УНИВЕРЗИТЕТ У НИШУ ПРИРОДНО МАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ ДЕПАРТМАН ЗА ГЕОГРАФИЈУ Гајић Ж. Милош ДЕМОГРАФСКЕ ПРОМЕНЕ У НАСЕЉИМА ОПШТИНЕ РАЖАЊ Мастер рад Ниш 20

Транскрипт

1 УНИВЕРЗИТЕТ У НИШУ ПРИРОДНО МАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ ДЕПАРТМАН ЗА ГЕОГРАФИЈУ Гајић Ж. Милош ДЕМОГРАФСКЕ ПРОМЕНЕ У НАСЕЉИМА ОПШТИНЕ РАЖАЊ Мастер рад Ниш 2014

2 УНИВЕРЗИТЕТ У НИШУ ПРИРОДНО МАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ ДЕПАРТМАН ЗА ГЕОГРАФИЈУ ДЕМОГРАФСКЕ ПРОМЕНЕ У НАСЕЉИМА ОПШТИНЕ РАЖАЊ МАСТЕР РАД Студент Miloш Ж. Гајић број индекса 42 Ментор др Нинослав Голубовић НИШ, Септембар 2014.

3 Sadr`aj 1. UVOD 2 2. GEOGRAFSKI POLO@AJ OP[TINE RA@AW Saobra}ajno-geografski polo`aj op{tine Ra`aw 4 3. FIZI^KO GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE Geolo{ki sastav i tektonski procesi Reqef Klima Hidrolo{ke osobenosti Pedologija i povoqnost terena za poqoprivrednu proizvodwu NAJSTARIJI TRAGOVI NASEQENOSTI BROJ STANOVNIKA I TERITORIJALNI RAZME[TAJ STANOVNI[TVA Kretawe ukupnog stanovni{tva Razme{taj stanovni{tva i promene u gustini naseqenosti PRIRODNO KRETAWE STANOVNI[TVA Natalitet Mortalitet Prirodni prira{taj MIGRACIJE Migracioni saldo 31 8 STRUKTURE STANOVNI[TVA Polna struktura Starosna struktura Promene starosne strukture op{tine Ra`aw Funkcionalni kontigenti Stadijumi demografske starosti Socioekonomske strukture stanovni{tva Aktivno stanovni{tvo Ekonomski neaktivno stanovni{tvo Aktivno stanovni{tvo prema delatnosti Poqoprivredno stanovni{tvo [kolsko-obrazovna struktura stanovni{tva Pismenost [kolska sprema Stanovni{tvo prema nacionalnom sastavu DOMA]INSTVA Broj i prose~na veli~ina doma}instava ZAKQU^AK LITERATURA 69

4 1. UVOD Op{tina Ra`aw je najsevernija op{tina Ni{avskog okruga formiranog godine. Ni{avski okrug pored op{tine Ra`aw obuhvata i op{tine Aleksinac, Gaxin Han, Doqevac, Mero{ina, Svrqig, kao i teritoriju grada Ni{a. Op{tina Ra`aw, koja zauzima 289km 2, grani~i se sa op{tinom Aleksinac, koja je deo Ni{avskog okruga; op{tinama Sokobawa i Boqevac, koje su deo Zaje~arskog okruga; op{tinom Para}in, koja je deo Pomoravskog okruga i na kraju sa op{tinama ]i}evac i Kru{evac koje su deo Rasinskog okruga. Na osnovu navedenog mo`emo da izvedemo zakqu~ak da se op{tina Ra`aw nalazi na dodiru ~etiri okruga, Ni{avskog, Zaje~arskog, Pomoravskog i Rasinskog okruga. U morfolo{kom pogledu, op{tina Ra`aw je sme{tena na kontaktu stare Rodopske mase na zapadu i Karpatsko-balkanske mase na istoku. Ovaj kontakt je prouzrokovao raznovrsnost u fizi~ko-geografskom, petrografskom i pedolo{kom smislu. Op{tina Ra`aw, u regionalno geografskom smislu, pripada Isto~noj Srbiji, i to ponajvi{e Balkanskoj, ali weni mawi delovi pripadaju i Ju`nom Pomoravqu. Pored toga, a s obzirom da granica izme u Karpatske i Balkanske mase ide linijom Stala} - Sokobawa - Kwa`evac - Stara planina, ispravnije je re}i da se teritorija op{tine Ra`aw nalazi na dodiru ove dve mase. Na teritoriji op{tine i u wenoj neposrednoj blizini nalaze se genetski raznovrsni oblici reqefa, tektonski, abrazioni, fluvijalni, tj. planine, prevoji, klisure i kotline. Raznovrsnost reqefa kao i generalna otvorenost prostora u pravcu sever-jug uslovila je prodore razli~itih klimatskih uticaja i, na osnovu toga, razlike u pogledu mikroklimatskih karakteristika. Na teritoriji op{tine Ra`aw ose}aju se uticaji planinske klime sa istoka i stepske sa jugozapada, ali je ipak najzastupqenija umereno kontinentalna klima. [to se ti~e hidrolo{kih karakteristika, na teritoriji op{tine Ra`aw nema ve}ih tokova, ipak, od velike indirektne va`nosti za op{tinu je blizina Velike i Ju`ne Morave. Nasuprot fizi~ko-geografskim karakteristikama neke teritorije, u ovom slu~aju op{tine Ra`aw, a sa wima u vezi, neophodno je prou~iti wene dru{tveno-geografske karakteristike. Ovaj rad se prvenstveno bavi analizom demografskih promena na teritoriji 2

5 op{tine Ra`aw, pri tome ova analiza podrazumeva ispitivawe i prikazivawe kvantitativnih promena, tj. promena izazvanih prirodnim i mehani~kim kretawima stanovni{tva, kao i ispitivawe i prikaz kvalitativnih promena, odnosno promena u strukturama stanovni{tva. Na osnovu analize promena i uo~avawa trendova u wima mogu}e je izvr{iti predvi awe daqeg demografskog kretawa {to je od velikog zna~aja za pravilno formulisawe i sprovo ewe mera populacione politike, kako na nivou op{tine, tako i na {irim administrativnim nivoima. Geografija, u bilo kom svom aspektu, mora da prou~ava u svoj me uzavisnosti i prirodne i dru{tvene karakteristike neke teritorije i da rezultate svog prou~avawa predstavi ne odvojeno, ve} onako kako se oni u stvarnosti nalaze i vr{e interakcije me u sobom. Na osnovu toga, ovaj rad }e biti zapo~et kratkim prikazom fizi~ko-geografskih karakteristika op{tine Ra`aw, na koji }e biti nadovezana analiza i prikaz demografskih karakteristika, promena u wima, kao i uo~enih tendencija. 3

6 2. GEOGRAFSKI OP[TINE Pre bilo kakve demografske analize potrebno je re}i nekoliko re~i o prostoru za koji je izvr{ena ta analiza; pre razmatrawa karakteristika ovog prostora, neophodno je locirati prostor o kome je re~, odnosno odrediti wegov polo`aj u odnosu na neke referentne ta~ke. Op{tina Ra`aw pripada najve}im svojim delom Isto~noj Srbiji, a mawim delom zalazi i na teritoriju Ju`nog Pomoravqa. Sa istoka op{tinu natklawa planina Bukovik, a malo daqe na severoistoku planina Samawac, a van teritorije op{tine na severu Samawac se nadovezuje na planinu Baba. Na krajwem zapadu Bukovika nalzi se prevoj Me~ka koji je od velike saobra}ajne va`nosti za op{tinu. Isto~no od op{tine, a van wene teritorije nalazi se dolina Sokobawske Moravice sa Bovanskom Klisurom; na jugu i jugozapadu za op{tinu Ra`aw od velike va`nosti je dolina Ju`ne Morave na koju ona izlazi svojim krajwim jugozapadnim delom; od najve}e va`nosti su, prvenstveno, Ni{ko-aleksina~ka kotlina i Stala}ka klisura. Dolina Ju`ne morave se ka severu nastavqa u dolinu Velike Morave koja se u odnosu na op{tinu Ra`aw nalazi na zapadu i severozapadu. Ove dve re~ne doline, iako naizgled periferne za op{tinu Ra`aw, imaju za wu veliki saobra}ajni zna~aj. 2.1 Saobra}ajno-geografski polo`aj op{tine Ra`aw Op{tina Ra`aw ima povoqan saobra}ajno-geografski polo`aj. Nalazi se na panevropskom koridoru H i to na deonici E-75 koja povezuje grani~ni prelaz Horgo{, Beograd i Tabanovce u op{tini Pre{evo na granici sa Makedonijom. Me unarodni put E-75 koji predstavqa najdu`i evropski me unarodni put koji prolazi kroz Srbiju izgra en je u potpunosti do Leskovca, a deonica do granice sa Makedonijom tek treba da se izgradi. Ova saobra}ajnica je jedna od najva`nijih saobra}ajnica Evrope koja spaja wen krajwi sever, tj. Norve{ku sa jugom Gr~ke. Iz prethodnog je lako zakqu~iti va`nost ove saobra}ajnice kako za Srbiju u celini, tako i za pojedina~ne op{tine kroz koje ona prolazi. 4

7 Pored saobra}ajnice E-75, jugozapadnu granicu op{tine tangira jo{ i magistralna `elezni~ka pruga Beograd-Ni{, a najbli`e stanice su Braqina i \unis. Od drugih oblika saobra}aja, veliku va`nost ima i Ni{ki aerodrom koji se nalazi na oko 50km od podru~ja op{tine Ra`aw. Du`ina puteva op{tine Ra`aw je 102km od ~ega je 92km asfaltiranih puteva. Veza op{tine sa okru`ewem ostvaruje se preko regionalnih puteva ukupne du`ine 38km. Drumske komunikacije upotpuwuje i mre`a lokalnih puteva du`ine 64km. Slika 1. Polo`aj op{tine Ra`aw u Srbiji 1 1 Granice na slici desno su upro{}ene 5

8 Slika 2. Polo`aj op{tine Ra`aw u odnosu na susedne op{tine, polo`aj naseqa u op{tini i polo`aj puta E-75 (S. Smiqani}, S. \ur i}, 2006.) Op{tinski centar op{tine predstavqa naseqe Ra`aw locirano u blizini puta E-75, a kroz naseqe je nekad prolazio i rimski put Via Militaris. Iz rimskog preioda Ra`aw je poznat pod imenom Arsena i imenom Cametas. Matemati~ko geografski polo`aj naseqa odre en je koordinatama 43º severne geografske {irine i 21º isto~ne geografske du`ine. 6

9 3. FIZI^KO GEOGRAFSKE KARAKTERISTIKE Op{tina Ra`aw locirana je na kontaktu dve razli~ite mase, Karpatsko-balkanske i Rodopske. Bukovik, koji je lociran na istoku op{tine pripada staroj Rodopskoj masi, a planina Samawac Karpatobalkanidima. Ove dve mase su razli~ite po starosti, a samim tim i po stenama koje ih izgra uju. 3.1 Geolo{ki sastav i tektonski procesi Geolo{ki sastav teritorije op{tine Ra`aw ~ini mozaik raznovrsnih stena uslovqen razli~itom geolo{kom staro{}u Rodopske i Karpatsko-balkanske mase. Ovaj mozaik ~ine stene razli~ite po postanku, od metamorfnih preko magmatskih do sedimentnih stena. Prema istra`ivawima J. Cviji}a, Milojevi}a, J. Markovi}a i M. Zeremskog, na teritoriji op{tine Ra`aw imamo slede}ih stena: gnajsa, prekambrijskih mika{ista, filita, granita, neogenih sedimenata, peskova, glina i aglomerata (M. ^i~uli}, 1952), pliocenih laporaca, periglacijalnog {qunka i drugih stena. Op{tina Ra`aw sme{tena je jednim svojim delom na prostoru nekada{we Ra`awsko-Bra~ina~ke udoline 2 formirane pre neogena izme u kristalastih masiva Poslowske planine i Bukovika. Ova udolina se prote`e na severu do basena Crnice i Grze gde je podse~ena popre~nim rasedom kojim vodi dolina Grze. Isto~nu stranu udoline predstavqa planinski obod Bukovika i Babe, a zapadnu kristalasta greda Poslowske planine. Ju`ni ra`awski deo udoline stvoren je u preneogenom periodu o ~emu svedo~e epigenije Ju`ne Morave u Stala}koj klisuri i Jovanova~ke reke u sutesci Gradac. Ovo preneogeno poreklo pokazuje i morfolo{ka diskordancija dolina Jovanova~ke i Ra`awske reke koje je popre~no presecaju. Severni, Bra~ina~ki deo sastavqen je od peskova, glina i aglomerata sa faunom koja je pretalo`avana iz miocenskih sedimenata sa oboda (M. ^i~uli}, 1952.). Ovo pretalo`avawe moglo je nastati samo u odmaklom stadijumu razvitka fluvijalnog reqefa, kada su doline ve} bile fiksirane popre~no na udolinu, to ukazuje na towewe dna udoline i poreme}aj uzdu`nih re~nih profila pra}ene zabarivawem i 2 U nekim radovima Ra`awska udolina i Ra`awsko-Bra~ina~ke potolina 7

10 ujezeravawem, a stim u vezi i talo`ewem re~nih sedimenata (M. Zeremski, 1974.). U isto vreme, dok se severni deo udoline spu{ta, u ra`awskom delu se vr{i svo ewe. Ovo svo ewe je, po mi{qewu Zeremskog, u vezi sa kristalastom pre~agom koja spaja Poslowsku planinu sa Bukovikom. Ovo izdizawe Zeremski obja{wava na osnovu analize toka Ra`awske reke koja na teritoriji grada Ra`wa ima o{tro laktasto skretawe koje je ranije tuma~eno piraterijom. On ovakvo skretawe obja{wava neotektonskim procesima, tj. izdizawem ju`nog dela udoline i skliznu}em Ra`awske reke prema jugu kojim je ona pratila novonastali nagib terena. Posmatrani u celini ovi procesi u Ra`awsko-bra~ina~koj udolini pokazuju odre ene osobenosti, i to izdizawe isto~nog i zapadnog oboda i spu{tawe dna u severnom delu du` postoje}ih preneogenih raseda; i svodovno izdizawe u predelu poslowskobukovi~ke pre~age. Teritorija op{tine Ra`aw nastala je tektonskim pokretima koji su se odvijali u vi{e navrata. Pokretima Hercinske orogeneze stvoren je rodopski deo koji je razlomqen i preina~en pokretima Alpske orogeneze; pokretima ove orogeneze stvoren je karpatsko-balkanski deo. Najja~i pokreti bili su u oligomiocenu kada su nabrane mla e vena~ne planine Isto~ne Srbije. 3.2 Reqef U reqefu op{tine Ra`aw mo`emo izdvojiti tri zone, prva sa nadmorskom visinom do 250m, druga sa nadmorskom visinom m i tre}a sa visinom preko 500m. Najve}i deo op{tine pripada drugoj zoni, tj. ima nadmorsku visinu od 250 do 500m. Ova zona uglavnom obuhvata sredi{wi deo slivova Kr~eve reke, Pr~evice i Velike reke, i gorwe tokove Ra`awske, Lipova~ke, Ruji{ke i Poslowske reke. Krajwi isto~ni i severoisto~ni deo op{tine ima visinu od preko 500m, gde je najvi{i vrh 894m na planini Bukovik. Deo op{tine uz tok Ju`ne Morave, kao i oko u{}a sastavnica Jovanova~ke reke, ima najmawu nadmorsku visinu. Od morfolo{kih oblika u reqefu op{tine Ra`aw dominiraju niske i sredwe planine i re~ne doline. Planine su, kako je ve} pomenuto, razli~ite po starosti; Bukovik i Poslowske planine pripadaju rodopskim, Samawac karpatsko-balkanskim. U sastavu 8

11 op{tine Ra`aw imamo vi{e mawih re~nih dolina, ali ova op{tina obuhvata i deo doline Ju`ne Morave, tj. deo Ni{ko-aleksina~ke kotline i deo Stala}ke klisure. Stala}ka klisura predstavqa tipsku domnu epigeniju use~enu u kristalaste {kriqce Poslowskih i Mojsiwskih planina. Wena dubina iznosi 350m. Duga~ka je oko 25km, po~iwe na teritoriji op{tine Ra`aw u ataru sela Cerovo i traje sve do sastava Ju`ne Morave sa Zapadnom. Slika 3. Hipsometrijska karta op{tine Ra`aw (S. Smiqani}, S. \ur i}, 2006.) 3.3 Klima Teritorija op{tine Ra`aw nalazi se najve}im delom u Isto~noj Srbiji tako da na wenu klimu najve}eg uticaja imaju planine ove regije, pored toga ona je otvorena uticajima iz Ju`nog i Velikog Pomoravqa tokom Ju`ne Morave. Sa severa dolinom Velike Morave dopiru hladni 9

12 uticaji, a sa juga, iz topli~ke mikroregije Dobri~ dopiru stepski uticaji. Ipak, na teritoriji op{tine najzastupqenija je umerenokontinentalna klima. Na osnovu navedenog mo`emo zakqu~iti da u op{tini Ra`aw postoje odre ene mikroklimatske razlike. Sredwa godi{wa temperatura u Pomoravqu iznosi oko 11 o S, najhladniji mesec je januar sa prose~nom temperaturom od -0,8 o S, a najtopliji mesec je jul sa 22 o S. Jesen je toplija od prole}a koje je ki{ovitije. Godi{we se izlu~i u proseku 704mm atmosferskog taloga, pri tome, najki{ovitiji su maj, jun i jesewi meseci, a meseci sa najmawe padavina su mart i februar. Prose~na vrednost vla`nosti vazduha na godi{wem nivou za Pomoravqe je 76,2%. Tabela 1. Uporedni pregled godi{we koli~ine padavina i sredwih godi{wih temperatura za Ra`aw i wemu najbli`e gradove (J. Markovi}, M. Pavlovi}, i T. Raki}evi}, 1976.) godi{we padavine sredwa godi{wa temperatura Ra`aw 704mm 11 o S Sokobawa 590mm 10,5 o S Ni{ 555mm 11,8 o S Kru{evac 640mm 11,2 o S ]uprija 644mm 11,3 o S Na osnovu godi{weg rasporeda padavina, polo`aja maksimuma i minimuma u toku godine, T. Raki}evi} (1976) je zakqu~io da ~itava Isto~na Srbija ima kontinentalni pluviometrijski re`im, ali, usled pojave dva minimuma i dva maksimuma, ovaj pluviometrijski re`im se ne mo`e nazvati pravim kontinentalnim, ve} on predstavqa prelaz izme u kontinentalnog i mediteranskog re`ima. Najmawe zadr`avawe sne`nog pokriva~a imaju delovi bli`e Ju`noj Moravi. U proseku, u dolini Ju`ne Morave posmatrane u celini, sne`ni pokriva~ debqine 50cm i vi{e javqa se jednom godi{we (D. Duki}, 1975.). Tabela 2. Uporedni pregled sred`e godi{we vla`nosti vazduha i obla~nosti za Ra`aw i wemu najbli`e gradove (T. Raki}evi}, 1976.) vla`nost vazduha obla~nost Ra`aw 76,2% 5,5 Sokobawa 75 % 7,1 Ni{ 70 % 5,9 ]uprija 75 % 5,7 10

13 3.4 Hidrolo{ke osobenosti Na teritoriji op{tine Ra`aw nema ve}ih tokova, osim alohtone Ju`ne Morave koja tangira wen jugozapadni deo, {to je posledica malog teritorijalnog obuhvata op{tine. Reke koje teku na tlu op{tine Ra`aw pripadaju slivu Ju`ne Morave i predstavqaju wene desne pritoke, to su: Jovanova~ka, Ra`awska, Poslowska i Ruji{ka reka, kao i sastavnice Jovanova~ke reke, Kr~eva reka, Pr~evica i Velika reka. Ju`na Morava uti~e na teritoriju op{tine kod u{}a Ruji{ke reke u ataru sela Praskov~e, te~e kao grani~na reka prema op{tini Kru{evac do u{}a Poslowske reke gde napu{ta teritoriju op{tine Ra`aw. Ve} kod slede}eg velikog meandra sa leve strane u ataru sela Maletina, Ju`na Morava se vra}a kao grani~ni tok prema kru{eva~koj op{tini. U ovom delu ona ima pravac severozapada i na ulasku u atar sela Cerovo ona ulazi u Stala}ku klisuru use~enu u {kriqce Stala}kih brda. Daqe, na svom toku kroz op{tinu Ra`aw, Ju`na Morava se~e atar sela Braqina, nizvodno od u{}a Ra`awske reke skre}e meandarski ka jugozapadu, ponovo te~e kao grani~na reka ovaj put prema op{tini ]i}evac i nakon 3,5km ulazi na teritoriju op{tine ]i}evac. Na svom toku kroz op{tinu Ra`aw, Ju`na Morava te~e delom kroz krajwe severne delove Ni{ko-aleksina~ke kotline i delom kroz Stala}ku klisuru. Kotlinskom delu pripada selo Praskov~e, a u Stala}koj klisuri se nalaze slede}a ra`awska sela: Maletina, Cerovo i Braqina. Pritoke Ju`ne Morave su Ruji{ka reka, Poslowska reka i Jovanova~ka reka. Ruji{ka reka izvire na zapadnim padinama Bukovika u blizini vrha Veqkova livada na oko 595m nadmorske visine u ataru sela Crni Kao. Te~e ka jugozapadu kroz selo Ruji{te na osnovu kojeg je i dobila naziv, na ulazu u selo Lipovac prima svoju najve}u desnu pritoku, Lipova~ku reku. Ruji{ka reka napu{ta teritoriju op{tine Ra`aw, ulazi nakratko u atar aleksina~kog sela Jasewe i, nakon toga, se vra}a u ra`awsku op{tinu gde se uliva u Ju`nu Moravu u ataru sela Praskov~e. Poslowska reka izvire na Poslowskim planinama u blizini vrha Cerova~ka Vetrewa na visini od oko 400m. Poslowska reka te~e kroz selo Poslow ka istoku, mewa pravac toka ka jugu blizu autoputa E-75, ulazi u atar sela Praskov~e gde se uliva u Ju`nu Moravu. Ra`awska reka po~iwe svoj tok zapadno od naseqa Ra`aw, u blizini vrha Ograda (357m) na Poslowskim planinama. Te~e ka severozapadu kroz naseqa Ra`aw i Ma ere, tu skre}e najpre ka zapadu, a zatim ka jugozapadu i jugu. Posle sela Ma ere te~e kroz atare sela Ma}ija i Braqina gde inversno priti~e Ju`noj Moravi. Slivu Jovanova~ke reke pripadaju Kr~eva reka, Pr~evica i Velika reka. Kr~eva reka predstavqa najdu`u sastavnicu Jovanova~ke reke. Ona izvire van teritorije op{tine Ra`aw na ju`nim padinama planine Samawac na visini od oko 700m. Te~e generalno u pravcu zapada sa mawim promenama sve do u{}a wene pritoke reke Klisure kada skre}e ka jugu. U ovom delu svog toka, tj. u gorwem i sredwem toku, Kr~eva reka 11

14 te~e kroz atar sela Skorica, a u dowem toku ulazi u atar sela Smilovac gde ponovo mewa pravac toka ka jugozapadu, zatim u atar sela Pretrkovac gde se sastaje sa Pr~evicom, a daqe kod Novog Bra~ina i sa Velikom rekom odakle nosi naziv Jovanova~ka reka. Kr~eva reka ima u gorwem i sredwem toku klisurastu dolinu koja mestimi~no poprima kawonske karakteristike (D. Duki}, 1975.). Pr~evica izvire u brdima izme u Samawca i Bukovika na oko 600m nadmorske visine, te~e najve}im delom svog toka kroz atar sela Vito{evac. Sa Kr~evom rekom se spaja u blizini sela Pretrkovca. Velika reka izvire na ju`nim padinama Samawca u blizini Popovih bara na oko 700m nadmorske visine. Te~e na zapad sa blagim lukom ka jugozapadu kroz atare sela Grabovo, Podgorac, Vito{evac, Pretrkovac i Novi Bra~in gde se sastaje sa Kr~evom rekom odakle po~iwe Jovanova~ka reka. Velika reka, poput Kr~eve reke, ima u svom gorwem i sredwem toku klisurast izgled doline, dok dowi tokovi ovih reka teku po aluvijalnim ravnima {irokim m. Na Jovanova~koj reci postoji samo jedan vodomer, postavqen na stubu mosta na putu za ]i}evac godine. Na osnovu merewa o~itavanih na wemu zakqu~eno je da su najve}i vodostaji u martu i aprilu, a da u periodu od sredine jula do kraja septembra reka ume ~esto da bude bez vode koja se zadr`ava samo po virovima doweg toka. Pored Jovanova~ke reke, presu{uje i Velika reka u dowem toku, a u Kr~evoj reci ima vode koja se u ovim su{nim periodima koristi za navodwavawe (D. Duki}, 1975.). Prema Zeremskom, usecawe toka Jovanova~ke reke u dolinsko dno pra}eno je inversno polo`enim nagibom neogene povr{i koja se postepeno vezuje za zapadni obod Ra`awsko-Bra~ina~ke udoline, tj. kristalastu gredu, usled ~ega wene sastavnice imaju pseudoepigenetski izgled (M. Zeremski, 1974.). 3.5 Pedologija i povoqnost terena za poqoprivrednu proizvodwu Na osnovu razli~ite geolo{ke pro{losti pojedinih delova wene teritorije, a stim u vezi, i razli~itog petrografskog sastava, op{tinu Ra`aw karakteri{e mozaik razli~itih tipova zemqi{ta sa razli~itim rasprostrawewem. Najve}i deo teritorije se nalazi pod vertisolom i disteri~nim kambisolom, zatim pod eutri~nim kambisolom, a ostatak predstavqaju rendzine, fluviosoli, podzoli, litosoli i koluvijum. Oko polovine teritorije op{tine se nalazi pod {umama, i to u gorwim tokovima Kr~eve reke, Pr~evice i Velike reke, tj. padine Samawca. Pod {umom su i delovi gorweg i sredweg toka Ra`awske reke i ju`ni deo razvo a prema Poslowskoj reci. 12

15 Slika 4. Pedolo{ka karta op{tine Ra`aw (S. Smiqani}, S. \ur i}, 2006.) Slika 5. Karta pokrivenosti {umama (S. Smiqani}, S. \ur i}, 2006.) 13

16 [to se ti~e povoqnosti terena za poqoprivrednu proizvodwu, najpovoqniji tereni su u slivovima Ruji{ke, Lipova~ke i Poslowske reke, oko tokova Pr~evice, Velike reke i Jovanova~ke reke i severno od Ra`awske reke. Nepovoqni su samo predeli neposredno oko meandara Ju`ne Morave. Slika 6. Karta pogodnosti terena za poqoprivrednu proizvodwu kombinovana sa kartom pokrivenosti {umama (S. Smiqani}, S. \ur i}, 2006.) 14

17 4. NAJSTARIJI TRAGOVI NASEQENOSTI Iako nisu vr{ena zna~ajna arheolo{ka istra`ivawa na teritoriji op{tine Ra`aw, prilikom gradwe ku}a, kopawa bunara i sli~no naila`eno je na vrlo zanimqive arheolo{ke lokacije koje potvr uju postojawe ovog naseqa jo{ pre nove ere. Na eni predmeti koji se ~uvaju u muzejima, u Beogradu i Ni{u, svedo~e o naseqenosti ovog podru~ja iz praistorijskog doba. Saznawa do kojih se do sada do{lo govore da je prostor op{tine naseqen ve} dva milenijuma. U ataru sela Vito{evac prona ena je statueta iz doba vin~anske kulture i srebrna narukvica sa predstavom zmijske glave {to svedo~i o davna{woj naseqenosti ove teritorije. Naseqe je nastalo kao vizantijsko vojno utvr ewe u XVI veku. Legenda o Ra`wu govori o gradu iz ovog perioda kada se on zvao Arsena, od latinske re~i Arsenale, u bukvalnom prevodu magacin za sme{taj ratne opreme. U ovim krajevima je u ranovizantijsko doba sagra eno jedno od mnogobrojnih utvr ewa pomo}u kojih je Justinijan I nastojao da zaustavi prodirawe varvarskih plemena na Balkansko poluostrvo. Kasnije je, kako predawe govori, dobio naziv ]ur~, a zatim Spahi}oj. Preko teritorije op{tine Ra`aw i{ao je ~uveni rimski put Via Militaris, ~iji ostaci postoje i danas, namena mu je bila da svojom vojnom posadom obezbe uje siguran prolaz putnika i karavana. Po nekim saznawima put je zavr{en 33. ili 34. godine n.e, i kori{}en je sve do izgradwe auto puta godine. Ra`aw se kao naseqe prvi put pomiwe u Hrisovuqi manastiru Ravanica godine. Za vreme Turaka je bio dolma-palanka, a prvi put je oslobo en od turske vlasti 20. januara 1806, a kona~no godine. Jedna od legendi o nazivu ka`e da su se stanovnici ove varo{ice {titili od najezde Turaka za{iqenim koqima koji su li~ili na ra`weve te odatle i naziv. Po drugoj pri~i veruje se da naziv poti~e od naziva Ro`aw, najvi{e ta~ke planine Bukovik ( Od kulturno istorijskih spomenika starijeg datuma va`no je spomenuti manastir Sv. Roman iz IX veka. Manastir se nalazi kraj puta koji vodi od Ra`wa prema Kru{evcu, na desnoj obali Ju`ne Morave. Pripada grupi manastira podignutih pre Nemawi}a. Crkva Svetog Petra i Pavla u selu Grabovu, crkva u Ra`wu - Hram svetog proroka Ilije podignuta godine. 15

18 5. BROJ STANOVNIKA I TERITORIJALNI RAZME[TAJ STANOVNI[TVA 5.1 Kretawe ukupnog stanovni{tva Broj staovnika predstavqa skup qudi koji `ivi i radi na odre enom prostoru i koji se tokom vremena mewa u kvanitativnom smislu. Svaka promena broja stanovnika ozna~ava se kao ukupno kretawe stanovni{tva (A. Wertheimer-Baletić, 1982.). Promene u ukupnom stanovni{tvu su slo`ene i kao takve uslovqene su mnogobrojnim faktorima. Ukupan broj stanovnika odre enog prostora mewa se pod uticajem prirodnog kretawa stanovni{tva - nataliteta i mortaliteta i pod uticajem mehani~kih vidova kretawa stanovni{tva, tj. migracija. Kretawe ukupnog stanovni{tva, na nekoj teritoriji analizira se na osnovu rezultata popisa sprovedenih na datoj teritoriji. Analizu kretawa ukupnog stanovni{tva op{tine Ra`aw mo`emo izvr{iti na osnovu osam popisa sprovedenih nakon Drugog svetskog rata, od do godine. Pove}awe broja stanovnika trajalo je do godine, kada je broj stanovnika iznosio 19,623 stanovnika. Od tada na teritoriji op{tine Ra`aw bele`i se opadawe u broju stanovnika, tj. wen negativni demografski razvoj. Na osnovu rezultata popisa u periodu od do godine, u slede}oj tabeli dat je uporedni pregled promene broja stanovnika u op{tini Ra`aw. Grafikon 1. Prikaz promene broja stanovnika u op{tini Ra`aw za period godine 16

19 Tabela 4. Uporedni pregled broja stanovnika u naseqima op{tine Ra`aw od godine Mesto Braqina Varo{ Vito{evac Grabovo Lipovac Ma ere Maletina Ma}ija N. Bra~in Pardik Podgorac Poslon Praskov~e Pretrkovac Ra`aw Ruji{te Skorica Smilovac S. Bra~in Cerovo Crni Kao ^ubura [etka Ukupno Na osnovu prilo`ene tabele da se uo~iti blagi rast u broju stanovnika u periodu izme u popisa i godine, a u nekim naseqima i u slede}oj popisnoj godini. Me utim, nakon ovog perioda gotovo sva naseqa op{tine, izuzev wenog administrativnog sredi{ta, bele`e pad u broju stanovnika. Zanimqivo je posmatrati demografsku evoluciju seoskih naseqa Vito{evac, Skorica i Smilovac, koja su u popisnoj godini imali broj stanovnika gotovo jednak ili malo mawi od dana{weg broja stanovnika naseqa Ra`aw, a koja danas imaju broj stanovnika pribli`an onom u Ra`wu godine. 3 Prilikom popisa i godine kori{}ena je druga~ija metodologija od one pri popisu i ranije, po ovoj metodologiji kao stalno stanovni{tvo Republike Srbije popisivana su samo ona lica koja su na radu ili boravku u inostranstvu kra}e od jedne godine; nasuprot tome po metodologiji ranijih popisa u stalno stanovni{tvo ubrajani su svi gra ani na{e zemqe bez obzira na vreme odsutnosti sa wene teritorije. 17

20 5.2 Razme{taj stanovni{tva i promene u gustini naseqenosti Pod razme{tajem stanovni{tva podrazumeva se stepen koncentracije i disperzije stanovni{tva na odre enom prostoru. Gustina naseqenosti je pokazateq koji se naj~e{}e koristi za iskazivawe razme{taja stanovni{tva. Gustina naseqenosti ili gustina stanovni{tva predstavqa odnost broja stanovnika na datoj povr{ini sa veli~inom pomenute povr{ine, iskazuje se preko broja stanovnika po kvadratnom kilometru. Gustina naseqenosti se mo`e prikazati i preko broja stanovnika po hektaru ako je re~ o prostorima velike koncentracije stanovni{tva ili kada se govori o poqoprivrednim krajevima. Na gustinu naseqenosti uti~e veliki broj ~inilaca koje su S. Kico{ev i P. Golubovi} podelili u pet grupa. To su geografski, ekonomski, bilolo{ko-medicinski, dru{tveno istorijski i demografski faktori. U kategoriji geografskih faktora oni su svrstali reqef, klimu, pedolo{ke i hidrolo{ke osobenosti, biqni i `ivotiwski svet i prirodna bogatstva. Pod ekonomskim faktorima oni podrazumevaju nivo ekonomske razvijenosti, tip ekonomije, razvijenost poqoprivrede, stepen industrijalizacije, razvijenost saobra}aja, obim trgovine i druge sli~ne faktore. Biolo{ko-medicinski faktori obuhvataju pojave endemskih bolesti i epidemija, a dru{tveno istorijski razne doga aje iz pro{losti koji su imali katastrofalne posledice na stanovni{tvo (ratovi, iseqavawa, prirodne nepogode, kolonizacije, i sl.). Kona~no, demografski faktori su predstavqeni prirodnim kretawem stanovni{tva, populacionom politikom, migracijama i drugim demografskim uzro~nicima promene broja stanovnika a samim tim i gustine, tj. razme{taja stanovni{tva na odre enoj povr{ini. Prema popisu iz godine na povr{ini op{tine, koja iznosi 289km 2, `ivelo je 9676 stanovnika, na osnovu ~ega dolazimo do zakqu~ka da je gustina naseqenosti 33,5 st/km 2. Kada uporedimo ovu cifru sa 65,5 st/km 2 koliko je iznosila gustina naseqenosti mo`emo do}i do zakqu~ka da je sada gustina mawa za gotovo 50%. Me utim, posmatrawe gustine naseqenosti, tj. raspodele stanovni{tva dobija pravu vrednost ako je izvedeno za mawe teritorijalne jedinice op{tine, tj. za svako naseqe zasebno na primer. Tako posmatrano, 12 od 23 naseqa ima ni`u gustinu naseqenosti od proseka op{tine, npr. Grabovo 6,9st/km 2, Cerovo 9,6, Ma}ija 16,9, Braqina 18,3, Skorica 19,3 itd. Ako ove vrednosti naknadno uporedimo sa gustinom naseqenosti Republike Srbije koja iznosi 81st/km 2, mo`emo zakqu~iti da je gustina naseqenosti ra`awske op{tine daleko mawa. Tako e, samo jedno naseqe - grad Ra`aw ima gustinu naseqenosti koja je ve}a od Republi~ke vrednosti. Ako uporedimo gustine naseqenosti op{tina jugoisto~ne Srbije u iz popisnih godina i mo`emo zakqu~iti da je do promene u gustini do{lo u svim op{tinama, stim da su pozitivne promene, tj. pove}awe gustine naseqenosti, zapa`ene u op{tinama koje se ve}im 18

21 delom svoje teritorije nalaze u dolini Ju`ne Morave. To su op{tine Aleksinac, Doqevac, grad Ni{, Leskovac, Vlasotince, Bujanovac, Vrawe i Pre{evo (V. Krsti}, 2007) Slika 7. Promena gustine naseqenosti po op{tinama jugoisto~ne Srbije u periodu od do godine (V. Krsti}, 2007) 4,5 Na osnovu prilo`enih karata mo`emo zakqu~iti da je op{tina Ra`aw godine pripadala op{tinama iz grupe b (51-75 st/km 2 ), odnosno, mogla se svrstati u retko naseqene op{tine jugoisto~ne Srbije; godine ona tako e pripada retko naseqenim op{tinama ali ovaj put veli~ina gustine naseqenosti opada na st/km 2. Po V. Krsti}u, gustina naseqenosti u op{tini Ra`aw, zajedno sa op{tinama Gaxin Han, Svrqig, Babu{nica, Blace i Surdulica, posledica je nedovoqnog razvoja op{tinskih centara u pogledu lokalizacije migracionioh tokova. Kao posledica navedenog u pomenutim op{tinama jugoisto~ne Srbije zapa`a se pad u gustini naseqenosti od 40,7%. Na drugoj strani imamo op{tine Doqevac, Vlasotince, Leskovac, Vrawe, Bujanovac i Pre{evo, kao i teritoriju grada Ni{a sa odlikama gusto i vrlo gusto naseqenih op{tina; ove op{tine su u istom periodu zabele`ile pove}awe gustine naseqenosti od 43% (za Doqevac, Vlasotince, Leskovac, Vrawe, Bujanovac i Pre{evo) do 234% (za teritoriju grada Ni{a). 4 Na karti levo, vrednosti legende su: a do 50, b 51-75, v , g , d , 183 st/km 2 ; na karti desno vrednosti legende su a 1 do 30, b , v , g , d i vi{e st/km 2 5 Podaci iz godine su nekompletni za op{tine Bujanovac, Medve a, Lebane, Bojnik usled bojkota popisa albanskog dela stanovni{tva 19

22 Na osnovu podataka za godinu op{tina Ra`aw se po vrednosti gustine naseqenosti mo`e svrstati, tako e, u retko naseqene ali sa tendencijom prelaska u grupu vrlo retko naseqenih op{tina s obzirom da je kao grani~na vrednost izme u pomenutih grupa 30st/km 2. Tabela 5. Uporedni prikaz promene gustine naseqenosti za teritorije Republike Srbije, centralne Srbije, Ni{avskog okruga, grada Ni{a i op{tine Ra`aw u periodu od do godine povr{ina Broj stanovnika na 1 km 2 u km Republika Srbija Centralna Srbija Ni{avski okrug Grad Ni{ Op{tina Ra`aw Tabela 6. Pregled gustine naseqenosti u op{tini Ra`aw sa osvrtom na pojedina~ne teritorijalne jedinice. Naseqe Povr{ina 6 Gustina Naseqe Povr{ina Gustina Braqina 11,6 18,3 Praskov~e 6,1 71,5 Varo{ 11,8 25,3 Pretrkovac 5,0 67 Vito{evac 32,8 33,1 Ra`aw 8,9 145,3 Grabovo 24,7 6,9 Ruji{te 16,2 20,9 Lipovac 4,3 62,1 Skorica 43,7 19,3 Ma ere 10,3 41,8 Smilovac 20,6 45,9 Maletina 4,3 31,4 S. Bra~in 9,2 34,9 Ma}ija 4,6 16,9 Cerovo 5,1 9,6 N. Bra~in 7,9 67,8 Crni Kao 12,2 32,9 Pardik 8,5 38,9 ^ubura 2,7 60 Podgorac 15,1 27,5 [etka 10,6 36,1 Poslon 9,0 22,2 Ukupno ,5 Na osnovu podataka iz prilo`ene tabele mo`e se zakqu~iti da se op{tina Ra`aw od ranije karakterisala ni`om gustinom naseqenosti od republi~kog proseka, ali pra}ewem promena uvi a se formirawe sve ve}eg jaza izme u ovih vrednosti gustine naseqenosti. Tako, mo`emo uo~iti sve ve}u disproporciju u pogledu koncentracije stanovni{tva izme u, na primer, grada Ni{a i op{tine Ra`aw, gde grad Ni{ ima 13 puta ve}u gustinu naseqenosti od ra`awske op{tine. 6 Vrednosti u tabeli predstavqaju zaokru`ene vrednosti povr{ina katastarskih op{tina ~ije se granice u odre enom broju slu~ajeva ne poklapaju sa granicama atara sela, prema re~ima op{tinskih slu`benika u Op{tini Ra`aw ta odstupawa su mawa od 2%. 20

23 6. PRIRODNO KRETAWE STANOVNI[TVA Na promene u broju stanovnika uti~u dva faktora, prirodno i mehani~ko kretawe stanovni{tva. Prirodno kretawe stanovni{tva predstavqeno je dvema komponentama - natalitetom i mortalitetom (S. Kico{ev, P. Golubovi}, 2004). Natalitet tj. ra awe, mo`e da bude ukupni i efektivni, pri ~emu je razlika izme u wih ta da efektivni natalitet posmatra samo broj `ivoro ene dece. U ovom radu bi}e analiziran samo efektivni natalitet, broj mrtvoro ene dece na 1000 `ivoro enih, tj. stopa mortinataliteta, u Srbiji se kre}e izme u 0,6 i 0,7 (V. Krsti}, 2007). Prilikom demografskog prou~avawa neke teritorije re e se koristi natalitet kao takav, ve} se broj `ivoro enih naj~e{}e prikazuje pomo}u stope nataliteta; isto tako, umesto mortaliteta koristi se stopa mortaliteta. Stope nataliteta i mortaliteta, respektivno, dobijaju se kada se natalitet (ukupan broj `ivoro enih u toku odre enog vremenskog perioda) i mortalitet (ukupan broj umrlih za isti taj period) podele ukupnom populacijom date teritorije i onda mno`ewem tog koli~nika sa Kao kqu~ni pokazateq promene broja stanovnika pod uticajem prirodnog kretawa stanovni{tva koristi se razlika izme u stope nataliteta i stope mortaliteta, tj. prirodni prira{taj. Pra}ewe prodnog prira{taja na teritoriji op{tine Ra`aw, vr{eno kroz nekoliko popisnih perioda, govori nam da na toj teritoriji on bele`i konstantno opadawe i sve dubqe zapadawe u negativne vrednosti. Osnovni uzrok ovome je neprestano pove}awe stope mortaliteta kao i generalno niska stopa mortaliteta koja varira. U periodu od do godine u ra`awskoj op{tini ro eno je stanovnika, a u istom vremenskom intervalu umrlo je wih 8.717, to zna~i da je prirodni prira{taj negativan i da iznosi -3,575. Tabela 7. Pregled promene vrednosti stopa nataliteta i mortaliteta i vrednosti stope prirodnog prira{taja za period od do godine izra`enih u (V. Krsti}, 2007) Ra`aw N 10,3 9,1 7,1 9,3 6,2 M 9,2 11,2 14,5 19,5 23,9 PP 1,1-2,1-7,4-10,2-17,7 U godini na teritoriji op{tine Ra`aw ro eno je 40 beba, u istoj godini umrlo je 215 lica {to zna~i da je samo u ovoj godini broj stanovnika umawen, na osnovu prirodnog kretawa stanovni{tva, za 175. Te godine u ra`awskoj op{tini sklopqeno je 14 brakova kod kojih su u dva slu~aja supru`nici bili stariji od 60 godina i u dva slu~aja starosti godina, tj. na granici fertilnog perioda (Demografska statistika u Republici Srbiji, 2011). Sve ovo direktno uti~e na budu}e promene u kreteawu broja stanovnika. 21

24 6.1 Natalitet Natalitet, tj. stopa nataliteta, je jedan od ~inioca prirodnog prira{taja, koristi se i kao relativni pokazateq plodnosti, ali kao takav mo`e da bude dosta neprecizan jer posmatra broj `ivoro enih u odnosu na ukupan broj stanovnika gde su ura~unati i oni koji ne u~estvuju u reprodukciji. Me utim, usled jednostavnog ra~unawa, stopa nataliteta je broj koji se naj~e{}e koristi u demografskim analizama (V. Krsti}, 2007). Natalitet (i stopa nataliteta) predstavqa pozitivnu komponentu prirodnog prira{taja, tj. ukupnog kretawa stanovni{tva. U zavisnosti od veli~ine stope nataliteta vi{e autora je izvr{ilo razli~ite klasifikacije na visoki, sredwi i niski (M. Friganovi}, 1968.) ili na denatalitetna, niskonatalitetna, sredwenatalitetna, visokonatalitetna, hipernatalitetna i ekstremnonatalitetna podru~ja (D. Vogelnik, 1955). Kao grani~ne vrednosti za navedene kategorije uzimane su razli~ite cifre, npr. preko 25, i mawe od 16 u prvom slu~aju ili do 20, 20-25, 25-30, 30-35, i preko 40 u drugom slu~aju. Posmatrano kroz o~i bilo kog od dvojice gore pomenutih autora, op{tinu Ra`aw karakteri{e niska stopa nataliteta odnosno ona pripada denatalitetnoj grupi podru~ja. Faktori koji neposredno ili posredno, tj. kretkoro~no ili dugoro~no uti~u na nivo nataliteta mogu se svrstati u tri velike grupe: (S. Kico{ev, P. Golubovi}, 2004.) 1. Biolo{ki 2. Socio-ekonomski i 3. Psiholo{ki faktori Biolo{ki faktori koji uti~u na natalitet predstavqeni su fekonditetom, tj. potencijalnom fiziolo{kom plodno{}u odnosno fiziolo{kom sposobno{}u u~e{}a u reprodukciji; sterilitetom - fiziolo{kom nesposobno{}u `ene, mu{karca ili bra~nog para da u~estvuje u procesu reprodukcije stanovni{tva; pored wih, faktori koji spadaju u biolo{ke su starosna i polna struktura stanovni{tva, prose~na starost pri sklapawu braka i sli~no. Drugu grupu faktora ~ine stepen ekonomske razvijenosti, stepen industrijalizacije, urbanizacije i deagrarizacije, ekonomski uslovi za `ivot porodice, uslovi za formirawe novih porodica, nivo op{teg obrazovawa i dr. Pod psiholo{kim faktorima podrazumevaju se unutra{wa stawa pojedinca koja uti~u, prvo, na dono{ewe odluka o stupawu u brak, a zatim i na odlu~ivawe o roditeqstvu i broju dece. Tu spadaju ose}aj sigurnosti ili nesigurnosti, li~ne ambicije u `ivotu, stawe neuroza itd. 22

25 Navedeni faktori ne deluju nezavisno jedan od drugog ni na jednoj teritoriji i ne mogu se nezavisno posmatrati. Svi ovi faktori su slo`eni i me usobno pro`eti i povezani; oni kao takvi deluju na nivo nataliteta ne samo na teritoriji op{tine Ra`aw ve} i na celokupnoj teritoriji Srbije i {ire, a to je u mnogome dovelo do sada{weg demografskog stawa. Na teritoriji ra`awske op{tine, vrednost stope nataliteta je varirala u pro{losti, opadaju}i od 10,3 do 7,1 u periodu od do godine, zatim bele`e}i porast na 9,3 u periodu od do godine, da bi u periodu od do iznosila 6,2. Tabela 8. Pregled kretawa stope nataliteta od do godine izra`ene u Republika Srbija 18,4 18,0 15,8 13,2 Centralna Srbija 15,3 14,9 13,0 10,5 Ni{avski okrug 14,3 13,8 12,2 10,0 Grad Ni{ 16,1 15,4 13,6 10,7 Op{tina Ra`aw 10,3 9,1 7,1 9,3 Posmatraju}i Tabelu 7. mo`emo izvesti generalni zakqu~ak o smawewu stope nataliteta u posmatranom periodu, i to sa granice depopulacione vrednosti (10%) ka sve ni`im vrednostima. Period bele`i blagi porast u stopi nataliteta, ali u odnosu na po~etne godine posmatrawa ova vrednost je i daqe ni`a. Upore uju}i vrednosti za op{tinu Ra`aw i druge, ve}e teritorijalne jedinice vidimo sli~nu tendenciju opadawa stope nataliteta, kao i konstantnu razliku u vrednosti, tj. zaostatak op{tine Ra`aw za vrednostima nataliteta ve}ih posmatranih teritorijalnih jedinica. 6.2 Mortalitet Smrtnost stanovni{tva ili mortalitet, kao i stopa mortaliteta, druga je komponenta prirodnog prira{taja, tj. prirodnog kretawa stanovni{tva. Mortalitet predstavqa negativan par natalitetu i, kako navodi A. Girard, uslov opstanka qudske vrste na Zemqi 7. Demografska analiza smrtnosti podrazumeva ispitivawe obima i strukture umrlih u zavisnosti od razli~itih demografskih, socijalnih, medicinskih i drugih ~inilaca (pol, starost, bra~no stawe, zanimawe, tip naseqa, dostupnost zdravstvene za{tite i dr.) (V. Krsti}, 2007). Analizama smrtnosti utvr uju se {abloni, tendencije i zakonitosti u uzro~no-posledi~nom vezama broja umrlih sa razli~itim socio- 7 Po A. Girard-u, a prezentovano od strane V. Krsti}a, da nije bilo umirawa... gustina naseqenosti bi iznosila osoba na 1 kvadratni kilometar zemqe... {to je impozantna razlika u odnosu na stvarno stawe u toj (razmatranoj) godini od 2,8 stanovnika na 1km 2. 23

26 ekonomski obele`jima (uslovi `ivota, obrazovanost), regionalnim osobenostima, dostupno{}u medicinskih ustanova i sredstava za le~ewe i drugim uslovima sli~nim onima koji uti~u na natalitet. Mortalitet se iskazuje sli~no kao i natalitet, naj~e{}e preko stope mortaliteta, tj. koli~nikom ukupnog broja umrlih i trenutne populacije posmatranog prostora u odre enom vremenskom intervalu na 1000 stanovnika. Poput stope nataliteta i stopa mortaliteta ima nedostatke, odnosno, karakteri{e se nedovoqnom precizno{}u iz razloga {to zavisi u velikoj meri od starosne strukture stanovni{tva pa je nije mogu}e porediti sa stopom mortaliteta uzorka stanovni{tva druga~ije starosne strukture (V. Krsti}, 2007). Ovo se zaobilazi ra~unawem specifi~nih stopa mortaliteta u zavisnosti od razli~itihstarosnih kontigenata. U ovom radu je, usled nedostatka podataka, obra en mortalitet preko standardne stope mortaliteta. Poznavawe podataka o mortalitetu veoma su va`ni za objektivno ocewivawe proizvo a~kih sposobnosti i zdravstvenog stawa stanovni{tva; za ocenu efikasnosti zdravstvene za{tite, za politiku zdravstva i populacionu politiku dr`ave (A. Wertheimer-Baletić, 1982.). Tabela 9. Pregled kretawa stope mortaliteta u periodu od do godine izra`ene u Republika Srbija 9,0 9,0 9,8 10,4 Centralna Srbija 8,6 8,9 10,1 11,8 Ni{avski okrug 8,0 8,6 10,3 12,8 Grad Ni{ 6,8 7,0 8,1 10,3 Op{tina Ra`aw 9,2 11,2 14,5 19,5 Na osnovu vrednosti predstavqenih u Tabeli 8, mo`emo zakqu~iti da je u posmatranom periodu na teritoriji ra`awske op{tine do{lo do uve}awa stope mortaliteta za 212% {to zna~i da je na wenoj teritoriji u posledwem posmatranom periodu umrlo dvostruko vi{e stanovnika nego u prvom posmatranom periodu. Socio-ekonomski razvoj koji je zahvatio svet u XIX i XX veku uticao je na smawewe mortaliteta, pre svega pove}awem `ivotnog standarda i napretku u razvoju medicine. Posmatraju}i cifre i tendencije predstavqene u prethodnoj tabeli, a nezavisno od starosne strukture, ovakva tvrdwa deluje kontradiktorno, me utim, ~iwenica je da su navedene socio-ekonomske promene uticale na porast o~ekivanog trajawa `ivoro ene dece u svim delovima Republike Srbije pa i u op{tini Ra`aw. Ako se posmatra starosna struktura stanovni{tva, tj. ako se uporedi populacija starosnih kontigenata do 14 godina i starosnih kontigenata sa preko 60 godina, mo`e se izvesti zakqu~ak o razlogu velike stope mortaliteta kako u op{tini Ra`aw tako i u Republici Srbiji. 24

27 6.3 Prirodni prira{taj Prilikom razmatrawa nataliteta i mortaliteta govoreno je o wima kao o komponentama prirodnog prira{taja. S toga, potrebno je definisati prirodni prira{taj. Prirodni prira{taj je rezultat ra awa i umirawa, pa wegov obim i nivo zavise od odgovaraju}eg kretawa ovih demogrgafskih pojava (V. Krsti}, 2007.). Kako je ra awe predstavqeno stopom nataliteta, a umirawe stopom mortaliteta, prirodni prira{taj }e predstavqati razliku ove dve vrednosti. To zna~i da }e promene u vrednosti jedne ili obe komponente usloviti promenu vrednosti wihove razlike, tj. prirodnog prira{taja. Na osnovu postojawa mogu}nosti razli~itih kombinacija nataliteta i mortaliteta mo`e se zakqu~iti da ista vrednost prirodnog prira{taja na dve teritorije u istom vremenskom periodu ili na jednoj teritoriji u razli~itim intervalima vremena mo`e biti rezultat kvalitativno razli~itih demografskih procesa. Prirodni prira{taj se do pre nekoliko decenija uglavnom izra`avao kao pozitivna vrednost (osim u periodima ratova, epidemija i raznih bolesti i elementarnih katastrofa velikih razmera), ali u savremenim demografskim uslovima prirodni prira{taj stanovni{tva sve ~e{}e ima negativan predznak, {to je posledica dugogodi{weg opadawa nataliteta i porasta mortaliteta zbog starewa stanovni{tva (V. Krsti}, 2007). S obzirom da su natalitet i mortalitet komponente prirodnog prira{taja, faktori koji uti~u na promenu wihovih vrednosti su istovremeno i faktori koji uti~u na promenu vrednosti prirodnog prira{taja. O ovim faktorima je bilo re~i u odeqcima 6,1 i 6,2, tako da se sada ne}emo zadr`avati na wima. Tabela 10. Pregled kretawa stope prirodnog prira{taja u periodu od do godine izra`ene u Republika Srbija 9,4 9,0 6,0 2,8 Centralna Srbija 6,7 6,0 2,9-1,3 Ni{avski okrug 6,3 5,2 1,9-2,8 Grad Ni{ 9,3 8,0 5,5 0,4 Op{tina Ra`aw 1,1-2,1-7,4-10,2 Do godine broj stanovnika op{tine Ra`aw bele`io je konstantan porast, a nakon ove godine po~iwe wegovo opadawe. Ovakvo stawe karakteristi~no je za celu teritoriju op{tine, a naro~ito je bilo izra`eno u seoskim podru~jima. U prvim godinama opadawe broja stanovnika je prvenstveno bilo rezultat emigracije, pre svega sa sela u op{tinski centar - Ra`aw, a zatim i iz Ra`wa ka drugim razvijenijim delovima Republike. Sa protokom vremena, mortalitet postaje znatno vi{i od nataliteta, tako postav{i glavni ~inilac smawewa prirodnog prira{taja, a samim tim i broja stanovnika. Za razliku od seoskih 25

28 naseqa jedino op{tinsko sredi{te, grad Ra`aw, bele`i porast u broju stanovnika uprkos niskom prirodnom prira{taju. U ra`awskoj op{tini je broj stanovnika u periodu od do opao za lica, sa na stanovnika. U tom periodu je ukupan broj ro enih iznosio stanovnika, a broj umrlih 8.717, na osnovu toga dolazimo do negativnog prirodnog prira{taja od Broj `ivoro enih je u prvoj dekadi posmatrawa bele`io porast, a zatim konstantan pad, da bi u posledwoj dekadi ponovo zabele`io porast. U periodu od do ro eno je dece, u slede}em periodu 1.546, zatim i na kraju Stopa nataliteta je imala najve}u vrednost u periodu od do godine, kada je iznosila 10,3, u slede}im periodima stopa nataliteta ima vrednosti 9,1 za sedamdesete, 7,1 za osamdesete i 9,3 u devedesetim godinama XX veka. Za ista vremenska razdobqa, broj umrlih je rastao. U periodu od do godine umrlo je lica, u slede}em periodu 2.108, u narednom i na kraju, u periodu od do godine, umrlo je stanovnika. Na osnovu toga, stopa mortaliteta je iznosila najpre 9,2, zatim 11,2, posle toga 14,5 da bi u posledwem periodu kona~no imala vrednost 19,5. Grafikon 2. Uporedni prikaz stope nataliteta, mortaliteta i prirodnog prira{taja za period od do godine, vrednosti su u U Ni{avskom okrugu se, pored op{tine Ra`aw, vrlo niskim stopama prirodnog prira{taja odlikuju i op{tine Aleksinac, Gaxin Han i Svrqig. U op{tini Ra`aw je negativna stopa prirodnog prira{taja zabele`ena jo{ godine (-1,1 ) kada je i u op{tini Aleksinac (-0,2 ) bila takva situacija (V. Krsti}, 2007). Pre wih, negativnu stopu prirodnog prira{taja imale su op{tine Gaxin Han (-0,4 ), Svrqig (-0,7 ) jo{ godine. I pored povremenih oscilacija prema pozitivnoj vrednosti, o~igledno je da je u ovim op{tinama {ezdesetih godina po~eo proces dugoro~nog opadawa prirodnog prira{taja. Ovaj proces je prisutan i u drugim op{tinama 26

29 Ni{avskog okruga. U op{tini Mero{ina negativna stopa prirodnog prira{taja se bele`i od godine, a u op{tini Doqevac od godine, ovaj negativan trend u navedenim op{tinama od pomenutih godina traje u kontinuitetu. Ni grad Ni{ nije zaobi{la deklinacija prirodnog prira{taja; u wemu je ona dosta dugo oscilirala izme u vrednosti 7 i 10, ali od i u Ni{u stopa prirodnog prira{taja dobija negativnu vrednost. 27

30 7. MIGRACIJE Na broj stanovnika na nekoj teritoriji, wegovo pove}awe ili umawewe, deluje, pored prirodnog i mehani~ko kretawe stanovni{tva. Mehani~ko kretawe stanovni{tva predstavqeno je migracijama koje imaju dve komponente, emigraciju i imigraciju. Migracija predstavqa prostornu pokretqivost stanovni{tva uzrokovanu razli~itim spoqa{wim ili unutra{wim ~iniocima. Poput prirodnog kretawa stanovni{tva i mehani~ko kretawe predstavqa normalnu pojavu pod odre enim uslovima i u odre enoj razmeri. Ukoliko je osnovni uzrok migracija naru{ena ravnote`a u nivou ekonomske razvijenosti pojedinih regiona, odnosno disproporcija izme u materijalnih i humanih elemenata proizvodwe, onda one uti~u na ponovno uspostavqawe te ravnote`e ili na stvarawe tolerantnog odnosa elemenata proizvodwe na datom podru~ju. Ako migraciona kretawa imaju spontani karakter uvek postoji rizik od ne`eqenih posledica i to ne samo na imigracionom, ve} i na emigracionom podru~ju (V. Krsti}, 2007). Migracije kao pojava bitan su elemenat odnosa ~oveka i prostora te s toga predstavqaju predmet prou~avawa mnogih nauka, geografije, ekologije, istorije, sociologije, etnologije i drugih (R. Petrovi}, 1986). Prou~avawe migracionih kretawa u demografiji vr{i se sa vi{e aspekata; potrebno je analizirati uzroke migracija, utvrditi koji deo stanovni{tva je napodlo`niji migracionim kretawima, trajawe odsustva, udaqenost od izvori{ta migracionih kretawa i na osnovu toga izvesti tipologiju migracija. U zavisnosti od kriterijuma vremena, tj. u~estalosti kretawa, trajawa odsutnosti i postojawa namere o povratku, mogu se izdvojiti slede}i tipovi migracija: a) stalne migracije - podrazumevaju migraciona kretawa sa ciqem promene stalnog mesta boravka, one naj~e{}e podrazumevaju odsustvo namere o povratku u emigraciono podru~je. b) sezonske migracije - predstavqaju privremeno preseqewe, naj~e{}e, radnika za vreme trajawa sezonskih poslova ili preseqewe aka ili studenata u mesto {kolovawa. Kod ovog tipa kretawa postoji namera o povratku u mesto - izvori{te migracionih kretawa nakon prestanka postojawa razloga koji su uticali na inicirawe tih kretawa. Sezonske migracije predstavqaju najstariji vid kretawa u prostoru, naj~e{}e nomadska i polunomadska kru`na pomerawa stanovni{tva koja uvek po~iwu i zavr{avaju se na istom mestu (S. Kico{ev, P. Golubovi}, 2004). v) dnevne i sedmi~ne migracije su ona kretawa gde je trajawe odsustva iz mesta boravka od nekoliko sati do nekoliko dana, pri ovakvom kretawu ne postoji namera o preseqewu jer se potrebe koje uzrokuju ovakav tip migracija zadovoqavaju u kratkom vremenskom roku. U ovakva kretawa spadaju putovawa u~enika u {kolu ili putovawa radnika na posao pri ~emu su pomenuta {kola i radno mesto van stalnog prebivali{ta. 28

31 Prema teritorijalnom kriterijumu migracije mogu da budu: a) spoqne, predstavqaju emigraciju sa teritorije jedne dr`ave i imigraciju na teritoriju druge, i b) unutra{we migracije - one gde su i ishodi{te i destinacija u okviru teritorije iste dr`ave. Ovakve migracije mogu se daqe podeliti na lokalne, regionalne, me uregionalne, me urepubli~ke, odnosno me useoske, me ugradske i migracije selo-grad i grad-selo. Kona~no, na osnovu uzroka, tj. motiva kretawa, migracije mogu da se podele na ekonomske, socijalne, politi~ke, li~ne i sli~no. Postoji jo{ na~ina podele migracija, i svaki razli~ito uti~e na promenu broja stanovnika. Od najve}eg zan~aja za demografsko porou~avawe su one migracije koje se mogu definisati kao trajna promena nastawenosti u zavisnosti na teritoriju. Potrebno je pomenuti i to da u migracionim kretawima ne u~estvuje podjednako svo stanovni{tvo posmatrano u zavisnosti od strukture. Tako na primer, deo stanovni{tva koji je najpodlo`niji kretawu, a u zavisnosti od starosne strukture, predstavqa kontigent od 15. do 34. godine `ivota. Isto tako, nije podjednak udeo {kolovanog i ne{kolovanog stanovni{tva, u ovom slu~aju {kolovano stanovni{tvo je to koje je podlo`nije migracijama i to ~esto onom tipu migracija gde je podru~je receptor imigracije znatno udaqeno od izvori{ta (D. Breznik, 1977). Pored navedenog, nekvalifikovana radna snaga, u uslovima op{teg progresa, tako e nastoji da poboq{a svoj ekonomski polo`aj tra`e}i ga van mesta boravka a u mestu koje je u stawu da zadovoqi pomenute potrebe. Karakter migracionih kretawa u Srbiji u posleratnom periodu je uglavnom bio spontan. U planovima privrednog i dru{tvenog razvoja tretman migracija, i pored jasno definisanog stava u demografskoj i ekonomskoj literaturi o wihovim uzrocima i posledicama, nije bio odgovaraju}i. Zbog toga su regioni i gradovi u kojima je neposredno posle rata postojala odre ena koncentracija proizvodnih faktora, postali izuzetno privla~ni za naseqavawe. Ovakvo naseqavawe izazvalo je porast potra`we za radnim mestima, stanovima, komunalnom infrastrukturom i objektima javnih slu`bi, {to je daqe uslovqavalo potrebu za dodatnim investirawem u iste. Nasuprot imigracionim, emigraciona podru~ja koja su bila prete`no poqoprivredna, ekonomski su sve vi{e stagnirala i nazadovala. Kada govorimo o op{tini Ra`aw, pravilo uo~eno u prethodno izlo`enoj tvrdwi, a koje va`i za celu teritoriju Republike u navedenom periodu, dolazi i ovde do izra`aja. S obzirom da se op{tina Ra`aw nalazi na granici Ni{avskog, Zaje~arskog, Rasinskog i Pomoravskog okruga, weno stanovni{tvo je u svom kretawu gravitiralo ne samo ka Ni{u koji je sredi{te okruga, ve} i ka gradovima sredi{tima susednih okruga. Na osnovu podataka dobijenih popisima nije mogu}e utvrditi ta~no podru~je imigracije iz razloga {to rezultati popisa klasifikuju 29

32 Ra`aw migrante u grupe: doseqeni sa teritorije iste op{tine, sa teritorije druge op{tine iste republike, sa teritorije druge oblasti 8, sa teritorije druge republike 9, sa teritorije biv{ih republika SFRJ i iz drugih zemaqa. Usled nedostupnosti detaqnijih podataka, o prostornoj pokretqivosti stanovni{tva mo`emo govoriti samo u ovim granicama, a na osnovu analize broj~anog odnosa autohtonog stanovni{tva sa doseqenim stanovni{tvom. Tabela 11. Poreklo migranata op{tine Ra`aw po podacima popisa godine 10 Od ro ewa stanuje u iostom mestu iste op{tine druge op{tine iste republike Doseqeno sa podru~ja druge republike ili pokrajine Biv{ih republika SFRJ Ostalih zemaqa Broj % Broj % Broj % Broj % Broj % Broj % Okrug , , , , , ,06 Ni{ , , , , , ,38 Ra`aw , , ,5 99 0, , ,18 Tabela 12. Poreklo migranata op{tine Ra`aw po podacima popisa godine Od ro ewa stanuje u iostom mestu iste op{tine druge op{tine Doseqeno sa podru~ja druge oblasti 11 Biv{ih republika SFRJ Ostalih zemaqa Broj % Broj % Broj % Broj % Broj % Broj % Okrug , , , , , ,72 Ni{ , , , , , ,76 Ra`aw , , , , , ,47 Tabela 13. Migranti po godini doseqewa u op{tinu Ra`aw na osnovu rezultata popisa pre Doseqeno u periodu nakon nepoznato ukupno U rezultatima popisa iz godine pomiwe se termin OBLAST, a pri tom je u metodolo{kim obja{wewima izuzeta definicija ovog termina, usled neodre enosti pojma oblast ostaje nejasno da li se pod wime podrazumeva okrug, pokrajina ili neka druga teritorijalna ili administrativna jedinica. 9 U rezultatima popisa iz godine druga republika je predstavqena sada nezavisnom Crnom Gorom. 10 Radi preglednosti tabele izuzeta je kolona NEPOZNATO, broj~ana i procentualna vrednost ovih podataka mo`e se dobiti jednostavnim oduzimawem zbira prethodnih vrednosti od ukupnog broja stanovnika 11 vidi 7 30

33 Na osnovu podataka predstavqenih u tabelama 10. i 11. mo`emo da zakqu~imo da je ve}i deo stanovni{tva op{tine Ra`aw autohtono stanovni{tvo 64,25% i 66,05% godine. Posmatrano u pore ewu sa podacima za Ni{avski okrug i grad Ni{, ovaj procenat je ve}i, pre svega u odnosu na procenat grada Ni{a. Ako pogledamo podatke vezane za emigraciona ishodi{ta migranata koji su se nastanili na ovim teritorijalnim celinama, mo`e se uo~iti razlika koja se ispoqava u tome da najve}i deo doseqenika u op{tini Ra`aw, u oba posmatrana perioda, ~ini stanovni{tvo te op{tine koje se kretalo u wenim okvirima. Nasuprot tome, poreklo doseqenih lica na teritoriji grada Ni{a kao i celokupnog okruga pokazuje ve}i procenat doseqenika sa teritorija drugih op{tina. 7.1 Migracioni saldo Migracioni saldo predstavqa vrednost kojom se iskazuje direktan uticaj migracionih kretawa na pove}awe ili smawewe broja stanovnika na odre enoj teritoriji. Do ove vrednosti dolazi se na osnovu razlike izme u ukupnog broja stanovnika u zavr{noj godini posmatrawa od kojeg je oduzet broj stanovnika u po~etnoj godini posmatrawa uve}an za vrednost prirodnog prira{taja. Tabela 14. Pregled migracionog salda za period od do godine Broj stanovnika po popisima Prirodni prira{taj Migracioni saldo Okrug Ni{ Ra`aw Kao {to se vidi iz prethodne tabele, op{tina Ra`aw je u svim me upopisnim periodima imala negativan migracioni saldo. To zna~i da je pored pove}anog mortaliteta, na opadawe broja stanovnika op{tine uticalo i konstantno iseqavawe wenog stanovni{tva. Za razliku od ra`awske op{tine, grad Ni{ ali i Ni{avski okrug u celini bele`e pozitivan migracioni saldo sa izuzetkom perioda godine kada okrug bele`i odliv stanovnika. Mo`e se zakqu~iti da u okrugu postoje emigraciona i imigraciona podru~ja, pri tome najve}e imigraciono podru~je, dakle podru~je - destinacija migranata, predstavqa grad Ni{ dok ostale op{tine imaju uglavnom emigracioni karakter. Kako podaci govore, prostor Ni{avskog okruga karakteri{e proces redistribucije, tj. prerazme{taja stanovni{tva. Direktne posledice ovog procesa su pove}awe urbanog stanovni{tva i opadawe ruralnog stanovni{tva. Kako u migracijama naj~e{}e u~estvuje onaj deo stanovni{tva koji je radno i reproduktivno sposoban, to zna~i da ovaj 31

34 proces prerazme{taja indirektno uti~e i na strukture stanovni{tva, pre svega starosnu i ekonomsku strukturu stanovni{tva. Daqe, ovakvo stawe uti~e i na promene u broju stanovnika i to ne samo direktno - na osnovu mehani~kog pomerawa stanovni{tva, ve} i indirektno - na opadawe prirodnog prira{taja u seoskim podru~jima gde ostaju prete`no starija lica a na drugoj strani pove}awe (ili bar odr`avawe nivoa) prirodnog prira{taja u gradskim sredinama, tj. op{tinskim sredi{tima. Navedeno va`i kako za okrug u celini tako i za pojedine op{tine koje ga ~ine. Na osnovu toga, i u op{tini Ra`aw imamo situaciju gde seoska naseqa iz popisa u popis bele`e sve ve}e opadawe broja stanovnika, sve mawi broj mladih, reproduktivno i radno sposobnih u strukturi {to nikako ne predskazuje svetlu budu}nost za wih. Pored seoskih naseqa i op{tinsko sredi{te, grad Ra`aw, bele`i pad u broju stanovnika uprkos tome {to on za migrante sa teritorije op{tine predstavqa gravitaciono sredi{te. Problem je u tome {to Ra`aw kao grad, o~igledno, nije u mogu}nosti da zadovoqi potrebe stanovnika koji kre}u sa teritorije op{tine u potrazi za zadovoqewem tih potrebe, zbog toga (ali i zbog grani~nog polo`aja op{tine) ovo stanovni{tvo biva privu~eno u sfere gravitacija drugih gradova poput Ni{a, Kru{evca, Aleksinca, Sokobawe, Para}ina i drugih. 32

35 8 STRUKTURE STANOVNI[TVA Stanovni{tvo kao sastavni deo geografske sredine ne prou~ava se samo po pitawu broj~anog stawa i wegove promene, da bi se stanovni{tvo neke teritorije upoznalo i demografski procesi razumeli, potrebno je prou~iti i druge wegove aspekte. S tim u vezi, veoma je bitno prou~avawe stanovni{tva sa strukturne ta~ke gledi{ta. Pod ovim se podrazumeva diferencirawe odre enih grupa stanovni{tva na osnovu individualnih karakteristika koje ~ine smislenu celinu kada se posmatraju u svojoj ukupnosti. Ovim procesom izdvajawa grupa, odnosno uo~avawem strukture stanovni{tva kao celine i udela pojedinih sastavnih delova u toj celini izvode se zakqu~ci o kvalitativnim odnosima u populaciji. Strukture stanovni{tva predstavqaju dinami~ne pojave, tj. vremenom dolazi do promene udela pojedinih sastavnih delova u celini. Ove promene imaju razli~ite uzroke kada su u pitawu razli~ite strukture stanovni{tva, a isto tako, te promene imaju i razli~ite posledice u pogledu kvalitativnih karakteristika stanovni{tva. Razlikujemo strukture stanovni{tva po polu, starosti, bra~nom stawu, zanimawu, aktivnosti, narodnosti, {kolskoj spremi i sli~no. 8.1 Polna struktura Polna struktura stanovni{tva predstavqena je odnosom broja mu{kog stanovni{tva prema broju `enskog stanovni{tva (ili obrnuto) obi~no na 1000 stanovnika. Ukoliko se izra`ava kao odnos mu{kog prema `enskom stanovni{tvu onda je to koeficijent ili stopa maskuliniteta, obrnuto, ako se izra`ava kao broj~ani odnos `enskog prema mu{kom delu stanovni{tva to je stopa feminiteta. Uglavnom se koristi stopa maskuliniteta. Odnos broja mu{kog stanovni{tva prema broju `enskog trebalo bi da bude 1:1, me utim, u svetu pa i u Srbiji ovaj odnos je skoro uvek takav da ima vi{e `enskog stanovni{tva. Polna struktura mo`e da se posmatra na vi{e na~ina: za ukupno stanovni{tvo a za razli~ite vremenske periode, za stanovni{tvo po starosnim kontigentima, kao polna struktura po ro ewu i sli~no. Osnovni faktori koji uti~u na polnu strukturu su natalitet, mortalitet, polna selekcija, populaciona politika, migraciona kretawa i sli~no. Kada bi posmatrali sa stanovi{ta biologije i pri tome razmatrali samo unutra{we prirodne faktore, za jednak broj mu{kog i `enskog stanovni{tva postoje sve predispozicije: jednak je broj x i y hromozoma u spermatozoidima sisara {to zna~i da postoje jednake {anse za oplodwu i formirawe jednakog broja zigota oba pola. [to se ti~e prirodnih spoqa{wih faktora, studije pokazuju da postoji relacija izme u globalnog porasta temperature i poreme}aja polne strukture, gde hladno vreme ima ve}i uticaj na mu{ke fetuse nego na `enske i obrnuto. U isto vreme hladno vreme uti~e na produ`etak `ivota starijeg dela mu{ke populacije. Prema nekim istra`ivawima, 33

36 porast sredwe godi{we temperature od 1 C zna~i ro ewe jednog vi{e de~aka na 1000 ro enih devoj~ica u datoj godini. Polna struktura stanovni{tva formira se u zavisnosti od polne strukture `ivoro ene dece. Ovaj odnos je relativno stabilan u toku vremena. U Srbiji polna struktura po ro ewu iznosi u proseku 106 do 107 mu{ke dece na 100 `enske dece (S. Kico{ev, P. Golubovi}, 2004). Me utim, ako se posmatra polna struktura starijih starosnih kontigenata dolazi se do zakqu~ka da je sada ve}i udeo `enskog stanovni{tva u ukupnoj populaciji. Do ove promene dolazi dejstva razli~itih prirodnih i dru{tvenih faktora. Na pojavu ekstremnog polnog disbalansa naj~e{}e uti~u ratovi koji konzumiraju uglavnom deo mu{kog stanovni{tva u godinama predodre enim za reprodukciju i na taj na~in uzrokuju pove}ani udeo `enskog stanovni{tva. Pored ovakvih ekstremnih slu~ajeva, na pojavu razli~itih polnih struktura po ro ewu i u starijim starosnim kontigentima uti~e i ve}a smrtnost mu{kog stanovni{tva u svim starosnim dobima. Mu{ka deca se vi{e ra aju ali vi{e i umiru. Ovo va`i najvi{e do uzrasta od 10 do 14 godina kada se uspostavqa odre ena ravnote`a. Me utim, ova ravnote`a nije idealna tako da mu{ki deo stanovni{tva i daqe ima me}u smrtnost od `enskog (V. Krsti}, 2007). Ako posmatramo op{tinu Ra`aw od godine do danas vidimo da je u svim periodima udeo `enskog stanovni{tva bio ve}i, isto tako uo~avaju se dva perioda porasta udela mu{kog stanovni{tva, od do i od do godine. Ova dva perioda deli godina u kojoj je zabele`ena stopa maskuliniteta 948,6 koja je ozna~ila pad broja mu{kog stanovni{tva u odnosu na prethodni period. Tabela 15. Uporedni pregled stope maskuliniteta za period od do godine Republika Srbija 967,2 976,8 988,3 984,5 946,5 948,9 Centralna Srbija 959,3 970,3 979,4 970,5 948,7 949,7 Ni{avski okrug 956,6 977,2 989,6 982,2 968,1 966,6 Grad Ni{ 982,3 978, ,6 954,4 948,1 Ra`aw 954, ,4 948,6 959,8 989,6 Posmatraju}i podatke iz prethodne tabele mo`emo da zakqu~imo da je op{tinu Ra`aw karakterisao ni`i udeo mu{kog stanovni{tva od vrednosti za grad Ni{ i Republiku u godini, dok su vrednosti maskuliniteta za Centralnu Srbiju i Ni{avski okrug uporedive sa maskulinitetom ra`awske op{tine. Kasnije, i godine, op{tina bele`i rast maskuliniteta koji je bio uporediv jedino sa porastom posmatranim na nivou Republike, Centralne Srbije i Ni{avskog okruga, a ve}i od onoga za grad Ni{ godine sve posmatrane administrativne jedinice bele`e pad maskuliniteta, a od pa na daqe op{tina Ra`aw bele`i ponovni rast da bi u godini maskulinitet bio znatno ve}i od onoga u ostalim podru~jima prikazanim u tabeli. 34

37 Tabela 16. Polna struktura po starosnim kontigentima za i godinu uporedo Ukupno R. Srbija 967,2 948, , ,6 970, ,2 937, ,6 775,4 Okrug 965,6 966, , ,1 951, , ,5 815,6 844,3 Grad Ni{ 952,3 921,3 976, ,8 972,6 961,1 951,1 899,9 811,6 796,5 Ra`aw 954,2 989, , ,8 930, ,4 953, , ,4 Na osnovu podataka iz prethodne tabele vidimo da je op{tina Ra`aw godine imala ve}i udeo mu{karaca u ukupnom broju stanovnika nego za razliku od, na primer, grada Ni{a koji je u ovom periodu zabele`io pad u maskulinitetu. Op{tina Ra`aw je u obe posmatrane godine imala ve}i udeo mu{kog stanovni{tva od grada Ni{a. Isto tako, dok ra`awska op{tina bele`i porast maskuliniteta, na republi~kom nivou bele`i se wegov pad. Ukoliko razmatramo maskulinitet po starosnim kontigentima, mo`emo da uo~imo pravilo da u kontigentu 0-19 godina sva posmatrana podru~ja imaju ve}i udeo mu{kog stanovni{tva, kao i to da je u odnosu na na svim podru~jima zabele`en porast maskliniteta ovog kontigenta. Daqe, u kontigentu godina, sve posmatrane celine osim grada Ni{a bele`e porast maskuliniteta i to do te mere da imaju vi{e mu{kog stanovni{tva za razliku od stawa kada je situacija bila obrnuta. Nasuprot wima, grad Ni{ je godine imao mawi maskulinitet od onog godine, oba puta je udeo `enskog stanovni{tva bio ve}i. Ra`awska op{tina godine bele`i porast maskuliniteta u starosnom kontigentu od 40 do 59 godina. Ponovo, od posmatranih podru~ja samo grad Ni{ karakteri{e opadawe broja mu{karaca. Op{tina Ra`aw i u ovom kontigentu ima ve}i broj mu{karaca u stanovni{tvu. Na kraju, i u kontigentu starijih od 60 godina uo~qiv je isti trend; samo stanovni{tvo grada Ni{a bele`i pad u odnosu na godinu, u ostalim posmatranim podru~jima uo~qiv je blagi porast udela mu{kog stanovni{tva u ovom kontigentu ali je stawe i daqe takvo da je daleko vi{e `ena starijih od 60 godina nego mu{karaca istog `ivotnog doba. 8.2 Starosna struktura Analiza starosne strukture stanovni{tva i wen prikaz predstavqaju jedan od najva`nijih aspekata demografskog prou~avawa neke populacije. Ona predstavqa osnov za druga demografska istra`ivawa i kao takva se ~esto koristi u prikazu drugih tipova struktura stanovni{tva. Kao i na sve do sad pomenute aspekte demografskog prou~avawa stanovni{tva i na starosnu strukturu uti~e veliki broj faktora kako unutra{wih tako i spo`a{wih. 35

38 Kada govorimo o unutra{wim faktorima misli se na uticaj prirodnog kretawa stanovni{tva, tj. nataliteta i mortaliteta. Tako, visok natalitet uti~e na budu}i izgled starosne strukture odnosno na pove}an udeo mladog stanovni{tva u populaciji. Ukoliko je natalitet nizak, situacija je obrnuta. Uticaj mortaliteta se ispoqava preko promena u visini stope smrtnosti prema starosti. Uticaj mortaliteta je daleko slo`eniji; ova slo`enost se ogleda i tome da nivo i dinamika mortaliteta uti~u na visinu procentualnog u~e{}a svih starosnih grupa u starosnoj strukturi. Tako, smawewe smrtnosti odoj~adi i dece uti~e na pove}awe udela mladih u ukupnoj populaciji; mortalitet na ovaj na~in uti~e na odvijawe procesa demografskog podmal ivawa. Pored toga, smawewe smrtnosti kontigenata starijeg sredove~nog i starog stanovni{tva uti~e na intenzivirawe procesa starewa tako {to pove}ava udeo ovih kontigenata u ukupnoj populaciji (G. Penev, 1995.). Pod spoqnim faktorima koji uti~u na starosnu strukturu podrazumevamo one faktore koje i kod analize broja stanovnika svrstavamo u ovu grupu. To su migracije i ratovi. Migraciona kretawa, kao {to je ranije razmatrano, te`e da obuhvataju neke delove populacije vi{e od drugih, na osnovu toga izveden je zakqu~ak da je mlado, reproduktivno zrelo stanovni{tvo naj~e{}e ono koje migrira. Bitno je ponovo pomenuti i ~iwenicu da migracije naj~e{}e teku od mawe razvijenih podru~ja (sela, nerazvijenih op{tina, mawih gradova i sl.) ka razvijenim (ili bar razvijenijim od onih koja su wihova izvori{ta). Iz ovoga sledi da migracije imaju dvostruki uticaj na starosnu strukturu stanovni{tva. Prvo, migracije direktno uti~u na starosnu strukturu preko priliva ili odliva stanovni{tva odre enih starosnih kontigenata. Nakon toga, kada dobar deo mladog stanovni{tva napusti odre eno podru~je logi~no je za o~ekivati da preostalo (starije) stanovni{tvo ne mo`e da nadoknadi taj minus prirodnim prira{tajem, dok ona podru~ja koja akumuliraju stanovni{tvo koje migrira imaju sve uslove za jo{ ve}e pove}awe broja stanovnika preko prirodnog prira{taja. Ovo opadawe ili pove}awe prirodnog prira{taja glavni je ~inioc koji uti~e na starosnu strukturu populacije. Sve ovo zna~i da migracije, kada uti~u pozitivno na starosnu strukturu, pove}avaju broj mladih lica prvo mehani~ki (imigracijom), a zatim i reprodukcijom doseqenog stanovni{tva. Na drugoj strani, negativan uticaj se ogleda, isto tako, dvostruko. Prvo, mlado stanovni{tvo odlazi i tako nestaje u starosnoj strukturi datog mesta ili podru~ja (mehani~ki uticaj), a nakon toga, usled nedostatka reproduktivno sposobnog stanovni{tva natalitet opada, a u isto vreme mortalitet raste usled pove}anog udela starijeg stanovni{tva u populaciji. Pored migracija koje su stalna pojava intenzivirana pre svega socijalnom nejednako{}u u uslovima bivstvovawa odre enih podru~ja, na promene u starosnoj strukturi uti~u i drugi spoqa{wi faktori me u kojima se ne smeju zanemariti ratovi. Ovaj faktor je imao velikog uticaja na promene u starosnoj strukturi stanovni{tva Srbije. Ratovi uti~u na vi{e na~ina na ove promene; najpre se ovi uticaji ispoqavaju preko direktnih gubitaka, tj. pogibije odre enog dela populacije koji je naj~e{}e deo koji je i reproduktivno sposoban. Na taj na~in direktno se gubi odre eni deo mladog stanovni{tva u ukupnoj populaciji, a 36

39 indirektno, dolazi do opadawa prirodnog prira{taja usled nedostatka reproduktivno sposobnog stanovni{tva. Pored ovakvog uticaja, ratovi uti~u i tako {to uzrokuju pomerawa stanovni{tva iz ratom zahva}enih podru~ja, tako dovode}i do posledica pomenutih prilikom razmatrawa uticaja migracija na promene u starosnoj strukturi. Iako se mo`e re}i da su ova dva vida uticaja ratova najzna~ajnija, treba pomenuti i psiholo{ke uticaje koji prvenstveno uti~u na promene u prirodnom prira{taju a indirektno i na starosnu strukturu. U psiholo{ke uticaje mogu se svrstati ose}aj nesigurne budu}nosti pojedinca, porodice i budu}eg potomstva. Nasuprot migracijama koje uti~u dvojako, i pozitivno i negativno, o~igledno je da ratovi imaju samo negativan uticaj na starosnu strukturu stanovni{tva. Na osnovu razli~itog udela pojedinih starosnih kontigenata u starosnoj strukturi ukupne populacije, mogu se razlikovati tri tipa starosne strukture: a) progresivni tip, predstavqen je populacijom kod koje u starosnoj strukturi stanovni{tva visoki udeo imaju lica 0-14 godina, a lica starija od 50 godina su zastupqena u malom procentu, ovakva populacija ima visok prirodni prirodni prira{taj i stalni porast stanovni{tva; b) stacionarni tip, kod ovog tipa svi starosni kontigenti imaju srazmeran udeo u ukupnoj populaciji, za ovakve populacije je karakteristi~no opadawe nataliteta i porast mortaliteta, kada mortalitet nadma{i natalitet starosna struktura prelazi u v) regresivni tip, koji se karakteri{e niskim udelom stanovni{tva do 14 godina, a u isto vreme visokom zastupqeno{}u lica starijih od 50 godina (A. Wertheimer-Baletić, 1982.). Starosna struktura neke populacije se naj~e{}e prikazuje grafi~ki u vidu tzv. starosne piramide u kojoj se kombinuju elementi starosne i polne strukture, tj. vr{i se prikaz starosne strukture mu{kog i `enskog dela stanovni{tva po starosnim kontigentima. Starosne piramide imaju razli~it izled u zavisnosti od tipa starosne strukture koji karakteri{e datu populaciju. Tako, piramida progresivnog tipa ima izgled piramide sa pro{irenim osnovom i nagla{eno su`enim vrhom. Nasuprot woj, piramida koja prikazuje regresivni tip, tj. stanovni{tvo koje je dospelo u demografsku starost ima u`u osnovu koja se pro{irava ka vrhu, odnosno ka starijim kontigentima. Pri tome ova piramida nije naj{ira na svom vrhu u kontigentu starijih od 80 ve} negde izme u sredine i vrha dok su vrednosti ka osnovi i vrhu sve ni`e. Kada govorimo o piramidama koje }e prikazati situacije izme u ove dve ekstremne vrednosti, one mogu imati razli~it oblik koji mo`e odstupati od piramide i pribli`avati se elipsi. Ovakva situacija va`i za nova naseqa koja su formirana oko nekih radnih punktova, npr. rudnika, gde je u~e{}e sredove~nog stanovni{tva veoma veliko (V. Krsti}, 2007). O~igledna je me uzavisnost izme u starosne strukture i drugih komponenti kretawa stanovni{tva. Starosna struktura povezana je i sa ekonomsko-socijalnim i prostornim razvojem odre enog podru~ja. Ovo proizilazi iz toga da ekonomska aktivnost stanovni{tva nije 37

40 uslovqena samo apsolutnim obimom populacije, ve} i wenim kvalitativnim karakteristikama gde je starosna struktura jedna od zna~ajnijih. Starosna struktura predstavqa fiziolo{ke okvire u kojiima se vr{i dru{tvena podela rada i diferencirawe stanovni{tva sa ciqem obavqawa raznih ekonomskih i socijalnih funkcija (M. Macura, 1958.). Iz svega ovoga proizilazi da je prou~avawe starosne strukture jedan od najzna~ajnijih aspekata demografskog prou~avawa neke populacije. Grafikon 3. Starosna piramida op{tine Ra`aw prema podacima popisa Kao {to se mo`e videti sa Grafikona 3, starosna piramide op{tine Ra`aw naju`a je u osnovi i postepeno se {iri kako se pribli`avamo kontigentima i godina, odavde se piramida ponovo su`ava pritom zadr`avaju}i ve}u {irinu od one u osnovi. Ne mo`emo re}i da starosna piramida op{tine Ra`aw predstavqa tipsku regresivnu ali na osnovu wenog izgleda mo`e se uo~iti tendencija prerastawa sada{we piramide u potpuni regresivni tip. Kontigenti koji ~ine zonu od 0-4 do godina imaju relativno proporcionalan udeo u populaciji tako da se mo`e re}i da starosna piramida ra`awske op{tine ima sli~nosti sa stacionarnim tipom. Me utim, stanovni{tvo starije od 50 godina je znatno brojnije od stanovni{tva mla eg od 20 godina, to je posledica niskog nataliteta, a samim tim i prirodnog prira{taja, migracija i sli~no. 38

41 8.2.1 Promene starosne strukture op{tine Ra`aw Na osnovu analize podataka o starosnoj strukturi stanovni{tva u periodu od do godine mogu}e je pratiti trendove promena u stawu starosne strukture u op{tini Ra`aw. Tabela 17. Stanovni{tvo po velikim starosnim grupama godine Stanovni{tvo prema starosti Ukupno preko 60 broj % broj % broj % broj % Nepozn ato R. Srbija , , , , C. Srbija , , , Okrug , , , ,3 431 Grad Ni{ , , , ,6 289 Ra`aw , , , ,5 17 Tabela 18. Stanovni{tvo po velikim starosnim grupama godine Stanovni{tvo prema starosti Ukupno preko 60 broj % broj % broj % broj % Nepozn ato R. Srbija , , C. Srbija , , , , Okrug , , , , Grad Ni{ , , , , Ra`aw , , , ,2 70 Tabela 19. Stanovni{tvo po velikim starosnim grupama godine Stanovni{tvo prema starosti Ukupno preko 60 broj % broj % broj % broj % Nepozn ato R. Srbija , , , , C. Srbija , , , Okrug , , , , Grad Ni{ , , , Ra`aw , , ,

42 Tabela 20. Stanovni{tvo po velikim starosnim grupama godine Stanovni{tvo prema starosti Ukupno preko 60 broj % broj % broj % broj % Nepozn ato R. Srbija , , , ,7 - C. Srbija , , , ,2 - Okrug , , , ,6 - Grad Ni{ , , , ,2 - Ra`aw , , , ,7 - Ako se posmatraju prilo`ene tabele mo`e se zakqu~iti da je starosna struktura op{tine Ra`aw nepovoqna. Ova nepovoqnost se ogleda u sve izra`enijem porastu udela stanovnika starijih od 60 godina; od 14,5%, preko 32,2% i 36,1% do 37,7% godine. U isto vreme smawuje se udeo mla ih kontigenata, pre svega stanovni{tva do 19 godina ~iji je udeo opao od 29,3%, preko 17,9% do 16,6% koliko je zabele`en na posledwa dva popisa. Pored ovih kontigenata, promene se zapa`aju i u ostalim, na primer, udeo lica starosti od 20 do 39 godina tako e bele`i pad od preko 1/3 u godini do 19,3% u godini. Kao glavni uzroci ovakvoj situaciji mogu se prepoznati nizak natalitet, visok mortalitet, migracije seoskog stanovni{tva i sli~no. Slika 7. Prose~na starost stanovni{tva naseqa op{tine Ra`aw prema popisu iz godine 40

43 8.2.2 Funkcionalni kontigenti Demografska analiza razli~itih aspekata populacije se zbog razli~itog ispoqavawa pojedinih uzro~no posledi~nih veza izme u strukture stanovni{tva i socio-ekonomskog razvoja ne vr{i za celu populaciju od jednom ve} se pojedini delovi posmatraju nezavisno. Na ovaj na~in izdvajaju se funkcionalni kontigenti u okviru starosne strukture analizom kojih se dolazi do preciznijih podataka za razliku od analize populacije kao celine. U zavisnosti od potrebe i tipa analize mogu se izdvojiti razli~iti kontigenti, npr. fertilni kontigent `enskog stanovni{tva, radni, vojni kontigent i drugi. U ovom radu }e posebna pa`wa biti posve}ena slede}im kontigentima: pred{kolski kontigent, {kolsko obrazovni kontigent i radni kontigent. Pred{kolski kontigent obuhvata deo populacije koji je predstavqen decom do 6 godina starosti. Na osnovu udela ovog kontigenta u ukupnoj populaciji mogu se vr{iti procene vezane za obnavqawe stanovni{tva. Tako, pove}awe udela pred{kolskog kontigenta zna~i poboq{awe starosne strukture dok wegovo smawewe uti~e na ubrzavawe procesa starewa stanovni{tva. Za detaqnije analize ovaj kontigent se mo`e podeliti na mawe: odoj~ad (deca do 365 dana `ivota), mala deca (1-3 godine) i pred{kolska deca (4-6 godina). Tabela 21. Kretawe kontigenta pred{kolske dece od do godine broj % broj % broj % broj % Okrug , , , ,1 Grad Ni{ , , , ,4 Ra`aw , , , ,4 Konstantno opadawe broja stanovnika karakteristika je ne samo ra`awske op{tine ve} i glavnine op{tina jugoisto~ne Srbije gde su izuzeci grad Ni{, op{tina Vrawe i Pre{evo (V. Krsti}, 2007). Pored smawewa broja stanovnika za ove op{tine karakteristi~no je i opadawe udela pred{kolskog kontigenta u ukupnom stanovni{tvu. Ako posmatramo stawe iz u odnosu na godinu, op{tina Ra`aw zabele`ila je opadawe broja pred{kolske dece za 63,3%. Me utim, op{tina Ra`aw je bila jedina op{tina jugoisto~ne Srbije koja je u periodu godine zabele`ila porast udela pred{kolskog kontigenta u odnosu na prethodni me upopisni period [kolsko obrazovni kontigent predstavqen je delom populacije starosti od 7 do 14 godina. Ovaj kontigent je starosno ograni~en godinama koje su zakonom predodre ene za poha awe osnovne {kole. Pre prikaza slede}e tabele potrebno je pomenuti da je kontigent dece {kolskog uzrasta u vreme popisa stanovni{tva godine ~inile baby boom generacije, odnosno generacije ro ene u kompenacionom periodu (od 1947 do godine). Kao posledica toga zabele`en je najve}i udeo 41

44 i apsolutni broj pripadnika ovog kontigenta u odnosu na ukupni broj stanovnika u posleratnom periodu. Tabela 22. Kretawe {kolsko obrazovnog kontigenta od do godine broj % broj % broj % broj % Okrug , , , ,4 Grad Ni{ , , , ,5 Ra`aw , , , ,1 Nakon pomenutog baby boom perioda opada kako broj tako i udeo {kolsko obrazovnog kontigenta u ukupnoj populaciji. Tako op{tina Ra`aw ima 978 stanovnika koji se mogu svrstati u {kolsko obrazovni kontigent {to je za 62,6% mawe od stawa godine. Vojislav Krsti} kao glavne uzroke opadawa udela {kolsko obrazovnog kontigenta navodi pre svega opadawe broja `ivoro ene dece u periodu od 1977 do godine kao i intenzivna migraciona kretawa. Daqe, godine ovaj broj nastavqa da opada i iznosi 734. Posmatrano za celu teritoriju jugoisto~ne Srbije, kontigent dece od 7 do 14 godina starosti bele`i apsolutni pad od 18,2 hiqade u odnosu na stawe utvr eno popisom godine. Ovo smawewe broja stanovnika je u pogledu tempa br`e od onog iz perioda godine. Tre}a grupa stanovni{tva, tj. funkcionalni kontigent predstavqen je stanovni{tvom koje je obuhva}eno zakonskim definicijama radno sposobnog stanovni{tva. Na osnovu toga, radni kontigent ~ini onaj deo populacije koji pripada starosnom dobu od 15 do 64 godina kada se govori o mu{kom stanovni{tvu i 15 do 59 kada je re~ o `enskom delu stanovni{tva. Tabela 23. Kretawe radnog kontigenta za 1961, 1991 i broj % broj % broj % broj % Okrug , , , ,9 Grad Ni{ , , ,7 Ra`aw , , , ,9 Iz prethodne tabele mo`e se do}i do zakqu~ka da je u posmatranom periodu udeo radnog kontigenta u ukupnom stanovni{tvu opadao. Me utim, ako se posmatra broj lica koja ~ine ovaj kontigent onda se mo`e zakqu~iti da je Ni{avski okrug godine zabele`io porast u odnosu na stawe iz godine da bi taj broj ponovo zabele`io blagi pad. U istom periodu grad Ni{ bele`i konstantni rast broja lica koja pripadaju ovom kontigentu pri tom bele`e}i pad u wegovom udelu. Ovo se obja{wava pove}awem udela stanovni{tva starijeg od 59 i 64 godina za `ensko i mu{ko stanovni{tvo respektivno. Op{tinu Ra`aw u ovom periodu karakteri{e kako 42

45 opadawe udela radnog kontigenta tako i apsolutnog broja lica pripadnika ovog kontigenta. Grafikon 4. Kretawe pred{kolskog, {kolsko obrazovnog i radnog kontigenta u op{tini Ra`aw za godine 1961, 1991, 2002 i Posmatraju}i Grafikon 4 lako je uo~qivo smawewe sva tri kontigenta u posmatranom periodu. Indeks starosti predstavqa jedan od najva`nijih pokazateqa stawa vezanog za starosnu strukturu odre ene populacije. Indeks starosti predstavqa odnos broja lica starijih od 60 godina prema broju lica mla ih od 20 godina. Ovaj indeks je va`an pre svega zbog toga {to pokazuje proporciju odnosa starog i mladog stanovni{tva, kao kriti~na vrednost uzima se 0,4, pri ~emu ve}e vrednosti od ove govore da je nposmatrano stanovni{tvo u procesu demografskog starewa (S. Kico{ev, P. Golubovi}, 2002). Tabela 24. Indeks starosti op{tine Ra`aw Republika Srbija 0,28 0,38 0,39 0,53 1,01 1,24 Centralna Srbija 0,29 0,43 0,48 0,7 1,03 1,27 Ni{avski okrug 0,3 0,47 0,55 0,81 1,16 1,39 grad Ni{ 0,24 0,33 0,37 0,61 0,95 1,19 op{tina Ra`aw 0,49 0,94 1,28 1,8 2,17 2,26 Iz prilo`ene tabele se mo`e izvesti zakqu~ak da op{tina Ra`aw prati trend koji vlada na teritoriji ~itave Republike, tj. bele`i pove}awe udela stanovni{tva starijeg od 60 godina u odnosu na stanovni{tvo mla}e od 20 godina. Proces pove}awa udela starog 43

46 stanovni{tva se ne odvija istim intenzitetom na svim teritorijalno administrativnim obuhvatima, na primer, grad Ni{ je imao indeks starosti za 0,25 mawi od onog u op{tini Ra`aw, 50 godina kasnije op{tina Ra`aw ima za 1,07 ve}i indeks starosti Stadijumi demografske starosti O stadijumu demografske starosti neke teritorije saznajemo na osnovu prethodne analize starosne strukture pomenute teritorije. Utvr ivawe stadijuma demografske starosti za neku teritoriju a u vi{e me usobno povezanih vremenskih perioda poma`e pri utvr ivawu trenutne lokacije date teritorije na putu od rane ka najdubqoj demografske starosti. Za utvr ivawe stadijuma demografske starosti koristi se procentualni odnos odre enih starosnih kontigenata, i to: a) stanovni{tvo do 20 godina b) stanovni{tvo do 40 godina v) stanovni{tvo starije od 60 godina, kao i prose~na starost stanovni{tva i indeks starewa. Tabela 25. Stadiumi demografske starosti i kriterijumi za wihovo odre ivawe Stadijumi demografske starosti Prose~na starost Indikatori demografske starosti stanovni{tva Mla i od Mla i od 60+ u % 20 g. u % 40 g. u % Indeks starewa 1. Rana demografska starost do do 4 do 0,07 2. Demografska starost ,07-0,14 3. Demografska zrelost ,14-0,28 4. Prag demografske starosti ,28-0,5 5. Demografska starost ,5-0,83 6. Duboka demografska starost ,83-1,25 7. Najdubqa demografska starost 45 + do 20 do ,25 + U tabelama koje slede bi}e prikazani parametri na osnovu kojih je analiziran proces starewa i dostignut stadijum demografske starosti za 1961, 1981, 1991 i godinu. 44

47 Tabela 26. Stanovni{tvo prema stadijumu demografske starosti godine Indikator Stanovni{tvo % indeks starewa Stadijum demografske starosti prema kriterijumu Ni{avski okrug 32,5 60,8 10,3 0,3 IV IV IV IV IV grad Ni{ 34,8 72,3 8,5 0,24 IV III III IV III-IV Ra`aw 29, ,4 0,49 V IV IV IV IV-V Tabela 27. Stanovni{tvo prema stadijumu demografske starosti godine Indikator Stanovni{tvo % indeks starewa Stadijum demografske starosti prema kriterijumu Ni{avski okrug 25,8 55,3 14,4 0,55 V V IV V IV-V grad Ni{ 27, ,5 0,37 V IV III IV III-IV-V Ra`aw 18,8 42,7 24,1 1,28 VII VII VI VII VI-VII Tabela 28. Stanovni{tvo prema stadijumu demografske starosti godine Indikator Stanovni{tvo % indeks starewa Stadijum demografske starosti prema kriterijumu Ni{avski okrug 24,5 51,5 19,8 0,81 V V V V V grad Ni{ 26,1 55,1 15,9 0,61 V V V V V Ra`aw 17,9 39,4 32,2 1,8 VII VII VII VII VII Tabela 29. Stanovni{tvo prema stadijumu demografske starosti godine Indikator Stanovni{tvo % indeks starewa Stadijum demografske starosti prema kriterijumu Ni{avski okrug 19,1 45,4 26,7 1,4 VII VII VI VII VI-VII grad Ni{ 19,6 47,5 24,1 1,22 VI VII VI VI VI-VII Ra`aw 16,6 35,9 37,7 2,26 VII VII VII VII VII Na osnovu podataka iz tabela mo`e se zakqu~iti da je stanovni{tvo ~itavog Ni{avskog okruga u posmatranom periodu u kontinuiranom procesu starewa. Ako se analiziraju odnosi stadijuma demografske starosti izme u op{tine Ra`aw, grada Ni{a i Ni{avskog okruga u posmatranim periodima, mo`e se uo~iti pravilo da je op{tina Ra`aw gotovo u svim periodima bila najmawe za jedan korak ispred okruga na putu ka najdubqoj demografskoj starosti, dok je u isto vreme grad Ni{, uglavnom, bio za jedan stepen mla i od ostatka okruga. U posledwa dva posmatrana perioda (za i godinu), a delimi~no i u prethodnom grad Ni{ po~iwe da se izjedna~ava sa ostalim op{tinama koje su sada ve} u VI i VII stadijumu demografske starosti. 45

48 Grafikon 5. Op{tine Ni{avskog okruga prikazane u kombinaciji sa stadijumom demografske starosti prema kriterijumima 12 Osnovni uzroci ovakvog stawa u op{tini Ra`aw, ali i u drugim op{tinama, jesu opadawe prirodnog prira{taja, a samim tim i smawewe udela mladog stanovni{tva u ukupnoj polulaciji; pored prirodnog prira{taja, ovakvo stawe je posledica i ekonomske nesamostalnosti mladih, nezaposlenosti i drugih faktora koji uti~u i na pojavu migracija, tj. odlaska uglavnom mla eg dela stanovni{tva iz oblasti koje ne zadovoqavaju wihove potrebe u one oblasti, naj~e{}e sredi{ta op{tina ili okruga, koje }e im pru`iti mogu}nost zadovoqewa potreba. 12 Kriterijumi su raspore eni na slede}i na~in gorwa leva ~etvrtina predstavqa kriterijum udela stanovni{tva mla eg od 20 godina, sledi kriterijum udela stanovni{tva mla eg od 40 godina u gornwem desnom uglu, zatim udeo starijih od 60 godina i na kraju kriterijum indeks starosti u dowem desnom uglu. 46

49 8.3 Socioekonomske strukture stanovni{tva Ekonomska aktivnost predstavqena je me uzavisno{}u triju faktora, to su: a) sredstva za rad sa istorijski odre enim tehni~ko tehnolo{kim karakteristikama b) predmeti rada koji su delo prirode i stanovni{tva kao proizvo a~a i potro{a~a i v) ~inioci uspostavqawa dru{tvenih odnosa u proizvodwi ekonomskih dobara (V. Krsti}, 2007). Stanovni{tvo se prema ulozi koju ima u ekonomskom `ivotu mo`e da podeli na ekonomski aktivno i ekonomski neaktivno stanovni{tvo, gde neaktivno stanovni{tvo mo`e da bude ono sa li~nim prihodima ili izdr`avano. Razli~iti faktori uti~u na disproporciju i promene u odnosu ove dve kategorije; privredni razvoj je, na primer, od kqu~nog uticaja na promene u okviru ekonomske strukture. Me utim, sam privredni razvoj predstavqa kompleksnu i dinami~nu pojavu koja je uslovqena ogromnim brojem faktora. Izme u ostalih, na privredni razvoj uti~e kretawe i struktura radne snage kao jedan od faktora. Ovo govori o kompleksnoj me uzavisnosti ova dva pojma, ekonomske strukture i privrednog razvoja, tako da promene u okviru jednog od wih imaju posledice koje }e se odraziti na ovaj ili onaj na~in u u okviru drugoga Aktivno stanovni{tvo Kao {to je ve} pomenuto, stanovni{tvo se u okviru socioekonomske strukture mo`e da podeli na aktivno stanovni{tvo, lica sa li~nim prihodima i izdr`avano stanovni{tvo. Definicija aktivnog stanovni{tva zasniva se na koncepciji raspolo`ive radne snage koja podrazumeva obuhvat lica oba pola koja ~ine ponudu radne snage. Na osnovu navedenog, aktivno stanovni{tvo predstavqeno je licima od 15 godina i starijim koja obavqaju zanimawe, kao i nezaposlena lica koja tra`e posao ili koja su privremeno prekinula obavqawe zanimawa zbog odslu`ewa vojnog roka i sl. Pod zanimawem se podrazumeva obavqawe razli~itih vrsta poslova u ciqu sticawa sredstava za `ivot. Drugu kategoriju u okviru socioekonomske strukture predstavqaju lica sa li~nim prihodima. Izvo ewe kontigenta lica sa li~nim prihodima i kontigenta izdr`avanih lica iz kontigenta neaktivnog stanovni{tva izvr{eno je iz razloga lak{eg i boqeg sagledavawa socioekonomske situacije u dru{tvu koje bi bilo ote`ano pre a{wom dihotomnom podelom na aktivno i neaktivno stanovni{tvo. Lica sa li~nim prihodima predstavqena su delom populacije koji ne pripada kontigentu aktivnih lica ali koji imaju sredstva za `ivot u vidu 47

50 penzija, prihoda od imovine (davawa u zakup) i sli~no (socijalna pomo}, invalidnina, alimentacija i drugo). Izdrzavana lica predstavqaju posledwi kontigent socioekonomske podele stanovni{tva i wega ~ine lica koja nemaju sopstvena primawa, a samim tim ni sredstava za `ivot, te ih stoga izdr`avaju ~lanovi porodice ili familije (roditeqi, ro aci) ili druga lica. Ovaj kontigent ~ine aci, studenti, deca, doma}ice, osobe bez penzije, lica nesposobna za rad, nezaposleni i drugi. U analizi stanovni{tva po kriterijumu socioekonomske aktivnosti mogu se koristiti podkriterijum rada, pri ~emu imamo aktivno i neaktivno stanovni{tvo, i podkriterijum prihoda, gde imamo samostalno i izdr`avano stanovni{tvo. Tabela 30. Pregled promena u socioekonomskim kontigentima Ni{avskog okruga, grada Ni{a i op{tine Ra`aw za popisne godine od Ni{avski okrug Grad Ni{ Ra`aw Popis Aktivno Lica s li~nim prihodima Izdr`avano broj stopa 13 broj stopa broj stopa , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,8 13 Stopa aktivnog stanovni{tva, lica sa li~nim prihodima i izdr`avanog stanovni{tva (u daqem tekstu stopa) predstavqa procentualni udeo pomenute kategorije u okviru ukupne populacije, izra~unava se po obrascu pa=(pa:p) 100, gde Pa predstavqa ukupno aktivno (ili sa prihodima ili izdr`avano) stanovni{tvo, a P ukupno stanovni{tvo. Stopa se mo`e ra~unati posebno za mu{ko ili `ensko stanovni{tvo ili za odre ene starosne kontigente, privredne delatnosti i sli~no. 14 Prilikom ra~unawa broja lica sa li~nim prihodima preko rezultata popisa godine, u lica sa li~nim prihodima svrstane su samo kategorije penzioneri i lica sa prihodima od imovine, u ovaj broj nisu ura~unati studenti sa stipednijama niti kategorija lica sa prihodima koja su deo kategorije ostalo (vidi 14). 15 Prilikom ra~unawa broja izdr`avanih lica preko rezultatapopisa godine, u ovaj broj svrstane su samo kategorije deca mla a od 15 godina, u~enici/studenti, lica koja obavqaju samo ku}ne poslove u svom doma}instvu i ostalo, pritom iz kategorije koja obuhvata studente nisu izuzeta lica sa stipendijom, koja bi spadala u lica sa li~nim prihodima, usled nedostatka podataka; tako e, kategorija ostalo predstavqa broj lica koje nije bilo mogu}e razvrstati u neku od prethodnih kategorija ekonomski neaktivnih (npr. deca starija od 14 godina koja se ne {koluju i ne tra`e posao, lica nesposobna za rad, lica koja su se u referentnom periodu nalazila na izdr`avawu kazne zatvora ili mere pritvora i sli~no, ova lica su svrstana u izdr`avana iako ona to ne moraju nu`no biti sva. 48

51 Promene u kontigentu radno aktivnog stanovni{tva uzrokovane su kako demografskim tako i socioekonomskim faktorima. U prvu grupu faktora spadaju kretawe ukupnog stanovni{tva i polno-starosna struktura, bra~no stawe i nivo fertiliteta. U socioekonomske faktore spadaju struktura privrede (odnos primarnog prema ostalim sektorima delatnosti), sistem {kolstva i stepen obuhvatnosti omladine {kolovawem, radno zakonodavstvo, politi~ki uslovi, tradicija i sli~no. Iz prethodne tabele mo`e se zakqu~iti da je za op{tinu Ra`aw ali i za ostala posmatrana podru~ja karakteristi~no opadawe udela aktivnog stanovni{tva, a u isto vreme i porast lica sa li~nim prihodima. Ako se posmatra godina pojave trenda opadawa udela aktivnog stanovni{tva, ona je za op{tinu Ra`aw daleko ranija od onih za teritorije Ni{avskog okruga i grada Ni{a. Za op{tinu Ra`aw trend opadawa aktivnog stanovni{tva vlada u celom posmatranom periodu dok je po~etak ovog trenda u Okrugu i na teritoriji grada Ni{a uo~qiv preko promena izme u popisnih godina i U isto vreme broj lica sa li~nim prihodima na teritoriji Okruga raste u ~itavom periodu; takva situacija je i na teritoriji grada Ni{a, gde je samo godine zabele`en blagi pad u wihovom broju, kao i na teritoriji op{tine Ra`aw gde je, tako e, prema podacima dobijenim iz rezultata popisa godine u pomenutoj godini zabele`en pad 16. Porast broja lica svrstanih u ovaj kontigent mo`e se objasniti demografskim stadijumom starosti u kojem se nalaze posmatrane teritorije, tj. udelom starijeg, penzionerskog stanovni{tva 17. Ako analiziramo promene zapa`ene u kategoriji izdr`avanih lica uporedo sa udelom stanovni{tva do 19 godina, mo`e se zakqu~iti da je opadawe kontigenta izdr`avanog stanovni{tva povezano sa starewem populacije, odnosno opadawem udela mladog stanovni{tva (deca, aci i delom studenti) u ukupnoj populaciji Razlika izme u podataka za lica sa li~nim prihodima za prethodnu popisnu godinu i posmatranu nije velika, a kao {to je napomenuto ranije u lica sa prihodima nije ura~unat odre en broj lica svrstanih u kategoriju izdr`avanih, tako da je mogu}a gre{ka u ra~unawu, tj. mogu}e je da ni u godini nije do{lo do promene u trendu rasta broja lica sa li~nim prihodima. 17 Lica sa li~nim prihodima podrazumevaju, kao {to je pomenuto, penzionere, lica koja izdaju imovinu u zakup, studente sa stipendijama i sli~no, po{to je udeo studenata sa stipendijama i lica koja daju imovinu u zakup veoma mali, opravdano je zakqu~iti da je pove}awe broja lica sa li~nim prihodima direktno proporcijalno porastu broja penzionera, tj. lica starijih od 59 odnosno 64 godine. 18 Ako posmatramo tabele 16, 17, 18 i 19 uporedo sa tabelom 29 i uporedimo kontigente 0-19 godina iz prvih sa kontigentom izdr`avanih u drugoj tabeli, mo`e se zakqu~iti da lica od 0 do 19 godina, dakle deca, aci i delom studenti, ~ine u svakom posmatranom periodu oko 2/3 izdr`avanih lica; na osnovu toga, promene u ovom starosnom kontigentu se mogu smatrati glavnim uzro~nikom promena u kontigentu izdr`avanih. Pritom ne treba zanemariti i preostalu tre}inu koju ~ine lica koja obavqaju samo ku}ne poslove u svom doma}instvu i radno nesposobna lica. 49

52 8.3.2 Ekonomski neaktivno stanovni{tvo Kontigent neaktivnog stanovni{tva ~ine, kao {to je ve} re~eno, dve grupe, lica sa li~nim prihodima i izdr`avana lica. Lica sa li~nim prihodima su predstavqena najve}im delom penzionerima, tj. licima koja ne obavqaju zanimawe ali imaju primawa na osnovu prethodno obavqanog zanimawa, i licima koja imaju prihode od izdavawa imovine, kao i primaoci stipendija, alimentacija i sli~no. Na drugoj strani imamo izdr`avano stanovni{tvo u koje spadaju lica bez ikakvih primawa ili sa primawima koja su nedovoqna za samostalan `ivot, tj. lica koja zavise od primawa drugih lica; tu spadaju deca, aci, studenti, lica koja obavqaju samo ku}ne poslove u svom doma}instvu tzv. doma}ice, lica nesposobna za rad i sli~no. Grafikon 6. Udeo pojedinih kategorija u socioekonomskoj strukturi stanovni{tva Jugoisto~ne Srbije za godinu (levo) i godinu (desno). Grafikon 7. Udeo pojedinih kategorija u socioekonomskoj strukturi stanovni{tva Ni{avskog okruga za godinu (levo) i godinu (desno). Grafikon 8. Udeo pojedinih kategorija u socioekonomskoj strukturi stanovni{tva grada Ni{a za godinu (levo) i godinu (desno). 50

53 Grafikon 9. Udeo pojedinih kategorija u socioekonomskoj strukturi stanovni{tva op{tine Ra`aw za godinu (levo) i godinu (desno) Aktivno stanovni{tvo prema delatnosti Struktura aktivnog stanovni{tva prema delatnosti podrazumeva pregled stanovni{tva u zavisnosti od obavqanih zanimawa, tj. od delatnosti kojoj ta zanimawa pripadaju. Ova struktura zavisi od stepena socio-ekonomskog razvoja i strukturnih karakteristika privrede odre enog podru~ja. Tokom vremena dolazi do pove}awa stepena socioekonomskog razvoja, do razvoja tehnike i tehnologije rada, do promena potreba dru{tva i sli~no, a sve to dovodi do promena u strukturi privrede {to daqe vodi ka promenama u strukturi aktivnog stanovni{tva prema delatnosti. Kako se kroz istoriju u ovoj strukturi mewao odnos zastupqenosti pojedinih delatnosti od dominacije primarnih u predindustrijskom periodu, preko ekspanzije sekundarnih, sve do modernih zajednica u kojim dominiraju tercijarne delatnosti, mo`e se zakqu~iti da je struktura aktivnog stanovni{tva prema delatnosti bitan pokazateq stawa i promene nivoa ekonomskog razvoja (N. Radu{ki 1995). Za ekonomski nerazvijene zemqe, po pitawu strukture aktivnog stanovni{tva prema delatnostima, glavna karakteristika je dominacija primarnog sektora, tj. najve}e zapo{qewe stanovni{tva u poqoprivredi. Vremenom, sa razvojem privrede, po~iwe sve ve}a zastupqenost sekundarnih delatnosti, tj. industrije pri ~emu udeo poqoprivrede u ukupnom dohotku opada. Na kraju, na stepenu najrazvijenijih zemaqa udeo poqoprivrede i industrije postaje sve mawi a udeo tercijarnih delatnosti sve vi{e preuzima primat u ukupnom dohotku. Ove promene se mogu uzeti kao jasan pokazateq stepena privrednog razvoja na nekoj teritoriji (S. Bubalo, A. Ivkov, 2005). Vladimir \uri} opisuje etape ovih promena kao: supsistani~ne (arhai~ne) zajednice sa tradicionalnom orijentacijom ka primarnim delatnostima, prelazne (tranzicione) zajednice sa ekspanzijom sekundarnih delatnosti i moderne zajednice sa ekspanzijom tercijarnih delatnosti (V. \uri}, citirano iz rada V. Krsti}a, 2007). 51

54 Tabela 31. Uporedni pregled strukture aktivnog stanovni{tva prema delatnostima za popisne godine 1961, 1991 i Ni{avski okrug Ukupno Primarni sektor Sekundarni sektor Tercijarni sektor broj broj % broj % broj % , , ,1 Grad Ni{ , , ,7 Ra`aw , , ,7 Ni{avski okrug , , ,5 Grad Ni{ , ,3 Ra`aw , , ,4 Ni{avski okrug , , ,5 Grad Ni{ , , ,7 Ra`aw , ,8 Posmatrawem prethodne tabele mo`e se uo~iti da je udeo primarnog sektora u Okrugu kao i na teritroriji grada Ni{a u posmatranom periodu opao na 1 / 4 i 1 / 8 respektivno, dok je udeo sekundarnog sektora uve}an za oko 100% u prvom periodu, a kasnije bele`i mali pad. Udeo tercijarnog sektora je uve}an skoro tri puta za teritoriju okruga i skoro dva puta za teritoriju grada Ni{a. Ovakve promene, smawewe udela primarnog sektora preko porasta i naknadnog opadawa udela sekundarnog sektora, kao i porast udela delatnosti tercijarnog sektora karakteristike su socioekonomskog i privrednog razvoja. Me utim, ako se pogleda bilo koji period od posmatrana tri, a pri tom se obrati pa`wa na cifre vezane za grad Ni{ i Ni{avski okrug, mo`e se zakqu~iti da grad Ni{ predstavqa ta~ku koncentracije tog razvoja. Do ovog zakqu~ka dolazi se tako {to grad Ni{ u~estvuje u udelu primarnog sektora Okruga sa jako malim brojem stanovnika, koji se, ako posmatramo kasnije periode sve vi{e pribli`ava udelu mawih op{tina, poput op{tine Ra`aw; u isto vreme, stanovni{tvo grada Ni{a zapo{qeno u delatnostima sekundarnog sektora predstavqa 68% ukupnog stanovni{tva Okruga koje je zapo{qeno u ovim delatnostima (1961), 80% (1991) i 68% (2002). Od ukupnog broja zapo{qenih u delatnostima tercijarnog sektora okruga grad Ni{ je u~estvovao sa 71%, sa 83% i sa 80%. Na drugoj strani, ako se posmatra stawe u op{tini Ra`aw, tako e, mogu da se zapaze sli~ne tendencije ali znatno maweg intenziteta. Tako je udeo zapo{qenih u primarnom sektoru opao od do sa 89 na 59%, udeo zapo{qenih u sekundarnom sektoru je porastao u istom periodu sa 3,6 na 19,2%, a udeo onih zapo{qenih u tercijarnom sektoru je tako e porastao od 6,7 na 21,8%. Pri tome, ovde 52

55 treba voditi ra~una o obuhvatu procenta jer 10% zapo{qenih ne odgovara istoj procentualnoj vrednosti godine. Tako na primer 76,5% zapo{qenih u primarnom sektoru postaje vi{e od 100% ukupno zapo{qenih na teritoriji Op{tine. Uprkos problemu opadawa aktivnog stanovni{tva, na teritoriji op{tine Ra`aw vlada trend pove}awa udela sekundarnih i tercijarnih delatnosti u ukupnoj privredi, ali, za razliku od teritorije Okruga i grada Ni{a, op{tina Ra`aw ima daleko ve}i udeo onih koji su zapo{qeni u primarnom od broja zapo{qenih u sekundarnom i tercijarnom sektoru. Ovo ukazuje da op{tina Ra`aw pripada ekonomski nerazvijenim op{tinama u kojima razvoj privrede ide sporim korakom u odnosu na sredi{te okruga, u ovom slu~aju grad Ni{ Poqoprivredno stanovni{tvo Podela stanovni{tva na poqoprivredno i nepoqoprivredno predstavqa jo{ jedan bitan aspekat ekonomske strukture stanovni{tva. Dru{tva na razli~itim stepenima razvoja imaju razli~ite odnose ove dve kategorije stanovni{tva, gde je za dru{tva na ve}em stepenu razvoja karakteristi~na pojava deagrarizacije, tj. sve ve}eg prelaska poqoprivrednog stanovni{tva u nepoqoprivredno. Ova pojava ide uporedo sa tehnolo{kim progresom i ekonomskim razvojem, pri tome na wu ne deluje samo porast proizvodwe u nepoqoprivrednim delatnostima, ve} i tehnolo{ke inovacije koje nalaze primenu u poqoprivredi i samim tim smawuju zahteve za radnom snagom u ovoj delatnosti. Pored navedenog postoje dve grupe teorija koje sa dva razli~ita aspekta posmatraju proces deagrarizacije. Po R. Pejanovi}u to su sociolo{ke i ekonomske grupe teorija; prva govori o industrijalizaciji kao razara~u seoskih zajednica u smislu proizvodnih jedinica i kao glavnom pokreta~u poqoprivrednog stanovni{tva na prelaz u nepoqoprivredne delatnosti usled mogu}nosti vo ewa lep{eg, lak{eg i bogatijeg `ivota. Na drugoj strani imamo ekonomsku grupu teorija koje osnovni pokreta~ procesa deagrarizacije vide u niskoj produktivnosti i dohocima koji se ostvaruju uz te{ke uslove rada u poqoprivredi (R. Pejanovi}, citirano iz rada V. Krsti}a 2007). Proces deagrarizacije se odvija prema odre enim zakonitostima: a) U po~etnoj fazi deagrarizacija je posledica direktnog prelaska nekvalifikovane radne snage u neagrarne delatnosti, u kasnijim fazama ekonomskog razvoja proces deagrarizacije se odvija posredstvom {kolovawa. Ova dva tipa deagrarizacije nazivaju se jo{ direktnom i indirektnom deagrarizacijom respektivno. b) Opadawe relativnog u~e{}a poqoprivrednog stanovni{tva u ukupnom ne mora biti posledica wegovog apsolutnog smawewa. U po~etnoj fazi ekonomskog razvoja, poqoprivredno stanovni{tvo 53

56 apsolutno raste, {to zna~i da je wegovo relativno opadawe rezultat br`eg apsolutnog pove}awa neagrarnog stanovni{tva. v) Uporedo sa smawewem udela poqoprivredne u ukupnoj radnoj snazi, smawuje se i udeo poqoprivrede u dru{tvenom proizvodu (A. Wertheimer-Baletić, 1982.). Tabela 32. Kretawe udela agrarnog stanovni{tva u ukupnoj populaciji Ni{avskog okruga, teritorije grada Ni{a i op{tine Ra`aw za popisne godine od do Ukupno stanovni{tvo 1961 Poqoprivredno stanovni{tvo broj % Ni{avski okrug ,6 Grad Ni{ ,5 Op{tina Ra`aw , Ni{avski okrug ,4 Grad Ni{ ,6 Op{tina Ra`aw , Ni{avski okrug ,2 Grad Ni{ ,3 Op{tina Ra`aw , Ni{avski okrug ,7 Grad Ni{ ,4 Op{tina Ra`aw , Ni{avski okrug ,9 Grad Ni{ Op{tina Ra`aw ,6 U Republici Srbiji proces deagrarizacije je bio najintenzivniji posle Drugog Svetskog rata, tada je sa ubrzanim razvojem industrije i drugih nepoqoprivrednih delatnosti odnos poqoprivrednog prema nepoqoprivrednom stanovni{tvu naru{en u korist nepoqoprivrednog. Centralna Srbije je imala 67,2% poqoprivrednog stanovni{tva, 19 Podaci dobijeni analizom rezultata popisa godine dati su samo za stanovni{tvo prisutno u zemqi a ne za ukupno popisano stanovni{tvo 54

57 da bi imala 10,4%. Op{tine Ni{avskog okruga su pratile trend koji je vladao u ovom periodu u zemqi. Prema popisu iz sve op{tine Okruga, sem Ni{a, su imale vi{e od polovine poqoprivrednog stanovni{tva, od tih op{tina Gaxin Han, Mero{ina, Ra`aw i Svrqig imale su ga preko 80%. Nakon deset godina, za vreme slede}e popisne godine, zabele`eno je daqe opadawe agrarnog stanovni{tva, uprkos tome ~etiri pomenute op{tine su i daqe imale ve}i udeo agrarnog stanovni{tva u odnosu na neagrarno. Daqe, godine, samo dve op{tine Okruga imaju udeo agrarnog stanovni{tva preko 50%, te op{tine su Ra`aw i Gaxin Han. Ovaj udeo nastavqa da opada i u narednih deset godina da bi te godine samo op{tina Ra`aw imala preko 50% agrarnog stanovni{tva. Prema rezultatima popisa iz godine udeo agrarnog stanovni{tva je jo{ mawi sa najvi{e poqoprivrednog stanovni{tva u op{tini Ra`aw 31,2%, a najmawe na teritoriji grada Ni{a 2%. 8.4 [kolsko-obrazovna struktura stanovni{tva Posmatrawe socioekonomskih odnosa u okviru populacije nije mogu}e vr{iti bez osvrta na {kolsko-obrazovnu strukturu stanovni{tva. Ako se analiza socioekonomske strukture vr{i nezavisno od analize {kolsko-obrazovne strukture dobi}e se podaci koji }e biti jednodimenzionalni. Me utim, sa uzimawem u ubzir strukture stanovni{tva prema obrazovnim kriterijumima u sada{wosti i wenom uporedbom sa situacijom u pro{losti mo`e se izvesti zakqu~ak o socio-ekonomskom razvoju date populacije. Prema tome, {anse napretka jednog naroda ravne su stepenu wene sposobnosti da sa svetom korespondira na poqu nauke i tehnike {to je daqe odre eno op{tim nivoom obrazovawa ukupnog stanovni{tva (V. Krsti} 2007) Pismenost [kolsko-obrazovna struktura obuhvata struktuirawe stanovni{tva prema kriterijumu pismenosti i prema kriterijumu zavr{enog stepena formalnog obrazovawa. Kao op{ti stepen obrazovawa i preduslov daqeg napretka u wemu, pismenost je prvi kriterijum koji se posmatra prilikom analize i prezentovawa {kolsko-obrazovne strukture. Pod pismenim osobama podrazumevaju se lica stara 10 i vi{e godina koja znaju da ~itaju i pi{u. Prilikom analize podataka dobijenih preko rezultata posleratnih popisa, treba pomenuti da se u svim popisnim godinama osim kao pismeno lice ra~unalo svako lice sa vi{e od tri razreda osnovne {kole. U pismena lica uvrstavana su i lica sa mawe razreda osnovne {kole ukoliko su u vreme popisa znala da napi{u i pro~itaju kratak tekst u vezi sa svakodnevnim `ivotom. Pitawa su postavqana svim licima starijim od deset godina. 55

58 Tabela 33. Uporedni pregled udela nepismenih u ukupnom stanovni{tvu starom deset i vi{e godina za popisne 1961, i godinu. Centralna Srbija Ni{avski okrug ukupno broj nepismenih % nepismenih svega % mu{ko `ensko mu{ko `ensko , , ,1 35,4 Grad Ni{ , ,4 25 Ra`aw , ,8 45,2 Centralna Srbija Ni{avski okrug , ,1 6, ,3 6,6 Grad Ni{ , ,7 3,4 Ra`aw ,5 12,2 Centralna Srbija Ni{avski okrug , ,7 3, ,7 3,2 Grad Ni{ , ,5 1,8 Ra`aw , ,9 6,5 Grafikon 10. Udeo nepismenih u ukupnom stanovni{tvu starom 10 i vi{e godina po op{tinama Ni{avskog okruga prema popisu iz godine. 56

59 Grafikon 11. Udeo lica bez {kolske spreme i sa nepotpunim osnovnim obrazovawem u ukupnom stanovni{tvu starijem od 15 godina po op{tinama Ni{avskog okruga prema popisu iz godine Na osnovu podataka prikazanih u tabeli 32 mogu se izvesti dva generalna zakqu~ka {to se ti~e pismenosti. Prvo, udeo nepismenih opada drasti~no od prve posmatrane godine do posledwe, taj pad iznosi 89% za centralnu Srbiju i Ni{avski okrug, 86% za grad Ni{ i 93% za op{tinu Ra`aw. Drugo, nepismenost je daleko ve}a kod `ena, {to prati trend koji va`i na teritoriji cele Srbije, ali udeo nepismenog `enskog stanovni{tva tako e bele`i pad. Procenat nepismenog `enskog stanovni{tva opao je za 89% na teritoriji centralne Srbije i Ni{avskog okruga, 86% za grad Ni{ i 92% za op{tinu Ra`aw 20. Izme u dve posledwe popisne godine udeo nepismenih je opao za 47% na teritoriji centralne Srbije, 50% na teritoriji Ni{avskog okruga, 44% na teritoriji grada Ni{a i 56% u op{tini Ra`aw. Smawewe udela nepismenih ima dva osnovna uzroka; prvo, broj nepismenih opada usled obaveznosti osnovnog obrazovawa, a u isto vreme, broj nepismenih opada usled umirawa kontigenta starijeg stanovni{tva kome prete`no nepismeni i pripadaju. 20 Vrednosti procenata su zaokru`ene 57

60 Bez {kolske spreme ili sa nepotpunim obrazovawem Osnovno obrazovawe Sredwe obrazovawe Vi{e obrazovawe Visoko obrazovawe Bez {kolske spreme ili sa nepotpunim obrazovawem Osnovno obrazovawe Sredwe obrazovawe Vi{e obrazovawe Visoko obrazovawe Bez {kolske spreme ili sa nepotpunim obrazovawem Osnovno obrazovawe Sredwe obrazovawe Vi{e i visoko obrazovawe Bez {kolske spreme ili sa nepotpunim obrazovawem Osnovno obrazovawe Sredwe obrazovawe Vi{e obrazovawe Visoko obrazovawe [kolska sprema Prilikom analize {kolsko-obrazovne strukture stanovni{tva neke terirorije, pored pismenosti kao drugi kriterijum struktuirawa stanovni{tva uzima se {kolsko sprema. Struktura stanovni{tva prema {kolskoj spremi, tj. dostignutom nivou obrazovawa posmatra se uporedo za razli~ite periode vremena, naj~e{}e razli~ite popisne godine, sa ciqem pra}ewa dinami~kih promena kojim je ova struktura podlo`na. Za vreme ranijih popisa kori{}ena je druga~ija metodologija od one kori{}ene u nekoliko posledwih, tj. pre a{wim popisima su obuhva}ene sve osobe starije od deset godina a popisom iz 1981, 2002 i godine obuhva}ena su lica starija od 15 godina. Iz ovog razloga }e podaci u narednoj tabeli biti me usobno delimi~no neuporedivi, i to, pre svega, {to se ti~e stanovni{tva bez osnovnog obrazovawa. Tabela 34. Uporedni pregled strukture stanovni{tva prema {kolskoj spremi za popisne godine 1961, 1981, 2002 i Ni{avski okrug 83,8 6,2 8,9 1,4 41,8 19,5 26,6 2,5 3,3 Grad Ni{ 72,6 8,8 16,1 2,5 33,3 21,3 36,5 3,6 5,3 Ra`aw 95,6 2,1 2 0,3 78,9 12,6 7,2 0,7 0, Ni{avski okrug 22,3 22,6 40,1 4,7 7,4 13,5 18,7 49,4 6,3 11,6 Grad Ni{ 4,5 19,1 43,5 5,6 10 7, ,8 7,6 15,3 Ra`aw 51,2 24,7 20,1 1,8 1,2 37, ,2 2,5 2,2 Iz prethodne tabele mo`e se uo~iti trend umawewa broja lica bez {kolske spreme i sa nepotpunim osnovnim obrazovawem koji vlada na teritoriji ~itavog okruga. Me utim, intenzitet tog umawewa varira u zavisnosti od posmatrane teritorije, broja stanovnika, starosne 21 U tabelarnom prikazu za godine 2002 i nisu dati procenti za kategoriju nepoznato 58

61 strukture i udela poqoprivrednog stanovni{tva u ukupnoj populaciji. U isto vreme, paralelno sa umawewem broja ne{kolovanih lica, raste i broj lica sa nekom vrstom zavr{ene {kole, gde intenzitet porasta opada sa porastom stepena {kolske spreme. Tako e, najve}i porast u udelu stanovni{tva, u po~etku, bele`i kategorija osoba sa sredwim obrazovawem; ova kategorija je u prvih 20 posmatranih godina porasla sa ne{to mawe od 10% na skoro 1/4 stanovni{tva starijeg od 15 godina 22, da bi se udeo ovih lica do posledweg popisa gotovo duplirao na skoro 50%. U pore ewu sa tim, porast udela lica sa vi{om i visokom stru~nom spremom bele`i znatno mawi intenzitet porasta ali u odnosu na stawe ovo pove}awe se kre}e od 9,6 do 15,6 puta. Grafikon 12. Udeo lica sa vi{im i visokim obrazovawem po op{tinama Ni{avskog okruga prema popisu iz godine. Na teritoriji op{tine Ra`aw udeo osoba bez zavr{ene osnovne {kole umawen je skoro na tre}inu godine u odnosu na stawe U isto vreme broj lica samo sa osnovnom {kolom pove}an je 13,3 puta, a broj lica sa najvi{om zavr{enom sredwom {kolom 14,1 puta. Pove}awe procentualnog udela lica sa zavr{enom vi{om i visokom {kolom je najve}e i iznosi 15,6 puta, me utim, ako se izra~una pove}awe broja lica koja ~ine ovu kategoriju (45 lica prema 382 lica godine) dobija se pove}awe od 8,5 puta. Sli~na razlika postoji i u ostalim kategorijama. Uzrok ove razlike je smawewe ukupnog broja stanovnika, a sa wim i broja lica starijih od 15 godina, u odnosu na 22 Iako deo tabele koji se odnosi na godinu, kao {to je ve} pomenuto, obuhvata stanovni{tvo starije od deset godina za razliku od ostatka tabele gde je prikazano stanovni{tvo starije od 15 godina, deo populacije koji se odnosi na stanovni{tvo sa sredwim obrazovawem je u potpunosti uporediv jer stanovni{tvo od 10 do 15 godina ne pripada ovoj kategoriji 59

62 koji se ra~una procentualni udeo navedenih kategorija {kolskoobrazovne strukture stanovni{tva Stanovni{tvo prema nacionalnom sastavu Problematika nacionalne strukture stanovni{tva predstavqa kompleksno pitawe pri analizi demografskih karakteristika neke teritorije. ^esto rezultati dobijeni ispitivawem stanovni{tva bivaju neprecizni, nepotpuni a samim tim i neuporedivi sa rezultatima dobijenim ranije ili sa rezultatima do kojih }e se do}i u budu}nosti. Ovakva situacija posledica je toga {to svaki gra anin ima ustavno pravo izja{wewa (ili neizja{wewa) o nacionalnoj pripadnosti na osnovu subjektivnog stava, tako da jedna osoba u jednom trenutku mo`e da se ose}a kao Srbin, u drugom kao Jugosloven, u tre}em Rom a u ~etvrtom, pak, mo`e da se ne izjasni. Naj~e{}e promene deklarisawa o nacionalnoj pripadnosti zapa`ene su kod Turaka, Roma, Vlaha, Buwevaca, Muslimana i Jugoslovena (V. Krsti} 2007). I pored navedenih problema istra`ivawe nacionalne strukture stanovni{tva od velikog je zna~aja u demografiji. Stanovni{tvo Ni{avskog okruga i pojedinih op{tina u wegovom sasatavu pokazuje veliki stepen homogenosti po pitawu nacionalnog sastava. Ovaj stepen homogenosti iznad je onoga koji va`i za centralnu Srbiju kao i daleko iznad onog vezanog za stanovni{tvo AP Vojvodine. Na osnovu rezultata popisa godine u op{tini Ra`aw je tada `ivelo stanovnika, od toga stanovnika se izjasnilo kao Srbi. U procentima to iznosi 96,34% ukupne populacije op{tine. Na drugom mestu po brojnosti dolaze Romi sa 195 izja{wenih lica ili 2,13% ukupne populacije. Pored ovih, treba pomenuti i 113 stanovnika koji se nisu izjasnili ili su svrstani u kategoriju nepoznato. Ostale nacionalne mawine su predstavqene sa minimalnim brojem stanovnika i ukupno ~ine 0,17% populacije. Da bi pomenute vrednosti i procentualni udeli imali vi{edimenzionalnog smisla pomenu}u i rezultate ranijih popisa. Prethodne popisne godine je u op{tini Ra`aw `ivelo ukupno stanovnika, od kojih Srba (97%) i 182 Roma (1,6%). Daqe unazad, op{tina Ra`aw imala je stanovnika, tj Srba (96,2%), 196 Roma (1,4%) i 15 pripadnika Albanske nacionalnosti (0,1%). Iz navedenog se mo`e zakqu~iti da broj stanovnika Srpske nacionalnosti bele`i pad u brojnosti; u isto vreme broj pripadnika Romske nacionalnosti bele`i promene u oba smera (prvo pad pa porast u broju) pri ~emu je wihov procentualni udeo pove}an u odnosu na iako broj nije. Interesantno ali ne i za~u uju}e je i opadawe broja 23 Za teritorije sa pove}awem broja stanovnika va`i}e obrnuta pojava, tj. porast procentualnog udela bi}e mawi od porasta brojh~anog udela lica u posmatranim kategorijama 60

63 Albanaca kojih je bilo petnaest, a na teritoriji Op{tine vi{e nema stanovnika ove nacionalne pripadnosti 24. Tabela 35. Nacionalna struktura stanovni{tva op{tine Ra`aw, uporedni pregled za i godinu % % Srbi , ,33 Crnogorci 4 0,03 3 0,03 Jugosloveni 12 0,10 / / Bugari 7 0,06 2 0,02 Ma ari 1 0, ,01 Makedonci 17 0, ,12 Muslimani 2 0,016 / / Romi 182 1, ,13 Rusi 1 0,008 / / Slovenci 4 0,03 / / Hrvati 3 0,02 3 0,03 Albanci 6 0,05 / / Vlasi 1 0,008 / / Ostali 5 0,04 7 0,07 Neizja{weni 40 0, ,12 Regionalna pripadnost 4 0,03 1 0,01 Nepoznato 58 0, ,11 Ukupno Kao {to je ve} re~eno, rezultati popisa koji se ti~u nacionalne strukture stanovni{tva su ~esto nepotpuni i/ili neuporedivi, tako da je mogu}e da se mali broj stanovnika (npr. porodica do 5-6 ~lana) kolektivno ne izjasni/izjasni u okviru druge ve}e kategorije; tako e godine Albanci su bojkotovali popise na AP Kosovo i Metohija kao i u susednim op{tinama, tako da se ne mo`e iskqu~iti ni mogu}nost da se iz tog razloga Albansko stanovni{tvo op{tine Ra`aw ne pojavquje u rezultatima, tj. mogu} je bojkot celokupnog popisa a ne samo pitawa o nacionalnosti. Sa druge strane, usled sukoba na teritoriji AP Kosova i Metohije i netrpeqivosti Srba prema Albancima i obrnuto, mogu}a je i pojava emigrirawa malobrojnog Albanskog stanovni{tva sa teritorije op{tine Ra`aw. 61

64 9. DOMA]INSTVA Doma}instvo predstavqa svaku porodicu ili drugu zajednicu lica ~iji ~lanovi zajedni~ki stanuju i zajedni~ki tro{e svoje prihode. Doma}instva su najmawe socio-ekonomske skupine qudi u okviru kojih stanovni{tvo `ivi, privre uje i reprodukuje se (S. Kico{ev, P. Golubovi}, 2004). Doma}instvo mo`e ~initi i samo jedan ~lan, tzv. sama~ko doma}instvo; tako e, postoji i kategorija kolektivnog doma}instva, gde kolektivno doma}instvo predstavqa skup vi{e lica ~ije potrebe za sme{tajem, negom ili starawem obezbe uje institucija - pravno lice formirano s ciqem da obezbedi dugoro~no boravi{te i usluge grupi lica. Nasuprot doma}instvu, porodica predstavqa osnovnu qudsku zajednicu roditeqa i dece ili biolo{ko-sociolo{ku zajednicu. Porodica se zasniva na bra~nom odnosu supru`nika i krvnom srodstvu ili adopciji ime u roditeqa i dece. Porodica predstavqa kategoriju koja se nalazi u sklopu doma}instva. Posle drugog svetskog rata zapo~eo je proces transformacije doma}instava. Taj proces obuhvatao je pove}awe broja doma}instava {to je bilo posledica kako porasta broja stanovnika tako i raspada do tada patrijarhalnih porodi~nih organizacija u okviru doma}instva. Ruku pod ruku sa pove}awem broja doma}instava i{lo je i opadawe veli~ine, tj. prose~nog broja ~lanova doma}instava. 9.1 Broj i prose~na veli~ina doma}instava Op{tina Ra`aw, prema popisu iz godine, ima doma}instava {to je za 928 mawe od broja zabele`enog godine. U ovom periodu op{tina Ra`aw bele`ila je u po~etku porast u broju doma}instava (do godine) a zatim konstantnu deklinaciju. Tabela 36. Promena broja doma}instava u periodu od do godine. Republika Srbija Centralna Srbija Ni{avski okrug Grad Ni{ Ra`aw

65 Tabela 37. Nastavak Republika Srbija Centralna Srbija Ni{avski okrug Porast/opadawe godine stopa broj u % rasta ,5 1, ,3 1,72 Grad Ni{ ,3 3,46 Ra`aw ,7-0,37 Grafikon 13. Grafi~ki prikaz promene u broju doma}instava na teritoriji op{tine Ra`aw u periodu od do godine Iz prethodne tabele i grafikona lako se mo`e zakqu~iti da je do najve}eg pove}awa broja doma}instava do{lo u periodu izme u i godine, mada je to pove}awe samo za 12 ve}e od onog izme u i godine. Pored toga, ako se uzme u obzir da je prvi posmatrani period ( ) dug samo 5 godina a drugi 8, dolazi se do ~iwenice da je ve}e pove}awe zabele`eno u periodu od do godine. Nasuprot tome, do najve}eg smawewa broja doma}instava do{lo je u posledwem posmatranom periodu, tj. izme u popisnih i godine, kada je za 11 godina broj doma}instava umawen za 593. Ovo 25 Stopa rasta izra~unata je po formuli: S = [(N N 1948 ) : N ] : 63, gde je S stopa rasta za period od 1948 do godine, N 2011 i N 1948 je broj doma}instava i godine respektivno, a 63 predstavqa du`inu perioda izme u popisa i popisa godine izra`enu u godinama ( =63). 26 Usled nepotpunih podataka za AP Kosovo i Metohiju nemogu}e je precizno odrediti vrednosti za celokupnu teritoriju Republike Srbije 63