedwu i proizvodna ulagawa. Medijsko protivqewe najezdi radne snage sa juga je cini~no. Zapad zavisi od te radne snage, traì tu radnu snagu, ali insistira na pravu da odabira samo one koji su zdravi, u punoj radnoj snazi, obrazovani, koji znaju jezik... Ovakvim merama re{avaju se kratkoro~ni problemi nedostatka radne snage, ali se u dugoro~nom smislu javqaju problemi koji prate smenu jednog stanovni{tva drugim stanovni{tvom. Prema projekcijama Buvijea i Devisa (Bouvier, Davis, 1982) ako SAD budu imale godi{wi migracioni saldo od milion qudi (a sada je to upravo slu~aj) u wima }e do godine udeo belaca (ne-hispanoamerikanaca) opasti sa skoro 80% koliko ih je bilo na mawe od 50% stanovnika. Sli~na tendencija je sve vidqivija i u zapadnoevropskim zemqama. Promene rasne i etni~ke strukture neizbe`no zna~e i promene lingvisti~ke i kulturne kompozicije toga dru{tva. Prilago avawe demografskim promenama moè zna~iti da zemqa zahva}ena depopulacijom tehnologijom nastoji da nadomesti nedostatak radne snage u odre enim sektorima ekonomije. Po{to ova mera nije lako ostvariva pribegava se reformi penzijskog sistema, a koja obavezno zna~i podizawe starosne granice za dràvnu penziju i/ili smawivawe iznosa

5 dràvnih penzija. Ova mera ima visoku politi~ku cenu, bune se svi i radno aktivni i penzioneri. Nu`no je omogu}iti {to normalniji svakodnevni ìvot svojim ostarelim gra anima: pretvarawem vi{ka {kola u stara~ke domove, uklawawem arhitektonskih prepreka, ivi~waka u gradu, uvo ewem liftova u autobuse, stimulisawem ku}ne dostave robe. Mere za pove}awe fertiliteta pozitivnim podsticajima primewivane su u raznim kombinacijama i intenzitetu u ve}ini dràva sa nedovoqnim ra awima i imale su ograni~eno dejstvo, pre svega vremensko. Jedan od va`nih razloga mogao je biti i u ~iwenici da u mno{tvu mera neke od wih nisu bile pogodne za kori{}ewe, a da su se neke od wih nekim korisnicima ~inile nedovoqno podsticajnim. Zato, stimulus mora biti jednostavan, jasan, svima dostupan, razumqiv i privla~an. Deca kod nas ve} odavno ne zna~e ekonomsku dobit, te su tradicionalno niske norme dosegle kriti~ne vrednosti. U takvoj situaciji nije ~udo da neki mislioci smatraju da se u modernim dru{tvima deca ra aju samo zbog jedinstvenog zadovoqstva koje pruà roditeqstvo. Dakle, osnovni postulat mora biti: ve}i fertilitet mora biti ekonomsko preimu}stvo. Ako su deca delom i normalno dobro, kao i svako drugo, dru{tvo bez dovoqno dece mora ponuditi i cenu kako bi kupilo dete vi{e. U ovakvoj situaciji nije se zahvalno zalagati za ve}a izdvajawa. No, posmatraju}i distribuciju porodica prema broju dece u podru~jima koja nemaju problema sa obnavqawem stanovni{tva, zakqu~ujemo da se ne treba pla{iti da }e broj porodica sa troje, a pogotovo sa vi{e od troje dece, biti naro~ito veliki. Kao alternativne mogu}nosti, u modernom svetu sve su ozbiqniji predlozi da majke na izborima treba da imaju dodatni glas za svako maloletno dete, a da radno sposobni treba da upla}uju deo svog penzijskog osigurawa direktno svojim roditeqima (Demeny, 1986). Tako bi i radno sposobni bili stimulisani da imaju vi{e dece koja bi im, u starosti, nadoknadila uplate sopstvenim roditeqima i pove}ala penziju. Posledwim re{ewem ponovo bismo do{li u situaciju da nas na{a deca lebom rane. Univerzalni ciq je dosezawe nivoa stacionarnog stanovni{tva gde ne}e biti potrebe za prekomernim demografskim investicijama ali ni problema sa zamenom generacija. 15 A MI? Jasno je da je vreme demografskog bonusa za nas odavno pro{lo ali i da }emo mi zahvaquju}i malom fertilitetu do roka od godine ispuniti sve milenijumske ciqeve. U ciqu pove}awa fertiliteta stanovni{tva planirawe porodice mora biti tako formulisano da uzima u obzir broj dece koji je potreban

6 16 i da vodi ra~una o mehanizmu dejstva mnogobarojnih faktora. Potrebna je dru{tvena akcija koja podrazumeva posebno istraìvawe problema, mera i iskustava kod sli~nih populacija u svetu, kao i pra}ewe ostvarenih rezultata (\ur ev, 2004). Jasno je da svaka od pomenutih mera ima i prednosti i mane i da svaka od wih ispostavqa i tro{kove: finansijske, politi~ke, gra anske... Veliki vremenski raspon koji postoji izme u primewenih mera i o~ekivanih rezultata dodatno oteàva borbu protiv depopulacije. Donosioci mera su politi~ari ~iji je mandat obi~no kra}i od vremena koje je potrebno da mera pokaè rezultate. Zbog toga, oni izbegavaju da se zalo- è za ulagawe velikih finansijskih sredstava ~ija }e se opravdanost mo- `da pokazati tek posle godina. U svakom slu~aju, moèmo zakqu~iti da }e borba za qudske resurse biti sve zao{trenija. U konkurenciji razvijenog sveta mi ne moèmo ra~unati na kupovinu radne snage. Moramo je, dakle, sami uzgajati i nastojati da je ovde i zadrìmo. U procesu ja~awa uloge ène, kao jednog od milenijumskih ciqeva, pored promocije èna lekara, bankara, nau~nih radnika potrebno je na isti na~in promovisati i profesiju ène majke, tj. promovisati one ène iz dobrostoje}ih porodica koje imaju troje ili ~etvoro dece. LITERATURA Bouvier, L.F., C.E. Da v i s (1982): The Future Racial Composition of the United States. U.S. Government Printing Office, Washington D. C. Brown, F. George (1984): Conference Report: United Nations International Conference on Population, Mexico City, 6 13 August Studies in Family Planning, pp CICRED, (2005): Policy Implications of Age-Structural Changes. Comittee for International Cooperation in National Research in Demography, Paris. Coale, Ansley (1959): Increases in Expectation of Life and Population Growth. Proceedings of the Conference of the International Union for the Scientific Study of Population, Vienna. \ur ev, S. Branislav (2004): Koliko dece treba Srbiji? Stanovni{tvo, broj 1 4, str Demeny, Paul (2003): Population Policy Dilemmas in Europe at the Dawn of the Twenty-First Century. Population and Development Review, Volume 29, Number 1, pp De m e n y, P a u l (1986): Pronatalist Policies in Low-Fertility Countries: Patterns, Performance, and Prospects. In Kingsley Davis, Michael S. Bernstam, Rita Ricardo-Campbel, editors: Below Replacement Fertility in Industrial Societies. Population and Development Review, A Supplement to Volume 12, pp Espenshade J. Thomas (1980): Rising a Child Can Now Cost $85,000. Intercom, Vol. 8, No.9, pp.9 19 Eurostat, (2005): News release.

7 Murray Anne Firth (1985): A Global Accounting. Environment, Vol. 27, No.6, pp Population Reference Bureau (2002): Family Planning Worldwide 2002 Data Sheet. Ra{evi}, Mirjana (2001): Abortus i pronatalitetna politika. Zbornik Matice srpske za dru{tvene nauke, br , str Ra{evi}, Mirjana (1997): Faktori prirodnog fertiliteta. Stanovni{tvo, broj 3 4, str Teitelbaum S. Michael, Jay M. Winter, (1985): The Fear of Population Decline. Academic press, Orlando, Florida. United Nations (2003): Population Newsletter. Population Division, Department of Economic and Social Affairs, New York. United Nations (2004): State of World Population UNFPA, New York. United Nations (2005a): State of World Population UNFPA, New York. United Nations (2005b): Population Chalenges and Development Goals. Department of Economic and Social Affairs, New York. 17 CHALLENGES OF POPULATION DECLINE by Branislav S. \ur ev Summary The paper points out advantages and limitations of contemporary age-structural transition. Age-structural transition may create favorable conditions for fulfillment of millennium development goals, However, it cannot create sustainable demographic development and remove danger of extinction of some nations. The only remedy is family planning program and huge financial resources that will support it for a long period of time.