Redakcija: dr Divna Vuksanovi}, dr Veselin Kljaji}, dr Rada Drezgi}, dr Vesna Miki}, dr Vladislava Gordi} Petkovi}, dr Angelina Milosavljevi}, dr Zoran Jevtovi}, dr Aleksandar Prnjat, dr Dragan ]alovi}, mr Gorana Petrovi}, Pe a Pivljanin (sekretar) Glavni urednik: dr Milanka Todi} Lepotom ~asopisa bavio se: Bole Miloradovi} Lektura i korektura: Dragana Martinovi} Priprema za {tampu: Svetozar Stanki} Izdava~: Zavod za prou~avanje kulturnog razvitka Odgovorni urednik: Aleksandar Lazarevi} Redakcija ~asopisa Kultura, Beograd, Rige od Fere 4, tel. 2187-637 E-mail: kultura@zaprokul.org.rs Web site: www.zaprokul.org.rs ^asopis izlazi ~etiri broja godi{nje Svi tekstovi u ~asopisu se recenziraju Pretplate slati na adresu: Zavod za prou~avanje kulturnog razvitka, Rige od Fere 4, ra~un 840-713668-11 s naznakom Za ~asopis Kultura KULTURA Review for the Theory and Sociology of Culture and for the Cultural Policy (Editor in Chief dr Milanka Todi}), Beograd, Rige od Fere 4, tel. (+ 381 11) 2637 565 Published quarterly by Zavod za prou~avanje kulturnog razvitka (Center for Study in Cultural Development), Beograd, Rige od Fere 4 [tampa: FOTO FUTURA, Beograd, Beogradskog bataljona 3, Tira`: 500 [tampanje zavr{eno: juna 2009. ISSN 0023-5164 UDK 316.7 [tampanje ovog broja Kulture pomoglo je Ministarstvo kulture Republike Srbije
KULTURNI IDENTITETI GRADOVA Priredila dr Divna Vuksanovi} Ratko Bo`ovi} GRAD I KULTURA 11 Milena Dragi}evi}-[e{i} KULTURA U FUNKCIJI RAZVOJA GRADA KULTURNI KAPITAL I INTEGRATIVNA KULTURNA POLITIKA 20 Branimir Stojkovi} GRAD KAO OKVIR ZAVI^AJNOG IDENTITETA 41 Gi-Ernest Debor UVOD U KRITIKU URBANE GEOGRAFIJE 54 Slavica Radi{i} POSTINDUSTRIJSKI GRAD I KULTURNA POLITIKA 59 Bojana Bursa} PRIKAZ TEORIJSKIH MODELA U DEFINISANJU IDENTITETA GRADA STUDIJA SLU^AJA GRADA BEOGRADA 78 5
SADR@AJ Ana Vasiljevi} KREIRANJE IDENTITETA, BRENDIRANJE GRADA 104 Ljiljana Roga~ KULTURNA DIJAGNOSTIKA IDENTITETA I IMID@A SRBIJE U EVROPSKOM KONTEKSTU 120 Jana Stefanova ON PUBLIC SPACE AND ARTISTIC INTERVENTIONS 141 Gorana Petrovi} BEOGRAD FESTIVAL U FUNKCIJI OBLIKOVANJA IMID@A BEOGRADA 158 Ana Jovanov ULOGA FESTIVALA EXIT U RAZVOJU IDENTITETA NOVOG SADA 180 Sarita Vujkovi} BANJALU^KI GRADSKI PARK MULTIFUNKCIONALNI PROSTOR GRADSKOG IDENTITETA 193 Ljiljana Rado{evi} ANGULEM OD SREDNJOVEKOVNOG GRADA DO PRESTONICE STRIPA 201 Aleksandra \uri~i} GRAD KAO PI[^EV IDENTITET 228 Slobodan Vladu{i} DU^I]EV I CRNJANSKOV PARIZ 237 Igor Cvijanovi} NOVAC, LONDONSKA POLJA, INFORMACIJA GRAD U ROMANIMA MARTINA EJMISA 254 6
SADR@AJ ISTRA@IVANJE Bojana Bursa} ISTRA@IVANJE IDENTITETA BEOGRADA 273 OSVRTI Tanja Manojlovi} BU\ENJE 295 PRIKAZI Zoran Jevtovi} MUZEJSKI MARKETING KAO DEO SVAKODNEVICE 303 Dragan ]alovi} DESET GODINA MULTIMEDIE 308 Ljubica ]orovi} DUBRAVKA STOJANOVI]: URBANIZACIJA I EVROPEIZACIJA BEOGRADA 1890-1914 312 Tijana \uri~i} INTIMNA BOEMIJA U DO@IVLJAJU @ELJKA LU^I]A 317 SUMMARY 325 RADOVI ZA ^ASOPIS KULTURA UPUTSTVO 339 7
RATKO BO@OVI] UDK 316.334.56 316.72:711.42.01 Apstrakt: U tekstu se tretira pitanje grada kao kulturolo{kog fenomena. Zastupljene su relevantne teorije gradova, kako doma}ih tako i stranih autora, u kontekstu promi{ljanja grada u rasponu od njegove smrti, ru{evina i laganog odumiranja, pa sve do utopijskih vizija grada kao organa ljubavi. Ovim radom je, tako e, pokrenuta dilema u vezi utvr ivanja temeljnih vrednosti grada, a koja se ti~e analize protivprirodnog, urbanog tehnookru`enja, s jedne strane, i gra ana i njihovih egzistencijalnih, ludi~kih i kreativnih potreba, s druge strane. Otu enost i usamljenost, nasuprot ose}anju topline, pripadnosti i bliskosti s gradom i nadalje predstavljaju izazove kako savremenog grada, tako i sveta kulture, kao i njemu imanentnog razvoja novih urbanih prostora i fenomena. Klju~ne re~i: grad, kultura, civilizacija, ru{evine, kreativnost Key words: city, culture, civilization, ruins, creativity Ka`e se da gradovi kvadratnih i re{etkastih planova (na primer Los An eles) izazivaju duboku mu~ninu, vre aju u nama sinesteti~ko ose}anje grada, koje zahteva da svako jezgro grada ima sredi{te u koje odlazimo i iz kojeg se vra}amo. Savr{eno mesto o kojem sanjarimo i na koje se usmeravamo ili odlazimo, re~ju, u kojem pronalazimo samog sebe. Rolan Bart U usponu civilizacije grada te{ko mo`e da se izbegne proces stagnacije kulture. Osnovni uzrok propadanja kulture, ozbiljan simptom njenog raspadanja, Volter vidi u postojanju gigantskih gradova. U tim gradovima, smatra on, vodi se nomadski `ivot i parazitska egzistencija, `ivot li{en pro{losti i budu}nosti. [pengler je, zato, protiv grada koji ne zna gde ide i {ta se s njim zbiva. Novi d`inovski grad dru{tveno je neusmeren, haoti~an, ru`an, bez kompasa. U njegovoj izgubljenoj ravnote`i vi{e je nepo`eljnog nego `eljenog, vi{e je izve{ta~enog nego prirodnog. Re~eno je 11
RATKO BO@OVI] da takav grad, u stvari, seje seme sopstvenog uni- {tenja i klice uni{tenja kulture kao umnog zbivanja u ~oveku. Poznato je da su pored [penglera, i Didro, Ruso i Herder ukazivali na kontrast izme u prirodnog, organskog, kreativnog, stvorenog na jednoj strani, i ve{ta~kog, mehani~kog i stereotipnog, nastalog kao antiteza, na drugoj strani. Suo~en s nejasnim predstavama o gradu, gradski ~ovek uspostavlja emocionalne i misaone odnose s izopa~enim oblicima grada uz ose}anje bespomo}nosti i aktivizam kontrakulturnog pona{anja. Pored dobrih strana gradskog ambijenta, prate ga neprilike svakodnevlja u kome je te{ko izbe}i nelagodu, nervozu, teskobu, apatiju i strah. U na{oj stvarnosti, u kojoj nisu bile savladane sile destrukcije u novijoj istoriji, do{lo je do uni{tavanja gradova. To je podstaklo Bogdana Bogdanovi}a da 1994. godine napi{e knjigu Grad i smrt. Nastao pod utiskom ru{ila{tva, ovaj spis je nepotkupljivo svedo- ~enje o ubijanju gradova, najosjetljivijih ta~aka i civilizacije i kulture. A kada je rukopis bio dovr{en, zbilo se ru{enje Starog mosta u Mostaru. To je autora navelo da dopi{e Epilog ili epitaf, u kojem poja{njava razliku izme u razorenog i ubijenog grada. Bogdanovi}ev epitaf, posve}en mostarskom zdanju, paradigmati~an je za pri~u o ubijanju gradova: Vitka kamena senka, replika duge nebeske, remek-delo Mimara Hajrudina, jedna od najlep{ih i najplemenitijih arhitektonskih alegorija, oti{la je na dno reke. Iz grada ro enog u znaku mosta, i{~upana je njegova prva i poslednja re~ i njegova je smrt, bojim se, neopoziva. Jo{ u svom ~uvenom spisu Gradoslovar, Bogdanovi} je razmatrao iskustva urbanog i antiurbanog kroz istoriju. Tu on podse}a na gradoru{ila~ke pokli~e u najranijim spevovima i svetim knjigama, a posebno u Ilijadi. Govori o besu starozavetnih proroka iode- struktivnoj energiji na{ih predaka, da bi do{ao do zaklju~ka da se iza toga skriva strah od grada, strah od nepoznate pojave i od imanentne magijske snage. Prezir, strah i nelagoda, u osnovi su eksplozije gradoru{ila~ke energije i neukrotive snage divlja{tva. Bogdanovi} ne zaboravlja ni lep{e dane gradova, kada su oni odisali celovito{}u i jednostavno{}u. On pi{e: U najboljim danima svog `ivotnog romana grad je bio vrlo pou~na igra~ka, {areni analogon, mali, svima dostupan model velikog, nedostupnog, savr{eno izma- {tanog sveta. Danas, po{to je ionako sve ispreturano, ta je igra~ka, bez imalo gri`e, jednostavno polom- 12
RATKO BO@OVI] ljena. To se moglo dogoditi u civilizaciji u kojoj su pragmatske strukture tehnokratskog sveta i ekstremnog neoliberalnog tr`i{ta postale neosetljive prema vrednostima ~ovekove individualne samorealizacije. U vreme dominacije funkcionalisti~kog urbanizma, ideja Suzane Langer o tome da bi ~itav milje trebalo u~initi vidljivim, postala je bezizgledna. Uba- ~en u ravnodu{ni lavirint grada, savremenik gotovo i da ne vidi i ne razaznaje {ta se s njim zbiva; on ne zna {ta se s njim doga a, jer te{ko razgrani~ava deo od celine, stvarnost od privida, racionalno od iracionalnog, istinu od zablude, nametnuto od izabranog. Njegova percepcija gradskog ambijenta oskudna je i ograni~ena, puna iluzija, zatamnjenih iskustava i svakojakih nelagoda. U takvom ko{maru, koji prati ose- }anje nemo}i i fatalnosti, ~ovek je nesposoban da vidi kako valja i da plodotvorno ma{ta. [to je najgore, on ne uspeva da uspostavi ravnote`u izme u sebe i sveta. Svoje bivstvovanje zato i do`ivljava kao usud, kao nametnutu igru na ~ije ishode ne mo`e da uti~e. Tamo gde ljudi ne umeju da se igraju gradova, tamo ne umeju ni da misle svoje gradove i svoje prostore. Tamo se ni pravi grad nikada ne}e dogoditi, poru~uje Bogdan Bogdanovi}. Bez nesputane i kreativne igre, nemogu}e je sti}i do osmi{ljene urbane strategije i do kulture svakodnevlja kao ma{tovitog `ivotnog stila. Savremeni grad, koji je pritisnut rutinskim obrascima egzistencije i haoti~nom fragmentacijom, pokazuje se gotovo neprijateljski prema svetu igre i njenim raznovrsnim stvarala~kim mogu}nostima. A bez tog sveta, budimo sigurni, izosta}e i modernost urbaniteta i Virtova ideja o urbanizmu kao na~inu `ivota, izosta}e pluralizam i sloboda u kulturi kao deo nastojanja da se `ivi stvarala~ki, pesni~ki, spontano, da ~ovek bude to {to jeste. Zanimljivo je da je Bogdanovi} anticipirao dolaze}u smrt gradova. Kada je 1977. godine otpo~eo projektovanje spomen-kompleksa na Dudiku, u Vukovaru, na mestu gde su usta{e u Drugom svetskom ratu satirale Srbe, zabele`eni su njegovi crte`i, skice, kasnije i objavljeni, na kojima je izbila vizija o katastrofi Vukovara. Urbanolo{ka ma{ta se, na`alost, potvrdila. Zato se Bogdanovi}u i u~inilo da je pisanje ove knjige samo de{ifrovanje mu~nih snova. Graditelju svakako nije bilo lako da podnese razaranje Vukovara, Mostara i Sarajeva, utoliko pre {to ih je smatrao svojim paralelnim zavi~ajima. Bogdanovi} isti~e da 13
RATKO BO@OVI] mogu}nosti razumevanja grada, pa i ljubavi prema njemu, opstaju u reverzibilnim odnosima, jer volimo ono {to razumemo, a pla{imo se onoga {to ne razumemo. Zato se on i pita o razumnom entitetu grada i njegovoj personalnosti. Valjda i zbog toga toliko insistira na neometanoj komunikaciji i kulturi, a ne na tehnosociolo{kim stereotipijama i hladnom tehni~kom svetu koji je u saglasnosti sa sterilnim na~inom `ivljenja. Bogdan Bogdanovi} pokazuje da su sporne civilizacijske pretpostavke u kojima opstaje savremeni grad. Nude}i rutinske obrasce egzistencije, grad se pokazao neprijateljski prema svetu igre i prema ~itavom podru~ju kreativnosti. Bogdanovi} upozorava da se ve} vi{e stotina godina, ~ak ni etimolo{ki ne razdvajaju pojmovi grad i civilizacija. Zato on smatra da su razaranja gradova u poslednjem ratu na Balkanu dovela u pitanje najvi{e vrednosti civilizacije i postojanja. Ugledni neimar tvrdi da se u svakom trenutku istorije, u svakoj kulturi, u svakom ~oveku, neprekidno vodi borba izme u gradoljublja i gradoomraze. Zapa`a da je ovde na delu, kao manifestno siled`ijstvo, ritualno ubijanje gradova. Ka`e i to da se gradovi ne ru{e samo spolja i fizi~ki, ve} se mogu razarati iznutra i duhovno. Ta pri~a se u nas uveliko dogodila. A kada gradovi ne umiru prirodnom smr}u, u njima je najvi{e ugro`en i `ivot ljudi i sloboda duha. Sna`an podsticaj za svoja urbanisti~ka istra`ivanja na- {ao je Ljubinko Pu{i} u idejama Bogdana Bogdanovi}a o neophodnosti u~enja zaboravljene ve{tine ~itanja gradova, majstorije koja je zabataljena. Ne tako davno, 1995. godine, objavljena je njegova studija ^itanje grada. U stvari, ovo delo je prirodni nastavak njegove knjige Grad: znaci vremena (1991) u kojoj su pra}ene slo`ene metamorfoze grada kroz vekove. U delu ^itanje grada, uz pomo} urbanosociolo{kog metoda, na analiti~kim primerima, Pu{i} razmatra me uzavisnost duha i materije u razvoju gradske civilizacije. Sre}na je okolnost {to je ovaj autor, kao urbanista i urbani sociolog, posmatrao grad s vi{e strana i {to je nastojao da pribli`i naj~e{}e udaljena, urbanolo{ka i sociolo{ka saznanja. Tako je stvorio preduslove za prodor ka sintezi, ka celovitom vi enju gradske civilizacije. Bez ambicije da bude veliki sintetizator, on je pokazao delotvornost pribli`avanja dveju posebnih nauka i necelishodnost njihove opre~nosti, dualnosti njihovih metoda. Autor je po{ao od stanovi{ta da je 14
RATKO BO@OVI] neophodno gradotvornost misliti kao sinteti~ku vezu duha i materije. Njegovo je osnovno teorijsko upori- {te: grad se prepoznaje na kontekstualnoj ravni, ~ita se kontekstualno. Zato u knjizi ^itanje grada pi{e: Razumeti grad zna~i razumeti njegovu kontekstualnu stvarnost. Pro~itati zna~i razumeti a ~itati tek biti na tragu; dobrom ili lo{em, zavisi od sposobnosti da se izbegnu zamke vulgarizacije konteksta i njegovog svo enja isklju~ivo na materijalno morfolo{ke dimenzije. Ta zamka, uostalom, ne{to je {to svakodnevno zarobljava misao, duh i kreaciju onih {to se gradom bave. Modernitet graditeljskog pluralizma, zato, nije mogu} bez povezanosti duha i materije, bez njihovog identiteta. To je i razlog {to bi se u alternativnim modelima gradogradnje pro`imale civilizacija i kultura, {to bi se pribli`ile dru{tvene, tehni- ~ke, eti~ke i estetske vrednosti. Pu{i} se o~igledno trudio da sagradi mostove izme u urbanolo{kog i sociolo{kog iskustva, da uspostavi dijalog izme u sociologa i urbanista. Me u na{im autorima koji su tragali za prirodom savremene gradske civilizacije, posebno mesto pripada arhitekti Ranku Radovi}u. Od pojave njegove knjige @ivi prostor, 1979, na{oj javnosti postalo je jasno da je on jedan od najpouzdanijih i najinventivnijih tuma~a arhitekture i urbanizma. To potvr uje i njegovo delo Vrt ili kavez, objavljeno 1995. godine. Nesloboda u kavezu asocira na ve{ta~ki uspostavljen poredak i anahronu skalu vrednosti. Vrt se pojavljuje kao oaza slobode koja opori~e sveprisutnu nu`nost. Umesto velikog zatvora za uhva}ene `ivotinje treba zoo park videti kao veliko kulturno sredi{te prirode. U eseju Soba kuma Savelji}a, Radovi} pi{e: Njegova je soba prostrana, bez mnogo name{taja, bez ukrasa i bez suvi{nosti. Sve je tu u skladu i jednostavnosti. Kakav ~ovekov `ivot, takva i njegova ku}a. U autorovim preokupacijama o odnosu moderne arhitekture i tradicije, pitanja o kontinuitetu i diskontinuitetu izbila su u prvi plan. Radovi} je nesklon ru{enju. On je za to da ostane sve {to vredi i {to mo`e da opstane kao vrednost. I kada visoko vrednuje narodnu arhitekturu, a naro~ito vezu izme u ku}e i `ivota, kod njega nema nostalgije za pro{lim vremenima, ve} `udnja za ulju enim stani{tima koja ne bi bila skladi{ta name{taja i skladi{ta ta{tine. Na{ arhitekta koji respektuje i narodnu ku}u i narodnu estetiku, i to utoliko vi{e ukoliko aktualizuju snagu iskonskog i arhai~na ume}a, pokazuje kako savremenik, u urba- 15
RATKO BO@OVI] nim kavezima, te{ko podnosi sva u s prirodom, utoliko pre {to je uveliko poreme}ena ravnote`a izme u ~ovekovog ve{ta~kog i prirodnog okru`enja. U traganju za identitetom prostora grada i zapostavljenim urbanim vrednostima, Radovi} smi{lja strategiju povratka trgu kao sredi{tu gradskog zajedni{tva. On smatra da je trg tradicionalni element urbanog kodiranja, iskonski motiv svake gradske, pa i {ire, naseljske istorije, prostor najvi{ih socijalnih ideala i pregnu}a, prostor jednovremeno funkcionalan i metafori- ~an, centralan i pamtljiv, neka vrsta stvarne pozornice za najlep{i i najve}i oblik predstavljanja stvarno postojanje. Ponovo se postavlja pitanje: kako misliti gradski prostor, gradski pejza` i estetske vrednosti? Metropolis je u stilu ukletog paviljonizma, ka`e Radovi}. Zato se on i zala`e za ostvarivanje ideje o pitomom gradu koji bi ~ovekomernijim `ivotnim ritmom umakao obezli~enom gigantizmu. A kada pi{e o Frenku Lojdu Rajtu, navodi njegovu va`nu misao: Svaki veliki arhitekta je u svojoj biti veliki pesnik. Radovi}u je o~igledno veoma blisko ovo stanovi{te. Ono je u punoj saglasnosti s njegovim uverenjem o vrednostima urbaniteta. To {to urbana morfologija priziva u pomo} identitet mesta, nije ni{ta neobi~no. Dugogodi{nje iskustvo pokazalo je da se nestankom mesta vidokrug urbanog obezli~io. Funkcionalizam, koji je okrivljen i za nestanak mesta, mo`e istovremeno da se smatra krivim {to je iz gradske sredine izostala estetska dimenzija i semanti~ki sadr`aj. Ako se previdi struktura mesta i ako izostane adekvatan odnos prema prirodi, ako se apsolutizuje racionalnost i korisnost, onda se ozbiljno dovodi u pitanje semantizovanje prostornog konteksta. Identitet mesta aktivno sudeluje u stvaranju ~ovekovog identiteta. Tu bi trebalo tra`iti mogu}nosti i za poetiku susreta i za kreativno usamljivanje u dokolici. Moderni urbanitet nezamisliv je bez razvijene urbane kulture, bez kulture svakodnevnog `ivota i slobodnog gra anina, koji bi, po prirodi stvari, sebe smatrao saodgovornim za sve {to se s gradom zbiva. Gra anin, su{tinski, naj~e{}e ostaje izvan sudelovanja, pasivan i nezainteresovan. Iz dana- {nje perspektive, njega je te{ko i zamisliti kao graditelja slobodne gradske egzistencije. Sve se ovo komplikuje ako je ta~no Lefevrovo mi{ljenje da ljudi koji stvaraju nove gradove ~esto ne znaju mnogo, a nekada gotovo ni{ta, o dru{tvenom vremenu i dru{tvenom prostoru. To zna~i da je graditeljstvo ostalo u 16
RATKO BO@OVI] zamkama neadekvatnog kori{}enja ljudskog i dru{tvenog prostora, ~ovekovog i dru{tvenog vremena. Ovaj autor, kao deo strategije i koncepcije urbanog vidi ~ovekovo ponovno prisvajanje vremensko prostornih uslova gradske egzistencije i aktivno sudelovanje u stvaranju gradske sredine. A Lefevrove zamisli o ludi~kom gradu u kome bi se ostvarivala neposrednost, neo~ekivanost, tajanstvenost i magi~nost igre deluju kao posve neizvesna utopija. Na{i gradovi, po svojim civilizacijskim pretpostavkama, veoma su udaljeni od modela budu}eg, kodiranog grada koji bi morao da bude prekriven mre`om znakova, signala i medija. Tu je prisutna ideja savremenih graditelja da arhitektura mora sve vi{e da bude u mentalnom svojstvu, da mora da ozna~ava, da se vi{e obra}a duhu nego oku. Simboli, znakovi, ukrasi, humor, igra, ironija, obnova, tradicija i stil samo su deo ma{tovitog arhitektonskog repertoara. I ovoj novoj arhitektonskoj dinamici, identitet mesta aktivno sudeluje u dostizanju ~ovekovog identiteta. [ta je sve sadr`ano u vidljivim i nevidljivim vezama izme u ~oveka i geniusa loci te{ko je re}i. Svakako, tu je sadr- `ana mogu}nost za jednu vi{u prisutnost i bliskost s pro`ivljenim mestom. Tu bi trebalo tra`iti mogu}nosti i za poetiku susreta, ali i za strategiju gradogradnje u kojoj bi se pribli`ile dru{tvene, tehni~ke, eti~ke i estetske vrednosti. Bez estetskih vrednosti nema ni modernog ni postmodernog graditeljstva. Jo{ 1925. godine, Pol Valeri je pisao: Zar nisi primetio, dok si {etao ovim gradom, da su me u zgradama koje u njemu postoje neke neme, druge govore, a opet neke druge, koje su najre e, pevaju. Otuda je i razumljivo {to su i teoreti~ari postmoderne zainteresovani za karakter urbanog i njegovog preispitivanja sa stanovi{ta lepog i ru`nog, ali ne previ aju}i ni ono {to je ve} bilo kao tradicija. Ve} du`e vremena, na{i gradovi su uru{avani i spolja i iznutra. Tako su oni, zbog `estokog ubrzanja istorije i izglobljenosti iz civilizacijskih zbivanja, optere}eni dodatnim nevoljama. U vreme sankcija i sveop{te oskudice struje, mrak je ~esto prekrivao na{e gradove. On je postajao metafora civilizacijske zapu- {tenosti i nasilnog iskakanja iz civilizovanih tokova. To je situacija kada se gradsko stani{te pojavljuje kao anti grad, koji je postao paradigmati~an za procese anomije i zastarevanja, za gradoru{ila~ke i antiurbane poreme}aje. U gradskim sredinama udomio se fol- 17
RATKO BO@OVI] klorni duh i neoruralni primitivizam. Esteti~ar Dragutin Gostu{ki iznenadio se enormnim uni`avanjem skale vrednosti, a naro~ito tendencijom da gradska mlade` pada u zagrljaj primitivne muzike. U tome izgleda i jeste razlog {to rok kultura ni u velikim gradovima nije utemeljena, i {to se kultura grada realizuje u krajnostima ko{mara i vulgarnog ki~a. Novokomponovana kobajagi elita agresivno name- }e svoj karikaturalni `ivotni stil. U delu Pogled s Kalemegdana, Vladimir Velmar Jankovi} pokazuje kako je Beograd odvajkada jo{ posle Prvog svetskog rata bio do{lja~ka varo{. Pi{e o drami prelazni~kog mentaliteta. Tu se pominju {pekulanti, kriminalci, mutnolovci i profiteri. Sti~e se utisak da se danas doslovce ponavlja mra~na strana pro{losti, samo u jo{ drasti~nijoj verziji. Velegrad ne pru`a nikome ose}aj topline i sigurnosti. Naprotiv, ovde se ostvarivalo opasno `ivljenje. Iz polusveta podzemlja, iz provincijskih predgra a, iz velegradske polutame, iz ratnog pakla, dojezdili su jaha~i urbane apokalipse. Kriminal nije bio samo masovna pojava, koja je bojila gradsko svakodnevlje crnim i sivim tonovima, ve} sve vi{e postaje sastavni deo urbanog na~ina `ivota. U vreme ekstremne krize i sankcija, posle 90-ih godina pro{log veka, promenjena je sociografska, kulturolo{ka i psiholo{ka slika na{e prestonice. A bombardovanje, od kog je pro{lo deset godina, te{ko je videti druga~ije nego kao apsurdan ~in koji je nemogu}e identifikovati izvan destruktivnosti i patologije. To je bio varvarski udar ne samo na vojne nego i na civilne oblike postojanja. Verovatno je na taj na~in trebalo posustalu vojnu ma{ineriju obnoviti i u~initi relevantnom. Kona~no se na{ao poligon na kome je moglo bezobzirno da se oslobodi opasnog i zastarelog otpada, ali i da se isproba mo} novih ubila~kih tehnologija. Ni Orvel se nije setio ovakvih mogu}nosti. Pored zgrada General{taba i Ministarstva odbrane u Beogradu, ~uvenih dela arhitekte Nikole Dobrovi}a, koje su potpuno uni{tene, u Zemunu je stradao Dom vazduhoplovstva, znamenito zdanje koje je projektovao arhitekta Dragi{a Bra{ovan jo{ 1935. godine. A spisak gra evina koje su pretrpele lak{a i te`a o{te}enja, te{ko je i nabrojati. Na relativno malom prostoru i u relativno kratkom periodu, zgusnuo se taj `alosni vi- {ak besmislene i prljave istorije. Posmatraju}i perspektivu grada iz njegove retrospektive, suvereni istori~ar grada Mamford tvrdi da je naj- 18
RATKO BO@OVI] bolje da grad razvije brigu za ljude i da postane organ ljubavi. To bi trebalo da zna~i da ne postoji samo grad za ljude ve} bi bilo neophodno da postoje i ljudi za grad. Gradu su o~igledno neophodni `itelji koji }e ose}ati ljubav prema njemu, a ne oni koji ga ne poznaju i koji ga se pla{e. Te{ko je poverovati u mogu}nost ostvarenja ovakve zamisli i zbog postojanja haoti~nih i gigantskih gradova, ali i gradova koji se jedva tako mogu i nazvati jer nikada nisu ni do`iveli su{tinski emancipatorski preobra`aj, niti su stigli do osmi{ljenog urbaniteta. A kada grad mislimo i kao pitanje kulture, onda mo`emo re}i da }e se kultura potvrditi u gradu ili je ne}e ni biti. Nije neobi~no {to je Osvald [pengler u delu Propast Zapada, 1936, zapazio da je ra anje grada pravo ~udo i da je grad duh, ali i da je veliki grad veliki duh. To je kontekst u kome se mo`e utemeljiti kultura kao kreativna mogu}nost i kao prostor ~ovekove slobode. Na`alost, to se nije dogodilo. Na delu su posledice ~injenice da su gradovi nastajali i da nastaju stihijski kao bolest koja nema leka. U gradovima je ugro`ena priroda, izneverene su temeljne vrednosti ljudske komunikacije, a kultura ide s komunikacijama. Savremeni grad doneo je izrazitu oskudicu prostora, teskobu i zagu{enost; on je degradirao ekolo{ki sistem. Dominacija automobila i gra evina zaklonila je ~oveka, u~inila ga manjim nego {to jeste. Umanjile su ga i soliterske vertikale, to obezli~eno vertikalno selo. Oskrnavljenu i uni`enu prirodu ne spasava njena teatralizacija. Poneki cvet, poneko drvo, sparu{eni parkovi usred betona i zaga enog vazduha, vi{e su dokaz bezobzirnog graditeljstva nego va`anog dela ~ovekovog okru`enja. Priroda, dakle, nije nigde bila vi{e degradirana nego u ambijentu savremenog grada. Te{ko je re}i da li je vi{e obezvre ena kada je isklju~ena iz urbane morfologije ili kada je u njoj prisutna kao zanemarljiv segment i degradirani prizor. U gradu je ugro`ena neophodna ti{ina, izazovi homo ludensa i svet kreativne igre. Paradoksalno, grad je postao simbol usamljenosti. U njemu vlada ~asovnik, apatija i uznemirenost. Istra`iva~i zapa`aju da su velegra ani postali specifi~na vrsta malogra ana. @ive u velikom gradu, ali du{a im je malena, ste{njena, nikakva. A kada grad ostane bez stila, ne mo`e da izbegne provincijska obele`ja, {to nam je poznato. Grad je dobar i ima smisla samo u onoj meri u kojoj odgovara ~ovekovim `eljama, ma{ti i snovima, njegovom slobodno izabranom `ivotnom stilu. 19
MILENA DRAGI]EVI]-[E[I] UDK 316.72:711.42 008:351.85 (KULTURNI KAPITAL I INTEGRATIVNA KULTURNA POLITIKA) Grad je uvek prostor koji ve} sa~injavaju i strukturi{u simboli~ni mehanizmi. James Donald, Imagining the Modern City, 8 Apstrakt: Ovaj rad istra`uje kulturolo{ko zna~enje grada identitet grada i njegovu simboli~nu vrednost (materijalno i duhovno nasle e), kao sredstva razvoja u savremenom svetu. Pozicioniraju}i kulturu u centar gradskog strate{kog razvoja u okviru razli~itih javnih prakti~nih politika, u tekstu se ukazuje na to da je pitanje kulturne pismenosti (Brecknock, R. 2006) sposobnosti da se razumeju, usvoje i razviju zna~enja gradskih struktura, gradskih ikona i gradskih elemenata, kao {to su susedstva i javni prostori va`an deo gradskog kulturnog kapitala dana{njice. Glavno istra`iva~ko pitanje jeste: kako povezati strategiju gradskog razvoja sa strategijom kulturnog razvoja u vremenima brzih promena, sve ja~ih uticaja globalne kulture na promene vrednosti i lokalne kulturne tradicije, rastu}eg zna- ~aja usluga i napu{tanja proizvodne logike, pa i samog podru~ja proizvodnje? Polaze}i od stava da je kultura stalan, ali i promenljiv faktor u stvaranju gradskog identiteta, istra`ivanje je prikazalo vi{estruke dihotomije savremenog procesa urbanih kulturnih promena. Tekst predstavlja POSITION PAPER sa smernicama (policy recommendations) za budu}e projekte razvoja urbanih javnih politika. 20
MILENA DRAGI]EVI]-[E[I] Klju~ne re~i: kulturni kapital, kulturni resursi, gradska kulturna politika, javne prakti~ne politike, integrativna javna politika, inkluzivnost, interkulturni grad, gradski strate{ki razvojni plan Key words: cultural capital, cultural resources, city cultural policies, public policies, integrative public policies, inclusivity, intercultural city, city development strategy Uvod U ovom radu `elimo da istra`imo kulturolo{ko zna- ~enje grada identitet grada i njegovu simboli~nu vrednost (materijalno kao i duhovno nasle e), kao sredstva razvoja u savremenom svetu. Predstavljen je poku{aj pozicioniranja kulture u centar gradskog strate{kog razvoja u okviru razli~itih javnih prakti~nih politika. U isto vreme, ~ini se da je pitanje kulturne pismenosti (Brecknock, R. 2006) sposobnosti da se razumeju, usvoje i razviju zna~enja gradskih struktura, gradskih ikona i gradskih elemenata, kao {to su susedstva i javni prostori va`an deo gradskog kulturnog kapitala dana{njice. Glavno istra`iva~ko pitanje ovog rada jeste: kako povezati strategiju gradskog razvoja sa strategijom kulturnog razvoja u vremenima brzih promena, sve ja~ih uticaja globalne kulture na promene vrednosti i lokalne kulturne tradicije, rastu}eg zna~aja usluga i napu{tanja proizvodne logike, pa i samog podru~ja proizvodnje? Kao {to ekonomija zasnovana na uslugama mo`e da nametne svoje zahteve prilikom ponovnog osmi{ljavanja urbanog prostora naro~ito javnih prostora tako i kulturna politika i strategija gradskog kulturnog razvoja mogu da imaju posebne prohteve i specifi~ne interakcijske odnose. U ovom radu se nudi jedna od mogu}ih opcija za razumevanje nove logike interakcije u okviru javnih politika. Zasnivaju}i na{u tezu na iskazu da je kultura stalan, ali tako e i promenljiv faktor u stvaranju gradskog identiteta, istra`ivanje je prikazalo vi{estruke dihotomije savremenog procesa urbanih kulturnih promena (\uki}-doj~inovi}, V. 2003). Iako se identitet ~esto zasniva na stalnim elementima (materijalno nasle e, institucije, stabilni tradicionalni obrasci ljudskog pona{anja), nove kulturne politike u isto vreme moraju da vode ra~una i o najvrednijim tekovinama 21
MILENA DRAGI]EVI]-[E[I] kulture onim koje su konstantno u procesu transformacije i time ~ine grad `ivopisnim i aktivnim organizmom, zanimljivim i za nastanjivanje ili pak ~este posete. Gradska se}anja, razni postupci koji su utkani u tu sliku, ~ine deo onih dijalekti~kih `ivotnih praksi koje ulaze u sastav strategija ritualizacije javnih prostora: politike se}anja nasuprot novim potrebama gra evinske industrije (real-estate developers); prakse individualizacije nasuprot praksama standardizacije (Sonnabend, 2003); tradicionalne potrebe za prostornim komunikacijama u realnom `ivotu (mesta susretanja) nasuprot novim potrebama virtuelnih platformi; nestaju}ih razlika koncepta urbanog centra kao simbola javnog `ivota (Brandes, R. 1989), nasuprot predgra u koje ozna~ava privatnu sferu. (Oba prostora sve vi{e preuzimaju koncept dru{tvenog prostora, nude}i konstruisanje identiteta pojedincima, kao i grupama, i predstavljaju}i hibridne ideje koje se ~esto preklapaju. Na primer: centar grada nudi globalni identitet, ose}anje pripadnosti {iroj zajednici, nacionalnoj kao i internacionalnoj; predgra a bude ose}anje sigurnosti pripadanjem relativno ~vrstoj zajednici kroz dru{tveni `ivot koji se razvija i u javnim / nadgledani {oping mol kao zamena za istinski javni prostor/ i privatnim prostorima /dru{tveno umre`avanje gra ana/.) Ova studija zasniva se na terenskom istra`ivanju sprovedenom u Srbiji, Jermeniji, Makedoniji i Turskoj (intervjui i debate u fokus grupama prilikom kojih su gradske vlasti nadle`ne za kulturu poku{avale da razviju najuspe{nije kulturne politike i strategije razvoja grada), kao i na iskustvima projekta Policies for culture Ecumest fondacije i Evropske fondacije za kulturu (Hrvatska, Rumunija, Bugarska), te na studijama slu~aja mnogih gradova Zapadne Evrope uklju~enim u Agendu 21 for Culture i analiziranim kabinetskim istra`ivanjem (desk research). Rezultate istra`ivanja predstavljamo prevashodno u formi POSITION PAPER teksta sa smernicama (policy recomendations) za budu}e primenjivanje projekata razvoja urbanih javnih politika. 22
MILENA DRAGI]EVI]-[E[I] Gradski identitet polazna ta~ka strategije razvoja U savremenom kulturnom `ivotu, mitovi i legende, se}anja koja su se vekovima formirala u evropskim gradovima, ne koriste se samo kao deo programa kulturne politike radi o~uvanja kulturnog nasle a ili kulturnog turizma u razli~itim oblicima ve}, jo{ vi- {e, i u procesu brendiranja koji se razvio u `elji da se grad plasira kao proizvod (Foot, J. 2001). U drugoj polovini 20. veka dolazi do pojave nove vrste delatnosti: formiranja gradskih marketin{kih timova kojima je cilj obnavljanje ideje o gradu, utisku koji ostavlja na stanovnike, ali tako e i pobolj{anje slike grada u zemlji, Evropi i svetu, u svrhe ekonomskog boljitka i dru{tvenog napretka (grad kao investiciona i turisti~ka destinacija). Istovremeno, formiraju se i timovi ~iji je zadatak da u grad unesu preduzetni~ki duh i inicijativu, zasnovanu na ovako stvorenom brendu (Landry, Ch. 2000). ^ak su i programi koji su stvarani u cilju stimulisanja razvoja evropskog identiteta, na primer Evropska prestonica kulture, naj~e{}e bili upotrebljavani za promovisanje i marketing gradova, a poslu`ili su i kao sredstvo obnavljanja identiteta (Richards, Greg & Wilson, Julie 2004). Svaka kulturna prestonica imala je jasne marketin{ke ciljeve, u Dablinu veoma o~igledne, a jo{ vi{e u Glazgovu. U trenutku proslave 1990. godine, Glazgov je bio postindustrijski grad u krizi, sigurno jedan od najru`nijih evropskih gradova i zasigurno neevropski kulturni centar (~ak i u [kotskoj, gde je realna prestonica kulture Edinburg). No vremenom, nakon intenziviranja investicija i pove}anja pa`nje svetske javnosti, u godini prestonice Glazgov uspeva da zadr`i raznovrsnu ponudu na kulturnoj sceni, te postaje potpuno nov {kotski brend, odnosno moderan i dinami~an grad, otvoren za ulaganja, na koji su ponosni i njegovi stanovnici, a oni koji to nisu, `ele da u njega do u. Marketing grada u dana{nje vreme pokre}e nove ili o`ivljava stare mitove. Starom se}anju grada tako e treba podr{ka, ali ono {to je bitnije jeste stvaranje pozitivne slike grada, kao i novih gradskih mitova, da bi se propagirala nova ekonomska i kulturna politika grada koja }e dovesti do prosperiteta. Potencijal usvajanja kulturne politike, koja bi redefinisala mo- 23
MILENA DRAGI]EVI]-[E[I] gu}a zna~enja i kulturnu va`nost grada, je ogroman, ~ak i u veoma malim a i potpuno novim gradovima onim za koje se nekada mislilo da imaju negativnu istoriju. Dunaujvaro{ u Ma arskoj, novi socijalisti~ki grad, osnovan 50-ih godina kao industrijski metalur- {ki centar, ili Nova Huta u Poljskoj, nisu a priori izgubljeni slu~ajevi. Potrebno je imati ma{te i preduzetni~kog duha da im se povrati utopijski mit iz perioda njihovog osnivanja ili da im se danas, u novom posttranzicionom kontekstu, vrati aura muzejskog artefakta grada koji ~uva deo zna~ajnog kolektivnog se}anja o vremenu koje je, pored brojnih negativnih, imalo i pozitivne doma{aje. (Ovi gradovi primer su nagle urbanizacije i modernizacije, ali za veliki deo seoskog stanovni{tva koji je do{ao s raznih strana da u njima na e posao, naj~e{}e su predstavljali `eljeni cilj san o boljem `ivotu.) Velike su mogu}nosti menad`era u kulturi i animatora u rukovo enju raznim akcijama koje podsti~u stvaranje kulturne politike grada koja stvara imid` i mit u okviru celovite koncepcije marketin{ke politike grada; ipak, oni bi trebalo da znaju kako da iskoriste politi~ki i ekonomski interes za izgradnju sveobuhvatnog pristupa u dono{enju gradskog strate- {kog plana. Kroz umetnost na javnim mestima trebalo bi podsticati kolektivna se}anja i kolektivnu svest, da bi se `ivot u sada{njici u~inio pristupa~nijim, dinami~nijim, ~ak i prijatnijim, modernijim, i da bi se svakodnevni na~in `ivota spojio s uspe{nom privredom, turizmom itd. Da bi se do{lo do zna~ajnih rezultata, moderni grad i regionalna ekonomska politika trebalo bi da integri{u kulturnu politiku i kulturne prakse. Brojni su poku{aji da se napravi aktivna kulturna politika grada iako bi kulturni sektor i gradska administracija ponekad vi{e `eleli da ostane status quo da bi izbegli nesuglasice i rizik od neuspeha. Ova inertnost ~esto dovodi do izlizanosti i oko{tavanja institucionalnog sistema, smanjivanja publike i velikih dru{tvenih razlika u bavljenju kulturnim praksama. Zbog toga, nekada je neophodno da podsticaj gradskim vlastima za dono{enje programskih i planskih dokumenata kulturne politike na lokalnom nivou do- e odozgo kao u Velikoj Britaniji od Ministarstva kulture ili Saveta umetnosti (Evans, G. 2001; Mercer, C. 1994). 24
MILENA DRAGI]EVI]-[E[I] Gradske kulturne politike Jedan od glavnih zadataka javnih prakti~nih politika grada jeste da ponovo defini{u gradski identitet koji se zasniva na kolektivnom se}anju ljudi, kulturnom nasle u (materijalnom i nematerijalnom duhovnom) i viziji budu}nosti koja je uspela da ostvari konsenzus me u glavnim politi~kim akterima, kao i svima onima koji ~ine javno mnjenje (intelektualci, profesori, medijski stru~njaci...). U zemljama tranzicije, u kojima su istorija i identiteti svakog grada ~esto namerno bivali zaboravljeni tokom socijalisti~kog perioda, neophodno je prona}i glavne resurse i sredstva kulturnog razvoja grada, opredeliti se za vode}i imid`, kao i za mogu}e nosioce budu}ih aktivnosti u realizaciji programa. U socijalisti~kom periodu promovisana je, pre svega, ideja socijalisti~kih industrijskih gradova kao nosilaca regionalnog razvoja, kao i nau~no-obrazovnih gradova u kojima su ~lanovi nove socijalisti~ke inteligencije dovo eni da razvijaju mo}ne univerzitete i istra`iva~ke centre u slu`bi rukovode}e ideologije (npr. Akademgorodok blizu Novosibirska). Ostali kapaciteti i elementi tradicionalnih identiteta bili su u mnogim gradovima zapostavljeni, ponekad ~ak i uni- {tavani, smatrani za tabu, a nastavljali su da postoje samo u privatnim se}anjima kao deo usmenog preno{enja s kolena na koleno. Nije samo socijalizam ve} su i ratovi, koji su mnogo puta menjali evropske granice, uticali da se stvore druga~iji pristupi kulturnom nasle u razli~itih nacija unutar, ~ak, istog grada (nema~ko, ma arsko, srpsko, jevrejsko,... nasle e u gradovima Vojvodine, na primer). Danas se ponovo nalazimo u situaciji kada bi trebalo da se uvedu novi atributi i da se nasle e grada prevrednuje u skladu s novim politikama multikulturalnosti, tj. da se dâ podr{ka razvoju kulturne raznolikosti kako u pogledu nasle a, tako i u pogledu savremene umetni~ke produkcije. Kako pokazuje istorija Keningsberga, odnosno Kaljiningrada, brisanje tragova istorije uvek je pogubno za sâm grad. Tako e, poricati tragove i dostignu}a sovjetske kulture na njenim biv{im teritorijama, ili dostignu}a jugoslovenske kulture u dr`avama nastalim na teritoriji biv{e Jugoslavije, bilo bi danas jednako poricanju nema~kog kulturnog nasle- a u periodu nakon II svetskog rata. 25
MILENA DRAGI]EVI]-[E[I] No, {ta bi trebalo da predstavlja novi identitet savremenog multikulturnog grada ili grada u kome bi trebalo o~uvati se}anje na izgubljeni multikulturalizam (Dragi}evi}-[e{i}, M. 2006)? U isto vreme postavlja se i pitanje da li je atribut istorijski grad danas dovoljan, to jest, da li bi identitet mnogih gradova trebalo da se razvija samo kroz o`ivljavanje proizvodnje tradicionalnih dobara ili stvaranjem manifestacija koje podr`avaju imid` nekada{nje slave, ili bi vizija mogla da bude ne{to sasvim drugo. O~igledno je da bi svaki grad danas, kao i u svojoj istoriji, trebalo da razvija ne samo jedan ve} vi{e me- usobno isprepletenih identiteta, nastoje}i da iskoristi najbolje elemente svoje istorije, geografski polo`aj i savremene ljudske resurse, kroz stvaranje posebnih kulturnih klastera (Mommaas, Hans. 2004). S tim u vezi, mo`emo izdvojiti glavne tipove i profile gradskih identiteta: a) glavni grad (prisustvo nacionalnih institucija, medija, stranih predstavni{tava); b) administrativni (regionalni) centri (u decentralizovanim zemljama); c) univerzitetski grad (tradicionalni, npr. Krakov i Vilnjus, ili novi, npr. Novosibirsk); d) trgova~ki grad (stari trgova~ki gradovi kao: Novi Pazar, Talin, ili novi sajamski gradovi, kao {to je Poznanj); e) grad raskr{}e (va`an za prevoz dobara i putnika), npr. lu~ki gradovi Bar, Koper; f) industrijski grad (koji se zasniva na odre enoj vrsti proizvodnje), npr. Kajseri, Zrenjanin; g) postindustrijski grad (industrija u krizi; razvijanje novih uslu`nih delatnosti na primer Gdanjsk); h) rudarski grad (Labin, Majdanpek, Bor...); i) turisti~ki grad (banje, odmarali{ta: Vrnja~ka banja, Ni{ka banja...); j) sportski centar (Kranjska gora); k) istorijski grad (simboli~no va`an kao biv{i glavni grad na primer, Cetinje); 26
MILENA DRAGI]EVI]-[E[I] l) kulturna prestonica (nacionalni, osim glavnog grada) umetni~ki grad kao {to je Krakov; m) sveti grad grad duhovnosti (E~mijazdin...); n) pograni~ni grad (Dimitrovgrad, Gjumri, Kars); o) multikulturni grad (glavno obele`je identiteta je multikulturalnost; na primer, Subotica); p) postmultikulturni grad (podeljen grad npr. Mostar, Mitrovica...); q) vojni grad s vojnim lukama, kasarnama... (na primer, ]uprija); r) tajni grad (u Sovjetskom savezu, grad tajne proizvodnje nuklearnog oru`ja). Ova lista bi mogla da bude i du`a, u zavisnosti od razli~itih karakteristika i potencijala gradova, te bi mogla da se napravi ve}a profilisanost grada, neophodna za kreiranje novih programa i za done{enje savremene strategije integrisanog razvoja u kojoj bi kultura bila osnova nove vizije i novih horizonata. Tako da, iako smo ~esto u isku{enju da prona emo nekoliko klju~nih imena iz pro{losti umetnike ili istorijske li~nosti ro ene u nekom gradu ili relevantne za sam grad ili da koristimo nekoliko istorijskih zgrada i glavnih turisti~kih atrakcija kao stubove tradicionalno shva}ene predstave o identitetu, profilisanje grada bi, u stvari, trebalo da se odvija, pre svega, prema savremenim vrednostima i aktivnim resursima. Lokalni kulturni resursi neophodni za razvojne politike i programe Puno je na~ina za nabrajanje i analiziranje kulturnih resursa va`nih u definisanju identiteta grada i, {tavi{e, budu}nosti grada, njegovih ciljeva i aspiracija. Analizu bi trebalo zapo~eti broj~anim podacima vezanim za nivo obrazovanja ljudi, bruto nacionalni dohodak po glavi stanovnika i deo BDP-a koji donose kreativni poslovi, kao i drugo. Integrisani razvoj zahteva da se razmotre oba aspekta: nematerijalno nasle e (obi- ~aji, atmosfera, na~in `ivota, imid`, vrednosti) i materijalno nasle e, uklju~uju}i i polo`aj grada u zemlji i regionu, konkretna dostignu}a i delatnosti. Jednom re~ju gradski kulturni kapital. 27
MILENA DRAGI]EVI]-[E[I] U tom smislu, mo`emo da zaklju~imo da kulturni kapital jeste zna~ajan resurs koji uklju~uje materijalno nasle e (registrovano kao spomenik kulture ili obra eno kao muzejski predmet), duhovno nasle e: mitove, obi~aje, rituale, jezik (poseban lokalni dijalekat, usmeno predanje i humor), kao i predstavljanje kulture: slike i istorijat grada, kroz umetnost i medije (pesme, filmovi, vizuelna umetnost...), ~ak i kroz li- ~nosti koje su povezane s istorijom grada, pa i li~ne pri~e. Ovo nematerijalno nasle e mo`e da postoji kao kodifikovano akademsko znanje, ali ~esto nije integrisano, jer je u pojedinim svojim aspektima prepu{teno istra`ivanju nau~nih instituta koji do sada nisu u~inili mnogo na njegovom predstavljanju i kori{}enju u javnosti. No, kulturni resursi, u {irem smislu, podrazumevaju i tradicionalne navike i vrednosti stanovni{tva: kuhinju, pona{anje, na~ine socijalizacije (dru`enje u kafanama, `ivot na ulici, okupljanja, ven~anja...), kao i kvalitet i specifi~nost dobara masovne potro{nje: hrane 1, pi}a, predmeta za doma}instvo 2, name{taja, kostima, mode 3 i zanata,... sve do suvenira (koji ~ine proizvode najni`eg razvojnog potencijala, iako se obi- ~no pominju u razvojnim, posebno turisti~kim dokumentima 4 ). Jedan od glavnih elemenata kulturnog kapitala grada je njegov urbanisti~ki kvalitet koji mo`e da se analizira, s jedne strane, kroz kvalitet javnog prostora, kvalitet infrastrukture za kulturu i zabavu, sport i turizam (putevi, parkinzi, hoteli, restorani, javni toaleti...) i kroz postojanje mre`e uslu- `nih ustanova. S druge strane, prirodna okolina staze, parkovi, {ume, reke i jezera, morska obala i izuzetan biljni i `ivotinjski svet u isto vreme je i javna, a i privatna briga. Ipak, grad se spoznaje i pro`ivljava kroz stanovnike i njihov duh, pa bi ljudski resursi trebalo da uklju- 1 Pirotski ka~kavalj, ~a~anski kajmak, slatko od borovnica... 2 Pirotski }ilim. 3 Srpsko platno i prizrenska svila danas u Beogradu mogu da se kupe samo u jednoj prodavnici, dok narodnu nošnju u celini ili pojedinim segmentima gotovo da je nemogu}e nabaviti. 4 Tako, recimo, prodaja suvenira proizvedenog za arheološko nalazište Vin~a nije uspela, ~ak, ni da pokrije investiciju, što je va`ilo i za druge suvenire Beograda (vrabac i dr.), delimi~no i stoga što njihova proizvodnja nije bila uklju~ena u sveobuhvatnu turisti~ko razvojnu akciju. 28
MILENA DRAGI]EVI]-[E[I] ~uju obrazovane stru~njake s preduzetni~kim duhom u razli~itim poljima, stru~njake s razli~itim ve{tinama i znanjima koji imaju i {irok raspon interesovanja, kao i udru`enja gra ana, ukratko analiza potencijala grada mora da obuhvati i razvijenu privatnu sferu i aktivno civilno dru{tvo. Dru{tvo znanja danas zahteva razvoj novih tipova obrazovnih institucija i usluga (gradovi nauke, univerzitetski gradovi, kampusi itd.), i usled toga se unutar novog imid`a grada (u procesu brendiranja ) u ve}ini slu~ajeva isti~e po{tovanje i renome postoje}e obrazovne infrastrukture, a podsti~e raznolikost profesora i studenata, kao i razli~itost, otvorenost i specifi~nost obrazovnih usluga (predavanja na stranim jezicima, specijalizovani kursevi za stru~njake u domenu kontinuirane profesionalne edukacije, letnji kursevi za posebne grupe u~esnika, univerzitet za tre}e doba itd.). Svi ovi resursi mogu da se mere kao postignut kulturni kapital u okviru zajednice, kapital ~ija vi{estruka svrha i funkcija otvara mnogo vi{e mogu}nosti nego {to je obi~no posedovanje finansijskog kapitala ili, ~ak, prirodnih resursa. U isto vreme, politike i strategije povezivanja ovih razli~itih resursa ima}e vi{estruke efekte, kao {to je zasnivanje novih produkcionih aktivnosti na lokalnom ekonomskom nasle u (posebni proizvodi itd.) ili reanimacija postoje}eg (~esto zapu{tenog) materijalnog nasle a u nove svrhe, ne nu`no umetni~ke prirode (ponekad je preure- ivanje stare istorijske zgrade u hotel ili poslovni centar efektnije od preure ivanja istog objekta u koncertnu dvoranu). Strategije integrisanog kulturnog razvoja Kultura se ranije ~esto smatrala delom javnih tro- {kova, a ne delom ekonomije u razvoju. Na sre}u, tokom 80-ih i 90-ih godina, brojni ekonomisti u kulturi pokazali su da svaki evro ulo`en u kulturu donosi osam evra prihoda lokalnoj zajednici. Doprinos festivala postao je jedno od veoma popularnih podru~ja za ispitivanje ekonomskih efekata kulturnih politika i praksi, a istra`ivanja u kulturi pokazala su najmanje ~etiri klju~na razloga za{to su kulturne politike va`ne za op{ti uspeh upravljanja gradom. Prvo, zna~ajne su iz razloga {to se u gradu dobro ose}amo, odnosno u okru`enju u kome provodimo 29
MILENA DRAGI]EVI]-[E[I] `ivot. Ose}ati se dobro, zna~i imati po{tovanja za grad, njegovu pro{lost (koliko god da je kratka), kao i za glavne stubove njegovog identiteta, {to pak daje ose}aj sigurnosti i zadovoljstva. To zna~i da se, u najmanju ruku, svi gra ani brinu za glavne doga aje i u~estvuju u njima kao publika. Drugo, kvalitet kulturnog `ivota zna~ajan je motiv za vrhunske menad`ere preduzetnike koji su ve} postigli uspe{ne poslovne rezultate da ostanu da `ive u gradu u kome imaju ose}aj da su uspeli da obezbede svojim porodicama, kao i sebi i svojim zaposlenima, visoki `ivotni standard koji se ne meri samo visinom plate ve} i kvalitetom obrazovnih ustanova u gradu, {irinom mogu}nosti za aktivnosti slobodnog vremena i dr. Tre}e razvoj kreativnih industrija jeste preduslov za zapo{ljavanje (pa, stoga, i ostanak u gradu) vrhunski obrazovanog stanovni{tva (npr. Florida), za diversifikaciju poslovanja postoje}ih institucija i organizacija, za podizanje nivoa op{teg kvaliteta proizvodnje (nivoa industrijskog i grafi~kog dizajna) itd. ^etvrti razlog ti~e se izgradnje spolja{njeg imid`a grada, mogu- }nosti da grad postane poznat u {irim regionalnim i me unarodnim razmerama, {to je izuzetno va`no zbog investicija, uspostavljanja partnerske saradnje s odgovaraju}im preduze}ima iz drugih krajeva, ali tako e i zbog sopstvenog proizvoda ili turisti~ke i kulturne ponude koja, na taj na~in, mo`e lak{e da se plasira u drugim sredinama, jer dolazi iz grada s pozitivnim imid`om. Niko ne `eli da kupuje skupe proizvode koji poti~u iz nepoznatog grada; niko ne `eli da provede odmor na nepoznatoj destinaciji, kao {to niko ne `eli da se doseli u grad koji nema poseban imid`, koliko god bila privla~na sama poslovna ponuda. To su razlozi zbog kojih kulturna politika ne bi trebalo da bude aktivnost koja je odvojena od drugih delatnosti lokalne gradske uprave. Ona mora da bude osmi{ljena kao deo dugoro~ne strategije pozicioniranja i razvoja grada. Istovremeno, proces uspostavljanja gradske kulturne politike mora da bude demokratski. (Dragi}evi}-[e- {i}, Milena 2005). Inkluzivna kulturna politika trebalo bi da ostavi prostora za debatu svih u~esnika u okviru javnog, privatnog i civilnog sektora, a u isto vreme da pove`e ne samo kulturu, obrazovanje i turizam ve} SVE javne i prakti~ne politike u okviru organa lokalne samouprave po~ev{i od zapo{lja- 30
MILENA DRAGI]EVI]-[E[I] vanja i privrede, pa do `ivotne sredine i ekologije. Kulturna politika trebalo bi da bude ZAJEDNI^KA briga, odnosno delatnost sva tri sektora, u kojima bi lokalna odgovorna preduze}a mogla da uo~e interes u podr`avanju kulturnog razvoja, ne samo kroz sponzorstvo i donacije ve} i kroz ugovore na vi{e nivoa s ustanovama kulture i obrazovanja, a u pogledu istra- `ivanja, novog razvoja nastavnog programa itd (Dragi}evi}-[e{i}, Milena 2005). Civilno dru{tvo bi trebalo da doprinese onim elementima koji su zna~ajni za {ire krugove dru{tva, deluju}i kao posrednik u susedstvima koja imaju pote{ko}e ili me u socijalno udaljenim grupama. Tri klju~ne re~i ovog procesa su: VIZIJA, ODGOVORNOST i AKCIJA (ENERGI- JA). Njihovo pozitivno pro`imanje stvori}e mapu razvoja grada definisanu s tri klju~na dokumenta: poveljom (konceptom) kulturne politike, strate{kim planom i planom delovanja. Istovremeno, mora da se ustanovi do koje mere bi gradska kulturna politika i kulturni `ivot trebalo da doprinesu razumevanju raznolikosti i potreba socijalne inkluzije. Iako je opasno posmatrati kulturu samo kao sredstvo dru{tvenog ili ekonomskog razvoja, ovi va`ni aspekti ne smeju da budu zapostavljeni. Planiranje integralnog razvoja grada kroz javne prakti~ne politike zahteva da gradovi naprave konceptualnu razvojnu povelju, te da pripreme osnovu za posebne prakti~ne politike (me usektorske ili razdvojene po sektorima: dokument kulturne politike, obrazovne politike itd.), strate{ki plan (za svaki dokument pojedina~no i sveobuhvatno, sinergijski) i plan delovanja (akcioni plan). Da bi se to postiglo, o~igledno je da je glavni zadatak gradske uprave da izgradi temelj znanja, da stimuli{e i primeni razli~ita istra`ivanja, me u kojima bi istra`ivanja iz domena kulture (Mercer, 1994) trebalo smatrati veoma va`nim da bi se grad shvatio podjednako, i u smislu definisanja njegovog identiteta ali i gra anske pripadnosti (citizenship) 5. To zahteva upotrebu velikog broja indikatora koji su bitni za sve faze sociokulturnog ciklusa (value chain): od proizvodnje, preko diseminacije i konzervacije, do obrazovanja i razli~itih oblika posredovanja, medijacije (Dragi}evi}-[e{i} i Dragojevi}, 5 Kolin Merser je tako definisao kulturnu politiku zasnovanu na ~injenicama evidence based cultural policy (Mercer, 1994). 31
MILENA DRAGI]EVI]-[E[I] 2004). Ovi indikatori, koji su stavljeni u slu`bu analize okru`enja, uslova i mogu}nosti, kasnije }e biti iskori{}eni za evaluaciju postignutih ciljeva i ishoda primene te razvojne politike i strategije. Istra`ivanje mora da bude izvedeno pre procesa konceptualizacije i planiranja razvojne politike i programa, primenom razli~itih istra`iva~kih metoda: mapiranja (kulturne infrastrukture, ponude, resursa...), studije uticaja (investicija u kulturu, festivale, kreativne industrije...), studije izvodljivosti (za interesantne institucionalne ideje, poput reanimacije industrijskog nasle a...) i studije dokolice i u~estvovanja (istra`ivanje `ivotnog stila i navika stanovni{tva). Istra`ivanje se mo`e sprovesti kroz upitnike i empirijsko sakupljanje podataka, ali tako e i kabinetskim radom, analizom i kori{}enjem ve} postoje}ih statisti~kih i drugih podataka. (U mnogim univerzitetskim gradovima, na policama fakultetskih i institutskih biblioteka le`e velike koli~ine podataka u okviru diplomskih, magistarskih i doktorskih teza, te bi svi ti radovi, pored zvani~nih statisti~kih podataka, mogli da budu odli~an izvor informacija za dalju analizu.) Dono{enje programa javnih prakti~nih politika mora da bude proces pri kome se svi razli~iti interesi javni i privatni susre}u i u kome uloga javnih vlasti (organa lokalne samouprave) mora da bude vezana za izvo enje i koordinaciju procesa, a ne za dono{enje strate{kih odluka i pisanje samog dokumenta. To bi trebalo da bude dominantna ekspertska funkcija. Lokalna vlast je klju~ni faktor koji mora da osmisli i organizuje na~in sprovo enja planskog procesa, da bi se postigli rezultati koji dovode do inkluzivnog i integrisanog plana razvojne politike, iz koje }e se dalje definisati kulturna politika i ukupna strategija. Taj plan bi trebalo da bude rezultat slo`enog procesa stru~nih istra`ivanja, debata u okviru razli~itih fokus grupa, konsultacija i razvoja novih ideja kroz pregovaranje i uspostavljanje konsenzusa. Samo u domenu kulture veliki je broj potencijalnih aktera koje je neophodno uklju~iti: javna administracija i izabrani funkcioneri (odbornici), ustanove kulture, organizacije i udru`enja iz nevladinog sektora, slobodni umetnici (free-lance) i umetnici zaposleni u drugim domenima (prosveta, privreda...), kreativne industrije (izdava{tvo, mediji, moda...), kao i nau~ne i prosvetne ustanove i organizacije (u tom smislu, posebno je va- 32
MILENA DRAGI]EVI]-[E[I] `na uloga istori~ara, antropologa i etnologa, lingvista,... svih struka u domenu humanisti~kih i dru{tvenih nauka). A u celini razmatranja razvojnih planova i dono{enja strategije, broj aktera (stakeholders) gotovo je neograni~en: ekonomisti, urbanisti, prostorni planeri, stru~njaci za `ivotnu sredinu, turizam, sport, pravnici i dr, kao i svi oni gra ani, bez obzira na struku, koji `ele da u~estvuju u demokratskom i inovativnom procesu uspostavljanja osnova za razvoj lokalne zajednice. U isto vreme, lokalna kulturna politika trebalo bi da se posmatra u {irem kontekstu regionalnih i nacionalnih kulturnih politika. Kada je u pitanju grad koji ima internacionalne ambicije, kao {to je Beograd, Novi Sad ili Ni{, o njihovom razvoju mora da se raspravlja u {irem kontekstu evropskih integracija, ali i regionalnog povezivanja (u kontekstu jugoisto~ne ili centralne Evrope, Podunavlja, crnomorske inicijative itd.), jer se u mnogim slu~ajevima regionalni identiteti preklapaju (Beograd kao podunavski, centralnoevropski, ali i balkanski grad). Doprinos kulturne politike gradskoj razvojnoj strategiji mogao bi da se sagleda bar u tri vida: kao deo integralne razvojne politike grada koji proizvodi ve}u zaposlenost i ekonomsku dobit; kao poku{aj pobolj{avanja upravljanja sistemom kulture (od proizvodnje do u~estvovanja) i ostvarenja ve}eg kvaliteta kulturnog `ivota, i kao poku{aj da se promeni imid` grada (gradski marketing). Postoji najmanje {est faza u procesu dono{enja gradskog strate{kog plana koje bi, ako bi bile zanemarene, u~inile sâm plan neefektivnim i neuspe{nim, te bi smanjile mogu}nost istinske upotrebe kulturnih resursa neophodnih kako za proces urbane regeneracije (Bianchini, F. 1991), tako i za novo brendiranje grada. Najva`nije pitanje u prvoj fazi jeste upoznavanje javnosti s neophodno{}u stvaranja novog razvojnog koncepta grada zasnovanog na kulturnim resursima. Senzibilizacija svih aktera za strate{ko mi- {ljenje i prihvatanje strate{kog planiranja kao neophodnosti, trebalo bi da prethodi odluci op{tinskog ve}a o pokretanju inicijative i tek onda da se stvore organizacioni odbori koji bi definisali organizacioni okvir projekta ( tajming, izbor timova, bud`et...). Glavni zadatak druge faze trebalo bi da bude postavljanje dijagnoze analiza situacije u celini, posebno u 33
MILENA DRAGI]EVI]-[E[I] kulturi, kroz empirijska i teorijska istra`ivanja (skupljanje informacija), stvaranje i razvoj indikatora, analiza i interpretacija podataka, te, na kraju, identifikacija problema (elaborat o stanju gradske infrastrukture, stepenu razvijenosti kulturnog kapitala, prepoznatim resursima dru{tvenog i privrednog razvoja). U tre}oj fazi, defini{e se integralna razvojna politika ~iju okosnicu ~ini kulturna politika. Kroz javne debate, konsultacije, utvr uju}i potrebe i izazove, stvara se razvojna povelja grada. Javne debate bi trebalo da pokrenu klju~na razvojna pitanja, kao {to su odnosi: centar periferija, urbano ruralno, kulturno umetni~ko, kulturno ekonomsko... (Matarasso, F. 1997). U isto vreme, kroz javne debate trebalo bi da se do e do konsenzusa o stvaranju programske platforme s mogu}im alternativama (razvoj i analiza opcija), da se defini{u prioriteti razvojne politike s `eljenim/predvi- enim ishodom i da se izaberu osnovne strategije. Poslednji korak ove faze predstavljalo bi usvajanje tog dokumenta od gradskog (op{tinskog) ve}a. ^etvrta faza je elaboracija strate{kog plana, {to uklju- ~uje identifikaciju klju~nih strategija razvoja na globalnom nivou s preciznim rokovima, sektorske akcione planove, identifikaciju klju~nih aktera s definisanim odgovornostima, stvaranje nacrta strate{kog plana koji se dalje prosle uje na javnu raspravu od naj{ire javnosti, preko medija, do samih aktera (ustanova i organizacija) i donosioca odluka. Nakon javne rasprave, stru~na grupa defini{e kona~ni tekst dokumenta koji usvaja gradsko/op{tinsko ve}e. U petoj fazi fazi implementacije plana uspostavlja se monitoring s evaluacijom, koja bi morala da bude predvi ena za sredinu strate{kog ciklusa (nakon dve godine), i uz javnu prezentaciju rezultata monitoringa i evaluacije koja podrazumeva i mogu}nosti korekcije. (Fleksibilnost plana izuzetno je va`na u turbulentnim okolnostima tranzicije, ali ne bi trebalo isklju~iti ~injenicu da je u prethodnom procesu planiranja moglo da bude i pogre{nih odluka koje su u toku implementacije plana uo~ene.) [esta faza predstavlja evaluaciju prvog strate{kog perioda, u stvari po~etak novog ciklusa planiranja. Tada po~inje drugi planski ciklus, ali su do tada iskustva ve} sakupljena kroz redovno vo en monitoring implementacije strate{kog plana. To olak{ava novi po- 34
MILENA DRAGI]EVI]-[E[I] stupak planiranja, jer su ve} uspostavljeni i metod i proces istra`ivanja i evaluacije te se javne politike mogu sada sistematski zasnivati na ~injenicama. Strategije kulturne politike grada Da bi se prona{la najpogodnija strategija za postizanje `eljenih ishoda i ciljeva, mogu}e strategije (Dragi}evi}-[e{i} i Dragojevi}, 2005) su klasifikovane u tri grupe. Prvu grupu ~ine kompetitivne strategije, ~esto kori- {}ene u op{tinama koje su ve} dostigle odre eni ekonomski i kulturni kapital i te`e ka boljoj poziciji u pore enju s drugim gradovima sli~ne veli~ine i zna- ~aja. Ove strategije, koje su uvek me usobno povezane, ~esto su adekvatne za pragmati~no orijentisane op{tine koje `ele {to pre da vide rezultate. a) Strategije kompetitivnog profilisanja: 1. pozicioniranje kulturne politike i razvoj prepoznatljivosti javne vidljivosti; 2. diversifikacija programa i delatnosti; 3. me usektorska strategija upotreba razli~itih resursa; 4. pove}avanje obima proizvodnje i usluga ekonomski rast (ekspanzija tr`i{ta); 5. podr{ka privatnom preduzetni{tvu; 6. socijalna inkluzivnost kroz u~estvovanje i razvijanje publike. Druga grupa strategija primenljiva je samo na op{tine i gradove ~iji je nivo kulturnog kapitala, ljudskih resursa i prakti~nog znanja ve} visok i priznat, te bi odabrane strategije trebalo da motivi{u gra ane ka ve}em rastu i razvoju ambicije se moraju postaviti veoma visoko: u potrazi za izvrsno{}u (benchmarking). Obi~no se ti gradovi oslanjaju na sopstveno visoko cenjeno istorijsko i umetni~ko nasle e; u svojim kulturnim politikama ne samo da nastoje da njihovi institucionalni sistemi dostignu najvi{e internacionalne standarde ve} i da postanu lideri u prenosu ideja i ve{tina 6. 6 Exempli gratia: Firenca nije samo grad muzej; u njoj je tako e koncentrisana i ekspertiza u muzeologiji, zaštiti i restauraciji materijalnog nasle a. Stru~njaci i ustanove kulture iz Firence dalje razvijaju i kodifikuju to znanje, te ga zatim oblikuju u usluge (knowledge transfer) koje nude drugima. 35
MILENA DRAGI]EVI]-[E[I] b) Strategije dostizanja kvaliteta: 7. podr{ka razvoju kvaliteta postizanje vrhunskih dometa u odre enoj grani umetnosti; 8. harmonizacija s profesionalnim standardima funkcionisanja; 9. edukacija i transfer znanja. Tre}u grupu strategija ~ine strategije povezivanja. To zna~i da grad poku{ava da prona e najbolje re{enje razvoja oslanjaju}i se na druge gradove koje posmatra kao strate{ke partnere. To mogu da budu gradovi u regionu ili gradovi izabrani po srodnosti identiteta (prema odre enom profilu, npr. rudarski gradovi), a ponekad i slu~ajno, usled nekih istorijskih ili trenutnih politi~kih veza; ali, obi~no je to strategija koju odaberu gradovi u zemljama tranzicije koji su suvi{e slabi da bi se takmi~ili ili razvijali sami (~esto i zato {to ne dobijaju dovoljno podr{ke od centralne vlade). c) Strategije povezivanja: 10. orijentisanost ka partnerstvu/koprodukcija; 11. umre`avanje; 12. internacionalizacija; 13. decentralizacija aktivnosti: urbane ruralne periferijske. Naravno, svaka politika zahteva razli~ite kombinacije strategija s druga~ijim takti~kim re{enjima koji se defini{u kroz dugoro~ne strate{ke planove. Bilo bi najpo`eljnije stvoriti strate{ki plan na ~etiri ili pet godina, tako da bi po~etak njegove primene bio u periodu izme u izbora, a trajao bi do sredine mandata vlasti izabrane na slede}im izborima. To bi zahtevalo da novoizabrane lokalne vlasti po~nu s pripremom za dono{enje strate{kih razvojnih planova odmah po izboru. Tako bi, uzimaju}i u obzir vreme koje je neophodno za istra`ivanja, javne debate i uspostavljanje prioriteta, te sam proces pisanja i usvajanja strate{kog plana, njegova implementacija realno mogla da po- ~ne tek nakon dve godine dakle, u sredini mandata. Dugoro~no, to bi doprinelo smanjivanju direktnog uticaja izabranih vlasti na podru~je kulture, ali i u drugim domenima javnih prakti~nih politika, jer bi drugi deo strate{kog plana implementirala nova vlast 36
MILENA DRAGI]EVI]-[E[I] koja bi, nakon evaluacije, pravila novi strate{ki plan tek sredinom svog mandata. Ovaj model, koji ve} postoji kao planski model u Holandiji, pokazao je odre ene pozitivne rezultate u departizaciji profesionalnih sektora, jer vlast nije opsednuta imenovanjima odmah po izborima, ve} mirno preuzima vladaju}e pozicije s odgovorno{}u za nastavljanjem koncepta uspostavljenog za vreme prethodne vlasti i sa sve{}u o tome da ima dve godine za analize i procene, kao i za dono{enje novog ~etvorogodi{njeg plana za koji }e imati i svoje dve godine za implementaciju. Zaklju~ak ^injenica da je grad mobilisao najbolje ljudske resurse iz raznih domena za stvaranje razvojnog plana grada, predstavljala bi veliko postignu}e. Do sada se veoma retko de{avalo da platforme i forumi omogu}e ljudima, koji dolaze iz razli~itih polja i sektora delatnosti, razmenu mi{ljenja i kreiranje zajedni~kih projekata. Projekat kulturne politike i plan gradskog razvoja mogli bi da budu dobra prilika da se pove`u i usklade vizije poslovnog sektora i sektora kulture s civilnim dru{tvom, u poku{aju da se stvori nov, po`eljan identitet i imid` grada imid` koji }e grad u~initi atraktivnim i privla~nim za sopstvene stanovnike, a potom i za investitore i turiste. Profesionalizacija i dalje pobolj{avanje gradske administracije i kapaciteta gradskog kulturnog sektora, koji se dosti`u putem stvaranja integrativne i inkluzivne javne prakti~ne politike i gradske strategije razvoja, daju ogroman doprinos menjanju kulturnog sektora i prihvatanju novih na~ina i metoda delovanja, kao i otvorenost za nove preduzetni~ke ideje i rizike. Tako e, ovako organizovan proces poma`e poslovnom sektoru da postane osetljiviji na probleme zajednice i njene potrebe, i da razvije dru{tveno odgovorne programe u okviru preduze}a, {to je od velikog zna~aja i za unutra{nji i za spolja{nji imid` preduze}a i njegovu PR strategiju. Prema tome, ne samo {to bi gradovi imali koristi od inkluzivne kulturne politike i strategije ve} bi i svako podru~je javnih prakti~nih politika imalo dovoljno 37
MILENA DRAGI]EVI]-[E[I] podsticaja za sopstveni razvoj i postignu}a njemu pripadaju}ih aktera (ekologija, zdravstvo, obrazovanje...). U tom smislu, glavni zadatak uprave bila bi koordinacija stvaranje uslova za optimiziranje kulturne, individualne i socioekonomske koristi od implementiranja strategije kulturne politike u okviru gradskog razvojnog plana. Pitanje grada kao interkulturnog prostora, kao interaktivnog raskr{}a svih aspekata individualnog i dru{tvenog `ivota, privatnih i javnih interesa, li~nih i dru{tvenih programa, li~nog i zajedni~kog ponosa, moglo bi da se razmatra u toku procesa planiranja, {to omogu}ava u~e{}e velikom delu gra ana koji, ina- ~e, nisu uklju~eni u debate o kulturnoj politici (jer se one naj~e{}e vode unutar ekspertskog kruga). To ~ini urbane kulturne politike i strategije privilegovanim platformama za demokratizaciju kulturnih politika kao takvih i va`nim elementima uno{enja inovacija i kreativnih re{enja u menad`ment u kulturi, praksu i teoriju kulturne politike. LITERATURA Agenda 21 for Culture. An undertaking by cities and local governments for cultural development, Ajuntament de Barcelona, http://www.agenda21cultura.net/ Bianchini, Franco. Cultural Policy and Urban Regeneration (The West European Experience). Manchester University Press, Manchester, 1991. Bonetti, M, Conan, M. & Allen, B. Development social urbain strategies et methodes, Harmattan, Paris, 1991. Brandes, Gratz Roberta. The Living City. Simon & Schuster, NY, 1989. Brecknock, Richard. Planning & Designing Culturally: More than just a bridge, Comedia, London, 2006. Dragi}evi}-[e{i}, Milena. Nevidljivo pozori{te na ulicama Beograda, Zbornik FDU, br. 2. Dragi}evi}-[e{i}, Milena. Demokrati~nost i dometi kulturne politike, Zbornik FDU, br. 8 9, 2005. Dragi}evi}-[e{i}, Milena. Theatre, public space and city identity memory politics as a challenge in preserving Belgrade`s multicultural identity, in: Theatre and Identity, ed. by Jelena Luzina, Faculty of Dramatic Arts, Skopje, 2006. pp. 21 47. Dragi}evi}-[e{i}, Milena i Dragojevi}, Sanjin. Interkulturna medijacija na Balkanu, OKO, Sarajevo, 2004. 38
MILENA DRAGI]EVI]-[E[I] Dragi}evi}-[e{i}, Milena i Dragojevi}, Sanjin. Menad`ment umetnosti u turbulentnim okolnostima, CLIO, Beograd, 2005. Dragi}evi}-[e{i}, Milena i Dragojevi}, Sanjin. Zami{ljene ili prave podele? Kulturne politike i njihove granice, Zbornik FDU, br. 10, 2006. \uki}-doj~inovi}, Vesna. Za regionalizaciju kulturne politike u Srbiji, Beograd, Zbornik FDU, br. 4, 2000. \uki}-doj~inovi}, Vesna. Tranzicione kulturne politike konfuzije i dileme, Zadu`bina Andrejevi}, Beograd, 2003. Eurocult 21 Stories. City of Helsinki Cultural Office. Compendium of Urban Cultural Policy Profiles, http://www. eurocult21.org Evans, Graeme. Cultural Planning: An Urban Renaissance? Routledge, London, 2001. Foot, John. Milan since the Miracle. City, Culture and Identity. Berg Publishers, 2001 García, Beatriz. Urban Regeneration, Arts Programming and Major Events. International Journal of Cultural Policy (pp.103 118), by Taylor & Francis, 2004. Gibson, Chris & Homan, Shane. Urban Redevelopment, Live Music and Public Space. International Journal of Cultural Policy (pp. 67 84), by Taylor & Francis, 2004. Goodey, Brian, ed. Urban Cultural Life in the 1980 s Report and Essays from Twenty-One Towns Project, Council of Europe, Strasbourg, 1983. Landry, Charles. The Creative City. A toolkit for urban innovators, Comedia, London, 2000. Ilots artistiques urbains (nouveaux territoires de l`art en Rhone-Alpes), Grenoble, 2002. Leye, Marijke & Janssens, Ivo. In search of culture, in City (pp. 288 294), by Carfax Publishing, 2004. Leveillee, Jacques & Lafortune, Benoit. Culture municipale et municipalisation de la culture, Le Sablier (Quebec), vol. 7, num. 2, december 1989. Matarasso, Francois. Recognising Culture. A Series of Briefing Papers on Culture and Development, Comedia, Unesco, Department of Canadian Heritage, 2001. Matarasso, François. Use or Ornament, the Social Impact of participation in the Arts, Comedia, Bournes Green, 1997. Mercer, Colin. Cultural Policy: research and the governmental imperative. Media Information Australia, 73, pp. 16 22, 1994. Convergence, creative industries and civil society: the new cultural policy. Institute for International Relations, Zagreb, 2001. 39
MILENA DRAGI]EVI]-[E[I] Mommaas, Hans. Cultural clusters and the post-industrial city: towards the remapping of urban cultural policy. Urban Studies (pp. 507 532), by Taylor & Francis, 2004. Puype, Dominique. Arts and culture as experimental spaces in the city. Carfax Publishing, by Taylor & Francis Group, 2004. Richards, Greg & Wilson, Julie. The impact of cultural events on city image: Rotterdam, cultural capital of Europe 2001. Urban Studies (pp. 1931 1951), by Carfax, Taylor & Francis Group, 2004. Sonnabend Regina (ed). Serve City: Interactive urbanism. Jovis, editions Bauhaus, Berlin, 2003. Websites: Comedia www.comedia.org.ukeuropean Academy of the Urban Environment www.eaue.de European Commission Urban Pilot Projects www.inforegio.org/urban/upp/frames.htm European Sustainable Cities ourworld.compuserve.com/ homepages/european_sustainable_cities/homepage.htm European Urban Forum www.inforegio.cec.eu.int/urban/ forum/ Forum on Creative Industries www.mmu.ac.uk/h-ss/sis/ foci/welcome1.html Global Ideas Bank (Institute for Social Inventions) www.globalideasbank.org Huddersfield Creative Town Initiative www.creativetown.com The Innovation Journal www.innovation.cc/index.html International Council for Local Environmental Initiatives www.iclei.org/iclei/casestud.htm International Institute for Sustainable Development iisd1.iisd.ca/default.htminternational Urban Development Association www.inta-aivn.org/kao John, Jamming www.jamming.com Management www.links.management.org.ukmegacities www.me-gacities.nl/randers Urban Pilot Project www.undervaerket.dk/rss (European Regional Development Fund and Cohesion Fund Projects) www.info regio.org/wbover/overstor/stoies/d/retd/st100_en.htmscn (Su stainable Communities Network) www.sustainable. org/ casestudies/studiesindex.htmlunited Nations Management of Social Transformations www.unesco.org/most/bphome.htm#1 Napomena: Tekst je napisan za potrebe programa STAGE Saveta Evrope u kavkaskim zemljama. Prevod s engleskog: Milica [e{i} 40
BRANIMIR STOJKOVI] UDK 316.72:323.1(497.11) 316.334.56:316.728(497.11) Apstrakt: Rad se sastoji iz tri dela. U prvom se nastoji da se bli`e odredi pojam identiteta jer mu se pridaju mnoga, ~esto neodre ena i, ~ak, proizvoljna zna~enja. Prikazan je, najpre, razvoj pojma identiteta od njegove prvobitno filozofske do kasnije individualno psiholo{ke upotrebe. Novije prostiranje koncepta identiteta sme{ta ga u {iri antropolo{ki i kulurolo{ki kontekst nagla{avaju}i njegovu kolektivnu, odnosno kulturnu dimenziju. U drugom delu rada se na taj na~in odre en pojam kulturnog identiteta sme{ta u kontekst kulturne politike srpskih gradova. Pokazano je da je oblikovanje identiteta srpskih gradova uglavnom zanemareno, da je gradski identitet rudimentaran i da se istorijske i savremene osobenosti srpskih gradova ni izdaleka ne koriste kako bi njihov identitet bio uspe{no oblikovan. Tre}i deo rada bavi se zavi~ajnim identitetom Pirota i Piro}anaca. Iz njega se sagledava na koji na~in nekoliko identifikatora koji nisu izvorno zavi~ajni (pirotski }ilim, torla~ki dijalekt, ka~kavalj...), uspe{no funkcioni{u kao elementi za prete`no spontanu konstrukciju gradskog identiteta Pirota, daju}i mu kvalitet odr`ivosti i razli~itosti u odnosu na druge gradove. Klju~ne re~i: grad, identitet, zavi~aj, Pirot, Srbija Keywords: city, identity, homeland, Pirot, Serbia Tekst koji sledi sastoji se iz tri dela. U prvom se nastoji da se bli`e odredi pojam identiteta jer mu se pridaju mnoga, ~esto neodre ena i, ~ak, proizvoljna zna~enja. U drugom delu teksta problem identiteta sme{ta se u kontekst kulturne politike srpskih gradova, dok je zavr{ni deo teksta usmeren na poku{aj razumevanja zavi~ajnog identiteta na primeru jednog srpskog grada Pirota i Piro}anaca. Jedna od klju~nih re~i, a ujedno i otvorenih problema skoro svih savremenih dru{tava jeste identitet ko- 41
BRANIMIR STOJKOVI] liko individualni, toliko i kolektivni, ako ne i vi{e. Bilo da je re~ o ljudskim pravima pojedinca ili zajednica (naroda ili manjina), traganje za identitetom ili njegovo o~uvanje jeste pitanje koje je svuda u svetu na samom vrhu dnevnog reda. Kada se postavi pitanje konstituisanja i odr`ivosti neke dr`ave, kao jedan od klju~nih argumenata za ili protiv njenog opstanka, ponovo je u igri problem identiteta (nacionalni, etni~ki ili civilni) njenih gra ana. Jedan od glavnih razloga za{to broj dr`ava ~lanica Ujedinjenih nacija raste i kada je proces dekolonizacije uveliko zavr{en, jeste identitetske prirode. To isto va`i i za dr`ave nastale na tlu biv{e Jugoslavije. Kada nema kolektivnog identiteta kao osnove za legitimitet dr`ave, koji njeni gra ani prihvataju, re~ je samo o agregatu jedinki okupljenih u istom dru{tvenom prostoru, a ne o zajednici uspostavljenoj na osnovu svesti o pripadanju. Taj kolektivni identitet posebno je va`an u dru{tvima koja nisu nacionalno/etni~ki homogena, u kojima je oblikovanje svesti o zajedni~koj pripadnosti osobito delikatan zadatak (B. Stojkovi}, 2008). Identitet li~ni, socijalni, politi~ki, kulturni, ali i zavi~ajni je, unekoliko, i pomodna re~, odnosno re~ ~ije se zna~enje postepeno {iri postaju}i, tako, sve neodre- enijim. Od tehni~kog termina, u pojedinim filozofskim i sociolo{kim disciplinama, ona postepeno, kao uostalom i mnoge druge re~i, po~inje da se pretvara u op{tu po{tapalicu koja se, daljom upotrebom, iz nau- ~nog diskursa preme{ta u publicistiku i politi~ki govor. Dodatni problem pri upotrebi ovog termina predstavlja to {to je identitet jedna od re~i koje imaju auru pozitivne neodre enosti, kao {to je to slu~aj s re~ima: sloboda, progres, demokratija. Istra`uju}i problem jevrejskog identiteta u kontekstu savremenog nema~kog dru{tva, Lesli A. Adelson ukazuje na specifi~no bogatstvo i ote`alost pojma identitet: Identitet: ose}anje puno}e koje }e zadovoljiti na{u glad i nahraniti na{u du{u. Ali, kao i ve}inu hlebova od integralnog bra{na, identitet 80-ih treba ku{ati uz mnogo pa`ljivog `vakanja. (L. Adelson, 1990:113). \er Konrad, u polemi~koj knjizi simptomati~nog naziva Identitet i histerija, sme{ta upotrebu pojma identitet u kontekst de- {avanja na jugoslovenskom tlu 90-ih godina, a u odnosu na opravdanost njegovog kori{}enja ima izrazitu distancu: Identitet je duhovna proteza umereno pametnih. Ubaci{ naprosto blok tekstova u mozak. Politi- ~ari, sve{tenici, novinari, duhovni karijeristi teraju nas 42
BRANIMIR STOJKOVI] u zami{ljena stada, torove. U ~iju bi {talu u{ao? Tekstovi o identitetu su uglavnom publicisti~ke fraze. Vlast se temelji na mno{tvu tekstova uba~enih u glave gra ana koji govore o tome ~emu treba da budu verni. [to si vi{e progutao mamac identiteta, utoliko si vi{e u rukama politi~ara (\. Konrad, 1995:9). Zato je potrebno zapitati se: mo`e li se (i pod kojim uslovima) uop{te sa~uvati termin identitet, tako {to }e mu se vratiti nu`na odre enost (i vrednosna neutralnost) zna~enja, ili ga je neophodno zameniti nekim drugim terminom ~ije odre enje ne bi zamagljivale naslage zna~enja stvorene prethodnim upotrebama? Da bi se na to pitanje odgovorilo, neophodno je makar pribli`no rekonstruisati istoriju re~i identitet, od njenih prvih javljanja do njenih savremenih vi{estrukih zna~enja, na na~in na koji je to Rejmond Vilijams u~inio s nizom osnovnih termina sociologije kulture u svojim Klju~nim re~ima. Polaze}i od uverenja da su usled ~estog kori{}enja pojedini pojmovi uveliko istro{eni, odnosno izobli~eni, i Pjer Burdije ukazuje na potrebu epistemolo{ke kritike tih pojmova, zasnovane na socijalnoj istoriji njihovog nastanka i upotrebe, kao bitnom preduslovu svakog iole pouzdanog saznanja: U stvari, onima koji bi da u tom istra`ivanju koje za predmet ima instrumente kojima se stvara sâm predmet prou~avanja, te stoga dru- {tvenu istoriju fiksira na nivou kategorija kojima se promi{lja dru{tveni svet vide neku vrstu perverznog skretanja nau~nih ciljeva, mo`e se odgovoriti da izvesnost, s kojom oni preferiraju saznavanje stvarnosti u odnosu na saznavanje instrumenata tog saznavanja, nije nikada manje zasnovana kao u slu~aju stvarnosti koja, budu}i da je, pre svega, predstava, zavisi na taj na~in su{tinski od saznavanja i raspoznavanja (P. Bourdieu, 1980:63). Tek nakon utvr ivanja dru{tveno-istorijskog konteksta nastanka i primene pojma identiteta u epistemolo{kom klju~u (koji Pjer Burdije predla`e za pojam regiona koji ima sudbinu sli~nu pojmu identiteta), mo}i }e da se utvrdi stvarna upotrebna vrednost ~itavog koncepta zavi~ajnog identiteta koja predstavlja jednu od kategorijalnih odrednica ovog rada. Ovakvo postavljanje problema kulturnog identiteta predstavlja poku{aj prevazila`enja ograni~enosti sadr`ane u deskriptivnom pristupu koji oboga}uje ~injeni~na znanja o predmetu istra`ivanja i nastoji da ih u~ini {to produbljenijim i detaljnijim. Ali, taj pristup 43
BRANIMIR STOJKOVI] ima i ograni~enja: on je, naime, sam po sebi osu en na faktualnost, te svaku ekstrapolaciju od postoje}eg ka mogu}em smatra epistemolo{ki neutemeljenom i otuda nedopustivom. Zato }e taj ponor izme u postoje}eg i mogu}eg, odnosno izme u ~injenica i projekcija, nastojati da bude prevazi en uvo enjem preskriptivnog pristupa koji tako e polazi od analiza i hipoteza, ali i postavljanja pitanja o tome {ta mo`e i kako da se u~ini da bi se promenilo postoje}e, uz svest o ~injenici da je ve} i samo postavljanje pitanja bitna pretpostavka odgovora na njega. Poreklo re~i identitet mo`e se nazreti u latinskim re- ~ima idem (isto) i identidem (ponovljeno), dok imenice identitas nema u anti~kom latinskom. U starogr~kom postoji imenica tautotes koju je skovao Aristotel i koja dolazi od re~i autos (sebe i sâm). Tautotes je kasnije prevedena u obliku kalka na latinski, kao identitas, i kori{}ena je u sholasti~kim raspravama o prirodi Svetog trojstva. U Nikomahovoj etici, Aristotel tu re~ koristi tako {to pribegava paraboli o prijateljstvu zasnovanom na istom poreklu. Na mnogo poeti~niji na- ~in, i Platon u Gozbi evocira mit o podeljenim bi- }ima koja se ujedinjuju u ljubavi i dele isti identitet. Ostaviv{i po strani tok matemati~ko logi~ke upotrebe ovog termina, u novovekovnoj filozofskoj misli Dejvid Hjum u delu O ljudskoj prirodi me u prvima ponovo uvodi termin identiteta tvrde}i: Od svih relacija, najuniverzalnija je relacija identiteta, budu}i da je svojstvena svakom bi}u ~ije postojanje ima trajanje. Re~ je, dakle, o subjektu koji je svestan kontinuiteta svog postojanja. To filozofsko antropolo{ko shvatanje identiteta preuzeto je u individualnoj i razvojnoj psihologiji da bi se ozna~io li~ni identitet kao jedinstvo li~nosti u toku odre enog vremenskog perioda. Upravo na takav na~in E. Erikson koristi pojam identiteta kada se bavi problemom adolescencije i kada govori o krizi identiteta. Kao li~nost, ~ovek je jedinstven; kao dru{tveno bi}e, on je kao i neki drugi ljudi, a kao biolo{ka jedinka, on je kao i svi drugi ljudi. Problem kulturnog identiteta postavlja se u rasponu izme u prvog i tre}eg nivoa. Dru{tvene nauke, posebno sociologiju i kulturologiju, interesuje, pre svega, drugi nivo od mikro-grupnih, preko nacionalnih, do civilizacijskih okvira identifikacije. 44
BRANIMIR STOJKOVI] Simon Vej je jo{ 40-ih godina pro{log veka napisala zbirku eseja koji imaju zajedni~ki naslov Ukorenjavanje. U svakom od njih, ona se bavi po jednim od oblika sticanja i gubitka identiteta u savremenom svetu, koriste}i, pri tom, dihotomiju ukorenjenost/iskorenjenost. Navodimo njenu eksplicitnu definiciju pojma ukorenjenosti, kako bi se videlo u kojoj meri je ona bliska pojmu identiteta: Ukorenjenost je mo`da najva`nija i najmanje poznata potreba ~ovekove du{e. I jedna od najte`ih za definisanje. Svako ljudsko bi}e je ukorenjeno ve} svojim stvarnim, aktivnim i prirodnim u~estvovanjem u bivstvovanju neke zajednice koja ovaplo}uje kako odre ene svetinje pro{losti, tako i predose}anja budu}nosti. To je prirodno pripadanje do koga se dolazi na osnovu mesta ro enja, profesije, okoline. Svako ljudsko bi}e ima potrebu za vi{estrukim korenima. Posredstvom celina kojima prirodno pripada, ono prisvaja skoro ~itav svoj moralni, intelektualni i duhovni `ivot (S. Vej, 1996:161). Uzimaju}i za predmet svoje analize problem {vajcarskog kulturnog identiteta i pristupaju}i mu, u prvom redu, u klju~u regionalnog razvoja, Fransoa Ajnar izla`e njegove osnovne odlike. On to ~ini tako {to istovremeno daje sistematizaciju i rezime ~itavog koncepta identiteta onako kako ga analiti~ki izla`e u ovom radu: 1. identitet je istovremeno individualni i kolektivni fenomen koji uklju~uje preuzimanje novih elemenata, kao i o~uvanje starih, tako da je psihosocijalna diferencijacija uvek mogu}a; 2. identitet je odre en kako pripadanjem, tako i posedovanjem izvesnih odlika, pri ~emu jedni elementi mogu da budu zna~ajniji od drugih (to govori o tome da njihova me usobna hijerarhizacija nije isklju~ena); 3. odlike koje su osnova identiteta mogu da budu teritorijalne i/ili sociokulturne (i otuda vremenske); one se mogu me usobno osna`ivati ili poni{tavati (sinergija ili suprotstavljenost se ne isklju~uju); 4. identitet je istovremeno proces i sistem, budu}i da je po svojoj prirodi dinami~an, ali istovremeno te`i i uravnote`enosti; 5. proces nastajanja identiteta je paradoksalan, jer je utemeljen na sposobnosti predstavljanja sebe, koje je stalno usmereno i prilago eno drugima: to dalje zna~i da identitet ne samo da menja svoje sastavne delove ve} i opstaje zahvaljuju}i toj sposobnosti (Hainard et al, 1989). 45
BRANIMIR STOJKOVI] Mogu}nost celovitog odre enja pojma identiteta, bez obzira na to da li je re~ o individui (personalnom) ili kolektivu (kulturnom, odnosno istorijskom ili savremenom), otvara pristup Amilkara Kabrala: Identitet nekog pojedinca ili dru{tvene grupe je biosociolo{ki kvalitet, nezavisan od volje tog pojedinca ili grupe, koji dobija zna~enje samo ako se izra`ava u odnosu na druge pojedince ili druge ljudske grupe. Dijalekti~ka priroda identiteta se ogleda u ~injenici da on identifikuje i razlikuje, jer jedna individua (ili ljudska grupa) jeste identi~na u odnosu na druge pojedince (ili grupe) samo ukoliko je razli~ita od drugih pojedinaca (grupa). Odre ivanje nekog individualnog ili grupnog identiteta je istovremeno afirmacija i negacija izvesnog broja odlika koji odre uje individue ili kolektive u funkciji istorijskih koordinata u datom momentu njihovog razvoja. Identitet kao kvalitet nije nepromenljiv, jer su i biolo{ke i sociolo{ke ~injenice koje ga odre uju promenljive. Bilo biolo{ki bilo sociolo{ki gledano, ne postoje dva bi}a koja bi bila istovremeno potpuno identi~na ili potpuno razli~ita, jer je uvek kod svakog od njih mogu}e na}i odlike koje ih razlikuju, odnosno koje ih ~ine identi~nim. Tako je identitet ma kog bi}a, u stvari, relativan, ~ak prigodan, budu}i da njegovo odre enje zavisi od vi{e ili manje strogog izbora odgovaraju}ih odlika bi}a koje je u pitanju ( Kabral, 1972:87). Ovako shva}en identitet, s obzirom na elemente koje njegovo odre enje sadr`i, mo`e da poslu`i kao osnova za definisanje pojma kulturnog identiteta koji zadovoljava zahteve neophodne za njegovu nau~nu definiciju. Evo osnovnih elemenata te definicije: a) istovremeno vezivanje identiteta za pojedinca i grupu; b) shvatanje identiteta kao odnosa (relacije) prema drugom, odnosno prema drugima; c) istorijska priroda (promenljivost) identiteta; d) relativnost identiteta u odnosu na kontekst (druge identitete). Kulturni identitet je samosvest pripadnika jedne grupe, koja istorijski nastaje i razvija se u zavisnosti od kriterijuma koje ta grupa uspostavlja u odnosima s drugim dru{tvenim grupama (B. Stojkovi}, 2008). Kada se raspravlja o gradu kao okviru zavi~ajnog identiteta, trebalo bi imati u vidu razlikovanje nacionalne i narodske kulture. Za razliku od nacionalne kulture, koja predstavlja povezivanje s univerzalnim vredno- 46
BRANIMIR STOJKOVI] stima evropske kulture, narodska kultura je usmerena na regionalne, autohtone vrednosti. Te vrednosti predstavljaju branu civilizacijskom uniformizmu i garancija su odr`anja kulturne raznolikosti kako unutar nacija, tako i na evropskom, kontinentalnom nivou. One su dugo bile potisnute, o ~emu svedo~i i ~injenica da pridev provincijalan ima prete`no pogrdno zna~enje, iako predstavlja samu bit narodske kulture. Umesto razlikovanja nacionalne i narodske kulture, Robert Redfild govori o velikoj i maloj tradiciji. On suprotstavlja, na jednoj strani, u~enu kulturu koja je, u na~elu, otvorena i kosmopolitska, i lokalnu kulturu koja je spontano nastala i te`i zatvaranju (R. Redfield, 1971). U meri u kojoj je sistem obrazovanja i komunikacija u jednom dru{tvu postao univerzalan, te razlike se relativizuju i lokalne kulture slabe, ali nikada ne dolazi do njihovog potpunog nestajanja. Identitet grada i kulturna politika Grad predstavlja jedan od osnovnih okvira grupne pripadnosti, te je, stoga, to osnovni okvir zavi~ajnog identiteta. Da bi se razumele pretpostavke i sadr`aj zavi~ajnog identiteta, neophodno je smestiti ga u kontekst srpskih gradova i ispitati imaju li oni uop{te kulturnu politiku i koliko je ona identitetski utemeljena i promi{ljena. Zato se, najpre, mora postaviti pitanje: {ta su do sada srpski gradovi uradili po ovom pitanju? Koja zna- ~enja, kakve predstave oni sobom nose? Da li je njihov kulturni identitet deo kolektivne samosvesti onih koji u njima `ive, kao i onih koji kroz srpske gradove samo prolaze? Odgovori na ova pitanja bi}e uglavnom negativni. Slika koja se stvara pri pominjanju ^a~ka, U`ica, Valjeva, [apca, Kragujevca i dr, vi{e se vezuje za tragi~ne istorijske doga aje iz `ivota gradova nego za specifi~nost njihove predstave o sebi samima, za njihov identitet. Naravno, godinama je dominantna slika Kragujevca vezivana za [umarice, a U`ica za Kadinja~u; tu sliku ni kulturni poslenici grada nisu nastojali da barem delom promene ili dopune, obogate onim {to je izvesno postojalo u gradu i u vreme njegovog trajanja u pro{lim vekovima. Bi}e potrebno mnogo truda, energije i kreativnosti da bi se izmenila takva jednodimenzionalna predstava potencijalno daleko bogatijeg identiteta srpskih gradova. Da nije bilo Bore Stankovi}a, predstava o Vranju bila bi mnogo siroma{nija i sasvim 47
BRANIMIR STOJKOVI] nedistinktivna u odnosu na druge srpske gradove. Ako grad nema svog pesnika, mora da se potrudi da ga stvori, a ako ga ima, onda da mitove stvorene njegovim delom i dalje pothranjuje i podr`ava (M. Dragi}evi}- [e{i}, B. Stojkovi}, 2007). Da su na{i gradovi prave provincijske varo{i bez posebnog identiteta, pokazala je svojevremeno TV serija Varo{arije, uz prijatan i popularan niz emisija, koja je otkrivala lepe strane `ivota u provinciji ne nastoje}i da mitologizuje de{avanja u gradu s namerom da od njega stvori kulturni centar. Siluete ili, bar, osnovne vizuelne predstave na{ih gradova, {iroj javnosti nisu poznate. Naravno, dugo se ve} govori o nedostatku kvalitetnih razglednica, turisti~kih prospekata itd, ali je ~injenica da ni institucije kulture (a ni druge) u svojim propagandnim materijalima ne koriste sliku svog grada. ^esto se i ne zna za koje mesto se vezuje neka fabrika, neki proizvod. Za mnoge gradove smatra se da je dovoljno {to su u blizini kulturnih spomenika ili manastira. Ali, to nije dovoljno. Koliko je za Aran- elovac zna~ila smotra Mermer i zvuci, ne mo`e se meriti nikakvim kvantitativnim pokazateljima, kao ni ~injenica da se za Negotin bez Mokranj~evih dana verovatno ne bi ni znalo {irom zemlje. Da se kulturni razvoj poklapa s privrednim razvojem, i da mu daje bolje izglede, svedo~e primeri Subotice i ^a~ka. Svojevrstan, obrnut primer, pru`a Gornji Milanovac, grad koji u vreme svog najve}eg privrednog prosperiteta gotovo ni{ta nije ulagao u kulturu. Danas, dva kulturna programa jedan vezan za porodicu Nastasijevi}, a drugi za izlo`bu male plastike imaju kontra marketin{ki efekat za grad, jer se oko prvog programa radi veoma malo, a u slu~aju drugog se umesto pohvalnih kritika najpre ~ulo za nestanak umetni~kih dela. Pirotski LEMEK je posebna pri~a, uklju~uju}i i nezgrapni akronim (LEtnji MEdijski Kamp) koji neodoljivo upu}uje na jedan drugi grad (Leskovac). Kulturna politika srpskih gradova nalazi se, s jedne strane, na margini (ako se uop{te mo`e re}i da postoji) interesovanja gradskih uprava. S druge strane, centralizacija kulturnog `ivota i kulturnih institucija deluje destimulativno na mlade ljude koji bi mo`da i razmi{ljali da se nakon studija vrate u svoje mesto i da se uklju~e u nastajanje gradskih kulturnih projekata ili programa. Nije postojalo ni interesovanje da se 48
BRANIMIR STOJKOVI] kulturne politike razvijaju kao imid` strategije, niti da se za njih direktnije ve`u turisti~ki i kulturni projekti. Ve} je re~eno da je s nastankom nacionalnih dr`ava, nacija, odnosno nacionalni identitet imao prioritetnu ulogu, pa je, stoga, ozna~avan kao vode}i identitet. Situacija, me utim, po~inje da se menja, utoliko vi{e {to i drugi identitetski okviri (pogotovo u stabilnim dru{tvima koja su re{ila svoja dr`avotvorna pitanja) po~inju da dobijaju na zna~aju, pa je sve izra`enije manje-vi{e ravnomerno ispoljavanje vi{estrukih identiteta. Jedan od identiteta koji dobija na zna~aju jeste i oce}anje pripadnosti gradu, a u prilog tome svedo~i i jedno od nekoliko ispitivanja javnog mnjenja (u jesen 2007. godine) koje je objavio CESID. Pokazano je da je za gra ane Srbije, i to po prvi put u vi{egodi{njem nizu sonda`a javnog mnjenja, grad u kome `ive ocenjen kao najva`niji okvir identifikacije (21%), dok se Srbija nalazi na drugom mestu (18%). 1 Elementi zavi~ajnog identiteta Piro}anaca Pirot je grad na pruzi Be~ Istanbul, poznat po }ilimima, vinogradima i tvrdom siru poznatom kao ka- ~kavalj (Grand Larousse, 1935). Ako poku{amo da odgovorimo na pitanje {ta je jo{ ostalo od toga {to ova enciklopedijska odrednica tvrdi, odgovor bi bio materijalno, odnosno ekonomski malo toga, simboli~ki mnogo toga. A kada je re~ o simbolima, onda i ono {to postoji samo u tragovima ili, ~ak, samo nematerijalno, kao se}anje na ne{to ili nekoga, mo`e itekako da oblikuje sada{njost. Stoga se u teoriji koristi izraz politi~ka ekonomija identiteta koji ozna~ava kori{}enje simbola (zna~enja ispunjena emocijama) da bi se odredilo ko smo to mi, a ko su oni drugi. Radi se o identifikatorima koji predstavljaju slo`enu, do`ivljajno/~ulnu osnovu identiteta Pirota: 1. vizuelni (}ilim); 2. auditivni (pirotski govor); 3. olfaktivni (ukus ka~kavalja ili peglane kobasice). Odvojeno posmatrano, re~ je o identifikatorima koji mogu da se na u i na drugim mestima. Npr, }ilim se, u manje-vi{e istoj formi (tehnika tkanja, {are i format), mo`e na}i od Anadolije do Bosne; ka~kavalj je sir koji su pravili nomadi Karavlasi ili Crnovunci; peglanu kobasicu 1 CESID, Istra`ivanje javnog mnjenja Srbije, rana jesen 2007. (http://www.cesid.org/download/files/izvestaj) 49
BRANIMIR STOJKOVI] mo`ete kupiti u Perniku, a varijante {opskog govora ~uju se u oblasti koja zahvata grani~ne delove Srbije, Bugarske i Makedonije. Ali, sve to zajedno mo`e da se na e samo u Pirotu i me u Piro}ancima. Taj proces se u teoriji naziva aproprijacija, odnosno usvajanje, prerada i povezivanje (originalna sinteza) ne- ~ega {to su ranije neki drugi negde drugde stvorili i koristili. ^etvrta osnova kolektivnog identiteta bilo bi ono {to se zove kulturni junak stvarna ili izmi{ljena li~nost ili knji`evni lik koji personifikuje duh mesta. ^ini mi se da je to najslabija ta~ka identitetske konstrukcije nema takvog Piro}anca, kulturnog junaka, koji bi na prvu loptu, dakle ve} na sam pomen imena li~nosti, stvorio asocijaciju na grad. Na to odsustvo ukazuje analiza tekstova objavljenih u zborniku ~iji je naziv Identitet Piro}anaca (2008). Nijedan od njih se ne bavi nekom li~no{}u koja bi bila prepoznata a potom i promovisana kao lokalni kulturni junak. Mo`e se, naravno, re}i da je kulturni junak i pirotski }ilim i lokalni govor i mentalitet. I da se bude u pravu, jer postoji ne{to {to bih nazvao kanonom razlike, a to je svest o razlikovanju od drugih gradova i krajeva. Uprkos izrazitom odsustvu te ~etvrte dimenzije, upravo je vi{edimenzionalnost ono {to identitet Piro}anaca diferencira od drugih lokalnih identiteta u Srbiji koji se uglavnom oslanjaju na jednu li~nost, anegdotu ili osobinu. Na va`nost takvog vi{edimenzionalnog utemeljenja identiteta ukazuje Manuel Kastels u knjizi Mo} identiteta : Izgradnja identiteta rabi gra evne materijale iz povijesti, zemljopisa, produktivnih i neproduktivnih institucija, kolektivnog pam}enja i osobnih fantazija, aparata i verskih otkrivenja (M. Kastels, 2002:17). Tu je, najzad, i peta dimenzija, ali ona pripada sferi imid`a a ne identiteta, {to zna~i da je pripisana (od nekih drugih), a ne izvorno do`ivljena. Re~ je o tvrdi- ~luku/skr~avosti koji se pripisuje Piro}ancima, ali oni sebe ne vide kao takve. Dokaz za to jeste mno{tvo viceva o Piro}ancima ~iji je govor tipi~no ni{lijski 2.To je pravi primer projekcije sebe u drugog, u ovom slu- ~aju u susedni grad. Gordana Ljuboja, rano preminula beogradska etnolo{kinja, u svojoj neodbranjenoj i 2 Videti, na primer: Piro}anac antologija viceva. Na samim koricama knjige (klapni) od{tampan je {aljivi epitaf: Kad sam umreja, moji zbog toga i dan danas pate jer sam pred smrt podignuja kredit (bez `iranti), pa oni sada otpla}uju rate! 50
BRANIMIR STOJKOVI] posthumno objavljenoj doktorskoj tezi o etni~kom humoru (G. Ljuboja, 2001) ukazuje na to da su Piro}anci zauzeli mesto koje je ranije pripadalo Cincarima i da je na mesto Kir Janje do{ao bezimeni Piro}anac. Razlog je slede}i: Cincari su postali dru{tveno i kulturno nevidljivi, jer su se skoro bez ostatka asimilovali, dok Piro}ance njihov govor izdvaja i ~ini jo{ uvek socijalno vidljivim, ba{ kao {to je to bio slu~aj s cincarskim srpskim (u, na primer, Kir Janji J. S. Popovi}a). Moglo bi se zaklju~iti da je zavi~ajni identitet za Piro}ance formativni identitet, {to zna~i da pojedinca dubinski oblikuje, a da, pri tom, ne mora da bude i vode}i identitet, kao {to je onaj nacionalni. Na to se misli kada se ka`e da je onaj ko se napio vode od Gu{evice zauvek Piro}anac, ma gde `iveo i ma koliko retko pomislio na tu ~esmu u Tijabari. To produ`eno trajanje nekog temeljnog do`ivljaja koji ima konstitutivni zna~aj za objektiviranje subjektivnog, francuski sociolog Pjer Burdije (P. Burdije, 1999) naziva histerezom habitusa. A {to se pirotskog govora ti~e, on je verbalna strana te Gu{evice. Piro}anci koji ve} dugo ne `ive u Pirotu, umeju da ka`u da na svom maternjem pirotskom jo{ samo sanjaju i psuju! Do`ivljaj zavi~ajne razli~itosti u odnosu na druge mo- `da najbolje pokazuje apokrifna anegdota koja se prenosi s generacije na generaciju. Navodno je kralj Milan, kada je Pirot 1878. bio oslobo en od Turaka, okupio Piro}ance i na trgu im se obratio s Pomoz Bog, bra}o Srbi! odgovora nije bilo. Poku{ao je zatim i s Pomoz Bog, bra}o Bugari! ponovo muk. Tek je na Pomoz Bog, bra}o Piro}anci! odgovor bio gromoglasno Bog Ti pomogao!. Tu pri~icu sam ~uo jo{ kao dete i ona se samo prepri~avala, ali ne i komentarisala. Valjda se smatrala sama po sebi razumljivom. Tek mnogo godina kasnije, shvatio sam da se radi o do`ivljaju lokalne razli~itosti koji je sa`et u naizgled bezna~ajnu pri~icu koju mali Piro}anci ~uju u detinjstvu i nikada je ne zaborave. Re~ je, dakle, o zavi~ajnom identitetu. Trebalo bi pomenuti i ~injenicu da ovakva konstrukcija zavi~ajnog identiteta u potpunosti ignori{e Tigar industriju automobilskih guma i drugih proizvoda od gume iako je on skoro jedini stabilni oslonac u tranziciji posrnule privrede Pirota. Mo`e da se pretpostavi da je razlog za to sadr`an u ~injenici {to je Tigar skoro u celini alokalan, po~ev od imena 51
BRANIMIR STOJKOVI] koje upu}uje na egzoti~nu azijsku zver, preko osnovne sirovine (kau~uk), koja se u celini uvozi, do toga da je ve}inski vlasnik Industrije guma Tigar multinacionalna korporacija Mi{len. Jedino {to je autohtono jesu Piro}anci radnici u Tigru, a to je, izgleda, materijal koji je sam po sebi nedovoljan za identitetske svrhe. Tako e, pirotski }ilim je, kao {to se pokazalo, jedan od temelja zavi~ajnog identiteta grada iako je, kao privredna aktivnost, sada skoro potpuno bezna~ajna 3. Pri tom je, istorijski gledano, tkanje }ilima ve}im delom sa strane uvezeno ume}e, iako je ve{tina tkanja bila od ranije poznata (M. Petkovi}, R. Vlatkovi}, 1996). Poznato je, naime, da se pirotsko }ilimarstvo razvilo u XVIII veku kao odgovor na potra`nju turske vojske za molitvenim prostirkama koje su spadale u li~nu opremu svakog turskog vojnika (J. ]iri}, 1968:29). Tehnika tkanja i motivi ({are) bili su ve}im delom orijentalni, ali je sirovina (vuna sa Stare planine i biljne boje) bila doma}a. Doma}a je bila i (`enska) radna snaga za ve}inu gradskih doma}instava to je bio jedan od osnovnih izvora prihoda. Polovinom XX veka, ta sirovinska autohtonost }ilima dovedena je u pitanje jer je vuna nabavljana iz inostranstva (Australija), a umesto biljnih po~ele su da se koriste anilinske (hemijske) boje. Me utim, sve navedeno nije uticalo na to da se pirotski }ilim i dalje koristi kao identitetski {tof, jer je za Piro}ance pravi }ilim samo i jedino pirotski. Oni u tome nisu izuzetak, jer je Erik Hobsbaum pokazao da je to slu~aj i s {kotskim kiltom i [kotima. Na kraju, mo`emo da ponudimo odgovor na pitanje da li je u slu~aju Piro}anaca re~ o identitetu koji sam sebe reprodukuje iz doma}ih izvora, ili je re~ o efemernom proizvodu tipa imid`a, odnosno brenda koji je, ~ak, i za one koji `ive u Pirotu ne{to {to je pripisano, dakle povr{no i prolazno. Na osnovu prethodnog, mo`e da se zaklju~i da je odgovor pozitivan i da je re~ o odr`ivom zavi~ajnom identitetu koji je vi{estruko utemeljen kako u pro{losti i sada{njosti grada, tako i u svesti njegovih stanovnika. 3 Tkanjem }ilima se po~etkom 2009. bavi samo nekoliko `ena }ilimarki, jer su tro{kovi proizvodnje }ilima daleko viši od sume koja se njihovom prodajom mo`e dobiti (A. Mitkovi}-Ðor evi}, 2009:9). 52
BRANIMIR STOJKOVI] LITERATURA Adelson, L. N. There s No Place Like Home: Jeannete Lander and Ronnith Neummann s Utopian Quest for Jewish Identity in the Contemporary West German Context, New German Critique, No 50, Spring/Summer 1990. Bourdieu, P. L identite et la representation (elements pour une reflexion critique sur l idee de region) Actes de la recherche en sciences sociales, No 35/1980, p. 63. Burdije, P. (1999) Nacrt za jednu teoriju prakse, Zavod za ud`benike i nastavna sredstva. ]iri}, J. (1968) O pirotskom }ilimarstvu, Sloboda, Pirot. Dragi}evi}-[e{i}, M. i Stojkovi}, B. (2007) Kultura menad`ment, animacija, marketing, Clio, Beograd. Hainard, F, Bassand, M, Perrenoud, M. et Rossel, P. Animation, nouvelle technologies et identite, u: L Arc jurassien. Laussane, Neuchatel, IREC Institute de Sociologie, 1989. Hobsbaum, E. (2002) Izmi{ljanje tradicije, Biblioteka XX vek, Beograd. Identitet Piro}anaca (2008), Pi pres, Narodna biblioteka Pirot (posebno izdanje Pirotskog zbornika). Kabral, A. Izlaganje na: Reunion d experts sur les notions de race, identite et dignite, Unesco, Paris, 3 7. juillet 1972, navedeno prema: Oruno D. Lara. L Histoire et elaboration de l identite culturelle, u: Histoire er diversite des cultures, Unesco, 1980. Kastels, M. (2002) Mo} identiteta, Golden marketing, Zagreb. Konrad, \. (1995) Identitet i histerija, Centar za multimedijalne akcije. Ljuboja, G. (2001) Etni~ki humor XX veka u humoristi~koj {tampi Srbije, Etnografski muzej, Beograd. Mitkovi}-\or evi}, A. Pirotski }ilim sve se manje proizvodi, u: Pirotske novine, 6. mart 2009, str. 9. Petkovi}, M. R. i Vlatkovi}, R. (1996) Pirotski }ilim, katalog izlo`be u galeriji SANU. Piro}anac antologija viceva (2004), (priredio Neboj{a Vukovi}), Otvorena knjiga, Beograd. - Redfield, R. (1971) The little community: viewpoints for the study of the human whole, Chicago Univ. Press. Stojkovi}, B. (2008) Evropski kulturni identitet, Slu`beni glasnik, Beograd. Vej, S. (1995) Ukorenjavanje: uvod u deklaraciju o du`nostima prema ljudskom bi}u, BIGZ, Beograd. 53
GI-ERNEST DEBOR UDK 316.7:911.375 U mnogobrojnim pri~ama ~iji smo u~esnici, bilo da nas interesuju ili ne, jedinu zanimljivu stranu predstavlja fragmentarno traganje za novim na~inom `ivota. Najizra`enija ravnodu{nost prisutna je u sopstvenom odnosu prema odre enim disciplinama, estetskim ili nekim drugim, ~iju je manjkavost u tom smislu mogu}e odmah proveriti. Trebalo bi odrediti nekoliko privremenih oblasti istra`ivanja, a u okviru njih posmatranje odre enih postupaka koji su slu~ajni i predvidivi na ulicama. Termin psihogeografija, koji je predlo`io jedan nepismeni Kabilijac za skup fenomena, kojima se samo nas nekoliko bavilo tokom leta 1953. godine, prili~no je opravdan. Ovo ne proizlazi iz materijalisti~ke perspektive koja `ivot i mi{ljenje uslovljava objektivnom prirodom. Geografija, na primer, obja{njava uticaj op{tih prirodnih sila, kao {to su sastav tla ili klimatski re`im, na ekonomsku strukturu dru{tva, a samim tim i na koncepciju koju dru{tvo mo`e da ima o svetu. Psihogeografija bi se bavila prou~avanjem egzaktnih zakona i uticaja geografske sredine, svesno ure ene ili ne, koji se odnose na emocionalno pona{anje ljudi. Pridev psihogeografski, koji na pozitivan na~in ostaje donekle neodre en, mo`e, dakle, da se odnosi na podatke dobijene iz ove vrste istra`ivanja, na rezultate uticaja koje ono ima na ljudska ose}anja, pa ~ak i na bilo koju situaciju ili pona{anje koji naizgled proisti~u iz su{tine tog otkri}a. Pustinja je monoteisti~ka moglo se re}i nekada davno. Da li }e se konstatacija da kvart koji se nalazi u Parizu, izme u trga Kontreskarp i ulice de l Arbalet, 54
GI-ERNEST DEBOR vi{e naginje ka ateizmu, zaboravu i pometnji uobi- ~ajenih refleksa, pokazati nelogi~nom ili nebitnom? Neko istorijski relativno znanje po`eljno je kada je u pitanju utilitarnost. Briga usmerena na posedovanje slobodnog prostora gde bi vojska mogla brzo da se kre}e, a koje bi artiljerija mogla da koristi u slu~aju pobune predstavljala je osnovni razlog za prihvatanje plana urbanog ure enja u vreme drugog Francuskog carstva. Me utim, iz svake druge perspektive osim policijske, Hausmanov Pariz je grad koji je sagradio idiot, pun buke i besa, bez ikakvog smisla. Danas, glavni problem koji urbanizam treba da re{i jeste pitanje saobra}aja sa sve brojnijim vozilima. Ima prostora i da se razmi{lja o tome kako }e budu}i urbanizam podrazumevati neke u istoj meri utilitarne objekte, pre svega uzimaju}i u obzir psihogeografske mogu}nosti. Uostalom, dana{nje izobilje sopstvenih automobila posledica je konstantne propagande kojom kapitalisti~ka proizvodnja uverava {iroke mase a u ovom slu~aju, to je jedan od njenih uspeha koji najvi{e zbunjuje da je posedovanje automobila jedna od privilegija koje na{e dru{tvo neguje za svoje privilegovane pripadnike. (S obzirom na to da anarhi~ni progres pori~e samog sebe, mo`emo u`ivati gledaju}i spot u kome na~elnik policije poziva Pari`ane, vlasnike automobila, da koriste javni prevoz.) S obzirom na to da, ~ak, i kada se radi o tako banalnom povodu, nailazimo na ideju o privilegiji pri ~emu znamo da su mnogi ljudi, koji u su{tini u`ivaju neznatne privilegije, spremni da sa slepim `arom brane svoje osrednje prednosti mora se konstatovati da su sve to elementi ideje o sre}i, ideje prihva}ene u populaciji koja se odr`ava sistemom reklama, uklju- ~uju}i kako Malroovu estetiku, tako i imperative koka-kole, a koja podrazumeva potrebu da se u svakoj prilici i svim mogu}im sredstvima prouzrokuje kriza. U ova sredstva, pre svega, svakako spada emitovanje brojnih ponuda kojima, u cilju sistematskog provociranja, `ivot treba da se svede na sveobuhvatnu zanimljivu igru, a zatim i neprekidno potcenjivanje svih vidova zabave, naravno, na na~in na koji ih nije mogu}e promeniti radi stvaranja interesantnijeg ambijenta. Ono {to je najte`e u ovakvim poduhvatima je da se kroz te o~igledno pomahnitale ponude provu~e dovoljna koli~ina ne~ega {to je u ozbiljnoj meri pri- 55
GI-ERNEST DEBOR vla~no. Da bi se postigao takav rezultat, mogu}e je razmi{ljati o ve{tom kori{}enju savremenih sredstava komunikacije. Me utim, jedan od oblika vidnog uzdr- `avanja, odnosno, doga aji koji vode ka drasti~noj razo~aranosti u ta ista sredstva komunikacije, s neospornom lako}om odr`avaju atmosferu nelagodnosti koja je izrazito pogodna za uvo enje nekih novih pojmova zadovoljstva. Ideja da ostvarenje jedne odabrane emocionalne situacije zavisi samo od striktnog poznavanja i promi- {ljene primene odre enog broja konkretnih mehanizama, inspirisala je Psihogeografsku igru nedelje koja je objavljena s izvesnom dozom humora u prvom broju Potla~a: U zavisnosti od toga {ta tra`ite, izaberite jednu zemlju, jedan manje ili vi{e naseljen grad, jednu vi{e ili manje `ivu ulicu. Sagradite ku}u. Opremite je. Izvucite najbolje iz njenog ure enja i njene okoline. Izaberite sezonu i vreme. Skupite najprikladnije ljude, odgovaraju}e plo~e i pi}a. Osvetljenje i razgovori mora}e, naravno, da budu prigodni, isto kao i vremenske prilike, odnosno, kao i Va{e uspomene. Ako niste pogre{ili u svojoj ra~unici, sigurno }ete biti zadovoljni odgovorom. Su{tina je u plasmanu na tr`i{tu, pa makar i ako je to u ovom trenutku samo intelektualno tr`i{te, gomila `elja ~ije bogatstvo ne}e izlaziti iz granica aktuelnih ljudskih sredstava delovanja na materijalni svet, nego na staru organizaciju dru{tva. Politi~ki interes prisutan je, ~ak, i u javnom suprotstavljanju takvih `elja onim prvobitnim, koje se ve~ito provla~e u kinematografskoj industriji, odnosno u psiholo{kim romanima, kao {to su romani one mrcine od Morijaka. ( U dru{tvu koje se zasniva na bedi, najbedniji proizvodi imaju tu fatalnu prednost da ih koristi ve}ina, obja- {njavao je Marks jadnom Prudonu.) Revolucionarna transformacija sveta i svih aspekata sveta oda}e priznanje svim idejama o bogatstvu. Nagla promena atmosfere u nekoj ulici, na prostoru od nekoliko metara; jasna podela jednog grada u zone o{tro podeljene psihi~ke klime; linija ve}eg nagiba, bez obzira na promenu nivoa, koju treba da prate {etali{ta bez cilja; zanosan ili odbojan karakter pojedinih mesta sve to deluje zapostavljeno. U svakom slu~aju, nikada se ne razmi{lja na na~in da to zavisi od 56
GI-ERNEST DEBOR razloga koje je mogu}e sagledati temeljnijom analizom i iz kojih se mo`e izvu}i neka korist. Ljudi dobro znaju da postoje tu`ni kvartovi, kao {to postoje i prijatni. Me utim, uglavnom su ube eni da otmene ulice stvaraju ose}aj zadovoljstva, dok su siroma{ne ulice deprimiraju}e, gotovo bez ikakve dodatne nijanse. Naime, raznovrsnost mogu}ih kombinacija ambijenata, analogna rastvaranju hemijskih tela u bezbrojnim me{avinama, privla~i ose}anja koja su raznovrsna i slo`ena u istoj meri kao kada ih izaziva i bilo koja druga vrsta prizora. I najmanje demistifikovana studija ukazuje na to da se nijedan kvalitativni ili kvantitativni znak uticaja razli~itih dekora izgra enih u jednom gradu ne mo`e formulisati na osnovu neke epohe ili arhitektonskog stila, a jo{ manje na osnovu uslova `ivljenja. Dakle, istra`ivanja koja smo du`ni da sprovodimo u vezi s rasporedom elemenata urbanisti~ke sredine, pri ~emu su oni usko povezani s ose}ajima koja stvaraju, podrazumevaju smele hipoteze koje valja neprestano korigovati kroz iskustvo, kritikom i samokritikom. Neka De Kirikova platna, koja su o~igledno inspirisana emocijama arhitektonskog porekla, mogu da vr- {e povratni uticaj na svoju objektivnu osnovu, pa ~ak i da je promene: imaju tendenciju da postanu makete. Zabrinjavaju}i kvartovi arkada mogli bi jednog dana da se nastave i da dovr{e privla~nost ovog dela. Ne mislim da one dve naslikane luke na izmaku dana, dela Klod Lorena, koja se nalaze u Luvru i predstavljaju granicu dva najrazli~itija mogu}a urbana ambijenta, mogu po lepoti da se porede s projektima za metro u Parizu. Kada ovde govorim o lepoti, razume se da ne mislim na plasti~nu lepotu nova lepota mo`e da bude samo lepota situacije ve} samo na prili~no dirljivo prikazan niz mogu}nosti i u jednom i u drugom slu~aju. Me u raznim te`im na~inima saop- {tavanja, obnovljena kartografija deluje kao podesna za neposredno kori{}enje. Izrada psihogeografskih karti, pa ~ak i razni trikovi, kao {to je jedna~ina postavljena izme u dva topografska prikaza, bilo da ima malo osnova ili je potpuno slu~ajna, mo`e da doprinese rasvetljavanju odre enih pomeranja koja ne karakteri{e ~injenica da je ne{to besplatno, ve} savr{eno odsustvo pot~injenosti uobi~ajenim apelima s obzirom na to da su apeli ove vrste obuhva}eni terminom turizam, popularnom 57
GI-ERNEST DEBOR drogom koja je odvratna isto koliko i sport ili kupovina na kredit. Nedavno mi je jedan prijatelj ispri~ao kako je obi{ao odre enu oblast u Nema~koj uz pomo} plana grada Londona, slepo prate}i oznake. Ova vrsta igre je, naravno, samo lo{iji po~etak u odnosu na arhitektonsku i urbanisti~ku gradnju, gradnju ~ija }e mo} jednog dana biti dodeljena svima. Do tada, mogu se uo~iti razli~iti stadijumi delimi~nih realizacija, manje neugodnih, po~ev od jednostavnog pomeranja delova dekora koje smo navikli da vidimo na prethodno pripremljenim mestima. Tako je Marien, u pro{lom broju ovog ~asopisa, predlo`io da se sve skulpture konjanika iz svih gradova bez nekog posebnog reda sakupe u nekoj pustoj dolini, kada se bude prestalo s tro{enjem svetskih resursa na iracionalne poduhvate koji nam se danas name}u. To bi za prolaznike a njima pripada budu}nost bio prikaz sintetizovanog tovara konjice koji bi se, ~ak, mogao posvetiti najve- }im krvnicima istorije, od Tamerlana do Rid`veja. Ovde dolazi do izra`aja jedan od glavnih zahteva ove generacije: edukativna vrednost. ^injenica je da se ni{ta ne mo`e o~ekivati samo od svesti aktivne mase o `ivotnim uslovima koje imaju u svim oblastima, kao i o prakti~nim sredstvima za njihove promene. Nestvarnost je ono {to te`i da postane stvarno ovo je napisao autor ~ije sam ime, zbog njegovog op{te poznatog lo{eg vladanja kada je u pitanju razum, odavno zaboravio. Ovakva tvrdnja, svojom nehotice ograni~enom perspektivom, mo`e da poslu`i kao sredstvo provere i opravda nekoliko parodija knji- `evne revolucije: ono {to te`i da ostane nestvarno jeste brbljanje. @ivot za koji smo odgovorni sre}e se s brojnim promenama i nagradama, manje ili vi{e vulgarnim, a istovremeno i sa zna~ajnim motivima obeshrabrenja. Ne pro e godina a da se ljudi koje smo voleli ne opredele za neku vrstu jasne kapitulacije, jer nisu dobro sagledali raspolo`ive mogu}nosti. Ipak, oni ne zna~e poja~anje za neprijateljsku stranu koja ve} broji na milione budala, i gde je ~ovek objektivno osu en da bude budala. Prvi moralni invaliditet i dalje je povla ivanje, u svim svojim oblicima. Prevela s francuskog: Jelena Vi{acki 58
SLAVICA RADIŠI] UDK 316.334.56(73:4) 197/... 316.324.8:711.42(73:4) 197/... 1 Apstrakt: U periodu od Drugog svijetskog rata u velikom broju razvijenih zemalja nekada dominiraju}i industrijski urbanisti~ki sistem do`ivio je potpuni kolaps. Nezaposlenost, fizi~ko propadanje centralnih dijelova grada i veliki socijalni problemi, termini su koji najbolje opisuju stanje gradova koji su svoj ekonomski razvoj bazirali isklju~ivo na industrijskoj proizvodnji. Kao glavni trend za rije{avanja ovih problema od kraja 70-ih, prvo u SAD-u a potom i u Evropi, nametnuli su se programi urbane regeneracije kao mogu}e metode za postizanje ekonomske restrukturacije. Nekada{nja industrijska podru~ja su obnovljena i redizajnirana, i u njih su se uselili predstavnici raznih kompanija, pravne i finansijske firme i razli~iti komercijalni sadr`aji. U `elji da privuku {to vi{e investicija, i da se {to bolje pozicioniraju u okvirima savremene globalne ekonomije, u gradovima je posebna pa`nja po~ela da se poklanja definisanju njihovog identiteta i imid`a, kao i razvoju ponude u oblasti zabave, sporta i kulture. U ovom tekstu poku{a}u da prika`em na koji na~in se formirao savremeni postindustrijski urbani sistem i koje su njegove glavne odlike, te kakvu ulogu u tom procesu imaju kultura i kulturna politika. Klju~ne re~i: postindustrijski grad, urbana regeneracija, kultura, flagship projekti, participacija. Key words: postindustrial city, urban regeneration, culture, culture led redevelopment, cultural regeneration, flagship, participation. 1 Ovaj tekst predstavlja dio moje magistarske teze na temu Public Art Policy and Legal and Financial Policy Instruments (mentor dr Jelena Todorovi}) koju sam odbranila na Univerzitetu umetnosti i UNESCO programu za kulturni menad`ment i kulturnu politiku na Balkanu, u novembru 2008. godine. Op.a. 59
SLAVICA RADIŠI] Postindustrijski grad Tokom posljednje tre}ine XX stolje}a, ekonomski razvoj velikih gradova, koji se tokom dva stolje}a bazirao na dva simbola industrijske mo}i `eljezu i ~eliku po~inje polako da opada prouzrokuju}i, pri tom, i krizu postoje}eg urbanog sistema. Razlozi koji su doveli do opadanja ekonomske mo}i industrijskih gradova, kao i do nastanka novog tipa globalnog, postindustrijskog grada i njegovih karakteristika, jedna je od tema kojom su se posljednjih tridesetak godina bavili mnogi urbanisti, sociolozi, ekonomisti i kulturolozi. Istaknuti ameri~ki urbanista, Douglas Shaw, u tekstu pod nazivom The Post- -Industrial city 2 poku{ao je da prika`e koje su osnovne razlike i sli~nosti izme u ekonomije i urbanog sistema industrijskih i postindustrijskih gradova, poku{avaju}i, pri tom, da identificira i glavne razloge koji su doveli do krize industrijskog grada. Postoje razna tuma~enja na koji na~in se odigrao prelazak iz industrijskog dru{tva u postindustrijsko, ali uglavnom preovladava mi{ljenje da je on bio automatski i neminovan, kao krajnji produkt razvoja industrijskog dru- {tva, te se zaklju~uje da, u su{tini, ne postoji jasan prelaz izme u dva sistema. Shaw isti~e da su neki od osnovnih faktora, za koje se danas smatra da odre- uju razvoj postindustrijskog grada, bili prisutni i u okviru urbanog sistema industrijskog grada. On tako e nagla{ava da je tokom dva stolje}a razvoja, industrijski grad pretrpio velike promjene i da je mogu- }e identificirati zna~ajne razlike izme u sistema urbane organizacije industrijskih gradova u periodu prije i poslije Drugog svjetskog rata 3. Dva su klju~na razloga za koje Shaw smatra da su dovela do slabljenja industrijske proizvodnje u gradovima i do krize industrijskog urbanog sistema: tehnolo{ke inovacije i inovacije u oblasti transporta, i pojava multinacionalnih korporacija. 4 2 Douglas V. Show, The Post-Industrial city. In: Handbook of Urban Studies, ed. Ronan Paddison, London, 2001, 284 296. 3 Ibid. 4 Ibid. 60
SLAVICA RADIŠI] U ranom periodu razvoja industrijskih gradova, organizacija urbanog sistema zavisila je od potrebe da industrijska postrojenja budu smje{tena blizu tr`i{ta na kojima bi se roba prodavala, kao i blizu rije~nih tokova radi lak{eg i br`eg transporta robe. Za razliku od toga, u periodu poslije Drugog svjetskog rata, razli~ite tehnolo{ke inovacije, razvoj savremene mre`e puteva, kao i razna druga pobolj{anja u oblasti transporta, u velikoj mjeri uticali su na promjenu postoje- }eg sistema upravljanja industrijskom proizvodnjom i na~inima plasiranja gotovih proizvoda na tr`i{tu. Sve ve}a naseljenost gradova, zakr~enost gradskih ulica, porast cijena nekretnina i zemlji{ta u gradovima, doveli su do toga da veliki broj industrijalaca donese odluku da premjesti industrijska postrojenja na greenfild lokacije izvan grada. Pored toga, nove usavr{ene tehnologije i sve ve}a automatizacija proizvodnje doveli su do ubrzanja proizvodnog procesa i smanjenja broja zaposlenih u direktnoj proizvodnji. Novi uslovi poslovanja i sna`na konkurencija na tr- `i{tu uticali su i na razvoj poslova koji nisu bili direktno vezani za proizvodnju poslova baziranih na specijaliziranim znanjima i vje{tinama iz oblasti korporativnog prava, ra~unovodstva, ogla{avanja. Shaw navodi da je ve} tokom 50-ih godina zapo~eo proces institucionalizacije i komodifikacije znanja i kreativnosti proces koji je svoj vrhunac dostigao u vrijeme deindustrijalizacije gradova tokom 70-ih, kada je pru- `anje {irokog spektra specijalisti~kih usluga postalo glavna pogonska snaga razvoja novog postindustrijskog grada. 5 Me utim, tehnolo{ki napredak i razvijena saobra}ajna mre`a predstavljali su samo jedan od razloga slabljenja industrijske baze grada, a odlu~uju}u ulogu u tom procesu odigrala je pojava ekonomskog globalizma i internacionalizacija finansijskih tr`i{ta. Ekonomski globalizam bio je uslovljen promjenom na~ina akumulacije kapitala i pojavom multinacionalnih korporacija, ~ije djelovanje nije vi{e bilo ograni~eno nacionalnim granicama, ve} se pro{irilo ka svim dijelovima svijeta. Jedna od najva`nijih posljedica pojave mulitinacionalnih korporacija, koja je direktno uticala na promjenu do tada postoje}eg sistema orga- 5 Ibid. 61
SLAVICA RADIŠI] nizacije (industrijskog) grada, bila je i sve ra{irenija praksa prebacivanja proizvodnih kapaciteta iz razvijenih zapadnih industrijskih gradova u zemlje tre}eg svijeta, gdje su osnovni tro{kovi proizvodnje nadnice zaposlenih i zemlji{te bili mnogo ni`i. Jo{ jedna va- `na promjena do koje je do{lo zahvaljuju}i novom globalnom finansijskom sistemu jeste slabljenje regulatorne uloge dr`ave u procesu protoka kapitala i roba izme u razli~itih zemalja i regija. Pojava multinacionalnih kompanija i razvijanje globalnih tr`i{ta, u nekim slu~ajevima onemogu}ila je nacionalne vlade da planiraju i upravljaju svojim ekonomskim razvojem. Preme{tanje industrijskih postrojenja u zemlje tre}eg svijeta ostavilo je vrlo te{ke posljedice na ekonomiju velikog broja ameri~kih i evropskih gradova, pogotovo gradova koji su svoj ekonomski razvoj bazirali isklju~ivo na industrijskoj proizvodnji zanemaruju}i, pri tom, razvoj sektora usluga. U SAD-u su prvi ozbiljni znakovi urbane i socijalne krize po~eli da se osje}aju jo{ po~etkom 70-ih godina, da bi do kraja te dekade proces deindustrijalizacije obuhvatio skoro sve nekada bogate industrijske gradove u SAD-u. Po- ~etkom 80-ih, deindustrijalizacija i urbana kriza postali su sve izra`eniji problem i u razvijenim evropskim zemljama, pogotovo u Velikoj Britaniji. Proces opadanja industrijske proizvodnje podjednako se odrazio na sve sfere `ivota u gradu ekonomsku, dru- {tvenu, kulturnu i vrlo brzo je proizveo kolaps do tada dominiraju}eg modela organizacije urbanog `ivota. Ga{enje industrijske proizvodnje dovelo je do porasta nezaposlenosti u gradovima, smanjivanja prihoda u ostalim segmentima privrede, pogor{anja uslova `ivota i stanovanja, kao i porasta kriminala i vandalizma. Jedna od uo~ljivijih posljedica slabljenja gradske ekonomske baze bilo je propadanje i ruiniranje urbanog tkiva grada i getoizacija pojedinih (uglavnom centralnih) dijelova grada. Iako u Evropi urbana kriza nije bila tako izra`ena kao u SAD-u ili Velikoj Britaniji, u velikom broju evropskih gradova tokom 80-ih je, ipak, po~eo da se pove- }ava procenat nezaposlenih i da se pojavljuju razli~iti socijalni problemi. U SAD-u i Evropi najo~igledniji indikatori propadanja grada bili su napu{teni stari industrijski kompleksi i skladi{ta, ~esto od velikog istorijskog i arhitekturalnog zna~aja, smje{teni na obalama rijeka i u centralnim dijelovima grada. Fizi~ko 62
SLAVICA RADIŠI] stanje gra evina jo{ vi{e je nagla{avalo efekat koji su ekonomske promjene i gubitak tradicionalnih poslova imali na ljude i lokalne zajednice. Ekonomska snaga i identitet ovih gradova bazirali su se isklju~ivo na razvoju industrije. Za razliku od njih, gradovi koji su na vrijeme uspjeli da se globalno pozicioniraju kao servisni centri, poput New Yorka, Londona, Hong Konga, do`ivjeli su sna`an procvat i postali pozitivan primjer na koji na~in nekada{nji industrijski gradovi mogu da restruktuiraju svoju ekonomiju. Zasnovana na pru`anju razli~itih specijalizovanih usluga, prevashodno u domenu prava i finansija, ali i u domenu obrazovanja, medicine, kulture i slobodnog vremena, ekonomija postaje glavna pogonska snaga razvoja ovih novih postindustrijskih gradova. Naravno, nijedan od ovih sektora usluga nije bio nov, ali zahvaljuju}i sna`noj revoluciji znanja i stalnim tehnolo{kim inovacijama, usluge ovog tipa postaju sve zna~ajnije i specijaliziranije. Karakteristike savremenog postindustrijskog dru{tva mo`da najbolje defini{e sociolog Daniel Bell u svojoj poznatoj knjizi The Cominig of Post-Industrial Society: A Venture in Social Forecasting iz 1973. godine. 6 Po Bellu, glavne karakteristike postindustrijskog dru{tva su: prelaz s ekonomije proizvodnje robe na ekonomiju usluga, prevlast profesionalne i tehni~ke klase i va`nost teorijskog znanja, koji postaje glavni zamajac prosperiteta i inovacija u savremenoj ekonomiji, ali i dru{tvu u cjelini. 7 Pored toga, Bell nagla{ava da je osnovna razlika izme u industrijskog i postindustrijskog dru{tva u tome {to je prvo bazirano na koordinaciji ~ovjeka i ma{ine u proizvodnji robe, dok se drugo oslanja na znanje koje je postalo osnovni istrument ostvarivanja dru- {tvene kontrole i upravljanja tehnolo{kim razvojem. 8 On isti~e jo{ jednu zna~ajnu razliku izme u industrijskog i postindustrijskog dru{tva, a koja se odnosi na promjenu na~ina potro{nje. Za razliku od industrijskog perioda, kada je masovna produkcija bila vezana i za masovnu potro{nju, sociokulturolo{ki 6 Daniel Bell, The Coming of Post-Industrial Society: A Venture in Social Forecasting, New York, 1973. 7 Ibid. 8 Ibid. 63
SLAVICA RADIŠI] postindustrijski period predstavlja odbacivanje masovne potro{nje. Masovnu potro{nju u postindustrijskom gradu zamenjuje potro{nja koja akcenat stavlja na robu i usluge koje se odlikuju visokim kvalitetom i dobrim dizajnom. 9 Smanjenje radnog vremena, ve}i prihodi i razne beneficije, koje u novom ekonomskom sistemu u`ivaju pripadnici menad`erske klase, uticali su na razvoj novih navika potro{nje i na~ina iskori{tavanja slobodnog vremena. 10 Vi{i nivo obrazovanja i sofisticirane metode ogla{avanja doveli su do selektivnijeg na~ina potro{nje. U ovakvoj situaciji poseban zna~aj dobijaju robe koje se proizvode u malim serijama, kao {to je dizajnerska odje}a, obu}a, namje{taj, nakit. Sli~an trend osje}a se i u domenu usluga, gdje veliku popularnost do`ivljavaju manji, ekskluzivni, egzoti~ni restorani i hoteli. U takvim okolnostima ekonomska snaga gradova sve vi{e zavisi od njihove sposobnosti da se nametnu kao mijesta koja su u stanju da pru`e odgovaraju}e do`ivljaje, raznovrsnu zabavu, klubove, restorane, pozori{ne predstave i razli~ita kulturna iskustva. 11 Za ve}inu gradova, prelaz s industrijske proizvodnje na ekonomiju usluga nije bio lak; ~ak i u slu~ajevima kada su neki neki uspjeli da se nametnu kao centri nove ekonomije usluga, to nije zna~ilo da su svi socijalni problemi nestali. Naprotiv, u velikom broju postindustrijskih gradova proces opadanja gradske industrijske proizvodnje i prebacivanja na razvoj ekonomije usluga doveo je do pojave socijalne polarizacije, suprotstavljanja nove visoko pla}ene menad`ersko profesionalne klase i nekada{njih industrijskih radnika, kojima su promjene donijele samo nezaposlenost i gubitak sigurne i obezbje ene budu}nosti. U takvim okolnostima, za ve}inu biv{ih industrijskih gradova glavni cilj postaje restrukturacija i diversifikacija lokalnih ekonomija, kao i prilago avanje potrebama savremenog `ivota. Urbanisti i lokalne vlasti suo~avaju se s izazovom kako da razviju novu fleksibilniju ekonomsku strukturu, obogate ponudu grada i omogu}e da grad postane kompetitivniji i bolje 9 Ibid. 10 O tome i u: Adams, Champion, Murray, Developing Creative Cities: A perspective from UK, Urban Studies Department, University of Glasgow. 11 Ibid. 64
SLAVICA RADIŠI] pozicioniran na globalnom nivou. Da bi uspjeli u tome, veliki broj industrijskih gradova, koji su tokom dva stolje}a identitet gradili isklju~ivo na ekonomskoj mo}i industrije, morali su u novim okolnostima da redefini{u svoj identitet i razviju posebne strategije privla~enja novih investitora stvaranjem tzv. businessfriendly okru`enja. 12 Finansijski globalizam je u velikoj mjeri uticao i na promjenu na~ina upravljanja gradovima. Pojava velikih internacionalnih koorporacija dovela je do slabljenja uloge nacionalnih vlada u regulaciji ekonomskog sistema, {to se odrazilo i na postepeno smanjenje bud`eta namjenjenog za ekonomske i socijalne programe u gradovima, a to je jo{ vi{e uticalo na produbljivanje urbane krize. Iz potrebe da se nekako rije{e nagomilani problemi, mnoge gradske administracije po~ele su da implementiraju razli~ite programe urbane regeneracije u cilju prilago avanja dru{tvenim i ekonomskim transformacijama lokalnih ekonomija. Ovakav pristup rije{avanja problema ohrabren je i od strane nacionalnih vlada, kroz iniciranje procesa decentralizacije mo}i s centralnog na regionalni i lokalni nivo. Programi urbane regeneracije Jedan od klju~nih elementa koji odre uje kompetitivnost grada jeste njegova sposobnost da privu~e visokoobrazovanu i kreativnu radnu snagu i investicije u domenu novih, brzorastu}ih ekonomija baziranih na znanju i kreativnim industrijama. U skladu s novim potrebama i imperativom stalnog razvoja, tokom 80-ih godina razvilo se vi{e razli~itih pristupa procesu urbane regeneracije. Ti pristupi su pridavali posebnu va`nost stvaranju novih aktivnosti u sektoru kulture i zabave koje su smatrane va`nim oru em u procesu urbane rekonstrukcije. Jedna od najpopularnijih i najintrigantnijih strategija urbanog razvoja bazirana na ovim principima jeste strategija pod nazivom Culture led Urban Redevelopment, a klju~ni elementi na kojima se ona zasniva su atraktivnost i imid` grada. 12 J. R. Short, L. M. Benton, W. B. Luce, J. Walton, Industrial City, Univeristy of Syracuse, Department of Geography, Syracuse, 1992. 65
SLAVICA RADIŠI] Atraktivnost grada obi~no se defini{e kao sposobnost grada da privu~e nove investicije neophodne za ekonomski razvoj, i u tom kontekstu atraktivnost predstavlja va`an indikator potencijala budu}eg ekonomskog uspjeha. 13 Atraktivnost grada defini{e se kroz vi{e razli~itih faktora, kao {to su: dobra infrastruktura, efikasan gradski transport, postojanje mre`e puteva, kvalitet stambenog prostora, kvalitet obrazovnih institucija, mogu}nosti zapo{ljavanja, bezbjednost na ulici. Pored ovih jasno definisanih faktora, veliki zna- ~aj za atraktivnost grada imaju i faktori koji se ne mogu jasno definisati, kao {to su: raznovrsnost lokalne ekonomije, presti` i imid` grada, a koji su od presudne va`nosti za privla~enje visokostru~ne radne snage i inovativnih poduzetnika. Poseban zna~aj za atraktivnost nekog mijesta ima imid`, koji za veliki broj ljudi ima odlu~uju}u ulogu prilikom izbora mijesta stanovanja. Imaju}i ovo u vidu, lokalne administracije i planeri urbanog razvoja u posljednje vrijeme veliku pa`nju posve}uju razvijanju mjera za pobolj{anje imid`a grada. Neke od mjera koje se naj~e{}e primjenjuju su: uljep{avanje i renoviranje centralnih dijelova grada, iniciranje velikih arhitektonskih flagship projekata 14, organizacija kulturnih manifestacija i aktivnosti, sportskih aktivnosti i razli~itih zabavnih programa. 15 Programi urbane rekonstrukcije, u kojima kultura ima va`nu ulogu, pojavili su se prvi put tokom 70-ih godina u SAD-u. Pittsburgh je bio jedan od prvih gradova u kojem su se interesi umjetni~kih organizacija poklopili s interesima politi~ara obnova zapu- {tenih centralnih dijelova grada i investitora, koji su smatrali da bogat kulturni `ivot mo`e da uti~e na rast vrijednosti njihovih investicija. Ameri~ki primjeri povezivanja programa urbane rekonstrukcije i kulture, tokom 80-ih, izvr{ili su sna`an uticaj na razvoj debate 13 Background Note, Enhancing City Attractiveness for the Future, OECD International Symposium, Japan 2005. http://www. oecd.org/docuent/38/0,3343,en_2649_33735_34915110_1_1_1_ 1,00.html, retrieved: March 6, 2007. 14 O flagship projektima bi}e vi{e govora u dijelu pod nazivom Urbana regeneracija stimulisana kulturom flagship projekti. Op.a. 15 Background Note, Enhancing City Attractiveness for the Future, OECD International Symposium, Japan 2005. http://www. oecd.org/docuent/38/0,3343,en_2649_33735_34915110_1_1_1_ 1,00.html, retrieved: March 6, 2007. 66
SLAVICA RADIŠI] o ulozi kulturne politike u procesu urbane regeneracije u Evropi, a neke evropske dr`ave, poput Velike Britanije, po~ele su i da razvijaju sli~ne programe. Najzna~ajniji primjeri ovakvog pristupa urbanoj regeneraciji u Evropi bili su projekti sprovedeni u Rotterdamu i Bilbaou, a ~iji je osnovni cilj bio da se kroz iniciranje kulturnih flagship projekata sprije~i dalje propadanje grada. Do kraja druge polovine 80-ih, veliki broj manjih evropskih gradova, sna`no pogo enih procesom deindustrijalizacije, ulo`io je velike napore u razvoj novih ekonomskih sektora, kao {to su: industrija zabave, turizam, kulturne industrije, uklju~uju}i i modu, dizajn i nove tehnologije. Razvijen kulturni `ivot, presti`ni umjetni~ki festivali i druge elitne kulturne aktivnosti postale su klju~ni element strategija internacionalizacije i promoviranja novog imid`a gradova, a sve u cilju privla~enja mobilnog internacionalnog kapitala. Pored zna~ajne uloge u restruktuiranju gradske ekonomije, kulturnoj politici je pripisivano i va`no socijalno zna~enje. Smatrano je da kultura mo`e da ima zna~ajnu ulogu u rije{avanju nagomilanih socijalnih problema koje je proces ekonomske restrukturacije donio sa sobom. Participacija u kulturnim aktivnostima promovirana je kao na~in integrisanja nezaposlenih mladih ljudi, novih stanovnika grada, imigranata i drugih ugro`enih socijalnih grupa, te{ko pogo- enih promjenom gradske ekonomije. Kao {to vidimo, ideja da kultura mo`e da bude pogonska snaga urbanog ekonomskog razvoja, u posljednjih trideset godina postala je sastavni dio novih politika razvoja grada. Iako je, kako UNCHS izvje- {taj 16 ilustruje, ova praksa postala globalno prihva- }ena, trebalo bi naglasiti da su strategije urbanog razvoja bazirane na razvoju kulture uglavnom primenjivane u gradovima ekonomski razvijenijih zemalja. Veza izme u kulture i urbane regeneracije je kompleksna i predmet razli~itih interpretacija. Ipak, mo- `emo identificirati dva glavna tipa argumenata u korist ovih strategija urbanog razvoja. Prvi razlog je da 16 The State of the World s Cities, UN Habitat series, 2004. Citirano u: Stiven Miles, Ronan Paddison, Introduction: The Rise and Rise of Culture led Urban Regeneration, Urban Studies, Vol. 42, Nos. 5/6, pp. 833 839, Glasgow, 2005. 67
SLAVICA RADIŠI] oni ohrabruju diversifikaciju lokalnih ekonomija 17,a drugi je da pobolj{avaju imid` oblasti koja je pretrpjela ekonomsko propadanje. 18 Kultura i programi urbane regeneracije Od 70-ih godina, kada je prvi put nastala ideja uklju- ~ivanja kulture u proces urbane regeneracije, pojavilo se vi{e razli~itih strategija koje povezuju urbanu regeneraciju i kulturu. Ovim strategijama i njihovim glavnim karakteristikama bavio se Greeme Evans u svom tekstu pod nazivom Measure for Measure: Evaluating the Evidence of Culture s Contribution to Regeneration, objavljenom 2005 godine. 19 Evans identificira tri razli~ite strategije urbane regeneracije bazirane na kulturi: 1. Urbana regeneracija stimulisana kulturom (Culture led Regeneration) Regeneracija bazirana na implementaciji flagship kulturnih projekata. 2. Kulturna regeneracija (Cultural Regeneration) Regeneracija zasnovana na participaciji gra ana. 3. Kultura i regeneracija (Culture and Regeneration) Kada je kultura prisutna u projektima regeneracije grada, ali zvani~no nije uklju~ena u proces planiranja. 20 Evans isti~e da iako postoje su{tinske razlike izme u ovih strategija, to ne zna~i i da se one me usobno isklju~uju, posebno ako se njihov razvoj posmatra tokom du`eg vremenskog perioda. 17 P. Booth and R. Boyle, See Glasgow, See Culture. In: F. Bianchini and M. Parkinson (Eds), Cultural Policy and Urban Regeneration: the West European Experience, Manchester University Press, Manchester, 1993, pp. 21 47; John McCarthy, Encouraging Culture-led Regeneration, tekst predstavljen na EURA Conference, Urban and Spatial European Policies: Levels of Territorial Government, Turin, 18 20. April 2002. F. Bianchini, Culture, conflict and cities: issues and prospects for the 1990s. In: F. Bianchini and M. Parkinson (Eds), Cultural Policy and Urban Regeneration: the West European Experience, Manchester University Press. Manchester, 1993, pp. 193 213. 18 Council for Cultural Co-operation, Culture and Neighborhoods, Vol. 1, Strasbourg, Council of Europe Publishing, 1995. 19 Graeme Evans, Measure for Measure: Evaluating the Evidence of Culture s Contribution to Regeneration, Urban Studies, Vol. 42, Nos. 5/6, Glasgow, 2005, pp. 1 25. 20 Ibid. 68
SLAVICA RADIŠI] Glavni razlog zbog kojeg Evans pravi ovakvu podjelu je da bi izbjegao poistovje}ivanje svih programa urbane regeneracije zasnovanih na kulturi isklju~ivo s praksom implementacije velikih flagship projekata, koji su tokom posljednjih dvadeset godina predstavljali najrasprostranjeniji na~in uklju~ivanja kulture u procese urbane regeneracije. On smatra da ova vrsta projekata, iako predstavlja najpopularniji i najvidljiviji tip kulturne regeneracije, nije istovremeno i najuspje{nija, posebno uzev{i u obzir njene slabe ekonomske i socijalne rezultate. 21 ^ak i u slu~aju uspje- {nih flagship projekata, kao {to je to muzej Guggenheim u Bilbaou, njihovi rezultati ne bi bili reprezentativni da sama izgradnja muzeja nije bila istovremeno pra}ena dodatnim ulaganjima u pobolj{anje lokalne infrastrukture. Imaju}i to na umu, Evans citira Giddensa 22 koji primje}uje da novac i originalni dizajn nisu dovoljni treba jo{ mnogo sastojaka da veliki, amblematski projekti budu uspje{ni, a jedan od klju~nih je aktivna podr{ka lokalne zajednice. 23 U vrijeme kada su se pojavile prve strategije urbanog razvoja bazirane na kulturi, njihov osnovni cilj bio je definisanje pozitivnog imid`a i marketinga grada. U tim okolnostima, u ranom periodu implementacija urbane regeneracije baziranih na kulturi, tokom 80-ih, postojala su dva osnovna cilja ovih programa: obnavljanje centralnih dijelova grada i implementacija presti`nih flagship projekata (ambiciozni arhitektonski projekti i umjetni~ke instalacije u javnom prostoru) i implementacija nove kulturne politike. U slijede}im dijelovima ukratko }emo opisati programe Regeneracije stimulisane kulturom i Kulturna regeneracija, dok tre}i pristup koji Evans naziva Kultura i regeneracija ne}e biti obra en zato {to ne predstavlja definisan program urbane regeneracije, ve} se termin koristi za ozna~avanje pojedina~nih kulturnih de{avanja koja nisu dio zvani~no definisane strategije urbane obnove. 21 Ibid. 22 Anthony Giddens, op.a. 23 Giddens, citirano u: Graeme Evans, Measure for Measure: Evaluating the Evidence of Culture s Contribution to Regeneration, Urban Studies, Vol. 42, Nos. 5/6, Glasgow, 2005. 69
SLAVICA RADIŠI] Urbana regeneracija stimulisana kulturom flagship projekti Kao {to je ve} ranije nagla{eno, kvalitet javnih prostora u centralnim dijelovima grada predstavlja jedan od klju~nih faktora od kojeg zavisi atraktivnost grada. Centralni i istorijski dijelovi grada oduvijek su bili mijesta s najve}om koncentracijom objekata zna~ajnih za lokalno dru{tveno i kulturno naslje e, kao i glavna `ari{ta socijalne interakcije. Zbog toga su, u okviru programa urbane regeneracije, javni prostori u ovim dijelovima grada definisani kao strate{ke lokacije u ~iju su obnovu ulagana velika javna sredstva, i to u cilju postizanja ve}e atraktivnosti grada. Ovakvo razumjevanje procesa urbane regeneracije dovelo je, s vremenom, do proliferacije posebnog tipa projekata obnove centralnih gradskih ~etvrti, poznatih pod nazivom flagship projekti. Flagship projekti predstavljaju uglavnom skupe i grandiozne arhitektonske poduhvate rekonstrukcije cijelih istorijskih dijelova grada, projekte umjetnosti u javnom prostoru, jednom rije~ju sve projekte ~ija je osnovna karakteristika ekskluzivnost i dobra vidljivost, i koji imaju potencijal da s vremenom postanu glavni simboli novog imid`a grada. U ve}ini slu~ajeva, za ovakve projekte gradske uprave anga`uju svijetski poznate umjetnike i arhitekte koji uglavnom projektuju objekte javne namjene, i to naj- ~e{}e muzeje, koncertne sale, galerije, sportske objekte. Me utim, one ambicioznije uprave u nekim gradovi ne zaustavljaju se samo na gradnji dobro dizajniranih javnih objekata ve} idu i dalje, u potpunosti redizajniraju}i odre ene javne prostore, parkove, pa i cijele gradske ~etvrti, pogotovo stare industrijske ~etvrti i priobalne dijelove grada. Jo{ jedna od delatnosti koja je postala popularna, pogotovo tokom 90-ih, je rekonstrukcija i transformacija starih industrijskih gra evina za kulturne aktivnosti. 24 U ve}ini, ovi presti`ni arhitektonski i urbanisti~ki projekti uglavnom se finansiraju kroz javne fondove ili, u najboljem slu~aju, kroz javno privatna partnerstva. Zbog velikog obima finansijskih sredstava, neophodnih za implementaciju flagship projekata, neophodno je da lokacije na kojima se grade objekti 24 Jedan od najpoznatijih primjera je Tate Modern Gallery u Londonu. 70
SLAVICA RADIŠI] budu dobro izabrane, radi izbjegavanja dodatnih ulaganja u sanaciju lokalne infrastrukture, ali isto tako i radi postizanja {to ve}e vidljivosti projekta. Osnovni cilj koji se postavljaju ovim projekatima vezani su za to da oni postanu simboli urbane obnove grada, da se pomo}u njih defini{e novi identitet grada i da se, na taj na~in, njima podstakne uklju~ivanje grada u tokove savremene globalne ekonomije. Posebnu ulogu u programima regeneracije stimulisane kulturom ima kulturna politika grada. Bogati i interesantni kulturni programi, razli~iti festivali i umjetni~ke manifestacije, umjetni~ki projekti u javnom prostoru, zajedno s flagship projektima, smatraju se odlu~uju}im faktorima za privla~enje investitora i kreativne radne snage u grad. Flagship arhitektonski i urbanisti~ki projekti i kulturna politika grada me usobno se dopunjavaju, jer sami objekti i prostori bez odgovaraju}ih programa i manifestacija ne bi mogli da daju odgovaraju}e rezultate. Zbog toga je va`no da gradovi koji investiraju u flagship projekte ve} imaju odgovaraju}e kulturne resurse, jer, u protivnom, novi kulturni prostori ne}e imati ~ime da privuku nove stanovnike niti turiste u grad. U vrijeme implementacije prvih programa regeneracije stimulisane kulturom, lokalni zvani~nici i javnost ~esto su kritikovali preusmjeravanje javnih fondova sa socijalnih programa javnog obrazovanja ka grandioznim arhitektonskim i umjetni~kim projektima koje su smatrali nepotrebnim. Pojava razli~itih studija i analiza na temu uloge kulture u pobolj{anju `ivota u gradu tokom 80-ih godina, omogu}ila je {ire javno prihvatanje integrisanih strategija urbane regeneracije zasnovanih na imperativima kulturne politike. Ipak, u to vrijeme, kriti~ka literatura koja se bavila realnim doprinosima kulture u procesu ekonomske obnove grada jo{ uvijek je bila rijetka; uglavnom su postojali samo razli~iti promotivni izvje{taji, objavljivani od strane organizacija i javnih agencija koje su se bavile planiranjem i implementacijom programa urbane regeneracije. Tek kasnije, po~etkom 90-ih, pojavili su se prvi pravi kriti~ki tekstovi na ovu temu u akademskoj literaturi, od kojih su neki bili ~ak izrazito negativno orijentisani. U isto vrijeme, nastale su i prve evaluacije do tada sprovedenih programa regeneracije stimulisane kulturom koje su se bavile realnim socijalnim i ekonomskim dejstvom ovih pro- 71
SLAVICA RADIŠI] grama. U ve}ini ovih tekstova, kao najzna~ajniji problem isticana je nemogu}nost definisanja preciznih kriterija za evaluaciju uspje{nosti programa i realnog doprinosa kulture ekonomskoj i dru{tvenoj regeneraciji i razvoju. Kao glavna pozitivna strana programa identificiran je doprinos flagship projekata pobolj{anju imid`a grada, me utim nisu na eni merljivi rezultati koji su mogli da potkrijepe tezu da kulturni projekti mogu da uti~u na proces diversifikacije lokalnih ekonomija. ^esto je nagla{avano da iako je do{lo do zna~ajnog porasta turisti~ke posjete i prihoda od turizma, to ipak nije bilo dovoljno za zna~ajniji razvoj lokalne ekonomije u cjelini. 25 S pojavom velikog broja zvani~nih i nezvani~nih izvje{taja i evaluacija ovih programa, tokom 90-ih se me u stru~nom javno{}u formiralo mi{ljenje da flagship projekti i kulturna politika, bazirana na presti- `nim umjetni~kim projektima, nisu uspjeli da proizvedu zna~ajne dugoro~ne ekonomske rezultate, kao ni vi{i stepen dru{tvene integracije lokalnih zajednica. Jedan od naj~e{}ih komentara bio je da programi urbane obnove, zasnovani na spajanju strategija prostorne regeneracije i kulturnih flagship projekata, nikada nisu ni imali stvarnu regenerativnu vrijednost, ve} samo simboli~ku. Ipak, najve}i broj kritika vezanih za flagship projekte odnosi se, prije svega, na njihovu ulogu u okviru programa socijalne regeneracije. Iako se u praksi pokazalo da su programi regeneracije stimulisane kulturom uspjeli da uti~u na razvoj pozitivnog imid`a grada, problem je bio u tome {to ovaj novi imid` nije odra`avao stvarni lokalni identitet, po{to u ve}ini slu~ajeva inicijatori ovakvih projekta tokom planiranja nisu vodili ra~una o potrebama lokalnih zajednica, ve} su, prije svega, njihovi projekti bili usmjereni ka turistima i njihovim potrebama. Lokalne zajednice su vrlo rijetko bile uklju~ene u proces planiranja urbane obnove, {to je prouzrokovalo da se obnovljeni centralni dijelovi grada i novi kulturni prostori percipiraju od strane pripadnika lokalnih zajednica kao mijesta na kojima nisu dobrodo{li. Ovakvi projekti ne samo da nisu mogli 25 Background Note, Enhancing City Attractiveness for the Future, OECD International Symposium, Japan 2005. http://www. oecd.org/docuent/38/0,3343,en_2649_33735_34915110_1_1_1_ 1,00.html, retrieved: March 6, 2007. 72
SLAVICA RADIŠI] da rije{e problem socijalne inkluzije ve} su, naprotiv, pospje{ivali proces gentrifikacije 26 centralnih dijelova grada, dovode}i, pri tom, do sve izra`enije dru{tvene i prostorne polarizacije izme u bogatih centralnih dijelova grada i siroma{ne periferije. S rastom popularnosti projekata ovog tipa, pojavila se jo{ jedna negativna praksa repliciranje ve} gotovih prostornih i arhitektonskih rije{enja. U poku{aju da dobiju {to bolje rezultate za {to kra}e vrijeme, u nekim gradovima se i{lo toliko daleko da su se u potpunosti replicirala tu a urbanisti~ka rije{enja za ure- enje priobalnih prostora, umjetni~kih kvartova, te su ponekad kopirane i ve} postoje}e umjetni~ke instalacije u javnom prostoru. Proliferacija istih prostora koji nisu u skladu s postoje}im identitetom gradova, niti s potrebama lokalnih zajednica, jo{ vi{e je uticala na ja~anje negativne slike o programima ovog tipa. Kulturna regeneracija U drugoj polovini 90-ih, kada je postalo jasno da projekti urbane regeneracije zasnovane na kulturi nisu u stanju da proizvedu ekonomske i socijalne efekte proporcionalne finansijskim sredstvima ulo`enim u njih, ve}ina gradova odustaje od ovih skupih i megalomanskih projekata i okre}e se ka implementaciji manje zahtjevnih kulturnih programa razli~itim projektima umjetnosti u javnom prostoru namjenjenim uljep{avanju i o`ivljavanju javnih prostora i umjetni~kim projektima anga`ovanja lokalnih zajednica u ure enju njihovih susjedstava. 27 Ovakav pristup urbanoj regeneraciji, koji se zasniva na implementaciji umjetni~kih projekata zasnovanih na radu s lokalnim zajednicama, Evans naziva programima kulturne regeneracije. Umjesto internacionalizacije i gra enja pozitivnog imid`a, glavna briga lokalnih vlasti, ali i nacionalnih, sada postaje sljede}e: na koji na~in kultura i umjetnost mogu da doprinesu regeneraciji urbanih prostora i susjedstava koji su pretrpjeli ekonomsko i fi- 26 Gentrifikacija termin koji ozna~ava proces doseljavanja bogatih ljudi i iseljavanja siroma{nih iz obnovljenih dijelova grada. http://www.merriam-webster.com/dictionary/gentrification 27 Background Note, Enhancing City Attractiveness for the Future, OECD International Symposium, Japan 2005. http://www. oecd.org/docuent/38/0,3343,en_2649_33735_34915110_1_1_1_ 1,00.html, retrieved: March 6, 2007. 73
SLAVICA RADIŠI] zi~ko propadanje usljed deindustrijalizacije grada 28? Ve}ina programa urbane regeneracije, pokrenutih u posljednjih desetak godina, ne tretira kulturu i kulturne programe kao dio velikih, megalomanskih razvojnih projekata, oni su, prije svega, fokusirani na podr- `avanje programa urbane regeneracije koji za glavni cilj imaju pobolj{anje `ivota lokalnih zajednica koje sada dobijaju zna~ajniju ulogu u procesu planiranja programa urbane regeneracije. Osnovni cilj projekata kulturne regeneracije postaje socijalna regeneracija i inkluzija, kao i podizanje kvaliteta `ivota u susjedstvima. U ovakvim okolnostima mijenja se i kulturna politika gradova, te umjesto nekada{njeg insistiranja na skupim i presti`nim projektima veliki umjetni~ki festivali i manifestacije, postavljanje skulptura velikih umjetnika u javnom prostoru i organizacija presti`nih izlo`bi savremene umjetnosti sada se fokus sve vi{e okre}e ka manjim umjetni~kim projektima koji tretiraju razli~ita socijalna pitanja, participaciju gra ana, multikulturalnost i suradnju izme u razli~itih zajednica. 29 Sve ove promjene bile su rezultat druga~ijeg shvatanja procesa rekonstrukcije, i po prvi put su u prvi plan stavljeni sami gra ani, umjesto presti`nih arhitektonskih i urbanisti~kih projekata. 30 Za razliku od programa regeneracije stimulisane kulturom, u okviru programa kulturne regeneracije kulturne aktivnosti su integrisane s drugim razvojnim strategijama strategijama socijalnog, ekonomskog i ekolo{kog razvoja. U svom tekstu, Evans navodi slu- ~aj Barcelone i Birminghama kao uspje{ne primjere kulturne regeneracije. Barcelona 31 se obi~no uzima kao jedan od najuspje- {nijih primjera integracije kulturnih aktivnosti u okvire strategija socijalne, ekonomske i urbane regene- 28 Graeme Evans, Measure for Measure: Evaluating the Evidence of Culture s Contribution to Regeneration, Urban Studies, Vol. 42, Nos. 5/6, Glasgow, 2005. 29 Ibid. 30 Charles Landry, Lesley Greene, Francois Matarasso, Franco Bianchini, The Art of Regeneration, Comedia, London, 1996. 31 Graeme Evans, Measure for Measure: Evaluating the Evidence of Culture s Contribution to Regeneration, Urban Studies, Vol. 42, Nos. 5/6, pp. 1 25, Glasgow, 2005. I neki drugi tekstovi kao što je: Mari Paz Balibrea, Urbanism, Culture and the post-industrial city: challenging the Barcelona model, Journal of Spanish Cultural Studies, Vol. 2, No 2, Carfax Publishing 2001. 74
SLAVICA RADIŠI] racije grada. Osnovni elementi na kojima se bazira plan urbane obnove grada Barcelone jesu strategije obnove javnih prostora i razvoja urbanog dizajna, planiranje u kulturi i formiranje kulturnih ~etvrti. Uspje- {nost primjene ovih strategija najbolje se vidi na podru~ju starog grada Barcelone, biv{eg olimpijskog sela i nekada{nje industrijske ~etvrti Poblanou. Cilj projekta bio je povezivanje biv{e industrijske ~etvrti, smje{tene na kraju grada, i istorijske ~etvrti. Zami- {ljeno je da ova dva podru~ja postanu novi kulturni centar grada i centar kulturnih industrija. Sli~no rije- {enje primjenjeno je i u Birminghamu. Iako su gradske vlasti Birminghama svoje planove obnove zapu- {tenih dijelova grada bazirale na primjeru Barcelone, one ipak nisu doslovno kopirale postoje}a rije{enja, ve} su se trudile da kultura bude sastavni dio projekta od po~etne faze planiranja urbane obnove. Ovaj cjeloviti pristup planiranju urbane obnove najbolje se ogleda u ~injenici da je za nadgledanje procesa planiranja i implementacije bio nadle`an poseban odbor sastavljen od predstavnika svih gradskih komiteta, komiteta za ekonomiju, umjetnost, zapo{ljavanje i dr. Model kulturne regeneracije u nekim svojim aspektima sli~an je u posljednje vrijeme vrlo popularnom modelu urbane obnove pod nazivom Creative City koji su razradili Landry i Bianchini. 32 Su{tina ideje Creative City je u tome da se obnova grada bazira na razvoju kreativnih industrija, industrija koje se zasnivaju na individualnoj kreativnosti i talentu koji predstavljaju glavni potencijal budu}eg ekonomskog razvoja, baziranog na generisanju i eksploataciji intelektualne svojine. 33 Model urbane rekonstrukcije Creative City, prije svega, podrazumjeva integraciju urbane, socijalne i ekonomske politike, u cilju osloba anja postoje}eg kreativnog potencijala. Landry i Bianchini smatraju da ako se obezbjede odgovaraju}i uslovi, razvoj kreativnih ekonomija omogu}i}e dugo o~ekivanu diversifikaciju lokalnih ekonomija, a po{to su kreativne industrije zasnovane na lokalnoj kreativnosti, ima}e i pozitivan uticaj na ja~anje dru{tvene kohezije, gra anskog ponosa i podsticanje kulturne raznolikosti. Mo`da najbolju definiciju kreativnih industrija daje organizacija Creative Industries Task Force, de- 32 Charles Landry, Creative City, Earthscan Publications Ldt, 2000. 33 Ibid. 75
SLAVICA RADIŠI] fini{u}i ih kao industrije bazirane na kreativnosti, umije}u i talentu s potencijalom za generisanje bogatstva i stvaranje novih radnih mijesta na osnovu eksploatacije intelektualne svojine. 34 Model Creative City je posebno dobro prihva}en od strane nekada{njih lu~kih i industrijskih gradova u kojima se tokom 80-ih godina poku{avala posti}i restrukturacija lokalnih ekonomija kroz implementaciju kulturnih flagship projekata koji su se, na`alost, pokazali neuspje{nim. Zaklju~ak Iako je posljednjih tridesetak godina veliki broj nekad uspje{nih industrijskih gradova odlu~ilo da sprovede neku vrstu urbane regeneracije bazirane na kulturi, samo neki od njih su na ovaj na~in uspijeli da restruktuiraju svoju ekonomiju i postignu odgovaraju}i ekonomski razvoj. Studije pokazuju da je i pored svih napora direktan uticaj kulturnih politika na ekonomski razvoj gradova bio vrlo skroman, iako je kultura odigrala zna~ajnu ulogu u konstruisanju pozitivne slike grada, u razvoju turizma i, uop{te, u ja~anju kompetitivne pozicije grada. Pored svih napora, flagship programi kulturne regeneracije zasnovani na ure enju centralnih dijelova grada priobalnih podru~ja, nisu se pokazali kao dobro rije{enje za ekonomski i dru{tveni preporod nekada{njih industrijskih gradova. Novi pristup kulturne regeneracije je, za razliku od flagship projekata, ipak dao neke dobre rezultate, prije svega u oblasti socijalne regeneracije i rada s lokalnim zajednicama. Zahvaljuju}i njima, po prvi put je postalo jasno koliko je neophodno da lokalna zajednica bude od po~etka uklju~ena u procese planiranja i implementacije programa urbane regeneracije. Na kraju treba spomenuti da bez obzira na to da li je kultura integrisana u okvire razvojnih planova grada, ona ima presudnu ulogu u razvoju savremenog postindustrijskog grada. Kao {to Evans nagla{ava, iugradovima u kojima iz odre enih razloga nema mogu- }nosti za uklju~ivanjem kulturnih projekata u sveobuhvatne programe regeneracije, odlu~uje se o organizovanju odre enih kulturnih aktivnosti, da bi se o`iveli javni prostori, pobolj{ala kulturna ponuda grada i postigla socijalna integracija lokalnih zajednica. 34 Ibid. 76
SLAVICA RADIŠI] LITERATURA Adams, Champion, Murray, Developing Creative Cities: A perspective from UK, Urban Studies Department, University of Glasgow. Background Note, Enhancing City Attractiveness for the Future, OECD International Symposium, Japan 2005. http: //www.oecd.org/docuent/38/0,3343,en_2649_33735_349151 10_1_1_1_1,00.html, retrieved: March 6, 2007. Balibrea Mari Paz, Urbanism, Culture and the post-industrial city: challenging the Barcelona model, Journal of Spanish Cultural Studies, Vol. 2, No 2, Carfax Publishing, 2001. P. Booth and R. Boyle, See Glasgow, See Culture. In: F. Bianchini and M. Parkinson (Eds), Cultural Policy and Urban Regeneration: the West European Experience, Manchester University Press, Manchester,1993, pp. 21 47. Daniel Bell, The Coming of Post-Industrial Society: A Venture in Social Forecasting, New York 1973, 12 13. Council for Cultural Co-operation, Culture and Neighborhoods, Vol. 1, Strasbourg, Council of Europe Publishing, 1995. Graeme Evans, Measure for Measure: Evaluating the Evidence of Culture s Contribution to Regeneration, Urban Studies, Vol. 42, Nos. 5/6, 1 25, Glasgow, 2005. Charles Landry, Creative City, Earthscan Publications Ldt, 2000. Charles Landry, Lesley Greene, Francois Matarasso, Franco Bianchini, The Art of Regeneration, Comedia, London, 1996. John McCarthy, Encouraging Culture-led Regeneration, Paper presented at the EURA Conference, Urban and Spatial European Policies: Levels of Territorial Government, Turin, 18 20. April, 2002. Stiven Miles, Ronan Paddison, Introduction: The Rise and Rise of Culture led Urban Regeneration, Urban Studies, Vol. 42, Nos. 5/6, 833 839, Glasgow, 2005. J. R. Short, L. M. Benton, W. B. Luce, J. Walton, Industrial City, University of Syracuse, Department of Geography, Syracuse, 1992. Ronan Paddison, ed. Handbook of Urban Studies, ed. London, 2001. Parkinson (Eds), Cultural Policy and Urban Regeneration: the West European Experience, Manchester University Press, Manchester, 1993, pp. 193 213. 77
BOJANA BURSA] UDK 316.72:711.42.01(497.11) 316.334.56:316.7(497.11) 1 Apstrakt: Tekst predstavlja istra`ivanje razli~itih modaliteta u definisanju identiteta grada, marketinga grada, kao i izazova njegovog brendiranja. Prilikom ovog istra`ivanja, uzeti su u obzir razli~iti aspekti grada: geografski polo`aj, urbana i arhitektonska obele`ja, istorija, percepcija koju gra ani, nadle`ni gradski autoriteti i turisti imaju o gradu. Marketin{ka analiza grada, kao i brend grada, pokazuje svu osetljivost pojma i neophodnost primene novih parametara u analizi grada. U drugom delu rada predstavljeni su identiteti Beograda zasnovani na karakteristikama grada poznatim iz njegove istorije, na odgovorima ispitanika koji su u~estvovali u istra`ivanju o Beogradu 2006. godine, kao i na teorijama stvaranja identiteta grada i definiciji brenda. Afirmacija predstavljenih identiteta pomogla bi u gra- enju pozitivne slike grada me u stanovnicima, turistima i svima koji uti~u na njegov razvoj. Klju~ne re~i: identitet grada, marketing grada, brendiranje grada, Beograd Key words: city identity, city marketing, city branding, Belgrade 1 Tekst koji sledi deo je istra`ivanja ra enog u sklopu rada na magistarskoj tezi Identifying and Creating the Identity of Belgrade (mentora prof. dr Divne Vuksanovi}) odbranjene na Unesko katedri za kulturnu politiku i menad`ment Univerziteta umetnosti u Beogradu i Univerziteta Lion II u Francuskoj. 78
BOJANA BURSA] UVOD Dana{nje vreme, koje se jo{ popularno naziva vek grada 2, od nas zahteva detaljnu definiciju identiteta grada i promociju gradskog brenda u cilju omogu}avanja njegovog razlikovanja od sli~nih mesta, kao i izbegavanja mogu}ih negativnih aspekata brendiranja. U ovom tekstu pa`nja }e biti posve}ena razli- ~itim modalitetima u poimanju identiteta grada, zatim marketingu i izazovima brendiranja, radi utvr- ivanja {ta se najadekvatnije mo`e primeniti u slu~aju analize identiteta Beograda. O IDENTITETU GRADA U knjizi The Image of the City, Kevin Lin~ 3 istra`uje slike koje o gradovima nose njegovi stanovnici, kao i elemente dizajna grada koji uti~u na formiranje tih slika. On smatra da na stvaranje slika uti~e odnos identiteta, strukture i zna~enja. Identitet je opisan kao individualnost ili jedinstvenost, dok odnos objekata u prostoru, kao i njihov odnos prema posmatra~ima, predstavlja strukturu. Kada grad ima jedinstven identitet, koji ga obele`ava tokom du`eg vremenskog perioda, i jasno definisanu strukturu, asocijativne slike koje stanovnici vezuju za grad su konzistentne. U svojoj slede}oj knjizi, What Time is This Place, K. Lin~ navodi da se u osnovi identiteta grada nalazi se}anje koje podr`ano stabilnim okru`enjem postaje simbol pro{log vremena. Za njega je grad simbol jedinstva pro{losti, sada{njosti i budu}nosti. 4 Edvard Relf u knjizi Place and Placelessness termin identitet posmatra s fenomenolo{ke ta~ke gledi{ta i ukazuje na me usobnu povezanost izme u dva koncepta identiteta: identiteta ne~ega (identity of) i identiteta s ne~im (identity with). Identitet ne~ega odnosi 2 Chris Mayer, Why the 21st Century Will Be a Century of Cities, Daily Reckoning, http://www.dailyreckoning.com/why -the-21st-century-will-be-a-century-of-cities/;francisco Javier Carrillo (prir.), Knowledge Cities: Approaches, Experiences, and Perspectives (Burlington, MA; Oxford, UK: Butterworth-Heinemann, 2006), XI; Guilhem Rondot, Le Siècle des villes (film), Francuska, 1999. 3 Kevin Lynch, The Image of the City (Cambridge: M.I.T. Press, 1970). 4 Kevin Lynch, What Time is This Place (Cambridge: MIT Press, 1972). 79
BOJANA BURSA] se na jedinstvenost koja jednoj stvari omogu}ava da se razlikuje od drugih. Me utim, i taj takozvani su- {tinski identitet neodvojiv je od identiteta koji odre uje relacija s ne~im drugim. Pored okru`enja, aktivnosti i zna~enja, autor uvodi jo{ jednu kategoriju, genius loci, koju naziva i duh prostora, duh mesta, 5 a predstavlja prostor autenti~nog i utemeljenog identiteta. Tako e, nagla{ava da je identitet mesta va`an deo identiteta osoba i grupa, a da razumevanje identiteta zavisi i od toga da li identitet tuma~e stanovnici, turisti ili neko drugi. Primer bi se mogao na}i u razli~itim razumevanjima identiteta grada; tako stanovnici geta imaju druga~iju sliku o gradu od one koju imaju zaposleni u institutima za planiranje grada ili turisti. E. Relf analizira i konsenzusne slike mesta koje smatra va`nim za identitet grada. Konsenzusne slike mesta sadr`e zajedni~ke ta~ke koje on ozna~ava kao masovne identitete, na ~ije formiranje uti~e javno mnjenje. [ire se putem masovnih medija. \uzepe Demateis smatra da pojam identiteta grada mo`e da se tuma~i na razli~ite na~ine u zavisnosti da li je ta~ka posmatranja unutra{nja ili spolja{nja i da li se grad posmatra u objektivnom ili subjektivnom referentnom sistemu. Stoga, on predstavlja ~etiri vrste identiteta (tabela 1). 6 Objektivni referentni sistem Subjektivni referentni sistem Spolja{nja ta~ka posmatranja 1 Identifikacija 3 Eksterni identitet (marketing grada) Unutra{nja ta~ka posmatranja 2 Identitet kao samoorganizacija grada 4 Identitet kao ose}aj pripadnosti gradu Tabela 1. Zna~enja identiteta (Izvor G. Demateis) 5 Edward Relph, Place and Placelessness (London: Pion, 1976), 48. 6 Giuseppe Dematteis, Urban Identity, City Image and Urban Marketing, u: Gerhard O. Braun (prir.), Managing and Marketing of Urban Development and Urban Life (Berlin: Dietrich Reimer Verlag, 1994), 430. 80
BOJANA BURSA] ^ak i ako se identitet grada posmatra samo kroz objektivni referentni sistem, on se povezuje s urbanim kolektivitetom koji se neprekidno menja. Identitet daje tom kolektivu koherentnost i kontinuitet, i poma`e gradu da se dalje razvija. Identitet, me utim, ne mo`e da se poistoveti s identitetom grupe ljudi koja `ive na toj teritoriji, jer bi to podrazumevalo i njihovu dominaciju nad identitetom grada, a ne ~injenicu da su oni samo deo globalnog sistema. 7 Po \. Demateisu postoji razlika izme u identifikacije (1) i identiteta (2, 3, 4). On navodi da je lako identifikovati grad, jer to podrazumeva prepoznavanje neke njegove spoljne odlike, kao {to su: veli~ina, oblik i geografske koordinate, koje su jedinstvene, ali da je veoma te{ko identifikovati identitet grada, pre svega zato {to se mnogi gradovi nalaze u krizi identiteta. U radovima \uzepea Demateisa, Bleza Galana, @an- -Filipa Lere{a i An Dentan pojavljuje se pojam identiteta grada kao samoorganizacije. Grad kao samoorganizacija podrazumeva fizi~ku formu s odre enim funkcijama, koje mu omogu}avaju da se kontinuirano razvija i modifikuje formu u vremenu 8, ili se defini{e kao kulturna matrica koja svesno ili nesvesno doprinosi strukturalizaciji svog razvoja. 9 Pojam identiteta kao ose}aja pripadnosti gradu podrazumeva da taj ose}aj pripadnosti urbanom kolektivitetu u odre enom istorijskom periodu nije nasledan ni prenosan. Kolektivitet se defini{e kao skup prirodnih, kulturnih, materijalnih, nematerijalnih karakteristika i karakteristika istorijskog nasle a. U subjektivnom referentnom sistemu dominiraju dve razli~ite karakteristike urbanog kolektiviteta: nasle e i okru`enje. U zavisnosti da li dominira jedna ili druga, identitet grada se projektuje na razli~ite na~ine. Ukoliko urbanim kolektivitetom dominira nasle e, interne slike su simboli~ke i deo su subjektivnog identiteta. S jedne strane, ove slike ograni~ene su unutra{njom fragmentacijom, zatvorene su u sebe i u svoju pro{lost. Mogu da se vide na primerima Venecije, 7 Dematteis, 1994. navedeno delo, 431. 8 Dematteis, 1994. navedeno delo, 433. 9 Blaise Galland, Jean-Philippe Leresche i Anne Dentan, Les identités dans la dynamiques urbaine, u: Michel Bassard i Jean-Philippe Leresche (prir.), Les faces cachées de l urbaine (Bern: P. Lang, 1994), 33. 81
BOJANA BURSA] Napulja, Liverpula i Marseja. 10 S druge strane, slike nastale pod uticajem okru`enja orijentisane su na budu}nost i uklju~uju razli~ite urbane komponente koje su povezane ose}anjem pripadnosti. Njihov cilj je pozitivna promena razvoja grada. Ova vrsta slika kori- {}ena je u promociji Glazgova, Antverpena, Tuluza. 11 U urbanom kolektivitetu gradova na Balkanu dominira nasle e, {to uslovljava da se najve}i broj gradova identifikuje sa slikama simboli~ke prirode. Sre}om, uvek se u definisanju gradova na Balkanu javljaju i tendencije koje pokre}u razvoj i poma`u rast grada kroz konkurenciju i uklju~ivanje razli~itih urbanih komponenti. Koncepti identiteta grada Milena Dragi}evi}-[e{i} izvodi 18 tipova gradskih identiteta: glavni grad, administrativni grad, univerzitetski grad, trgovinski grad, grad raskr{}e, industrijski grad, postindustrijski grad, rudarski grad, turisti- ~ki grad, grad za odmor, istorijski grad, kulturna prestonica grad umetnosti, sveti grad, grani~ni grad, multikulturni grad, postmultikulturni grad podeljen grad, vojni grad i grad tajna. 12 Lista bi mogla da bude i du`a i profilisanija, ukoliko bi predstavnici gradske uprave otpo~eli s usvajanjem i implementacijom novih strategija integralnog razvoja koje bi bile zasnovane na kulturi kao bazi za budu}i razvoj grada. Pored kulture, strategije bi bile zasnovane i na kolektivnoj memoriji stanovnika, materijalnom i nematerijalnom kulturnom nasle u i viziji budu}nosti. 13 Koncepti gra enja identiteta grada, o kojima }e biti re~i u redovima koji slede, bi}e zna~ajni za istra`ivanje identiteta Beograda. Re~ je, pre svega, o kapitalnim projektima grada, organizacijama me unarodnih doga aja i manifestacija, kao i o konceptima koji razmatraju odnos grada i kreativnosti. 10 A. Bourdin, Pourquoi la prospective invente-t-elle des territoires?, u: Espaces et Societés 75 76 (1994), 215 236. 11 G. Ave i F. Corisco (prir.), Urban Marketing in Europe. International Conference (Torino: Torino incontra, 1994). 12 Milena Dragiæeviæ-Šešiæ, Culture as a resource of city development, u: Nada Švob-Ðoki} (prir.), The Creative City: Crossing Visions and New Realities in the Region (Zagreb: Institute for International Relations, 2007). 13 Dragi}evi}-Šeši}, 2007, navedeno delo. 82
BOJANA BURSA] Kapitalni projekti izgradnje mogu da budu od presudnog zna~aja za kreiranje identiteta. Prema Jani Temelovoj, investiranje u kapitalne projekte mo`e da bude u isto vreme i sredstvo za stvaranje pozitivne interne slike jednog grada, ali i sredstvo promocije. 14 Ti projekti uklju~uju primenu najnovijih stilova svetske arhitekture i stvaranje ikoni~nih kapitalnih zgrada koje sjedinjuju provokaciju i izvodljivost. Najpoznatiji primer predstavlja Muzej Gugenhajm (Guggenheim) u Bilbaou, u [paniji. Izgradnja muzeja omogu}ila je gradu i regiji da postanu zna~ajne turisti~ke destinacije. Nakon {to je u Bilbaou, do tada isklju~ivo gradu ~elika i brodogradili{ta, otpo~eta izgradnja muzeja, u njemu su po~eli da se otvaraju mnogobrojni poznati hoteli, prodavnice i restorani. Primer ovog grada uticao je na Grac, Inzbruk i Porto, kao i brojne druge gradove koji su otpo~eli s izgradnjom kapitalnih gra evinskih objekata u `elji za dodatnom afirmacijom. Me utim, pored pozitivnih, ovakvi projekti mogu da imaju i negativne posledice koje se ogledaju u privla~enju odre ene grupe investitora, pre svega, orijentisanih na turizam, ali ne i na druge grane privrede. Manifestacije organizovane u gradovima uticale su na definisanje identiteta gradova jo{ od anti~kih vremena. Prema Gregu Andranovi~u, Metjuu Burbanku i ^arlsu Hejingu, mogu}nosti me unarodne promocije grada, kao i pove}anje broja turista, jesu podsticajni faktori u organizaciji manifestacija. Pored jasno izra- `ene komercijalne karakteristike, autori smatraju da je najva`niji sam identitet manifestacije i njegova integrativna uloga. 15 Primer takve manifestacije je Evropska prestonica kulture (European Capital of Culture) 16. U po~etku, ova manifestacija je, pored stanovnika grada u kome je odr`avana, ohrabrivala i ljude koji `ive u istoj oblasti, dr`avi i regionu da se okupe i predstave zajedni~ke vrednosti kulturnog na- 14 Jana Temelova, Contemporary Buildings in City Promotion: Attributes and Foundation of High-Profile Structures. The case of Prague and Helsinki, Research and Training Network Urban Europe 10/2004, http://www.urban-europe.net/working/10_ 2004 _Temelova.pdf 15 Greg Andranovich, Matthew J. Burbank i Charles H. Heying, Olympic cities: lessons learned from mega-event politics, Journal of Urban Affairs, sveska 23, broj 2 (2001), 113 131. 16 Sli~ni projekti organizovani su u arapskim dr`avama od 1996. godine pod nazivom Arapska prestonica kulture i Ameri~ka prestonica kulture u SAD-u od 2000. godine. 83
BOJANA BURSA] sle a, kao i da razgovaraju o mogu}im pravcima razvoja dru{tva. Me utim, vremenom je mnogo ve}u va`nost od kulture dobilo o`ivljavanje grada i regiona u kome se grad nalazi, jer je taj doga aj doprinosio ne samo regeneraciji kulture ve} i inkluziji marginalizovanih grupa, obrazovanju i novim radnim mestima za lokalno stanovni{tvo. Na primerima Glazgova, Bergena, Lila i mnogih drugih gradova u~esnika projekta danas mogu da se prou~avaju efekti revitalizacije grada. Pojam kreativnog grada ^arlsa Lendrija 17, koji proizilazi iz njegovog istra`ivanja odnosa kreativnosti i razvoja grada, kao i istra`ivanja Franka Bjankinija, povezan je s idejom da predstavnici gradske uprave, institucija i organizacija moraju da re{avaju probleme koji se odnose na grad osmi{ljavaju}i kreativna re{enja iz sopstvenog iskustva i razvijaju}i kreativnost u skladu sa svetskim trendovima. Idealni rezultat predstavlja permanentno usavr{avanje onih koji odlu~uju o tim promenama, promenu na~ina upravljanja gradom i stvaranje dinami~nog i ma{tovitog dru{tva. Ri~ard Florida 18 uvodi pojam kreativnog centra koji podrazumeva nameru da gradovi i regije postanu privla~na mesta u koja bi se doselili kreativni ljudi. Pod kreativnim ljudima R. Florida podrazumeva tehnolo{ki visokoobrazovane, talentovane i tolerantne ljude, koji predstavljaju deo novog kreativnog stanovni{tva grada. Definicija kreativnog grada usko je povezana s definicijom kreativnih industrija britanskih stru~njaka. Kreativne industrije su one industrije ~ije je poreklo u individualnoj kreativnosti, ve{tini i talentu, a koje mogu da stvore bogatstvo i nova radna mesta. U kreativne industrije ubraja se: pravljenje reklama, arhitektura, tr`i{te umetni~kih dela, zanati, dizajn, moda, film, kompjuterske igre, televizija i radio. 19 Socijalna funkcija kreativnih industrija posebno je va`na kada se posmatra u korelaciji s gradom. Svetlana Jovi~i} i Hristina Miki} navode da su kreativnost, intelekt i imaginacija kompetitivne prednosti grada. Stoga, kreativne industrije mogu da uti~u na emocije i fan- 17 Charles Landry, Creative city (London: Earthscan, 2000). 18 Richard Florida, The Rise of Creative Class (New York: Basic Books, 2002). 19 Department of Culture Media and Sport, Creative industries, Creative industries Section, http://www.culture.gov.uk/creative _industries/ 84
BOJANA BURSA] tazije stanovnika svojim knjigama, filmovima, gradskim vestima, muzikom, ali i na ekonomski oporavak gradskih ~etvrti i ~itavih gradova, naj~e{}e privla~enjem potencijalnih investitora. 20 Marketing grada Danas se marketing grada posmatra, pre svega, kroz odnos grada i potro{a~kog dru{tva. Pod uticajem medija, u vreme globalizacije i pove}ane mobilnosti ljudi, marketing grada postao je sredstvo od koga zavisi i konkurentnost gradova. Ovako naveden marketing grada uti~e i na brendiranje gradova. Gregori E{vort i Henk Vog navode da je marketing grada proces u kome su urbane aktivnosti povezane s potrebom korisnika, a koji za cilj ima dru{tveno i ekonomsko funkcionisanje grada na najbolji mogu}i na~in. Slika i proces stvaranje slike va`ni su i za interni i za eksterni marketing. U eksternom marketingu slike su va`ne, pre svega, zbog konkurentnosti, dok u internom marketingu one omogu}avanju identifikaciju stanovnika s gradom. Ose}aj ponosa gra- ana tako e je va`an rezultat identifikacije; oni navode slike stanovnika, slike preduzima~a i slike turista kao tri vrste slika mesta bitnih u marketingu gradova. Veze izme u njih veoma su va`ne i neretko se preklapaju. 21 Postoje razli~iti pristupi analizi marketinga grada. Ukoliko se princip marketing miksa komercijalnog marketinga, koji se sastoji od proizvoda, mesta, cene i promocije, primeni na marketing grada, javljaju se neke zna~ajne razlike. Proizvod marketinga grada, odnosno sam grad, mnogo je slo`eniji i te`e ga je definisati nego druge proizvode marketinga. Grad podrazumeva i nasle e i moderne predmete, ekonomsku i dru{tvenu organizaciju, okru`enje 22 i jo{ mnogo vi{e. Tako e, nijedan grad ne mo`e da se posmatra van fizi~kog 20 Svetlana Jovi~i} i Hristina Miki}, Kreativne industrije u Srbiji. Preporuke za razvoj kreativnih industrija u Srbiji (Beograd: British Council, 2006), 28. 21 Gregory J. Ashworth i H. Voogd, Selling the city: marketing approaches in public sector urban planning (London, New York: Belhaven Press, 1990). 22 Johan G. Borchert, Urban Marketing : A review, u: Gerhard O. Braun (prir.), Managing and Marketing of Urban Development and Urban Life (Berlin: Dietrich Reimer Verlag, 1994). 85
BOJANA BURSA] okru`enja u kome se nalazi. 23 Cena koja se vezuje za razli~ite akspekte grada te`e mo`e da bude predmetom manipulacije nego {to je slu~aj s cenom proizvoda komercijalnih kompanija. Promotivni aspekt marketing miksa jedini je koji mo`e gotovo u potpunosti da se primeni na grad, sa svojim aktivnostima, ciljnim grupama, promotivnom strategijom i pra}enjem odziva. 24 SWOT analiza, analiza jakih, slabih ta- ~aka, mogu}nosti i opasnosti prou~avanog, koja se primenjuje u komercijalnom marketingu, primenjiva je i u prou~avanju identiteta gradova. Ona predstavlja samo po~etnu ta~ku kompleksnog procesa koji za cilj ima prou~avanje teritorijalne dinamike i okru`enja, urbani identitet i sliku internih i eksternih faktora, kao i stalnu urbanu transformaciju. 25 Stoga je potrebno razumeti marketing gradova kao strategiju komunikacije koja uklju~uje produkciju slika usmerenih i prema eksternim i internim u~esnicima. Kako bi slike marketinga gradova bile uticajne na okolinu, potrebno ja da budu definisane u skladu s urbanim identitetom u slede}em zna~enju: a) kao mesto koje povezuje razli~ite komponente grada, b) kao ose- }aj pripadnosti tih komponenata gradu i c) kao integracija spoljnih vrednosti i proizvoda grada. Izme u predstavljenih definicija slike, neophodna je stalna interakcija, jer ose}aj pripadnosti komponenata gradu jeste preduslov za stvaranje mesta preseka povezivanja, a koje pak dovodi do integracije spoljnih vrednosti i proizvoda grada. 26 Povremeno se de{ava da slike koje se koriste u marketingu gradova nisu u odgovaraju}oj komunikaciji izme u sebe, i tada, kao rezultat interakcije, stvaraju reklamu ili elitisti~ki komformizam. BRENDIRANJE GRADA U dana{nje vreme svaki grad je konkurentan drugom po bogatstvu, talentu i pa`nji koju privla~i. Kao i u primerima renomiranih kompanija, i najatraktivniji 23 J. Bouinot, Urban marketing in France, u: Ave, G. i Corsico (prir.), Urban Marketing in Europe International Conference (Torino: Torino Incontra F, 1994), 177. 24 Peter Sjøholt, The city of Bergen. Image and Marketing, u: Gerhard O. Braun (prir.), Managing and Marketing of Urban Development and Urban Life (Berlin: Dietrich Reimer Verlag,1994), 454. 25 Dematteis, 1994, navedeno delo, 430. 26 Dematteis, 1994, navedeno delo, 434. 86
BOJANA BURSA] poznati gradovi, regioni i dr`ave pronalaze na~ine da prodaju svoje proizvode i usluge za profit, kao i da privuku najtalentovanije ljude, brojne turiste, investicije i doga aje. Da bi grad bio najbolje mogu}e brendiran, njegova reputacija mora da bude izgra- ena na pozitivnim, atraktivnim, jedinstvenim i odr- `ivim kvalitetima, relevantnim za veliki broj ljudi u svetu. Kako bi grad mogao da se brendira na taj na~in, potrebno je da njegova strategija brendiranja bude u interakciji s najoptimalnijom i kompetitivnom strate{kom vizijom budu}nosti grada i da omogu}ava dalji razvoj vizije, kao i br`u komunikaciju izme u brendiranog mesta i ostatka sveta. Klaudija Simues i Seli Dib defini{u brend kao set fizi~kih i sociopsiholo{kih atributa i verovanja. 27 Slogan i logo su instrumenti brendiranja, nikako sam brend, a brendirana mesta ne mogu da usvoje odre eni identitet isklju~ivo zbog slogana ili loga. 28 Mihalis Kavaracis i Gregori E{vort razlikuju tri vrste brendiranja mesta koje zavise od ciljeva s kojima se brend stvara. To su: geografska nomenklatura, kada geografska lokacija uti~e na ime proizvoda (primer {ampanjca); odnos proizvoda i mesta, kada je proizvod povezan s odre enom geografskom lokacijom uz razmenu pozitivnih i negativnih osobina oba pojma (primer {vajcarskog sata); i, najzna~ajniji za ovo istra`ivanje, brendiranje kao jedna forma menad`menta mesta. Brendiranje kao forma menad`menta mesta predstavlja stvaranje prepoznatljivog i istaknutog identiteta mesta uz kasnije kori{}enje tog identiteta u razli- ~itim procesima, kao {to su finansijske investicije, promene u pona{anju stanovnika ili turista. 29 Kako mesto postaje brend? Postoji niz stru~njaka koji se bave brendom grada i koji nude brojne formule za brendiranje grada. Pre- 27 Cláudia Simões i Sally Dibb, Rethinking the Brand Concept: New Brand Orientation, Corporate Communications: An International Journal 6 (2001), 217 224, www.emeraldinsight.com/ 10.1108/13563280110409854 28 Mihalis Kavaratzis i Gregory J. Ashworth, City Branding: An Effective Assertion of Identity or a Transitory Marketing Trick? Tijdschrift Voor Economische en Sociale Geografie, Vol. 96, No. 5 (2005), 511 512, www.blackwell-synergy.com/doi/pdf/ 10. 1111/j.1467-9663.2005.00482.x 29 Kavaratzis i Ashworth, 2005, navedeno delo, 511 512. 87
BOJANA BURSA] ma navodima stru~njaka na sajtu Place brands, pre po~etka brendiranja, u samim gradovima bi trebalo istra`iti smisao i potencijale budu}eg brenda. Oni bi upravo mogli da pomognu u tome da grad naglasi karakteristike i aktivnosti kojima se mo`da ve} bavi. Potencijali grada mogu da se na u u osloba anju talenata stanovnika, u motivisanju investitora i pobolj- {anju me unarodne reputacije grada. Drugi va`an faktor u brendiranju grada odnosi se na realisti~no i savremeno formiranje slike, koja bi trebalo da bude jednostavna i lako pamtljiva. Tako e, potrebno je formulisati odr`ivu viziju budu}nosti koja }e talentovanim stanovnicima omogu}iti da razvijaju svoje ve- {tine. Isto tako, neophodno je razviti i primeniti odgovaraju}u brend strategiju pod supervizijom stru- ~njaka, uz uklju~ivanje materijalne i nematerijalne ba{tine. 30 Brendiranje grada se tako predstavlja kao konstantna te`nja grada da prevazi e status korisnog grada i da postane grad brend. Dejvid Aker imenuje osam faktora koji predstavljaju glavne prepreke brendiranju uop{te, a koji se mogu primeniti i na brendiranje gradova. Me u eksterne faktore on ubraja visoke cene, pove}anje broja gradova konkurenata, fragmentiranost tr`i{ta i medija, kompleksne strategije brendiranja, kao i odnose izme u brendova. U interne faktore spadaju: isku- {enje koje nosi promena identiteta, nepoverenje prema inovaciji, pritisak da se investira negde drugde i kratkoro~ni rezultati brendiranja. 31 Me utim, veoma je te{ko brendirati grad tehnikama i praksama komercijalnog brendiranja. Zato je potrebno razviti nove prakse liderstva i partnerstva, kreativni pristup u me unarodnim odnosima, diplomatiji i stvaranju gradskih politika. Va`nu ulogu tokom celog procesa brendiranja, kao i u pra}enju odr`ivosti brenda grada, imaju mediji. Uloga medija veoma je va`na u predstavljanju novih slika grada potencijalnim korisnicima, jer novinari i izve{ta~i imaju veoma zna~aju ulogu u promovisanju odre enih sistema vrednosti i naj~e{}e upravo iz medija stanovnicima grada, potencijalnim posetiocima i finansijerima dolaze informacije o gradu. 30 Placebrands, The Principles of Place Branding, Placebrands, http://www.placebrands.net/principles/principles.html 31 David A. Aaker, Building Strong Brands (New York: Free Pr, 1996). 88
BOJANA BURSA] Za i protiv brendiranja mesta Pored autora koji smatraju da je brendiranje gradova budu}nost razvoja grada, postoji niz autora protivnika brendiranja. I oni prou~avaju odr`ivost grada brenda, konstrukciju i dekonstrukciju identiteta, proces dodatne vrednosti, odnos brendiranog proizvoda i brendiranog mesta, kao i eti~nost brendiranja mesta. Me u najve}e prednosti brendiranog grada ubrajaju se: slava, popularnost, prihodi i bolji ose}aj pripadnosti gra ana. Protivnici brendiranja navode da ako se grad fokusira na samo nekoliko izabranih karakteristika, one koje u tom trenutku deluju neinteresantno i neodgovaraju}e, mogu zauvek da budu izgubljene. I proces dodatne vrednosti u brendiranju gradova tako e izaziva polemiku. Prema Benoi Hajlbrunu, vrednost nije permanentna karakteristika, po{to postoje razli~ite vrednosti za razli~ite ciljeve, u raznim vremenima za razne ljude. 32 Postavlja se pitanje: kako smo uop{te sigurni da }e neko mesto dobiti najbolju dodatnu vrednost, ~ak i ako se u timu koji odlu~uje nalazi veliki broj stru~njaka? Pitanja eti~nosti, po Raselu Belku, najbolje ilustruje primer Las Vegasa, grada greha, koji je za jedne primer modernog Vavilona, na~injenog od greha i luksuza, a za druge ostvarenja ameri~kog sna. 33 Dodatnu vrednost Las Vegasa predstavlja beg iz realnosti ili ulazak u hiperrealisti~nu fantaziju, utopiju budu}nosti koja se poigrava s mitovima na{eg vremena, a koji je iluzija i po svom geografskom polo`aju, kao i po mnogobrojnim na~inima zabave. Las Vegas omogu}ava ostvarenje snova potro{a~kog dru{tva. Me utim, du`i boravak u njemu mo`e da uslovi i gubljenje lajtmotiva, tugu i ose}aj usamljenosti ve}i od ose}aja usamljenosti koji se javlja u modernim gradovima. 34 32 Benoa Heilbrun, U potrazi za skrivenim (DO) (B) (OG)(R) (OM), u: Stephen Brown, Jim Bell i David Carson (prir.), Apokalipsa i marketing (Beograd: Clio, 2003), 145 146. 33 Rasel V. Belk, O auri, iluziji, bekstvu i nadi u apokalipti~nu potrošnju Apoteoza Las Vegasa, u: Stephen Brown, Jim Bell i David Carson (prir.), Apokalipsa i marketing (Beograd: Clio, 2003), 107 108. 34 Rasel V. Belk, 2003, navedeno delo, 126. Sli~na razrada problema nalazi se i u knjizi Istorija sveta u 10 ½ poglavlja Julijana Barnsa, gde se narator nakon svoje smrti na e na nebu s mogu}noš}u da uradi šta god ho}e. Odmah otpo~inje s kupovinom luksuznih proizvoda, s opscenim radnjama, i u~estvuje u mnogim uzbudljivim avanturama. Nakon što je pobedio u svim takmi~enjima, shvata da je ostao bez snova i bez nade. Julian Barns, Istorija sveta u 10 ½ poglavlja (Beograd: GeoPoetika, 1994). 89
BOJANA BURSA] Sa sli~nim dilemama susre}emo se i prilikom brendiranja urbanih pejza`a. Prema Naomi Klajn, to je specifi~na vrsta brendiranja s porukama poznatih brendova koji dominiraju na javnim i privatnim zgradama, javnom transportu i taksi vozilima. 35 Iako je ova vrsta brendiranja zajedni~ka skoro svim gradovima sveta i donosi prihode, uvek postoji opasnost da korporacija potpuno brendira delove grada ili, ~ak, i ceo grad. Primer toga predstavlja uticaj komercijalnih brendova na renoviranje siroma{nih ~etvrti Los An elesa. 36 Pojedini delovi Los An elesa nazvani su po brendovima koji u njima dominiraju, a prethodni duh mesta je zanemaren. U ekstremnim slu~ajevima, kada brendovi dominiraju gradom, potrebno je da gradske vlasti za{tite gradove i gra ane od jednoli~nosti i gubljenja sopstvenog identiteta. Postoji niz gradova kod kojih je proces brendiranja zavr{en mnogo uspe{nije. Primeri Pariza, Njujorka, Amsterdama, Salcburga i Bilbaoa govore u prilog brendiranju. Kao grad istorije, arhitekture, kulture `ivljenja, mode, luksuznih objekata i turizma, Pariz ima izuzetne prednosti za brendiranje. Primer je grada koji kontinuirano promovi{e svoju jedinstvenost, kulturu, ljude, istoriju, ekonomiju, turisti~ke atrakcije i vrednosti. Nazvan je gradom svetlosti u ~ast doba prosvetiteljstva, zbog svog izgleda i gradskog `ivota kao umetni~ke forme. Brend Pariza podr`avaju i stanovnici i turisti. Jedan od najboljih primera gra enja brenda grada prema jedinstvenoj li- ~nosti je Salcburg. Li~nost Volfganga Amadeusa Mocarta je u Salcburgu poslu`ila kao osnova na kojoj su formirani identitet i brend grada. Nematerijalno nasle e (pre svega muzika), kao temelj identiteta, odslikava i moto grada; grad je pozornica sveta (Die Bühne der Welt), ali i niz brendova koji iz njega proisti~u: salcbur{ki festival, brojna kulturna de{avanja, Mocart kugle itd. Njujork i Amsterdam su gradovi koji svoje brendove uspe{no zasnivaju na emotivnoj povezanosti stanovnika s gradom i s gra enjem ose}anja ponosa njegovih stanovnika zbog pripadanja gradu. Stoga su i marketin{ke kampanje, koje su pratile gra enje identiteta I NY i I amsterdam, bile veoma uspe{ne. 35 Naomi Klein, No Logo (Beograd: B92 Samizdat, 2003). 36 Klein, 2003, navedeno delo, 67. 90
BOJANA BURSA] Iz prethodno navedenih primera mo`e se zaklju~iti da brendiranje grada nije slo`en proces samo u teoriji, ve} predstavlja izazov u usvajanju i vizuelizaciji vrednosti. Te komponente su od klju~ne va`nosti u procesu brendiranja i one uti~u na budu}nost grada brenda. MAPIRANJE IDENTITETA BEOGRADA Beograd je grad na strate{ki veoma interesantnom geografskom polo`aju, {to je uslovilo i njegovu specifi~nu istoriju. Neki od identiteta grada, koji su se javljali tokom istorije, opstali su i do danas, i njihovo otkrivanje zna~ajno je ne samo za razumevanja istorije grada nego i za afirmisanje grada u sada{njem trenutku, ali i njegovo markiranje na kulturnoj mapi. Pitanje identiteta Beograda postalo je prisutno u svesti gra ana, predstavnika grada i u medijima nakon {to je Beograd progla{en za grad budu}nosti jugoisto~ne Evrope. 37 Pre tog doga aja, predstavljanje grada bilo je nerazvijeno, povr{no i orijentisano prema stvaranju slike Beograda kao brzog grada zabave, kratkoro~no isplativog, ali dugoro~no potencijalno veoma {tetnog koncepta. U delu koji sledi predstavi}u identitete Beograda ~ija bi afirmacija pomogla u gra enju pozitivne slike me u stanovnicima, turistima i svima koji uti~u na njegov razvoj. Predstavljeni identiteti bazirani su na karakteristikama grada poznatim iz njegove istorije, na odgovorima ispitanika koji su u~estvovali u istra`ivanju o Beogradu 2006. godine, kao i na teorijama stvaranja identiteta grada i definiciji brenda. Beograd kao dvo ili trocentri~ni grad Termin gradova blizanaca, odnosno gradova koji su se u po~etku ili u nekoj fazi svog razvitka odvojeno formirali, a kasnije prerasli u jedan grad s jasnim karakteristikama identiteta svakog dela pojedina~no, nije nov i on oboga}uje sredinu u kojoj se nalazi. Iako takav koncept mo`e u odre enim istorijskim okvirima da ima i negativne posledice, gradovi kao {to su Berlin, Budimpe{ta i Mineapolis danas su primeri kako grad mo`e da funkcioni{e kao celina i istovremeno 37 European Cities of the Future 2006/07, fdi magazine (2006), http://www.fdimagazine.com/news/fullstory.php/aid/1543/europ- EAN_CITIES_REGIONS_OF_THE_FUTURE_2006_07.html 91
BOJANA BURSA] pozitivno koristi svoje razli~itosti. Vi{ecentri~nost Beograda posledica je geografskog polo`aja grada, u{}a Save u Dunav i raznolikosti morfologije terena. Beograd mo`e da se predstavi kao dvocentri~ni ili trocentri~ni grad, u zavisnosti od toga da li posmatramo odnos izme u starog jezgra Beograda i Zemuna, koji je 1. aprila 1934. godine transformisan od nezavisnog grada u jednu od beogradskih op{tina, ili se posmatra i njihov odnos s Novim Beogradom, izgra enim u drugoj polovini 20. veka, koji je pro{ao transformaciju od grada spavaonice do poslovnog centra grada. Kre}u}i se Beogradom, posetilac mo`e da se oseti kao putnik kroz vreme koji svoj obilazak zapo~inje u starom delu Zemuna, izgra enom krajem 18. i u 19. veku, zatim nastavlja kroz Beograd druge polovine 19. i prve polovine 20. veka, a put zavr{ava u Novom Beogradu, koji je najve}im delom izgra en u drugoj polovini 20. veka i ~ija se izgradnja nastavlja i danas. Razlike izme u pojedinih delova grada su osim arhitekturom definisane i mestima se}anja grada. Mesta se}anja Zemuna najbolje se mogu definisati kroz religioznu toleranciju grada u pro{losti, s mnogobrojnim pravoslavnim i katoli~kim crkvama i sinagogom, koja danas vi{e ne postoji, ku}om porodice Karamata, koja se povezuje s austrougarskom istorijom i carem Josifom II, koji je u njoj odsedao, kulom Gardo{, s kafanama na dunavskom keju, lagumima i Ratnim ostrvom, koji je jedinstvena geografska karakteristika grada. Mesta memorije Novog Beograda predstavljaju: ne/postojanje kompleksa Starog sajmi{ta, ostaci starog aerodroma u vidu hangara i radni~kog paviljona, nekada{nje Savezno izvr{no ve}e i nekada{nja zgrada Centralnog komiteta Saveza komunista. Potrebno je napomenuti da i drugi delovi Beograda imaju svoje specifi~ne karakteristike koje, iako nisu uvek vidljive na prvi pogled, zna~ajno uti~u na `ivot stanovnika i razvoj grada. Upravo razli~itost prostornog rasporeda Beograda mo- `e da se posmatra kao njegova pozitivna karakteristika uz obavezu da razvoj grada bude ubudu}e zasnovan na skladu starog i novog, tradicionalnog i savremenog. Duh Beograda Duh Beograda je karakteristika grada koja se kontinuirano pominjala kroz istra`ivanje identiteta gra- 92
BOJANA BURSA] da. 38 Duh Beograda definisan je kao duh njegovih stanovnika koji nije nametnula nijedna vlast, a prema mi{ljenu ispitanika o~uvan je u atmosferi beogradskih kafana i no}nog `ivota. Me utim, gore navedeno predstavlja samo mali deo svega onoga {to duh grada predstavlja, i da bi se on bolje razumeo, potrebno je osvrnuti se na vi{e i na manje poznate stanovnike Beograda koji su tokom svog `ivota uticali na razvijanje duha grada. Iako ih je nemogu}e sve predstaviti, izdvajaju se: despot Stefan Lazarevi}, Nikola Doksat de Morez, knez Mihailo Obrenovi}, Isidora Sekuli}, Branislav Nu{i}, Mira Trailovi}, predstavnici beogradskog kruga nadrealista... Za neke od njih te- {ko je otkriti granicu izme u stvarnosti i mita. Jedan od postoje}ih mitova vezan je za beogradskog fantoma, koji je u belom por{eu kru`io oko trga Slavija i koji je tada predstavljao simbol jednog druga~ijeg vremena. Deo tog duha su, tako e, i kreativni performansi demonstranata tokom brojnih demonstracija 90-ih godina 20. veka, kao i mladi ljudi koji su, tokom poplava u prole}e 2006. godine, na poplavljenim ulicama Beograda skijali na vodi. Stoga je najbolje saglasiti se sa sloganom manifestacije Dani Beograda 2006 Ljudi su grad. Va`nost mira kao budu}eg identiteta grada Mir i pomirenje predstavljaju potencijale koji bi mogli da budu promovisani kao identitet grada, dok bi istovremeno gra anima i turistima ukazivali da je Beograd prevazi{ao neke od problema s kojima se susretao u pro{losti. Beograd je grad koji se vekovima, uz kratke prekide, nalazi na granici izme u razli~itih civilizacija, kultura, grupa ljudi, i koji je tokom svog trajanja bio mesto 115 zabele`enih bitaka ispred ili unutar gradskih zidina. Istovremeno, grad je bio nazivan brojnim simboli~nim imenima, kao {to su: Breg bitke i slave, Breg za razmi{ljanje, Ku}a ratova, Ku}a slobode, Prolaz izme u Istoka i Zapada, Vrata Balkana. 39 Beograd je grad u ~ijoj su pro{losti vidljivi i tragovi mirovnih ugovora i sporazuma potpisanih u gradu, kao i prvih samita nesvrstanih. 38 Odnosi se na istra`ivanje realizovano tokom 2006. godine, a koje je detaljno predstavljeno u magistarskom radu Identifying and Creating the Identity of Belgrade. 39 World Encyclopedia of Cities, Belgrade, 1994. 93
BOJANA BURSA] Promocija mira i pomirenja omogu}ila bi ne samo bolje razumevanje grada i njegovu promociju ve} bi i unapredila komunikaciju izme u Beogra ana razli~itih generacija i porekla, izme u posetilaca klubova i splavova, izme u stanovnika grada i onih koji se u njega doseljavaju danas, sada{njih stanovnika i stranaca. Beograd dematerijalizovan grad Kada posetilac poku{a da zamisli koje bi spomenike i zgrade Beograd mogao da ima da nije bio uni{tavan, lako mo`e da zaklju~i da bi materijalno nasle e grada danas moglo da bude veliko. Nasuprot tome, do danas je sa~uvan veoma mali broj zgrada, spomenika ili sli- ~nih obele`ja koji postoje kao znak duge istorije grada. Oliver Mini} pi{e o traganju za onim {to on naziva li~nost Beograda, i govori o identitetu Beograda koji je obele`en sa samo nekoliko oznaka pro{losti, u kome nije ostalo gotovo ni{ta od njegovog hiljadugodi{njeg trajanja. Ne postoji vi{e kastrum iz doba Rimljana, ostaci vizantijskog Beograda, dvor despota Stefana Lazarevi}a; uni{ten je najve}i broj gra evina iz perioda turskog Beograda, kao i onih iz perioda austrijske vlasti i iz doba kneza Mihaila Obrenovi}a. 40 Sve to mo`e navesti na zaklju~ak da je Beograd pre`iveo izvesnu dematerijalizaciju pro{losti. Naznake duge pro{losti mogu da se na u u ostacima naselja Vin~a, anti~kim sarkofazima, fragmentima statua, lagumima, jednoj kapiji Gornjeg grada, koja se mo`e datirati u period kada je Beogradska tvr ava bila prestonica srednjovekovne Srbije, jednoj d`amiji i dva turbeta, koji postoje kao svedoci turskog perioda, kapiji Karla VI iz perioda austrougarskog Beograda, nekoliko zgrada nezavisne devetnaestovekovne srpske dr`ave. ^ak i s kraja 19. veka sa~uvano je nekoliko ambijentalnih celina, kao {to su Kosan~i}ev venac i Zemun. Najvi{e ostataka mo`emo videti iz 20. veka, i to u vidu novog grada za nove ljude Novog Beograda. Po{to je grad ostao bez najve}eg broja materijalnih ostataka svoje pro{losti, njegov izgled se delimi~no mo`e rekonstruisati iz arhiva i muzeja. Grad bi, stoga, morao da razvije svoj identitet 40 Oliver Mini}, U portrazi za likom Beograda, u: Godišnjak Muzeja grada Beograda II (Beograd: Muzej grada Beograda, 1955), 449 458. 94
BOJANA BURSA] kao grad o ~ijoj istoriji postoje pisani tragovi, pri ~emu on sam ima veoma oskudne materijalne tragove te istorije. Jedan segment Beograda koji nestaje, u sada{njem trenutku vidljiv je na primeru starih gradskih kafana. Ukoliko se ne preduzmu mere koje }e spre~iti njihovo nestajanje, one }e u vrlo kratkom vremenskom roku tako e postati deo nematerijalne ba{tine Beograda. Kafane su bile mesta gde su se susretali gra ani tokom vi{e od sto pedeset godina, mesta gde su bili organizovani glavni politi~ki, dru{tveni, ekonomski i kulturni doga aji. One predstavljaju i ubrane i tradicionalne karakteristike grada i njegove kulture, mesta izme u Istoka i Zapada, orijentalnog i evropskog grada. Beograd kao multikulturni grad Geografska pozicija Beograda uslovila je i pojam multikulturnog grada koji ga na razli~ite na~ine prati kroz istoriju. U Beogradu su boravili ili su kroz njega prolazili stanovnici Vin~e, Kelti, Rimljani, Huni, Sarmanti, Ostrogoti, Gepidi, Heruli, Avari, Bugari, Sloveni, zatim Srbi, Turci, Austrougari, Jermeni, Jevreji, Grci, Dubrov~ani, Romi, Vlasi, Cincari, ^esi, Rusi, Nemci, Jugosloveni, Kinezi. Za vreme i nakon Oktobarske revolucije, svaki ~etvrti stanovnik Beograda bio je Rus; me u njima u Beograd su se doselili i Kalmici, narod tatarskog porekla koji je u Srbiju izbegao iz Rusije. Za vreme hladnog rata, Beograd je bio prestonica nesvrstanih Prvi samit nesvrstanih odr`an je u Centru Sava 1961. godine. Ostali izvori beogradske multikulturalnosti 20. veka mogu se na}i u multikulturnoj studentskoj zajednici, u festivalima kao {to su: BELEF, BITEF, BEMUS i FEST, ali i u dru{tveno-politi~kim doga ajima kao {to je sahrana Josipa Broza Tita 8. maja 1980. godine. To je bila najpose}enija sahrana u 20. veku na koju je 127 zemalja poslalo 209 delegacija, me u kojima i 38 {efova dr`ava i vlada. 41 Veliki broj dr`avnika i ~lanova delegacija, koji su prisustvovali sahrani, igrao je zna~ajnu ulogu u potonjoj svetskoj istoriji; me u njima su bili i Indira Gandi, Margaret Ta~er, Rejmond Bar, Helmut 41 Sead Sara~evi} (ur.), Bilo je ~asno `iveti s Titom Kako su jugoslovenski novinari i foto-reporteri zabilje`ili dramu posljednje Titove bitke sedam najtu`nijih dana (Zagreb: Jugoslavija, 1980). 95
BOJANA BURSA] [mit, Hans-Ditrih Gen{er, Kurt Valdhajm, Leonid Ili~ Bre`njev, Jaser Arafat, Nikolaj ^au{esku, Kim Il Sung, Sadam Husein. Beograd je grad koji je ~esto menjao imena i gospodare u svojoj turbulentnoj istoriji. Tako su nam danas, izme u ostalih, poznata i imena: Singidunum, Singedon, Belogradon, kao i razli~iti prevodi tog naziva Alba Graeca, Griechisch Weissenburg, Nandor Alba, Nandor Fejervar, Castelbianco, Alba Bulgarica, atako e i turski naziv Beograd Dar Ul D`ihad. 42 Slovensko ime Beograd, Beli grad, ipak se najdu`e zadr`alo. Mo`da je u promeni imena grada sadr`ana i `elja pobednika da izbri{e dotada{nji identitet grada i da promovi{e svoje ideje budu}eg razvoja grada. Tako e, kroz istoriju u gradu su dominirale razli~ite konfesije, a gotovo uvek je njih nekoliko imalo svoje centre u Beogradu. Tako je tokom 17. veka Beograd bio islamski orijentisan grad, uz dominaciju sufi islama s brojnim dervi{kim redovima i sedamnaest tekija, koje se se nalazile u gradu. Istovremeno, hri{}anski (i pravoslavni i katoli~ki) i islamski vernici `iveli su na istoj teritoriji. Pored jedine beogradske preostale d`amije, pod imenom Bajrakli d`amija, koja je tako e jedna od najstarijih o~uvanih gra evina Beograda uop{te, postoji i nekoliko katoli~kih crkava. Arhitektonski je najzna- ~ajnija crkva Svetog Ante koju je projektovao Jo`e Ple~nik. U bogat religijski milje Beograda ubrajaju se i sinagoge, kao i brojne pravoslavne crkve religijska obele`ja dominantne veroispovesti u savremenom Beogradu i obele`ja sedi{ta arhiepiskopije i patrijar- {ije. Po svom zna~aju i arhitekturi, me u pravoslavnim crkvama izdvaja se hram Svetog Save koji ujedno predstavlja i potencijalni simbol grada. U ovom kontekstu va`no je pomenuti i budisti~ki hram koji je nekada postojao u Beogradu. Budisti~ki hram, koji su sagradili Kalmici, nalazio se na periferiji Beograda oko Pa{ine ~esme u Malom mokrom lugu. Kalmici su napustili Beograd nakon zavr{etka Drugog svetskog rata i progla{enja nove komunisti~ke dr`ave, a njihov vremenom uru{eni hram sasvim je poru{en. Tokom 90-ih godina 20. veka ubrzava se proces homogenizacije grada i, od ve}inski multikulturnog grada, Beograd postaje, pre svega, grad Srba s veoma 42 Dr Radmila Tri~kovi}, Novi vek, u: Zdravko Antoni} (gl. ur.), Istorija Beograda (Beograd: SANU, Dragani}, 1995), 96. 96
BOJANA BURSA] vidljivom populacijom Roma. 43 Povratak multikulturnom Beogradu omogu}ili su od kraja 20. veka umetnici i publika koji su iz inostranstva dolazili na gore pomenute festivale. Tako e, sportske manifestacije i brojni koncerti doveli su turiste u Beograd, uglavnom one iz okolnih zemalja. Beogradski duh i izgled tako e su deo njegove multikulturalnosti. Da bi se istakla multikulturalnost Beograda, postoje}i materijalni i nematerijalni tragovi izuzetne istorije grada morali bi da budu dodatno nagla{eni: Beogradska tvr ava, kompleks Starog sajmi{ta, lagumi Beograda, duh kafana... Identitet i slike grada Da bi se grad bolje promovisao me u stanovnicima i posetiocima, potrebno je preduzeti niz aktivnosti koje su povezane s popravljanjem postoje}e slike o gradu. 44 Te aktivnosti se osmi{ljavaju s ciljem da pominjanje grada izazove pozitivne slike kod stanovnika i turista. Me u brojnim mogu}nostima koje mogu dovesti do unapre enja slike grada, izdvajamo neke od aktivnosti koje }e ovde biti navedene: Brendiranje grada Primeri Amsterdama, Bilbaoa, Las Vegasa, Njujorka, Pariza i Salcburga pokazuju da gradovi mogu da budu brendirani s vi{e ili manje uspeha. Svaki grad mora da otkrije svoje osobenosti, a ne da svoj brend formira kopiraju}i karakteristike nekog drugog grada. Karakteristike identiteta koje bi Beograd mogao da iskoristi za izgradnju svog brenda, nalaze se u pokazivanju snage i spremnosti da se re{e problemi koji istoriju Beograda prate vekovima. To su problemi s kojima se grad zajedno s dr`avom suo~avao poslednjih decenija, kao i konflikti u samom gradu. Zato bi Beograd mogao da bude prikazan kao grad koji je re{io probleme s konfliktom identiteta i da se predstavi kao novi i ka miru orijentisani grad koji se suo- 43 Milena Dragi}evi}-Šeši}, BELEF, Polyphony of Cultures Challenges for the New Cultural Policy, Belef 04, http:// www.belef.org/04/index_e.html 44 Erik Braun i Alexander Otgaar, City Identity and Image, EURICUR Erasmus University Rotterdam, 1 st discussion, www.europa.wfg-hagen.de/projekte/crii_presentaions/uni% 20Rotterdam-City_Identity_and_Image-first_discussion.pdf 97
BOJANA BURSA] ~io sa svojim problemima pro{losti i koji bi bio primer ostalim gradovima. Sve gore navedeno moglo bi da se materijalizuje kroz vi{eslojno predstavljanje mesta uspomena grada, kao {to su: Beogradska tvr ava i Kalemegdan, Staro sajmi{te i uni{tene zgrade iz bombardovanja tokom Drugog svetskog rata i tokom 1999. godine, od kojih bi neke morale da budu renovirane, ali bi ostale kao mesta se}anja na vreme ru{enja. Doga aji u gradu Jedan od na~ina da se privuku kapital i bogati ljudi u periodu urbane konkurencije i preduzetni{tva, jeste i ozna~avanje grada kao mesta u kome se stvaraju urbani izvo a~ki prostori 45 i osnivaju brojne manifestacije koje uti~u na razvoj grada. Kako bi postigli `eljeni efekat i imali pozitivni uticaj na identitet i slike o gradu, festivali moraju da budu integralni deo zajedni~kih vrednosti dru{tva, a njihov program bi morao da ohrabruje aktivno u~e{}e gra ana u njegovoj realizaciji od po~etka razvoja festivala. Osmi{ljavanje doga aja, kao {to su jednogodi{nje manifestacije i jednokratni doga aji, mora da bude organizovano pa`ljivo i sa sve- {}u o mogu}im rezultatima i posledicama. Manifestacije Beograda BELEF, BITEF, BEMUS, FEST postale su zna~ajna oznaka beogradskog identiteta. Evropsko prvenstvo u ko{arci, organizovano u Beogradu 2005. godine, uticalo je na to da posetioci posmatraju na{ grad kao mesto fer igre. Ali, pored glavnog sadr`aja manifestacije, neophodno je da se posetiocima i stanovnicima predstave i materijalna i nematerijalna ba{tina grada, {to je do sada retko ~injeno. Tako je za pripremanje narednih doga aja u Beogradu, posebno 25. univerzijade u Beogradu 2009. godine, neophodno pripremiti i detaljnu strategiju prezentacije grada za aktivne i pasivne u~esnike Univerzijade. Stvaranje kapitalnih zgrada i projekata U gradovima se ~esto menja urbani pejza` grada, iako to ve}ina stanovnika ne prime}uje, jer te promene 45 David Harvey, The Condition of Postmodernity. An Enquiry into the Origins of Cultural Change (Cambridge: Blackwell Publishers inc, 1990), 92. 98
BOJANA BURSA] nisu uvek upe~atljive. Dejvid Harvej smatra da kada me u predstavnicima grada postoji razvijena svest o neophodnosti stvaranja pozitivne slike grada, oni pozivaju najpoznatije arhitekte i dizajnere da osmisle upe~atljivu arhitekturu ili forme urbanog dizajna koji bi odgovorili na tu potrebu. 46 Pored projekata svetski poznatih arhitekata, pa`nju javnosti privla~e i projekti koji sadr`e neku specifi~nost. Postoje tri projekta kapitalnih zgrada na kojima se danas radi ili o kojima se pre izvesnog vremena u Beogradu govorilo. To su hram Svetog Save, rekonstrukcija tornja na Avali i potencijalna izgradnja 333 metra visokog oblakodera, jedne od najvi{ih zgrada Evrope. Hram Svetog Save predstavlja najve}u aktivnu pravoslavnu crkvu, ali i gra evinu koja je ve} sada prepoznata kao jedan od simbola grada. Hram Svetog Save ima dominantno mesto u gradskom pejza`u i dovr{ava va`nu liniju grada koja polazi od Beogradske tvr ave, Trga Republike, Terazija, Beogra anke i Trga Slavija. Drugi zna~ajan projekat jeste izgradnja tornja na Avali, koji je 1965. godine sagra en kao televizijski toranj, a 1999. godine uni{ten u NATO bombardovanju. Avalski toranj bio je za veliki broj gra ana i turista iz Srbije jedan od glavnih beogradskih simbola. Tre}i projekat, koji se odnosi na izgradnju kapitalne zgrade, predstavlja vi{e deo legende i vezan je za ideju o izgradnji oblakodera na Novom Beogradu, visokog 333 metra, ~ime bi bilo zavr{eno obele`avanje Beograda kao regionalnog ekonomskog centra. 47 ZAKLJU^AK U kontekstu razli~itih potencijala Beograda i njegovog identiteta, uputno je navesti opis grada koji je Alberto Moravija zabele`io 1968. godine, a koji i danas deluje kao sasvim savremen: Beograd je redak grad, mali je broj takvih gradova u svetu. U jednom trenutku, posmatraju}i siluetu grada sa Dunava, pomislio sam da se nalazim negde u okolini Be~a. U drugom ~asu, imao sam utisak da sam u 46 Harvey, 1990, navedeno delo, 91 92. 47 Arhitektonsko ~udo u Novom Beogradu, Blic, http://www.blic.rs/stara_arhiva/arhiva/2006-06-06/strane/srbija.htm 99
BOJANA BURSA] nekom drugom svetskom gradu, mo`da u Parizu ili Briselu. Beograd je jedinstven, ne samo zbog svog idealnog polo`aja na dvema rekama ve} i zbog toga {to predstavlja sintezu nekoliko svetskih gradova. 48 Svi prethodni rezultati istra`ivanja identiteta Beograda potvr uju da grad ima potrebne preduslove za dalji uspe{an razvoj svog identiteta i da je neophodno da se energija koju ima usmeri prema promociji novih vrednosti i pozitivnih karakteristika grada, kako bi se omogu}ilo da se znanje ste~eno u teoriji potvrdi i u praksi. Budu}nost identiteta Beograda nalazi se i u rukama gradske vlade koja bi, u konsultacijama s nezavisnim stru~njacima, trebalo da doprinese njegovom pravilnom definisanju. Bez njihovog truda, kao i bez posve}enosti svih predstavnika institucija kulture, obrazovanja i gra ana Beograda, identitet grada ne mo`e da bude uspe{no izgra en. LITERATURA Aaker, David A. Building Strong Brands. New York: Free Pr, 1996. Andranovich, Greg, Burbank, Matthew J. i Heying, Charles H.. Olympic cities: lessons learned from mega-event politics. Journal of Urban Affairs, Volume 23, Number 2 (2001): 113 131. Arhitektonsko ~udo u Novom Beogradu, Blic (6. juni 2006. godine), http:www.blic.rs/stara_arhiva/arhiva/ 2006-06-06/ strane/srbija.htm (pristupljeno 10. juna 2006. godine) Ashworth, Gregory J. i Voogd, H. Selling the city: marketing approaches in public sector urban planning. London, New York: Belhaven Press, 1990. Ave, G i Corisco, F. prir. Urban Marketing in Europe. International Conference. Torino: Torino Incontra, 1994. Belk, Rasel V. O auri, iluziji, bekstvu i nadi u apokalipti~nu potro{nju Apoteoza Las Vegasa. U: Apokalipsa i marketing. Stephen Brown, Jim Bell i David Carson, prir. Beograd: Clio, 2003, 107 130. Borchert, Johan G. Urban Marketing: A Review. U: Managing and Marketing of Urban Development and Urban Life: proceedings of the IGU Commission on Urban Development and Urban Life, Berlin, August 15 th to 20 th, 1994. Gerhard O. Braun, ur. Berlin: Dietrich Reimer Verlag, 1994. 48 Ivica Mla enovi}, Novija srpska arhitektura, Projekat Rastko, http://www.rastko.org.yu/isk/isk_16.html 100
BOJANA BURSA] Bouinot, Jean. Urban marketing in France. U: Urban Marketing in Europe International Conference. Ave, G. i Corsico, prir. F. Torino: Torino Incontra F, 1994. Bourdin, A. Pourquoi la prospective invente-t-elle des territoires? Espaces et Societés 75 76 (1994): 215 236. Braun, Erik i Otgaar, Alexander. City Identity and Image. EURICUR Erasmus University Rotterdam,1 st discussion, http://www.europa.wfg-hagen.de/projekte/crii_ Presentaions/Uni%20Rotterdam-City_Idenity_and_Imge-first _discussion.pdf (pristupljeno 27. aprila 2006. godine) Brunet, R. i Ferras, R. Identité. U: Les mots de la géographie. Dictionnaire critique. R. Brunet, R. Ferras i H. Théry, prir. Monpellier Paris: Reclus La Documentation Française, 1992. Carrillo, Francisco Javier, prir. Knowledge Cities: Approaches, Experiences, and Perspectives. Burlington, MA i Oxford, UK: Butterworth Heinemann, 2006. Dematteis, Giuseppe. Urban Identity, City Image and Urban Marketing. U: Managing and Marketing of Urban Development and Urban Life: proceedings of the IGU Commission on Urban Development and Urban Life, Berlin, August 15 th to 20 th, 1994. Gerhard O. Braun, prir. Berlin: Dietrich Reimer Verlag, 1994. Dragi}evi}-[e{i}, Milena. BELEF, Polyphony of Cultures Challenges for the New Cultural Policy. Belef 04, http:// www. belef.org/04/index_e.html (pristupljeno 5. juna 2006. godine) Dragi}evi}-[e{i}, Milena. Culture as a resource of city development. U: The Creative City: Crossing Visions and New Realities in the Region. Nada [vob-\oki}, prir. Zagreb: Institute for International Relations, 2007. European Cities of the Future 2006/07, fdi magazine (February 06, 2006), http:www.fdimagazine.com/news/fullstory.php/aid/1543/european_cities_regions_of _THE_FUTURE_2006_07.html (pristupljeno 25. marta 2006. godine) Florida, Richard. The Rise of Creative Class. New York: Basic Books, 2002. Harvey, David. The Condition of Postmodernity. An Enquiry into the Origins of Cultural Change. Cambridge: Blackwell Publishers inc, 1990. Heilbrun, Benoa. U potrazi za skrivenim (DO) (B) (OG) (R) (OM). U: Apokalipsa i marketing. Stephen Brown, Jim Bell i David Carson, prir. Beograd: Clio, 2003, 133 157. Jovi~i}, Svetlana i Miki}, Hristina. Kreativne industrije u Srbiji. Preporuke za razvoj kreativnih industrija u Srbiji. Beograd: British Council, 2006. 101
BOJANA BURSA] Kavaratzis, Mihalis i Ashworth, Gregory J. City Branding: An Effective Assertion of Identity or a Transitory Marketing Trick? Tijdschrift Voor Economische en Sociale Geografie, Vol. 96, No. 5 (2005), 506 514, www.blackwell- synergy.com/doi/pdf/10.1111/j.1467-9663.2005.00482.x (pristupljeno 22. avgusta 2006. godine) Klein, Naomi. No Logo. Beograd: B92 Samizdat, 2003. Landry, Charles. Creative city. London: Earthscan, 2000. Lynch, Kevin. The Image of the City. Cambridge: MIT Press, 1970. Lynch, Kevin. What time is this place? Cambridge: MIT Press, 1972. Mayer, Chris. Why the 21 th Century Will Be a Century of Cities, Daily Reckoning, http://www.dailyreckoning.com/ why-the-21st-century-will-be-a-century-of-cities/(pristupljeno 1. aprila 2009. godine) Mini}, Oliver. U portrazi za likom Beograda. Godi{njak Muzeja grada Beograda, II. Beograd: Muzej grada Beograda, 1955. Mla enovi}, Ivica. Novija srpska arhitektura. Projekat Rastko, http://www.rastko.org.yu/isk/imladjenovic-modern_ architecture.html (pristupljeno 30. maja 2006. godine) Perovi}, Milo{ R. Iskustva pro{losti Istra`ivanje alternativnih modela grada, Studija rekonstrukcije centra Novog Beograda i Savskog amfiteatra. Beograd: Zavod za planiranje razvoja grada Beograda, 1985. Petri}, Mirko i Tomi}-Koludrovi} Inga. Creative cities vs. Kulturstadt: Implications of Competing Policy Formulations. U: The Emerging Creative Industries in South-eastern Europe. Nada [vob-\oki}, prir. Zagreb: Institute for International Relations, 2005. Relph, Edward. Place and Placelessness. London: Pion, 1976. Rondot, Guilhem. Le Siècle des villes (film), Francuska, 1999. Sara~evi}, Sead, ur. Bilo je ~asno `iveti s Titom Kako su jugoslovenski novinari i foto-reporteri zabilje`ili dramu posljednje Titove bitke sedam najtu`nijih dana, Zagreb: Jugoslavija, 1980. Simões, Cláudia i Dibb, Sally. Rethinking the Brand Concept: New Brand Orientation, Corporate Communications: An International Journal 6 (2001), 217 224, http://www. emeral dinsight.com/10.1108/13563280110409854 (pristupljeno 21. avgusta 2006. godine) Sjøholt, Peter. The City of Bergen. Image and Marketing. U: Managing and Marketing of Urban Development and Ur- 102
BOJANA BURSA] ban Life: proceedings of the IGU Commission on Urban Development and Urban Life, Berlin, August 15 th to 20 th, 1994. Gerhard O. Braun, prir. Berlin: Dietrich Reimer Verlag, 1994. Temelova, Jana. Contemporary Buildings in City Promotion: Attributes and Foundation of High-Profile Structures. The case of Prague and Helsinki. Research and Training Network Urban Europe 10/2004, http://www.urbaneurope.net/working/10_2004_temelova.pdf (pristupljeno 20. juna 2006. godine) Tri~kovi}, dr Radmila. Novi vek. U: Istorija Beograda. Zdravko Antoni}, gl. ur, Beograd: SANU, Dragani}, 1995. Culture as a resource of city development. U: The Creative City: Crossing Visions and New Realities in the Region. Nada [vob-\oki}, prir. Zagreb: Institute for International Relations, 2007. Internet izvori: Department of Culture Media and Sport. Creative industries. Creative industries Section, http://www.culture.gov. uk/creative_industries (pristupljeno 27. maja 2006. godine) Placebrands, The Principles of Place Branding, Placebrands, http://www.placebrands.net/principles/principles.html (pristupljeno 15. maja 2006. godine) Brana Tomi} Las Vegas 103
ANA VASILJEVI] UDK 316.72:711.42.01 711.42:659.127.8 Apstrakt: Poznati i uspe{ni, gradovi su oduvek u na{im mislima povezivani s odre enim kvalitetom, obe}anjem, atributom. Svet je od predanti~kog vremena imao svoje metropole, gradove na ~iji bi se pomen budila interesovanja, stvarale predstave kod onih koji u njima nikada nisu bili. Taj jednostavni atribut, koji nam stvara predstavu o gradu, mo`e da ima veliki uticaj na odluke ljudi, bilo da je re~ o turisti~koj poseti odre enom gradu ili opredeljenju za budu}e mesto stanovanja. Odluke koje donosimo u tom trenutku delimi~no su racionalne, delimi~no emocionalne. Na koji na~in na njih mo- `emo da uti~emo? Kako, uop{te, nastaju mitovi o gradovima? Grad ovde posmatramo kao odre enu vrstu proizvoda ~iji identitet `elimo da kreiramo, kako bismo ga jasno izdvojili od ostalih konkurenata, jer on danas funkcioni{e, pre svega, kao subjekt na slobodnom tr`i{tu. U svetu se sprovode ~itave marketin{ke kampanje i kreiraju imid` strategije gradova, jer je odavno jasno da je to ono {to stvara povoljnu zainteresovanost za na{ grad. Klju~ne re~i: grad, identitet, brend Keywords: city, identity, brend Svet je od predanti~kog vremena imao svoje metropole gradove na ~iji bi se pomen budila interesovanja, stvarale predstave kod onih koji u njima nikada nisu bili: Vavilon, Jerusalim, Atina, Pariz, Rim, Istanbul, Moskva Svaki grad ima svoju kulturu, neku svoju osobenost. Iako se grad danas vi{e posmatra sa svog urbo ekonomskog, geografsko prostornog, demografskog, kriminolo{kog, psiholo{kog i drugog stanovi{ta, ~ini se da je kulturolo{ki pristup, koji nije isklju~ivo opredeljen tradicijom i istorijom, tako e zna~ajan. Svaki istinski veliki grad dobio je i svoje umetni~ko paradigmati~no delo na koje se odmah pomisli prili- 104
ANA VASILJEVI] kom izricanja imena: Rim, na film Rim, otvoreni grad, Peterburg, na Dostojevskog i Pu{kina, Moskva, na Tolstoja, ali i ^ehova. ^e`nja za velikim gradom stalni je motiv literature. Grad oli~ava sve vrednosti modernosti, uspeha, po`eljnog na~ina `ivota. O gradovima danas imamo odre ene predstave prvenstveno prema njihovoj kulturnoj istoriji, ali i u odnosu na kulturnu politiku koju vode, dakle, prema slici koju `ele da emituju o sebi, bilo u eti~kim delima, bilo realizovanjem odgovaraju}ih umetni~kih projekata (velikih festivala, kongresa, manifestacija i sl). Mnogi gradovi postaju simboli politi~ki, dru{tveni, kulturni ne samo svoje zemlje, ve} odre enih fenomena XX veka 1. Da bi se stvorio kulturni identitet grada, u svetu se sprovode marketin{ke kampanje, imid` strategije ; na neki na~in mo`emo, ~ak, re}i da se stvaraju odre eni mitovi o gradu. Grad i njegov identitet Danas smo svedoci toga da nijedna uspe{na korporacija ne}e lansirati novi proizvod ili uslugu bez bri- `ljivo kreiranog brenda, odnosno pre nego {to sama kreira identitet proizvoda. Korporacije su ve} odavno shvatile da nijedan proizvod ne}e pre`iveti kompeticiju sa svojim konkurentima bez jasne, pozitivne i efektivne brend strategije. Ista stvar danas se de- {ava i s gradovima koji postaju proizvodi na tr`i{tu. Bez jasne brend strategije, odnosno imid`a koji kreiramo o na{em gradu, on se ne}e izdvojiti od ostalih konkurenata. Ukoliko sami nismo osmislili ko smo, i odredili korake na koji na~in to mo`emo definisati i svetu, ostavljeni smo da nas drugi defini{u. 2 U savremenim uslovima globalnog tra`enja i medijskog komuniciranja, grad se u sociolo{kom i ekonomskom smislu pojavljuje kao najslo`eniji proizvod, odnosno tr- `i{na marka. 3 Ovaj rad ima za cilj da poka`e karakteristike globalnog konteksta brendiranja grada, odnosno na~in na koji se stvara tr`i{na marka od grada s posebnim naglaskom na predstavljanje zna~enjskog po- 1 Milena Dragi}evi}-Šeši}, Stvaranje mita o gradu, iz: Urbana kultura i ekologija, priredili: J. @ovkovi}, B. Stojkovi}, Gradina, Niš, 1994. 2 Scott Bredbury, A New Brand World: 8 Principles for Achieving Brand Leadership in the 21st Century (Viking, March 2002). 3 Ibid. 105
ANA VASILJEVI] lja simboli~ke komunikacije fizi~kog prostora koji karakteri{e gradove danas. Zna~ajan deo rada odnosi se i na studije slu~aja, odnosno studije gradova koji su zahvaljuju}i odli~nim brend strategijama zauzeli prvih pet pozicija najpo`eljnijih gradova koje bi ljudi {irom sveta `eleli da posete ili da se u njima nastane. Budu}i da je re~ o slo`enim pojmovima, poku{a}u da ograni~im zna~enja pojmova grad i brend, odnosno da ponudim nekoliko njihovih odre enja. Grad je oduvek i uprkos svemu mesto iz kojeg zra~i kultura, civilizacija, mesto proizvodnje znanja, mesto istorijske inicijative, slobode, razli~itosti, multietni~ke i multikulturalne koegzistencije, mesto urbaniteta, u smislu plemenitog gradskog pona{anja obrazovanih ljudi ~ije su osnovne vrline dijalog, tolerancija i empatija. Grad je stanje duha, novi mentalitet, kolektivna memorija, tradicija, pro`imanje starog i novog, javnost Mamford pi{e: Grad, to je dragoceno kolektivno dostignu}e, gotovo isto tako zna~ajno za {irenje kulture kao i jezik. Poznato je da je grad, a naro~ito veliki grad, projekcija globalnog dru- {tva u prostoru. On se tako e mo`e shvatiti kao mezocelina ili posrednik izme u globalnog dru{tva kao makroceline (vlast, dr`ava, institucionalni prostor i institucionalni urbanizam) i pojedinca kao mikroceline. Na osnovu ovog, jasno je da postoje dva osnovna principa, odnosno koncepta kulturne politike humanisti~ki i tr`i{ni koji }e se uvek preplitati: 1) Humanisti~ki princip zasniva se na uverenju da kultura bitno odre uje pojedinca i dru{tvo, pa i grad u celini. Ako neki grad ne mo`e kulturno da se odredi, on gubi svoj identitet. Dru{tvo i grad su du`ni da osiguraju {to efikasniji protok kulturnih informacija, to jest sadr`aja, i {to povoljnije uslove za njihovo stvaranje. 2) Tr`i{ni princip u kulturnoj politici vrednuje kulturne sadr`aje kao potro{na dobra podvrgnuta zakonima tr`i{ta. Tr`i{no usmerenje favorizuje ono {to se trenutno tra`i, bez obzira na to da li je re~ o autenti~nom kulturnom sadr`aju. 4 Postavlja se pitanje da li se mo`e ostvariti takav odnos tr`i{nosti i humanizma u kulturnoj politici grada i kako se mo`e formirati njegov identitet. 4 Milena Dragi}evi}-Šeši}, Stvaranje mita o gradu, iz: Urbana kultura i ekologija, priredili: J. @ovkovi}, B. Stojkovi}, Gradina, Niš, 1994. 106
ANA VASILJEVI] [ta je brend? Kako brendirati grad? Tr`i{na marka grada (city brand) jeste model upravljanja gradom koji se temelji na tezi da savremeni grad mo`e i mora da funkcioni{e kao subjekt na slobodnom tr`i{tu, u svrhu kontinuiranog pobolj{anja uslova `ivljenja njenih gra ana. Brendiranje grada podrazumeva identifikaciju, razvoj i komunikaciju pozitivnog identiteta. Postavlja se pitanje kako brendirati grad. Kada shvatimo ~injenicu da dobra brend strategija grada mo`e da stvori povoljnu zainteresovanost za na{ grad, slede}i korak je da odredimo na koji na~in mo`emo da je kreiramo. Ispod se nalaze nabrojani i obja{njeni osnovni koraci koje mo`emo da preduzmemo u cilju kreiranja povoljne imid` strategije na{eg grada 5 : 1. Interno istra`ivanje dugoro~ni i efektivni brend identitet jednog grada na~injen je na bazi osnovnih vrednosti, snaga koje dobijamo kao rezultat internog istra`ivanja. Jedini na~in da saznamo {ta je na{ grad i kako ga njegovi stanovnici vide jeste da pitamo. Sveobuhvatni upitnik o na{em gradu najbolje je distribuirati do svakog doma}instva to je jedini na~in da budemo sigurni da }emo zaista dobiti prave odgovore gra ana bez bilo kakvih specijalnih interesa. 2. Eksterno istra`ivanje drugi korak istra`ivanja treba praviti u isto vreme kada i prvi paralelno ina taj na~in smanjiti mogu}nost da interno i eksterno istra`ivanje uti~u jedno na drugo. Ova vrsta istra`ivanja je od velikog zna~aja, jer ve}ina gradova nema ta~nu predstavu o tome kako ih drugi percipiraju. Naj~e{}e su rezultati ovog istra`ivanja takvi da se umnogome razlikuju od na{ih pretpostavki. Ovde se defini{e kakva je trenutna osobenost na{eg grada, koje su prve asocijacije ljudi kada na njega pomisle. Na osnovu rezultata oba istra`ivanja i SWOT (strength, weakness, opportunities, threats) analize, defini{u se jasni ciljevi koje `elimo da postignemo. 3. Logo i brand promise, dizajn naoru`ani na{im internim i eksternim istra`ivanjem, mo`emo da defini{emo osnovne vrednosti na{eg grada i da shvatimo po ~emu se one razlikuju u odnosu na percepciju koju drugi imaju o njemu. Sa svim ovim informacijama kreira se `eljeni identitet grada, logo grada, kao i 5 www.brandchannel.com 107
ANA VASILJEVI] brand promise. Brand promise predstavlja frazu ili slogan koji postaje deo logotipa i integralni deo na{eg grada. On predstavlja i daje mentalnu sliku koja ~uva esenciju na{eg grada, kao i svih onih na koje uti~e. Trebalo bi da bude kratak i jasan; najbolje bi bilo ukoliko bi to mogla da bude samo jedna re~, mada je to te{ko posti}i. Nakon toga, kreiramo logotip koji }e i vizuelno podr`ati brand promise i predstaviti karakter i/ili glavni vizuelni element grada. Zatim se donose odluke o tome koje asocijacije `elimo da postignemo kod ciljne grupe, kako `elimo da se pozicioniramo, kako da premostimo raskorak izme u postoje}eg i `eljenog stanja, uzimaju}i u obzir dugotrajnost procesa brendiranja. 4. Sveobuhvatna primena brend identiteta (dizajn paket) kada je logotip kreiran, slede}i korak jeste da se isti implementira na sve generalije vizit karte, mapu grada, uniforme, promo materijale itd, to jest, da se one na u istovremeno u svim sredstvima komunikacije i da se stalno primenjuju na isti prethodno utvr eni na~in. 5. Interna edukacija kako bi sam brend identitet grada profunkcionisao, potrebno je da prvo za`ivi lokalno, to jest da se najpre radi na internoj edukaciji. Od velike je va`nosti da se sva istra`ivanja, koja su ranije preduzeta, podele s ljudima iz gradske vlasti i javnim mnjenjem. Naravno, potrebno je odre eno vreme da se ljudi edukuju o tome {ta, zapravo, zna~e rezultati tih istra`ivanja, kao i da se prenese ono {to je grad planirao da budu slede}i koraci, odnosno na koji na~in ih je implementirao u svoju strategiju kreiranja prepoznatljivog identiteta. 6. Eksterna edukacija (Public Relations) na osnovu eksternog istra`ivanja, dosta }emo precizno znati {ta drugi misle o na{em gradu, odnosno, ima}emo u vidu na kojim mestima se on percipira negativno, tj. ne onako kako bismo mi to `eleli. Kroz medijska ogla- {avanja, li~ne kontakte, internacionalne i nacionalne doga aje, manifestacije, mo`e da otpo~ne proces reedukacije javnosti i stvaranja nove percepcije koja je bli`a realnosti, postoje}oj u okviru na{eg grada. 7. Advertising/ogla{avanje tek nakon {to su prethodni zadaci uspe{no obavljeni, u situaciji smo da po~injemo da ogla{avamo, reklamiramo na{ grad. Kada imamo novi logo brand promise jednostavnu poruku mo`emo da zapo~nemo proces identifikacije ciljne grupe kojoj se obra}amo. Ogla{avanje gradova na 108
ANA VASILJEVI] ovaj na~in ostaje u se}anju ljudi i dugo nakon {to se ono zavr{i. Oni su ve} tada memorisali brend identitet odre enog grada. Kulturni identitet grada Kulturni identitet jednog grada preduslov je njegove komunikacije s okru`enjem, prepoznatljivosti i atraktivnosti, kako za potencijalne investitore tako i za turizam, pa i kadrove koje bi trebalo privu}i u tu sredinu. Investiranje u umetnost i kulturu uslov je budu}eg ekonomskog razvoja grada. Tako se, na primerima kulturnih politika gradova, posebno San Franciska, Barselone i Montreala, pokazuje da se ubrzano razvijaju samo oni gradovi ~ije su vlasti u~inile i kulturu sastavnim delom integralnih razvojnih planova. 6 U pro{losti je odnos izme u kulture i grada uvek posmatran jednostrano kulturi je potreban grad. Ova ideja je uglavnom izra`ena u konceptu evropskih gradova prestonica kulture. Me utim, noviji koncept, koji ~esto citira gradska administracija, podrazumeva da je gradu potrebna kultura. Tako je Njujork danas postao kulturni centar sveta. Literatura, filmovi, likovna dela, ali jo{ vi{e ono {to se de{ava oko i povodom umetnosti, ~ini od Njujorka stvarala~ku difuzionu scenu svetske kulture. Op{ta ideja na kojoj se zasniva ovaj relativno novi pristup jeste da umetnost i kultura ponovo ~ine gradove pogodnim za `ivot. Kultura obezbe uje novu, ekonomsku osnovu i doprinosi porastu presti`a, privla~nosti i imid`a grada. Stoga su mnogi gradovi po~eli da razvijaju (nove) kulturne i turisti~ke atrakcije. Sve vi{e se kultura i umetnost posmatraju kao sredstva ili instrumenti urbanog planiranja. Prvi znaci ovih velikih projekata u obnavljanju gradova po~eli su da se pojavljuju u SAD-u ve} krajem 70-ih i po~etkom 80-ih godina, na primer u Baltimoru (The Inner Harbour) ili Njujorku (Southstreet Sea Port), gde je obnavljanje starih dokova postalo glavno gradsko pitanje. Ovaj trend se pro{irio zapadnom Evropom i zarazio gradove kao {to su: London (the Docklands), Amsterdam, Roterdam, Barselona i Antverpen. Brisel, Glazgov, Pariz i Berlin tako e su imali velike integrisane projekte sa stambenim i poslovnim oblakoderima, prodavnicama visokog kvaliteta, rekreacionim sadr`ajima i prosto- 6 Ibid. 109
ANA VASILJEVI] rima namenjenim kulturi. Svi su promovisali pogodne uslove lokacije, kao {to je blizina centra, vi{e obrazovanje, visokorazvijeni sistem prevoza, dobar stambeni prostor i bezbedna okolina. Kulturna politika gradskih uprava menjala se tokom druge polovine XX veka, osciliraju}i od 7 tradicionalnog vo enja brige o gradskim institucijama kulture u 50-tim godinama, kada je zna~aj kulture bio marginalan u sklopu gradske politike, ili ideologizovan (u socijalisti~kim zemljama) spektakl je zatvoren u tradicionalnim objektima preko sociokulturne politike u 60-tim (demokratizacija, decentralizacija, rehabilitacija ambijenata, objekata) Teatar Baro-Reno, Orsej i presti- `ne, glamurozne umetni~ke politike kasnih 70-ih godina (Bobur, Vilet, piramida u Luvru, Muzej Orsej ), do tr`i{no usmerene marketin{ke kulturne politike 80-ih (kultura u slu`bi lokalne privrede i njenog imid`a). U mnogim gradovima u SAD-u i zapadnoj Evropi, gradska ve}a su shvatila da umetnost i kultura mogu da budu od pomo}i pri re{avanju brojnih problema grada, kao {to su: negostoljubivost, kriminal i beda. Stoga su mnogi gradovi po~eli da razvijaju nove kulturne i turisti~ke atrakcije, da investiraju u razvoj pozori{ta, opera, muzeja, galerija, skulptura i arhitekture. Ovo se ne de{ava samo u dobro poznatim centrima kulture, kao {to su Rim, Firenca, Be~ i Pariz, ve} se, na primer, i u Nema~koj otvaraju nova pozori{ta i operske dvorane. Hamburg, Keln, Frankfurt, [tutgart i Berlin nadme}u se izme u sebe za titulu nema~ke prestonice kulture. ^ini se da novac ne igra bitnu ulogu u ovom takmi~enju. Amsterdam, Roterdam i Hag su rivali u tome ko }e vi{e novca da dobije od nacionalne vlade za umetnost, i poku{avaju da privuku najva`nije me unarodne kulturne izlo`be. O~ekuje se da }e umetnost i kultura, tako e, pove}ati i pro{iriti prepozatljivost grada. Stoga, mnogi gradovi `ele da pojasne, poja~aju ili povrate svoj imid`, uglavnom putem marketinga i promocije grada. U nekoliko kulturnih planova nagla{ena je ~injenica da imid` grada mora da se promeni zato {to grad nema prirodni identitet, ili zato {to mu je imid` lo{ ili, {to je najgore, zato {to ga uop{te nema. Majerskof tvrdi da je umetnost katalizator obnavljanja grada i smatra da su razli~ite umetnosti neophodne prednosti neke zajednice. Umetni~ki ateljei i dizajnerska preduze}a, na 7 Ibid. 110
ANA VASILJEVI] primer, mnogo doprinose privla~nosti neke oblasti. [tavi{e, umetni~ki projekti stvaraju poverenje u to da je njihova neposredna okolina pogodna za poslove, pove}avaju presti` regiona i daju pe~at u poslovnim i kulturnim krugovima van tog regiona. Investiranje u ovakve prostore deo je novog duha takmi~enja u gradovima Evrope i sveta. 8 U ameri~kim gradovima, investiranja u umetnost danas predstavljaju najefikasniji na~in da se zapo~ne proces podizanja morala i ponovnog stvaranja atmosfere u oblastima ~iji je status pao i koje su po~ele da odumiru. Danas, veliki gradovi ili metropole na globalnom nivou, ali i mali gradovi na nacionalnom nivou, tako e poku{avaju da se dokopaju neosporne ~asti da budu umetni~ki grad broj jedan. Sa~injavaju se kulturni planovi, publikuju se kulturne vizije, koje se daju na uvid {iroj javnosti, i mnogo se novca investira u objekte kulture u pozori{ta, opere i muzeje. Jedan grad mo`e da stvori ili zadobije svoj kulturni identitet ukoliko vodi ra~una o slede}em: - za{titi kulturnog nasle a, - mestu umetnika u gradu, - kulturnoj animaciji i duhovnom `ivotu, - kulturnoj difuziji, - kulturnom i duhovnom zna~enju. 9 To zna~i da bi, na primer, trebalo da postoje spomenici dostojni upoznavanja koji zaslu`uju da se zbog njih putuje; tako e bi trebalo da ih ima dovoljno i da su osobeni. Pored toga, trebalo bi da postoji estetska briga o urbanizmu u celini koja }e govoriti o gradu kao lepom. Grad bi trebalo da ima festivale, kongrese, periodi~na kulturna okupljanja nacionalnog i internacionalnog karaktera i zapa`enog kvaliteta koji ga ~ine poznatim i utvr uju njegovu reputaciju na kulturnom planu. Va`ne su izlo`be koje mogu da privuku publiku iz regiona, zemlje, kao i uskla ivanje aktivnosti na tom planu s aktivno{}u drugih gradova. I najzad, potrebno je da u gradu postoje znamenite umetni~ke {kole, svojevrsne misaone {kole duhovnih majstora, kao i centri za umetni~ka, filozofska i druga istra`ivanja. Fenomen grada, kao prostora kulturnog stvarala{tva i 8 Ibid. 9 Milena Dragi}evi}-Šeši} (ured.), Javna i kulturna politika, ^igoja štampa, Beograd, 2002; po Reichelu Reimondu. 111
ANA VASILJEVI] kulturnog `ivota uop{te, potisnut je institucionalizacijom, zatvaranjem kulture u namenske, javne objekte, podignute specijalno za nju u XIX i XX veku. Tako, umetni~ko stvarala{tvo biva izdvojeno iz svakodnevice i uokvireno vremenom izvan rada i odre enim prostorom zgradom pozori{ta, muzeja Danas gradski marketing nastoji da stvara i razvija gradske mitove, bilo da su oni utemeljeni ili ne. Re~ je o nastojanju velikih gradova da budu priznati kao istinski kulturni centri i da, u tom smislu, razvijaju politiku ulaganja u kulturu koja ima svoj efekat ne samo u ostvarivanju profita iz kulturnih delatnosti ve} i u ostvarivanju razvojne ekonomske politike u celini (privla~enje stru- ~njaka, investicija, razvoj infrastrukture, turizma ). Da bi mit koji postoji opstao, ili da bi se stvorio u gradovima koji ga nemaju, on stalno mora da bude podr`avan sistematski vo enom kulturnom politikom koja je deo op{te razvojne gradske politike. Nije dovoljno realizovati odre enu akciju neophodno je da ta akcija dobije publicitet kroz masovne medije, da bude prihva}ena od stanovni{tva, malih biznisa, u {kolskom sistemu itd. Ina- ~e, grad tako e mo`e da do`ivi sudbinu izlaska iz mode, ispadanja iz trenda, posebno ako su i razlozi ula- `enja u modu bili skoro kreirani i relativno povr{ni, neutemeljeni istorijom i tradicijom. ^injenica da veliki broj gradova danas koristi ista oru- a i instrumente za svoje strate{ko planiranje, ne mora da zna~i da je u pitanju pravi izbor za svaki grad. Potrebno je da grad poznaje svoje jake i slabe ta~ke kada kreira svoju politiku. To ne mora uvek i jedino da bude sektor umetnosti i kulture. Me utim, ako se poka`e da investicije u umetnost i kulturu slu`e samo da bi ulep{ali grad i sakrili prave strukturalne probleme, oni }e se samo nagomilavati. U svemu ovome, najmanja opasnost je {to se to mo`e odraziti i na kulturu i na umetnost. Kako izmeriti City Brand? Nacionalni brendovi, zapravo, predstavljaju kompleksni mix globalne percepcije ljudi, njene politike, proizvoda, kulture, poslovne klime i turisti~ke atrakcije. Ovih {est aspekata nacionalnog brenda sumirani su u tzv. nacionalni brend heksagon, koji formira bazi~nu strukturu NBH. 10 10 www.nationbrandindex.com 112
ANA VASILJEVI] Gradovi su sasvim razli~iti i zato ih posmatramo kao jednostavne, male entitete. Kada ljudi razmatraju gradove, obi~no misle, pre svega, na krajnje prakti~ne stvari, kao {to je klima, zaga enje, saobra}aj, cena `ivljenja u tom gradu, na mogu}nosti za provo enje slobodnog vremena, sportske aktivnosti, zakone, kulturni `ivot grada. Zbog ovih i drugih razloga, gradski brend index, CBI, baziran je na druga~ijem heksagonu od onog koji se koristi za nacionalni brend index. U figuri pod brojem 1 ilustrovano je i obja{njeno {est dimenzija, u paragrafu ispod. Svaka posebna ta~ka ovog heksagona predstavlja jedan od {est va`nih segmenata kojima se daje na zna~aju kada je u pitaju ispitivanje snage brenda odre enog grada. Tako e, ispituju}i snagu i karakter ovih ta~ki, tokom istra`ivanja koja se obavljaju za svaki grad posebno, dobijamo vrlo jasne rezultate koji nam govore o tome koliko su odre eni segmenti sprovedeni dobro, a koliko lo{e. Na osnovu ovih rezultata vrlo je jasno kako da se deluje da bi se imid` odre enog grada pobolj{ao. Figura 1 Prisutnost, spolja{njost Ova ta~ka CBI, gradskog brend heksagona, predstavlja gradski internacionalni status i na~in na koji je on vi en. U ovom delu postavlja se pitanje koliko su ljudi upoznati sa svakim gradom u istra`ivanju i da li je svaki grad u zna~ajnoj meri doprineo stvaranju svetske kulture, nauke. Polo`aj Ovde istra`ujemo ljudsku percepciju kada je u pitanju fizi~ki aspekt svakog grada: koliko prijatno ili neprijatno ljudi zami{ljaju izgled grada, putovanje po njemu, koliko je atraktivan i kakva je klima. 113
ANA VASILJEVI] Ritam grada Privla~nost izra`ajnog urbanog stila `ivota va`an je deo svakog imid`a grada. U ovom delu pitamo ispitanike koliko bi im lako bilo da prona u interesantne stvari da rade u datom gradu, bilo da je re~ o kratkotrajnoj poseti ili stanovanju u gradu. Preduslov U ovom segmentu pitamo ispitanike o njihovim bazi~nim potrebama u gradu: koliko misle da bi im bilo jednostavno da budu zadovoljni, da li bi mogli da prona u sme{taj koji bi mogli sebi da priu{te i kako vide generalni standard osnovnih potreba {kole, bolnice, javni transport, sportske atrakcije i sl. Ljudi Ljudi su gradski softver. U ovom segmentu postavljamo pitanja da li na{i ispitanici smatraju da bi stanovnici odre enog grada bili toplo, prijateljski nastrojeni ili hladno i s puno predrasuda prema drugima. Pitamo ih da li smatraju da bi se lako uklopili u zajednicu koja ne deli njihov jezik i kulturu; i, na samom kraju, pitamo ih koliko bi se bezbedno ose}ali. Potencijal Poslednja ta~ka heksagona ostavljena je za ekonomske mogu}nosti za koje se smatra da odre eni grad mo`e da ponudi. U tom pogledu, pitamo na{e ispitanike da li smatraju da mogu lako da prona u posao. Pitamo ih da li smatraju da je ovo grad u kome bi `eleli da oni ili ~lanovi bli`e porodice nastave svoje {kolovanje. Istra`ivanje o gradovima Istra`ivanje na osnovu kog su nastali rezultati ra eno je tokom decembra 2007. godine, i to u dvadeset razli~itih zemalja. U svakoj od zemalja bilo je oko petsto ispitanika, {to u celokupnom istra`ivanju ~ini broj od 10.306 ispitanika. Ispitanici su odgovarali na pitanja postavljena za ~etrdeset gradova. Upitni listi} sastojao se od petnaest osnovnih pitanja koja se uglavnom oslanjaju na heksagon o kome je ranije bilo re~i. Na osnovu toga, dobili smo slede}ih top dvadeset gradova sveta po pitanju snage brenda grada: 11 11 www.nationbrandindex.com 114
ANA VASILJEVI] 1 Sydney 11 Toronto 2 London 12 Berlin 3 Paris 13 Madrid 4 New York 14 Geneva 5 Rome 15 Milan 6 Melbourne 16 Copenhagen 7 Barcelona 17 Stockholm 8 Vancuver 18 Brussels 9 Amsterdam 19 Auckland 10 Montreal 20 Tokyo Rezultati istra`ivanja su takvi da su svi gradovi koji se nalaze u tabeli iznad, osim Tokija, zapravo iz Zapadne Evrope, Australije, SAD-a ili Kanade. Prvih trideset su gradovi iz ekonomski visoko razvijenih zemalja. Najvi{e plasirani grad iz srednje ekonomski razvijene zemlje je Rio de @eneiro, koji se nalazi na 32. poziciji. Ve} tre}u godinu za redom Sidnej, London i Pariz nalaze se na prva tri mesta u ovoj tabeli. Verovatno ovo i nije veliko iznena enje za ve}inu ljudi. Ipak, postavlja se pitanje: da li je samo snaga i vrednost brenda grada ono {to ih odr`ava na vrhu? Kako svet vidi Sidnej? Dijagram koji se nalazi ispod govori nam na o~igledan na~in gde le`i snaga brenda grada Sidneja ukratko, manje ili vi{e skoro svuda. 12 Sidnej je manje poznat i poseduje manji istorijski pe~at od, recimo, Londona i Pariza. Ipak, to nije prepreka da ostane u vode}oj poziciji, pre svega zbog preplavljenosti pozitivnim slikama, privla~nosti mesta s izuzetno povoljnom klimom, ljubaznim ljudima i prijatnim mestima za posetu. Ono {to je manje poznato jeste to da se Sidnej nalazi na prvom mestu, pre svega zavaljuju}i ogromnom stepenu zaposlenosti i velikim poslovnim mogu}nostima. Ovo je jako va`na stavka za uspeh brenda jednog grada. 12 www.simonanholt.com 115
ANA VASILJEVI] www.nationalbrandindex.com Kako svet vidi London, Pariz, Njujork? Brend Londona daleko je od celovitog. Ima velike slabosti, nedostatke u poljima koji se ti~u polo`aja i preduslova. 13 Ipak, grad ima izuzetno jak ekonomski potencijal, ritam, prisutnost i spolja{njost, i to u tolikoj meri da samo ove pomenute stavke dovode London na drugo mesto na tabeli, uprkos postoje}im nedostacima. London je drugi grad na svetu po broju posetilaca. London Pariz www.nationalbrandindex.com Pariz tako e ima svoju Ahilovu petu. Kao i London, uglavnom je vi en kao grad u kome je jako te{ko prona}i zadovoljavaju}i sme{taj koji ve}ina ljudi mo- `e sebi da priu{ti. Dok je, uglavnom, vi en kao atraktivniji grad od Londona, posebno u pogledu klimatskih faktora, ipak bele`i lo{ije rezultate kada su u pitanju ljudi od onih koje ima London. Pogotovo ne mo`e da se takmi~i s Londonom, u koji se mnogo lak{e uklapaju ljudi {irom sveta koji dolaze tu da `ive. Bilo kako bilo, Pariz ima sli~ne rezultate u pogledu prisutnosti, potencijala, pulsa grada. Njujork se uspe{no bori s Parizom i Londonom, kada je re~ o ova tri aspekta heksagrama, mada ima zna- 13 Ibid 116
ANA VASILJEVI] ~ajno lo{ije rezultate u ostalim aspektima ljudi ga uglavnom opa`aju kao grad koji je prljav, skup i ne tako bezbedan za `ivot. Iz tog razloga, on za sada zauzima tre}u poziciju na tabeli brend lidera. Identitet srpskih gradova Zamislimo da u rukama imamo paso{ s vizom, avionsku kartu i dovoljno novca za dvonedeljno u`ivanje u nekoj stranoj zemlji. [ta bi nam jo{ bilo potrebno? Informacije o na{oj destinaciji, naravno. [ta videti, gde odsesti, {ta jesti i piti. Nekada su turisti~ke agencije bile najva`niji izvor informacija, da bi dominaciju polako preuzele velike izdava~ke ku}e sa svojim turisti~kim vodi~ima, a danas internet svakako predstavlja najva`nije sredstvo informisanja. Kakve veze sve ovo ima s promocijom na{e zemlje i identitetom srpskih gradova? Poku{ajte da zamislite da ste strani turista i na Googleu ukucajte re~ Serbia. Ukoliko samo posetite sajt inostranih poslova Australije namenjen turistima 14, shvati}ete da nijedan australijski turista ne}e po`eleti da do e u Srbiju. Osim sajta Turisti~ke organizacije Srbije, www.visitserbia.org, srpskih sajtova nema mnogo. Dakle, o nama samima ne govorimo mi, ve} smo prepustili drugima da o nama kreiraju sliku koju `ele, bez na{eg uticaja, bez ikakve strategije. Na`alost, kultura informacionog dru{tva je kod nas nedovoljno razvijena, i danas nemamo adekvatan broj sajtova ni na srpskom jeziku; internet se jo{ uvek posmatra kao sredstvo komunikacije bez koga se mo- `e. Bi}e potrebno mnogo vremena da izgradimo svest o tome da nas svet gleda kroz world wide window ida nam je sve ovo potrebno. Svaki na{ hotel, svako mesto od kulturnog zna~aja i turisti~kog potencijala trebalo bi da ima dobre i korisne sajtove pune informacija, fotografija i video priloga. Stoga, trebalo bi da investiramo u kvalitetne i a`urne baze podataka koje su osnov pru`anja informacija svim zainteresovanim za Srbiju. Ukoliko prihvatimo da je internet danas najva`niji medij za stvaranje slike i promocije jedne dr`ave, onda mo`emo da konstatujemo da smo potpuno zapustili ovaj kanal komunikacije sa svetom i, samim tim, prepustili drugima da stvaraju sliku o nama. Da li je ta slika 14 www.smarttraveller.gov.au 117
ANA VASILJEVI] dobra ili lo{a, mo`ete da procenite sami. Idite na najve}i svetski pretra`iva~ Google ili kraljevinu video snimaka Youtube i ukucajte re~ Serbia. Verovatno vam se ne}e dopasti ono {to vidite, pa je pravo pitanje {ta uraditi s tom ~injenicom i kako je izmeniti u na{u korist. Pre svega, trebalo bi veoma pedantno istra`iti na koji na~in su druge zemlje od svojih gradova stvorili brendove, pa iz tih iskustava u~iti i napraviti sopstvenu taktiku koja se ne}e odnositi samo na kreiranje identiteta gradova i njihovih pozitivnih brendova ve} i na kreiranje sveukupnog pozitivnog imid`a ~itave zemlje. Iako mo`da deluje jednostavno, ovo je izuzetno komplikovan i dugotrajan projekat. Stvaranje bolje slike o nama, pru`anje vi{e informacija, trebalo bi da bude i deo napora dr`avnih organa, institucija i svakog od nas. Pre nego {to po emo od toga kako nas vide drugi, trebalo bi da shvatimo koja zna~enja i kakve predstave sobom nose na{i gradovi, i kako ih mi sami vidimo, te da li je njihov kulturni identitet jasan nama koji `ivimo u njima. Odgovori na ova pitanja su negativni. Slika koju u nama stvara pominjanje ^a~ka, U`ica, Valjeva, Kragujevca, vi{e se vezuje za tragi~ne istorijske doga aje iz `ivota gradova nego za su{tinu njihovog duha, njihov identitet. Na primer, da nije bilo Bore Stankovi}a, na{a predstava o Vranju bila bi mnogo siroma{nija i sasvim nedistinktivna u odnosu na druge srpske gradove. Ukoliko grad nema svog umetnika, svakako se mora potruditi da ga stvori; opet, ukoliko ga ima, mitove stvorene njegovim delom mora i dalje da pothranjuje i podr`ava. Gde je u svemu ovome Beograd? Da li je on stvarno uzbudljiv grad, metropola u na{im okvirima, kakvim ga obi~no opisuju? Imamo li mi danas gradske in`enjere kulturne politike koji nastoje da du{u koju umetnici udahnjuju gradu marketin{ki obrade i pretvore u vizuelni identitet turisti~ke i kulturno-umetni~ke propagande? Tek je 80-ih godina, u stvaranju vizuelnog identiteta Beobanke po prvi put kori{}ena silueta Beograda. Ipak, siluete, ili bar osnovne vizuelne predstave na{ih gradova, {iroj javnosti ni dan-danas nisu poznate. ^injenica je da, ~ak, ni institucije kulture u svojim propagandnim materijalima ne koriste sliku svog grada. Velika je gre{ka {to mnogi gradovi {irom Srbije svakodnevno razgra uju elemente sopstvenog identiteta i spektakularnosti ru{enjem svojih istorijskih centara, 118
ANA VASILJEVI] dotrajalih gra evina s po~etka pro{log veka. Gradovi se razgra uju za ljubav ljudske gluposti, pohote i grandomanije, u kojoj je jedini primer spektakularnost ve} vi enog negde u svetu. Reutilizacija prostora je ne samo direktan odgovor i re{enje za ovakve situacije ve} je to osnovna komponenta o~uvanja kulture jednog naroda koji, ako ovako nastavi, izme u svojih generacija ne}e imati nikakvog gra evinskog kontinuiteta. Postmoderna je ponudila odre ena re{enja za ovakve situacije jezik lokalne arhitekture, snagu mesta i kontinuitet. S jedne strane, ako ne bi imao svoj identitet, ovaj narod ne bi bio narod, ve} gola masa. S druge strane, ukoliko sami o svojoj zemlji znamo malo ili skoro ni{ta, onda zaista ne mo`emo da o~ekujemo da neko drugi zna vi{e. LITERATURA Dragi}evi}-[e{i}, Milena. Stvaranje mita o gradu, u: Urbana kultura i ekologija, priredili J. @ovkovi}, B. Stojkovi}, Gradina, Ni{, 1994. Dragi}evi}-[e{i}, Milena. (ured.), Javna i kulturna politika, ^igoja {tampa, Beograd, 2002. Fajf, Nikolas. (priredio), Prizori ulice, Clio, Beograd, 2002. Dragi}evi}-[e{i} Milena i Stojkovi}, Branimir. Kultura, menad`ment, animacija, marketing, Clio, Beograd, 2000. Bredbury, Scott. A New Brand World: 8 Principles for Achieving Brand Leadership in the 21 st Century (Viking, March 2002). Park, Robert Ezra. Grad: predlozi za istra`ivanje ljudskog pona{anja u gradskoj sredini, u:sociologija grada (priredio Sreten Vujovi}), Zavod za ud`benike i nastavna sredstva, Beograd, 1988. Dragi}evi}-[e{i}, Milena i [entevska, Irena. (ured.), Urbani spektakl, Clio i YUSTAT, Beograd, 2002. Vebografija: http://www.fastcompany.com/magaine/55/brokenbrand.html www.brandchannel.com http://www.busiess.nsw.gov.au/nr/rdonlyres/d950a159-25 4E-4768-8904-B6BDA157F900/0/anholt_citybrandindex20 07_general.pdf www.nationbrandsindex.com www.simonanholt.com www.megacites.nl www.unesco.org/most/bphome.htm#1 www.creativetown.com 119
LJILJANA ROGA^ UDK 316.722(497.11) Apstrakt: U kontekstu globalnih procesa, postavlja se pitanje kakav je polo`aj kulturnih i etni~kih identiteta, koje su mogu}nosti za njihovo o~uvanje i razvoj, te kakve su implikacije politike identiteta na {ire dru{tvene tokove i trendove. Uloga kulture u savremenom dru{tvu ima sve ve}i zna~aj, dok predstave stvorene razli~itim mehanizmima oblikuju op{teprihva}ene dru{tvene vrednosti koje ~ine mozaik identiteta. Zato uloga kulture nikada kao danas nije bila va`nija, kao ni potreba za preispitivanjem sistema vrednosti i drugih elemenata koji kulturu povezuju s identitetom. Re~ je o ideolo{ko- -dru{tvenim promenama vrednosnog sistema i sistema nacionalne identifikacije i reprezentacije. Kulturna dijagnostika, kao oblik jednog specifi~nog sagledavanja Srbije, upu}uje na potrebu za izla`enjem iz okvira uobi- ~ajenog poimanja problema vezanih za predstave o identitetu i imid`u Srbije i njenih gradova. Kao novi okvir za iznala`enje re{enja, predla`e se domen kulturne politike koji podrazumeva zauzimanje aktivnog odnosa prema pitanjima kulturnih identiteta. Klju~ne re~i: identitet, kulturni diskurs, imid`, medijski diskurs, kulturna politika Key words: identity, culture discourse, image, media discourse, stereotypes, European integrations, cultural policy *** @ivimo u svetu u kome su pitanja identiteta od velikog zna~aja. Na temu identiteta danas se raspravlja u velikoj meri, pri ~emu sam koncept identiteta ~esto ostaje nejasan i mistifikovan. Neke debate o identitetu kre}u se do krajnjih granica, da se gotovo osporava 120
LJILJANA ROGA^ sama smislenost postojanja ove kategorije u savremenom dru{tvu. Pa ipak, izgleda kao da sopstveno ose- }anje identiteta pojedinca paradoksalno postaje deficitarna kategorija u dru{tvenoj praksi; odnosno, {to se vi{e govori o identitetu, to ga je sve te`e prepoznati u njegovim gotovo neuhvatljivim preobra`ajima. U kontekstu globalnih procesa postavlja se pitanje: kakav je polo`aj kulturnih i etni~kih identiteta, te koje su mogu}nosti za njihovo o~uvanje i razvoj? Dalje, koji su dominantni faktori integracije i dezintegracije prisutni u slici tih identiteta? I kona~no, kakve su implikacije politike identiteta na {ire dru{tvene tokove i trendove? Nedavna istorija tranzicije balkanskog regiona pokrenula je brze i ponekad veoma haoti~ne promene koje su uticale na shvatanje i interpretaciju kako kolektivnih, tako i individualnih identiteta. Procenjivanje promena identiteta i predvi anje eventualnih posledica, nikada nije sistemski preduzeto. Na kulture je vr{en pritisak da tra`e simboli~ku identifikaciju koja se najbolje uklapala u op{ti politi~ki i ekonomski okvir dru{tva. Sam identitet ~esto se vidi kao va`an faktor u obja- {njenju postsocijalisti~kog politi~kog pejza`a u jugoisto~noj Evropi. Uni{tenje uspostavljenih identiteta i veza, ponovno pojavljivanje starih identiteta, izmi{ljanje novih identiteta, ~esto se posmatraju ne samo kao karakteristike postsocijalisti~kih dru{tava ve} i kao pokreta~ke snage promene. U takvom okru`enju, redefinisanje kulturnih identiteta i selekcija istinskih vrednosti jo{ uvek je na po~etku. Re~ je, dakle, o tranziciji identiteta koja se de{ava u okviru procesa politi~ke, ekonomske i kulturne tranzicije. Predstave ispunjene predrasudama i stereotipima, kao i turbulentna politi~ka pro{lost, doprinele su nastanku izrazito negativnog imid`a, usled ~ega se dodatno ote`avaju ovi procesi. Uop{te, povezanost identiteta i imid`a izuzetno je kompleksan fenomen, ne samo na ovim prostorima, naro~ito imaju}i u vidu, s jedne strane, sve ve}u ulogu medija u formiranju slike o sebi ali i o drugom, koja je na primeru Balkana do`ivela verovatno najekstremnije forme, prevashodno u negativnom smislu. S druge strane, taj isti prostor (i fizi~ki i simboli~ki) 121
LJILJANA ROGA^ poslu`io je kao jedinstveni kulturni prostor iz kog je proisteklo bogatstvo kulturnih razli~itosti. U dru{tvenim odnosima, predstave stvorene razli~itim mehanizmima oblikuju shvatanje sopstvene li~nosti i op{teprihva}ene dru{tvene vrednosti koje ~ine mozaik identiteta. U isto vreme, to dru{tvo i kultura nalaze se u stanju konstantnih previranja i promena. U ovom kontekstu, `elimo da istaknemo va`nost i ulogu kulture u {irokom spektru aktuelnih dru{tvenih procesa, kako na lokalnom tako i na globalnom planu. Promena kulturnih vrednosti i na~ina `ivota povezana je s promenom celokupnog sistema organizacije dru{tva; dakle, kulturne promene se ovde ne razmatraju samo u odnosu na kulturni razvoj ve} i u odnosu na jedan {iri sociokulturni kontekst. Prepoznavanje kulturnih sfera kao resursa za odr`ivi dru{tveni razvoj je, u tom smislu, od izuzetne va`nosti, pre svega za smanjenje moralne i vrednosne krize u kojoj se Srbija danas na{la. Fenomeni Evrope i evropskih integracija ~ine se kao relevantan kontekst za promi{ljanje navedenih tema, jer evropska kontradiktornost, zapravo, duboko korespondira sa sada{njim trenutkom Srbije. *** Debate oko zna~enja identiteta navode na nu`nost utvr ivanja savremenog teorijskog i dru{tvenog konteksta primene samog pojma, odnosno ponovnog preispitivanja njegovog zna~enja. Identitet (lat. idem) u osnovnom zna~enju odre uje se kao isti, a izvedenica (lat. identitas) kao istovetnost i poistove}ivanje. Za mnoge dana{nje dru{tvene teoreti~are i kriti~are kulture i dru{tva, pitanja identiteta su od su{tinske va`nosti. Ideja da je identitet va`an zato {to se osporava ili zato {to je u krizi je op{teprihva}ena u akademskim debatama koje bi trebalo da preispitaju i objasne {irok proces politi~ke i kulturne promene, ~ime se problematizuju tradicionalna shvatanja identiteta. Me utim, savremene teorije identiteta nisu usagla{ene po brojnim pitanjima, po~ev od same definicije identiteta. Kod modernih teoreti~ara, identitet se shvata kao egzistencijalni projekat, uz pretpostavku o nepostojanosti sopstva (Kjerkegor, Ni~e, Sartr). Ovi teoreti~ari bavili su se i elementima koji ugro`avaju li~ni identitet i koji dovode do njegovih 122
LJILJANA ROGA^ kriza. To je, na primer, anksioznost, koja je povezana s potvr ivanjem i vrednovanjem sopstvenog identiteta od dru{tvenih faktora. U postmodernisti~koj teoriji, shvatanje o esencijalisti~kom karakteru identiteta zamenjeno je konstruktivisti~kim problematizuju}im shvatanjem. Naime, postmodernisti problematizuju i sam pojam identiteta, smatraju}i da on u svojoj fragmentarnosti nestaje kao posledica dru{tvenih procesa u masovnom dru{tvu. Tako diskontinuitet postaje fundamentalna karakteristika postmodernisti~kog identiteta. Jedan od autora koji pripisuju ogromnu mo} medijima u konstituisanju takvog identiteta je Bodrijar. Tema identiteta je centralna u studijama kulture, u toj meri {to studije kulture prou~avaju kontekste u okviru kojih i kroz koje individue i grupe stvaraju, preispituju i brane svoj identitet ili samorazumevanje. Studije kulture se u velikoj meri oslanjaju na one pristupe problemu identiteta koji preispituju ono {to se mo`e nazvati tradicionalnim obja{njenjem identiteta, a koje pretpostavlja da je subjekt ne{to stabilno i nezavisno od svih spoljnih uticaja. Kona~no, savremeni kontekst karakteri{e mnogostrukost identiteta u kome postmoderni subjekt postaje fragmentaran, uz prisustvo vi{e protivre~nih predstava o sebi. Identitet ima, naizgled, paradoksalno zna~enje, jer obele`ava i istovetnost (zajedni~ka obele`ja) i neistovetnost (posebna obele`ja). Identitetom se utvr uje neistovetna diferentia specifica: razli~itost, posebnost, samosvojnost. Branimir Stojkovi} govori o ovoj slo`enosti identiteta na slede}i na~in: Dijalekti~ka priroda identiteta se ogleda u ~injenici da on identifikuje i razlikuje, jer jedna individua (ili ljudska grupa) jeste identi~na u odnosu na druge pojedince (grupe) samo ukoliko je razli~ita od drugih pojedinaca (grupa) (Stojkovi}, 1993: 17). To potvr uje i Dragan Kokovi}, tvrde}i da bez razlike nema identiteta, jer razlike uz jednakosti konstitui{u identitet (Kokovi}, 2002: 164). Manuel Kastels (Manuel Castells) pod identitetom podrazumeva proces stvaranja smisla na temelju kulturnog atributa ili srodnog niza kulturnih atributa kojima je data prednost u odnosu prema drugim izvorima smisla (Kastels, 2002: 16). Kulturni identitet se u velikoj meri ti~e razvoja dru{tva, jer uklju~uje pitanja ljudske slobode, te potrebe i vrednosti ljudi. Formira se zahvaljuju}i socijalnom u~enju u okviru kulturnog nasle a, koje ~ine jezik, obi~aji, obrasci po- 123
LJILJANA ROGA^ na{anja, vrednosti i stilovi `ivljenja, a koji me usobno pribli`avaju i udaljavaju dru{tvene grupe (Kokovi}, 2002: 166). Identitet otvara mnoga pitanja, na primer da li je to kona~an pojam, tj. da li on ozna~ava skup trajnih i kona~nih obele`ja; ili je dinami~an i podrazumeva menjanje posebnih obele`ja, {to zna~i menjanje i samog identiteta. Time se potvr uje hipoteza o prividnoj protivre~nosti ovog pojma, jer se pokazuje da je podlo`no menjanju ba{ ono {to se identitetom nagla- {ava i {to kao takvo treba da se ~uva i potvr uje. To, tako e, zna~i da ta obele`ja ne bi trebalo ~uvati i {tititi kao nezamenjiva, nego, nasuprot tome, razvijati ih i stalno im davati nove sadr`aje i `iva zna~enja. Identitet je, dakle, podlo`an promenama, jer se on uvek iznova otkriva i utvr uje. Time se te`i{te pitanja o prirodi identiteta prenosi na sam njegov sadr`aj, odnosno na prirodu promena koje on izra`ava i koje izra`avaju njega (Majstorovi}, 1979: 214). Tako identitet reflektuje, s jedne strane, `ive procese u dru{tvu i njegovoj kulturi, kreaciju i promenu dru{tvenih i kulturnih obrazaca i sadr`aja, a s druge strane i stanje odsustva promena. Dru{tveni sadr`aj identiteta konstantno se menja, kao {to se menjaju i zna~enja me- usobnog odnosa grupnih identiteta, i svakog li~nog i grupnog ponaosob. Identitet, dakle, nije datost; njegov sadr`aj i smisao predmet su izgradnje u okviru odre ene kontekstualne ravni. Svaki identitet, pa i kulturni, pretpostavlja postojanje drugih stoga je on neka vrsta strate{kog elementa u dijalogu. Potvr ivanje li~nog identiteta rezultat je komunikacije, odnosno dijaloga. Zato je, u tom kontekstu, mo`da najprihvatljivija definicija da je kulturni identitet samosvest pripadnika jedne grupe koja istorijski nastaje i razvija se u zavisnosti od kriterijuma koja ta grupa uspostavlja u odnosima sa drugim dru{tvenim grupama (Stojkovi}, 1993: 17). U potro{a~kom dru{tvu i dru{tvu medijske vladavine, koje je na sceni od sredine XX veka, uz izuzetak tzv. tre}eg sveta, identitet je sve vi{e povezan s imid`om. Tako ~in predstavljanja sebe drugima, kao svojevrsna interpretacija sopstvenog identiteta, u isto vreme obavlja funkciju potvr ivanja identiteta. Ukratko, termin imid` zamenjuje izgled, a vezuje se prevashodno za predstavljanje u javnosti i time formiranu sliku. Dakle, imid` je neodvojiv od komunikacije. 124
LJILJANA ROGA^ Konkretno, re~ je o prijemu poruke i njenoj interpretaciji koja ima dugoro~ne efekte. Gomilanjem primljenih poruka, javnost stvara sliku koja se sastoji od tzv. namernih, ali i nenamernih poruka. Uz to, trebalo bi pomenuti da mediji, i masovno komuniciranje uop{te, imaju gotovo odlu~uju}u ulogu u formiranju imid`a. Ovde }emo se zadr`ati na onim elementima imid`a koji su integralni deo identiteta koji se ti~e predstavljanja i percepcije u javnosti. *** Globalni sociokulturni trendovi zahva}eni su uticajima megatrendova koji oblikuju sliku sveta i imaju {ire implikacije na strukturu i dinamiku globalnog svetskog dru{tva. Procesi globalizacije izra`avaju se kroz intenzifikaciju dru{tvenih odnosa na svetskom planu, koja povezuje udaljena mesta na takav na~in da lokalna zbivanja uobli~avaju doga aji koji su se odigrali kilometrima daleko i vice versa (Gidens, 1998: 61). Globalne tendencije odre uju ne samo smer kretanja i dru{tvenih promena ve} i sam duh vremena (E. Moren). Ovo doba okarakterisano je i kao burno doba globalne tranzicije (I. Volerstin) u kome se de{ava globalna transformacija savremenog svetskog sistema. Kontekst u kome se de{avaju procesi megaintegracija i unipolarizacije sveta obuhvata i odre uje pojedina~ne trase zemalja i dru{tvenih struktura, mada se oni de{avaju razli~itim tempom i stepenom koherentnosti. Dakle, postmoderno (postindustrijsko, posttradicionalno) dru{tvo, odnosno dru{tvo kasne moderne, kako ga neki teoreti~ari odre uju, naj{iri je nivo kontekstualizacije konkretnih dru{tvenih procesa i fenomena. Na tom nivou de{ava se niz ubrzanih i nekada radikalnih dru{tvenih promena, od tehni~ko-tehnolo{kih, ekonomskih i politi~kih, do promena u kulturi i komunikacijama. Rapidna dezintegracija i fragmentacija identiteta, kao i preispitivanje i relativizacija postoje}ih normi i standarda dru{tva, s jedne strane samo su deo promena u globalnim dru{tvenim okvirima. Kao deo globalnih dru{tvenih promena na evropskom planu, tako e su u toku intenzivirani procesi integracija i formiranja tzv. nadnacionalnih identiteta. S druge strane, u zemljama jugoisto~ne Evrope, ovi procesi modernizacije i integracije odvijaju se pa- 125
LJILJANA ROGA^ ralelno s procesom tranzicije, koja obuhvata transformaciju prevashodno politi~kog i ekonomskog, ali i kulturnog sistema, a oni se, kao vode}i dru{tveni segmenti, menjaju razli~itom dinamikom. Kao posledice tih procesa, javljaju se brojne turbulencije i krize, {to postaje zna~ajan faktor nestabilnosti okru`enja. *** U spektru ovih aktuelnih dru{tvenih procesa, potrebno je ista}i va`nost i ulogu kulture i medija u odnosu na identitet i imid` Srbije i gradova u Srbiji. U sr`i brojnih debata su istra`ivanja, teorija i politika vezani za odnos izme u medija, identiteta i imid`a. Mediji imaju dominantnu ulogu u oblikovanju komunikacionih obrazaca i zna~enja, a posredovano iskustvo putem medija uti~e kako na individualni identitet, tako i na osnovnu organizaciju dru{tvenih odnosa. Komunikacioni sistemi sve vi{e igraju sredi{nju ulogu u zapadnim demokratijama budu}i da delimi~no zamenjuju crkvu, politi~ke partije i sindikate, kao sredstva oblikovanja i predstavljanja razli~itih mi{ljenja (Kin, 1995: 8). Dakle, mo} medija uop{te, i njihova mo} u stvaranju kulturnog identiteta, delimi~no se ogleda i u tzv. kolektivnom autoritetu medija, te njihovoj sveprisutnosti u svakodnevnom `ivotu. Identitet je pitanje se}anja, a mediji imaju veliku ulogu u konstruisanju tih se}anja. Razmatraju}i sada{nji duh vremena i kontekst u kome se de{ava proces kulturne komunikacije, kontekst postmoderne, Milena Dragi}evi}-[e{i} isti~e zna~aj medija u odnosu na realnost. Komunikaciona ekstaza, pojam koji nagla{ava multiplikovanje komunikacionih kanala i ve}e u~e{}e u procesu komuniciranja no u procesu stvaranja vrednosti, ukazuje i na saturaciju, medijsko zasi}enje, jo{ neostvareno u potpunosti, do koga je, ipak, do{lo u krugovima koji su relativno rano i u punoj meri obezbedili pristup medijima (Dragi}evi}-[e{i}, 1994: 197). Mediji, dakle, ne samo da odre uju dnevni red doga aja ve} uti~u i na promenu `elja i se}anja. Oni daju sliku takve stvarnosti u kojoj nisu potrebna se- }anja, jer njih zamenjuju same vizuelne slike. Kako tvrdi Ri~ard Stajvers (Richard Stayvers), televizija od nas tra`i da `ivimo u nestabilnoj sada{njosti u kojoj se}anja spre~avaju prijatan gubitak sebe koji 126
LJILJANA ROGA^ proizilazi iz posrednog `ivota preko slika ; tako e, on ka`e da bez dodatka istine, zna~enja, stvarnost postaje jo{ u`asnija, ~ak i nepodno{ljivija nego {to bi ina~e bila (Stajvers, prema Smirs, 2004: 221). U tom pravcu idu i Kelnerova razmi{ljanja da se komercijalna televizija danas prete`no rukovodi estetikom reprezentacionog realizma, slika i pri~a koje krivotvore stvarnost, poku{avaju}i da stvore efekat realnosti, pri ~emu, zapravo, realnost ostaje po strani (Kelner, 2004: 389). Kao rezultat, javljaju se nova zna~enja i novi sadr`aji koji postaju deo identiteta, a svakako i imid`a, s obzirom na to da te kategorije u ovom kontekstu koincidiraju jedna s drugom. Sagledavaju}i poziciju ~oveka u novom medijskom okru`enju, Divna Vuksanovi} se s pravom pita {ta je, dakle, ~ovek s obzirom na pitanje identiteta koje je pretrpelo ne samo pro{irenja nego i bitne izmene u samom pojmu, {to dalje implicira mogu}u zastarelost samog pitanja kao pitanja, sagledanog u kontekstu ubrzanog, gotovo patolo{kog razvoja novih medija i tehnologija (Vuksanovi}, 2007: 83). Dakle, efekti medija u velikoj meri odre uju ne samo pojedinca ve} i kolektiv, a u takvim uslovima postaje gotovo uzaludan poku{aj realnog samoodre enja i su{tinskog razumevanja egzistencije kao takve. Medijska kultura pru`a osnovu za stvaranje identiteta pojedinaca i u~estvuje u oblikovanju dominantnih shvatanja o svetu i najvi{im vrednostima, a tu je, ba{ kao i u svakodnevnom `ivotu, imid` dobio centralno mesto u formiranju identiteta li~nosti novog postmodernisti~kog identiteta. Medijska kultura postala je dominantna sila socijalizacije, pri ~emu njeni likovi i poznate li~nosti zamenjuju porodicu, {kolu i crkvu u odre ivanju ukusa, vrednosti i na~ina mi{ljenja, stvaraju}i nove modele identifikacije i rezonantne predstave stila, mode i pona- {anja (Kelner, 2004: 28). U savremenom medijskom dru{tvu, kako ga naziva Kelner, identitet se stvara uz pomo} predstava masovne proizvodnje, dok imid` i kulturni stil postaju sve va`niji u oblikovanju individualnog identiteta. Medijska kultura predstavlja mo- }an izvor novih identiteta, tako da ona zamenjuje nacionalizam, religiju, porodicu i obrazovanje, kao izvore identiteta. Ovo je na primeru Srbije veoma upe~atljivo, s obzirom na turbulentne dru{tvene procese koji su se u bliskoj pro{losti odvijali na ovom prostoru. U globalnoj masovnoj kulturi stvorene su i ideolo{ke osnove za sasvim odre ene vrednosti poli- 127
LJILJANA ROGA^ ti~ke kulture. Razmatraju}i odnos globalnih kulturnih trendova i identiteta, Antoni Smit tvrdi da centralna te{ko}a u bilo kom projektu za konstituisanje globalnog identiteta a samim tim i globalne kulture, jeste da je kolektivni identitet, isto kao i slike i kultura, uvek istorijski specifi~an jer je zasnovan na zajedni~kim se}anjima i ose}anju kontinuiteta izme u generacija (Smit, 1990: 180). Dakle, kakva se}anja, koje mitove i simbole, vrednosti i identitete mo`e da ponudi ovakva globalna kultura koju uglavnom pokre}u komercijalni interesi multinacionalnih korporacija? I da li se u tom slu~aju uop{te mo`e govoriti o principima demokratije, odnosno o pravu na autenti~ni kolektivni i individualni identitet? Koliko je danas identitet odre en pro{lo{}u i na koji na~in se formiraju matrice za njegovo funkcionisanje u dru{tvu, kao {to je ovo u Srbiji i njenim gradovima, poku{a}emo da utvrdimo analizom konstitutivnih elemenata kao {to su: sistem vrednosti, kulturni obrasci, dru{tveni karakter, tradicija, te procesi modernizacije i integracije. *** Te`nja za za{titom i potvr ivanjem nacionalnog i kulturnog identiteta danas je postala toliko `iva da njeno zadovoljavanje neki autori ozna~avaju kao najva`niji politi~ki i kulturni zadatak savremenog ~ove~anstva. Za{to je pravo na nacionalni i kulturni identitet postalo toliko va`no? Zato {to upravo tradicija, na~in `ivota, navike, ishrana, obla~enje, zabava i sl, odre- uju odnose me u ljudima, sistem vrednosti koji ujedinjuje jednu zajednicu i me u njenim ~lanovima razvija svest o zajedni~kom pripadni{tvu. Da li se, kada govorimo o identitetu Srbije, neminovno podrazumeva kriza tog identiteta? O krizi grupnog (kolektivnog) identiteta govori Zagorka Golubovi} u knjizi Ja i drugi, u kojoj tvrdi da do krize dolazi u nekoliko slu~ajeva. Najpre, kada postoje}i kulturni obrasci do u u otvoreni sukob i izazovu nedoumice u pogledu po`eljnih paradigmi (na primer, kada se sukob aktualizuje na regionalnom planu sukob hri{}anskog i muslimanskog obrasca, ili katoli~kog i pravoslavnog). Zatim, kada nastane vakuum kulturnih vrednosti i poreme}aj u obrascima kulture koji stvara konfuziju u pogledu poruka i propisanih standarda i normi po- 128
LJILJANA ROGA^ na{anja. Najzad, onda kada dr`avno-politi~ka zajednica nametne odre ene obrasce kulture i odgovaraju- }e propise, kao jedini op{teva`e}i referentni okvir, i isklju~i svaku mogu}nost izbora ({to je karakteristi- ~no za totalitarne re`ime) (Golubovi}, 1999: 56). Ovde se, me utim, ne bavimo toliko pitanjem {ta je ostalo od identiteta Srbije, koliko onim {ta od njega mo`e da bude. Smatramo da su ve} pomenuti faktori kultura i mediji od izuzetnog zna~aja u procesu redefinisanja i transformacije identiteta Srbije, kao dru{tva i kao okvira u kome se formiraju i identiteti gradova. *** Postojanje centralnih sistema vrednosti, u su{tini, po- ~iva na potrebi ljudskih bi}a da ugrade sebe u ne{to {to prevazilazi i preobra`ava njihovu konkretnu individualnu egzistenciju. Vrednosti su osnovni `ivotni orijentiri; to su apstraktne kategorije. Krize sistema vrednosti odra`avaju se kako na pojedinca, tako i na celokupno dru{tvo. Univerzalne vrednosti: istina, pravda, dobro, ljubav, lepota, sloboda, jednakost, u interakciji sa specifi~nim vrednostima, omogu}avaju izgradnju i izra`avanje identiteta. Poreme}aji sistema vrednosti, kao i razaranje pojedinih njihovih elemenata u Srbiji, poput nasle a pro{lih re`ima, doveli su do gotovo nesagledivih posledica. Neselektivno odbacivanje starih vrednosti doprinelo je konfuziji... U nemogu}nosti da se promovi{u nove vrednosti i moralne norme, stvoren je moralni i vrednosni vakuum koji je izazvao sna`nu blokadu dru{tvenih i kulturnih promena, budu}i da je masovno prihva}ena maksima Sve je dozvoljeno! (Golubovi}, 1994: 38). Dakle, rekonstrukcija vrednosnog sistema predstavlja nu`no kompleksan zahvat koji doti~e sve agense dru- {tvenog `ivota. Na~in na koji se kroz javni diskurs (modele mi{ljenja i dru{tvene institucije), na primer, mladi pozicioniraju unutar dru{tva, zna~ajan je pokazatelj dokle se stiglo s promenama na op{tem planu. O njima se ~esto govori kao o `rtvama tranzicije i izgubljenim generacijama. Imaju}i u vidu primitivizaciju i provincijalizaciju dru{tva, na kojoj je sistemski ra eno u Srbiji 90-ih godina, kao i ~injenicu da su nove generacije odrasle u ratnom okru`enju, u izolovanom, kriminalizovanom i korumpiranom dru- 129
LJILJANA ROGA^ {tvu, mogu}e je da }e takav dru{tveni ambijent obele`iti i celokupan proces formiranja identiteta i sistema vrednosti. Novac i slava, koji idu ruku pod ruku s nasiljem i kriminalom, upakovani u op{tu atmosferu apatije, izazivaju akumulirano nezadovoljstvo, koje kao jednu od posledica ima socijalno nepoverenje i razli~ite konflikte. O zna~aju i ulozi emocija u manifestacijama identiteta moglo bi da se govori mnogo {ire i dublje, jer se identitet vi{e ose}a nego {to se analizira. Ovde bi trebalo napomenuti da je emocionalni element prisutan naro~ito kod vrednosti koje nosioci identiteta ne dovode u pitanje. Kada je visok stepen poistove}ivanja s referentnom grupom, onda ~ovek na povredu vrednosnog sistema pripadaju}e grupe odgovara agresivno{}u. Ukoliko se ta agresivnost nagomilava bez adekvatnog pra`njenja, dolazi do provale agresije kao odgovor na ugro`enost vlastitog integriteta. Tako individualni identitet gubi na zna~aju, a ~ovek reaguje porastom straha, a zatim i porastom agresivnosti (Kecmanovi}, 2002). Ovome se mo`e dodati op{ta kriza kulture (o ~emu }e kasnije biti vi{e re~i) koja koincidira s krizom sistema vrednosti. Uprkos proklamovanim kulturnim vrednostima, u mnogim sredinama se one u praksi, zapravo, nisu realizovale. Nedostajala je svest o sopstvenim kulturnim vrednostima koja bi pru`ila sigurnost, motivaciju, dostojanstvo identitetu ljudi. Umesto toga, godinama je negovan razvoj ratne kulture, ki~ patriotizma i pink kulture (Dragi}evi}-[e{i}, 1994). O ovim fenomenima bi moglo zasebno da se govori, me utim, ovde je va`no da se istakne da ih sve povezuje sistem vrednosti koji je negovan u uslovima izolovanog i nadasve primitivizovanog dru{tva. Tako e, sistem vrednosti koji proklamuju procesi globalizacije, neminovno uti~u na ono {to je lokalna stvarnost Srbije, kao i na tradicionalno oblikovane obrasce `ivljenja. Individualizacija, diferencijacija i refleksivnost dovode do porasta alijenacije, izolacije, narcizma, apatije, cinizma, isklju~enosti i marginalizovanog polo`aja u dru{tvu, pa ~ak i prihvatanja uloge `rtve (^i~kari}, 2003: 82); taj postmoderni `ivotni stil dodatno slabi ve} uzdrmane temelje sistema vrednosti. Zna~i, dru{tvo stvara odre ene kulturne vrednosti, pored onih globalnih koje usvaja; postoji prostor u kome se specifi~nosti i razli~itosti ispoljavaju pod uticajem slo`enih dru{tvenih odnosa i struktura. Pitanje koje bi vrednosti trebalo zadr`ati i koje bi vrednosti 130
LJILJANA ROGA^ druge kulture trebalo da odnesu prevagu, ne podrazumeva jednostranu odluku, ve} je uslovljeno li~nim shvatanjem pojedinca i dugim procesima usvajanja novih i napu{tanja starih vrednosti, {to predstavlja neizbe`an rezultat interakcije razli~itih kultura. Re~ je, naime, o stvaranju uslova za razvoj interkulturnog dijaloga kroz preispitivanje odre enih kulturnih modela i obrazaca. Kulturni obrasci poimaju se kao istorijski stvoreni sistemi zna~enja u okviru kojih dajemo formu, red, smisao i uverenje na{im `ivotima (Gerc, 1998: 72, Knjiga 1). Zagorka Golubovi} pod kulturnim obrascem razume smisaoni okvir orijentacije i integracije jedne zajednice koji obuhvata, pre svega, vrednosne sisteme pomo}u kojih pojedinci i dru{tvene grupe dolaze do razumevanja sebe i sveta u kome `ive, kao i modele za akciju radi ostvarivanja izabranih ciljeva i promovisanja po`eljnog na~ina `ivota (Golubovi}, 1994: 35). Kona~no, kulturnim obrascem mo`e se nazvati svaka norma, odre eni oblik mi{ljenja, delovanja i pona{anja koji se ponavlja i u okviru kog se javljaju i funkcioni{u stvari, znaci i pona{anja. Kulturni obrazac je pretpostavka postojanja nacionalnog obrasca, pa i politi~kog. Kako ka`e Slobodan Jovanovi}, ~im se ~ovek uzdigne ne{to malo iznad nacionalnog egoizma, njemu postaje jasno da nacija sama sobom ne predstavlja ono {to se u filozofiji naziva vrednost. Vrednost joj mogu dati samo op{ti kulturni ideali kojima bi se ona stavila u slu`bu (Jovanovi}, 2005: 85). Kao primer jednog visokog kulturnog obrasca, Jovanovi} navodi humanisti~ki kulturni obrazac koji se zasniva na principima anti~ke filozofije. Me utim, ~ini se da je veoma te{ko odrediti mesto savremenog srpskog kulturnog obrasca, jer je on, s obzirom na svoje pseudo i hibridne vrednosti, doveo do erozije vrednosnog sistema i svakodnevnog `ivota. Odbacivanjem dogmatsko prosvetiteljskog kulturnog obrasca, koji je na ovom prostoru dominirao do poslednje decenije XX veka, do{lo je do formiranja tzv. tranzicionog obrasca (ili kulturnog modela), sa specifi~nim hibridnim elementima nacionalnog i mondijalisti~kog, kao i mnogobrojnim pseudokarakteristikama. Va`an je fenomen tradicije u odnosu na ideje o nacionalnom i kulturnom identitetu, a jo{ je interesantnija upotreba ovog pojma, kako u akademskim tako i u 131
LJILJANA ROGA^ vanakademskim okvirima. Od najop{tijeg zna~aja preno{enja kulture s generacije na generaciju, odnosno, od ukupnog kulturno-istorijskog i materijalnog predanja, preko elemenata tog predanja, koji imaju realni ili fiktivni istorijski kontinuitet, do razumevanja tradicije kao neprikosnovenog koncepta moralnog postupanja, te do negativnog odre enja ovog pojma, u smislu nazadnih, retrogradnih kulturnih sadr`aja koji upu}uju na stati~nost, nepotrebni balast, ko~nice modernizacije, integracije i sli~no (\eri}, 2003: 207), tradicija predstavlja i vi{e nego kompleksno polje dru{tvene prakse. Dakle, va`nost razgrani~enja pojma tradicije, ~ija je upotreba ~esto pra- }ena uop{tavanjem i nesporazumima, od izuzetnog je zna~aja, naro~ito imaju}i u vidu njeno mesto u poimanju identiteta Srbije. Dakle, ovde razmatramo nacionalnu tradiciju kao deo nacionalnog kulturnog identiteta. Ovaj intergeneracijski autoritet slu`i ljudima kao neophodan oslonac u uobli~avanju sopstvenog `ivota i identiteta, kroz ukupnost nasle enih iskustava, obrazaca mi{ljenja, verovanja, vrednosti i normi. Me utim, tradicija mo`e da se posmatra ne samo kao puka datost ve} i kao otvorenost i mogu}nost. Ta svojevrsna rekonstrukcija pro{losti, u kojoj su od va`nosti odnos i sam proces tuma~enja tradicije, jeste osnova za kriti~ko ~itanje tradicije, a takvo ovladavanje pro{lo{}u jeste iskorak u budu- }nost. Politika odnosa prema pro{losti trebalo bi upravo da uspostavi zdrav odnos s pro{lo{}u, a ne strategiju njenog iskorenjivanja. Odnos prema tradiciji su{tinski korespondira s pojmom civilizovanosti. Su- {tina tradicije, u op{tem smislu, jeste u tome {to je ona autoritet sama po sebi. Upravo se to mo`e smatrati problemati~nim, jer se u novijoj nacionalnoj istoriji Srbije isuvi{e ~esto i ozbiljno manipulisalo tradicijom u cilju racionalizacije stvarnosti i nacionalne ideolo{ke indoktrinacije. A naro~ito se manipulisalo kulturom, ~iji su kontraprodukti vidljivi i danas. Radilo se o pogre{nom shvatanju tradicije kao ne~emu isklju~ivo sopstvenom, {to ne mo`e da pripada drugima na na~in koji je autenti~an. Identitet je, tako e, u vezi s procesom modernizacije, koja se zasniva i na razvoju kulturnih standarda. Tako, kultura spada u jedan od osnovnih kriterijuma modernizacije, i to u kontekstu {irenja svetskih racionalnih normi i obrazaca, na~ina i stila `ivota. Kultura 132
LJILJANA ROGA^ je posreduju}i ~inilac izme u tradicije i progresa, i ukoliko se njeno posredovanje potpunije ostvaruje, utoliko tradicija zadobija vi{e na svojoj delotvornosti, a progres ne ostaje samo ili prete`no na pukom rastu oskudnog smisla ljudskog samorazumevanja sopstvene egzistencije u dru{tvu. Procesi modernizacije su u socijalisti~kim zemljama bili onemogu}eni tradicionalisti~kim obrascima, politi~kom dominacijom i egalitaristi~kim sindromom. Vladaju}i kulturni obrasci nisu bili prilago eni imperativima modernizacije; politi~ka elita je ko~ila procese modernizacije, {to je sve ostavljalo tragove u svesti ljudi. Uspe{nija modernizacija posti`e se u dru{tvima koja su rafinisala tradicionalne kulturne elemente i prilagodila ih imperativima savremenog razvoja (Kokovi}, 2000: 50). U javnosti se odnos prema tradiciji posebno aktualizuje u periodu pokretanja pitanja ponovne integracije srpskog dru{tva u balkanskom regionu i Evropi, a u sklopu procesa modernizacije. [ta zna~i tradicija u sada{njosti, da li samo ono {to je bilo pre ili svojevrstan orijentir i zahtev za budu}nost? Kakav je odnos prema tradiciji nakon 2000. godine? Da li se Srbija otvorila ka procesu povratka svojim istinskim tradicijama, u kontekstu zahteva koji se postavljaju procesima integracije? Da li danas uop{te postoji neko alternativno vi enje tradicije u odnosu na ono koje je bilo postavljeno vladaju}im re`imom 90-ih? Koje su to dominantne, pre svega, kulturne tradicije u Srbiji danas? To su pitanja koja otvaraju mnoge dileme. Me utim, ono oko ~ega svakako ne bi trebalo da bude spora, jeste da bi tradiciju, kao sastavni deo identiteta, trebalo sa~uvati. Mo`e, tako e, da se govori o nedostatku tog fundamentalnog tipa kulturnog nasle a, oli~enog u tradiciji koja je istinski `iva. To je, zapravo, najve}a prepreka integraciji, jer ne postoji, kao {to je ve} re~eno, stabilan sistem vrednosti koji mo`e da se uskla uje i integri{e, a ostaju}i bez tradicije, dru{tvo ostaje bez utvr enih vrednosti. Bez poretka vrednosti, svako dru{tvo dospeva u krizu identiteta. To je proces koji neminovno vodi ka dezintegraciji dru{tva. Ekstremni diskursi, kao {to su nacionalizam i kosmopolitizam, izrazito se polarizuju prema razumevanju pojma identiteta, tj. u odnosu na (ne)uva`avanje postojanja specifi~nih osobina i vrednosti koje bi karakterisale posebne nacije. Na jednoj strani, nacionalni identitet je na lo{em glasu, a 133
LJILJANA ROGA^ na drugoj, on je ujedno i fenomen koji se osvaja i potvr uje (\eri}, 2003: 226). Kosmopoliti se vezuju za univerzalne vrednosti, a nacionalisti ili patrioti isti- ~u valjanost tradicionalnih (nacionalnih) vrednosti. Pitanje adaptacije integracijskim procesima zna~ajno je zato {to ne problematizuje proces kao takav, ve} strategiju izbora modela integracije i postavljanja okvira za realizaciju. Dakle, u kojoj meri }e se izvr{iti redefinisanje elemenata identiteta, zavisi upravo od tog modela. Tako e, uloga tradicije u ovom kontekstu nije sporna, ve} zahteva ponovno promi{ljanje u objektivnom svetlu. Nezavisno od strategije ujedna~avanja prema vrednostima (univerzalnim ili nacionalnim), diskursi i jednih i drugih saglasni su u eksploatisanju vokabulara privr`enosti visokim moralnim na~elima, na~elima pravde i prava. Negovanje tradicija, tj. nacionalnih vrednosti, preduslov je integracija, te bi put, mo`da, trebalo tra`iti negde izme u vidovdanskog mita i evropskih ideologija, odnosno, trebalo bi se, mo- `da, kretati od kriti~ki vrednovane tradicije do zahteva evropske integracije i modernizacije. *** U okru`enju u kome nedostaju uslovi za normalan opstanak i elementi socijalne sigurnosti, te drugi kulturni uslovi koji }e pojedincima obezbediti adekvatan razvoj identiteta, javljaju se specifi~ni fenomeni, kao poku{aji samodefinisanja u odnosu na dru{tvo. Jedan od dominantnih modela jeste neotradicionalizam, koji nudi prividnu sigurnost i ispunjava `elju za korenima i za etnifikacijom sveta. Ovaj problem dodatno se komplikuje tendencijama na svetskom planu koje u razli~itim formama dovode do nestabilnosti i fragmentacije identiteta na li~nom, ali i na kolektivnom planu. Me utim, imaju}i u vidu da je identitet proces koji se konstantno preispituje i modifikuje odre enom dinamikom, koja zahteva kontinuitet u smislu oblikovanja i usagla{avanja, ova problematika vezana za identitet Srbije i njenih gradova mo`e da se sagledava i na na~in koji nije nu`no bezizlazan. Zapravo, va`no je odrediti fundamentalne elemente koji ~ine kontekst za definisanje identiteta, raditi na njihovom oblikovanju tako da se uvek sledi, pre svega, jedna moralna orijentacija koja bi ispunila zadati dru{tveni i, ne{to 134
LJILJANA ROGA^ konkretnije, kulturni milje. Tako e, uzimaju}i u obzir slobodu kao bitno svojstvo identiteta, va`no je vr{iti izbor iz raspolo`ivih elemenata kulture na na~in koji ispunjava demokratske principe i autonomiju, koja omogu}ava pojedincu da sebe konstitui{e u odnosu na {ire izabrane ideje. Kona~no, identitet se odnosi na zna~enja koja su, u manjoj ili ve}oj meri, stvar konvencije i inovacije, {to zna~i da se on u velikoj meri mo`e svesno oblikovati. Ohrabruju}a je ~injenica da se kroz identitet povezuju pro{lost i budu- }nost, dakle, kona~nost i neizvesnost. Upravo se u tom polju neizvesnosti nalazi mogu}nost za kreaciju i za prekomponovanje obrazaca identifikacije individua s dru{tvom, odnosno nacijom. U konstituisanju novih elemenata identiteta, i redefinisanju uloge onih starih, trebalo bi se osvrnuti i na ulogu koju igra autoritet, u kome je oli~ena sva dru{tvena mo} (na`alost, kod nas je do sada, uglavnom, u pitanju bila politi~ka vlast) kao `i`a integracije. Potrebno je omogu}iti mesto pravim autoritetima, prema kojima }e se vr{iti kolektivna (i personalna) identifikacija koja ne}e podrazumevati nametanje odre ene definicije stvarnosti, ve} otvoreni dijalog u kome se traga za mogu}im izborima. Jedan od klju~nih nivoa tog dijaloga jeste kultura, koja je, ina~e, uklju~ena u {iri socijalni sistem. U tom smislu, trebalo bi se prvo pozabaviti kulturnim stereotipima, koji jesu va`ni u procesu identifikacije, ali, kao {to je ve} re~eno, istovremeno su uzrok i brojnih dru{tvenih konflikata i stvaranja iskrivljenih slika koje vode daleko od razumevanja su{tinskih vrednosti kao referentnog okvira za celokupno mi{ljenje i pona{anje pripadnika jednog dru- {tva. Ovo bi trebalo naglasiti tim pre {to je Srbija ekstremni primer, kako u smislu postojanja izra`enih autostereotipa tako i stereotipa, odnosno jaza izme u samopoimanja i poimanja. Bave}i se odnosom pojedinaca unutar prostora javnog `ivota (display behaviour), u kome se pojedinac predstavlja drugima i tako uspostavlja interpersonalnu komunikaciju, Erving Gofman (Goffman) u centar svojih istra`ivanja stavlja upravo odnos izme u identiteta i identifikatora. Identifikatori predstavljaju osnovu za nastanak stereotipa pojednostavljenih i vrednosno obojenih predstava koje dru{tvene grupe uspostavljaju kako o sebi, tako i o drugim grupama. Ranije se smatralo da su stereotipi pogre{na, izvrnu- 135
LJILJANA ROGA^ ta, prevashodno negativna uverenja pripadnika jedne o ~lanovima druge grupe, dok se danas smatra da su oni vrednosno neutralni. Kategorizacija, kao prvi korak upoznavanja sveta, sadr`i pojednostavljivanje koje je, opet, pra}eno uop{tavanjem, {to vodi ka formiranju stereotipa. Kultura i stereotip su uzajamno zavisni, jer kultura odre uje sadr`aj i predmet stereotipa, a stereotip je sastavni deo te kulture. Brane}i posebnost svoje kulture, ljudi brane pravo na posebnost svog stereotipa o svom nacionalnom karakteru. Tako stereotipi odra`avaju, ali istovremeno i omogu}avaju grupni `ivot, ili `ivot jednog naroda. U periodima sukoba me u narodima, do izra`aja naro~ito dolaze stereotipi i autostereotipi; ovi prvi slu`e za napad na druge, a drugi za odbranu ili opravdavanje sebe. Jo{ je va`no re}i da su stereotipi najotporniji na podru~ju nacionalnih razlika, te da ih je tu gotovo nemogu}e iskoreniti. To se upravo mo`e potvrditi na primeru Srbije, gde su stereotipi ~esto upotrebljavani u javnom i politi~kom diskursu, naro~ito u kombinaciji s pogre{no interpretiranom tradicijom i nacionalnim mitovima, ~ime je inspirisana ksenofobija, rezultiraju}i tako izolacijom i nedostatkom autenti~nog saznanja o sebi i drugima. Zapravo, kroz predrasude i stereotipe mogao bi da se sagleda ve}i deo problema vezanog za sliku dana{njeg identiteta i imid`a Srbije, pa i njenih gradova, s obzirom na kontradiktornost elemenata koji je ~ine. S jedne strane postoji idealizovano i hiperboli~ko vi enje Srbije koje kao klju- ~ne elemente ima pozivanje na tradiciju, istoriju i mitove, te legende o uzvi{enosti i nadmo}i Srba kao naroda, dok se, s druge strane, krajnost sagledava u osporavanju svih dostignu}a i pozitivnih atributa Srbije. Ovo problemati~no vi enje, na`alost, prisutno je i u svetskoj javnosti, koja vi{e naginje ovoj drugoj strani, ~ime se celokupna slika ~ini jo{ vi{e nepo- `eljnom. U ovom trenutku, ipak, izgleda da je najopasnije ono vi enje koje je prisutnije u doma}oj javnosti, odnosno me u gra anima, a koje je formulisano kroz stereotip da u Srbiji nikada ne}e biti bolje!. Time se, zapravo, u potpunosti osporava bilo kakva mogu}nost za promenu i napredak, u naj{irem dru{tvenom smislu, i progla{ava jedna krajnje pesimisti~na budu}nost za sve koji `ive u Srbiji. Posredno zna~enje navodi na konstataciju da, s obzirom na to da Srbija nema perspektivu, treba oti}i iz Srbije u neki bolji svet, ~ime se implicitno obezvre uje sve 136
LJILJANA ROGA^ {to u Srbiji postoji. Ako bi se i{lo dalje u interpretaciji ovakvih i sli~nih predstava o Srbiji, do{lo bi se do pora`avaju}ih, te{kih, gotovo optu`uju}ih (ili samooptu`uju}ih) stavova koji su, zapravo, zasnovani na labilnim osnovama. Dakle, ideja o popravljanju imid`a ne mo`e da bude odvojena od sistemski postavljene strategije revitalizacije vrednosti i identiteta uop{te. Kompleksni uticaj i efekti medija na oblikovanje imid`a Srbije predstavljaju veliki izazov, upravo zbog povezanosti s brojnim dru{tvenim faktorima. [ta bi, u tom smislu, trebalo u~initi prakti~no? Pri~a bi trebalo, naime, u potpunosti da bude ispri- ~ana; pro{lost ne bi trebalo da bude ignorisana, a mediji bi upravo trebalo da rasvetljavaju mitove i predrasude na kojima je gra ena preterana i mistifikovana slika Srbije. U razmatranju mogu}nosti redefinisanja identiteta i imid`a Srbije i gradova, va`no je odrediti pravce razvoja, uz pragmati~no sagledavanje problema. Osnovni problem koji bi trebalo re{iti jeste sistem vrednosti i na njemu zasnovane kulturne obrasce. Potrebe za revitalizacijom univerzalnih vrednosti, moralnih merila i drugih dru{tvenih normi, preduslovi su za stvaranje stabilnosti i kvaliteta `ivota u Srbiji i njenim gradovima. Ovde bi, pored morala, trebalo apostrofirati pojmove mo}i, vlasti i vladavine, kao klju~ne aspekte i nivoe redefinisanja elemenata identiteta, te ~injenicu da bi pored ispunjavanja normativnih uslova trebalo raditi i na stvaranju socijalnih i kulturnih preduslova (odnosno menjanja kulturnih matrica) za njihovo ostvarenje. Pod ovim uslovima podrazumeva se i podizanje nivoa op{te kulture gra ana, podizanje nivoa poverenja izme u gra ana i ja~anje korektivne funkcije javnosti. U kontekstu evropskih integracija za identitet i imid` Srbije su, dalje, od velikog zna~aja procesi debalkanizacije, uz kriti~ko sagledavanje i uva`avanje nacionalnih mitova i tradicije, koji su zadugo bili predmet politi~ke instrumentalizacije. To bi ujedno podrazumevalo smanjenje ekstremizma, kako u samopotvr ivanju tako i u samonegaciji, odnosno tra`enje alternativa postoje}im stavovima i izgradnju konstruktivnog i odgovornog odnosa prema pro{losti. Va`no je ista}i da je ovde re~ upravo o o~uvanju identiteta, koji se na paradoksalan na~in razara, a odgovornost le`i dobrim delom unutar dru{tvenih faktora. Kontinuiran i koherentan rad na smanjenju 137
LJILJANA ROGA^ stereotipnih predstava tako e je veliki izazov u ovom procesu. Da bi se do{lo do ispunjenja osnovnih potreba za redefinisanjem identiteta i imid`a Srbije, bitno je raditi na samom dru{tvenom ambijentu u kome }e biti mogu}i dijalog i tolerancija, ne samo u na~elima ve} i u praksi. Razvijanje kulture javnog govora i politi~ke kulture jeste preduslov za to, uz {ire prepoznavanje zna~aja kulture uop{te u dru{tvenim odnosima. S obzirom na to da dijaloga i tolerancije nema bez razli~itosti, odnosno po{tovanja i sebe i drugih, va`no je u Srbiji razvijati ovakve obrasce mi{ljenja, delovanja i pona{anja koji bi uspostavili osnove za razvoj i o~uvanje identiteta. U razmatranju potreba za redefinisanjem elemenata identiteta i imid`a Srbije i gradova, javljaju se nova pitanja i nedoumice, kroz koja se, zapravo, postavlja i pitanje vizije. Pre svega, potrebno je posti}i konsenzus o tome {ta predstavlja na{ identitet u naj{irem smislu, odnosno ispitati kuda bi Srbija trebalo da ide u budu}nosti. Zatim, va`no je utvrditi kako da se postigne optimalna dinamika razvoja i sa~uvati sopstvene autenti~ne vrednosti kojima }emo promeniti sliku o sebi. Imaju}i u vidu aktuelne evrointegracijske procese, relevantni dru{tveni faktori u Srbiji suo~avaju se s neminovno- {}u promi{ljanja ovih tema u okvirima dugoro~ne kolektivne strategije. *** U procesu traganja za identitetom, od su{tinskog je zna~aja strate{ki proces uobli~avanja vrednosno kulturnih i institucionalnih obrazaca. Proizvodnja zna- ~enja ili menad`ment okvira individualne i kolektivne identifikacije (\ordano, 2001: 220) predstavlja na~ine upotrebe kulturnih formi sistema zna~enjskih simbola, kako bi delovanje dr`ave i civilni `ivot njenih stanovnika dobili vrednost i zna~enje (Gerc, 1998: 335, Knjiga 1). Kulturna politika iznalazi, podr`ava i neguje ose}anje pripadnosti individua kroz kolektivni javni subjektivitet i, na taj na~in, ostvaruje osnovne interese identiteta. Smisao kulturne politike, prema savremenoj teoriji i praksi, izme u ostalog, jeste o~uvanje i razvoj kulturnog/ih identiteta. Odnos identiteta i kulturnih relacija, uop{te, bio je u bliskoj pro{losti optere}en politi~kim faktorima, tako da izgleda nemogu}e analizirati jedno bez uplitanja 138
LJILJANA ROGA^ drugog, a trebalo bi dodati i uticaje globalne kulture i posledice koje ona ostavlja. To bi moglo da se defini{e kao kulturno podvajanje ili kulturna separacija. Zato je pitanje identiteta Srbije, pre svega, pitanje kulturne politike u naj{irem smislu re~i. Da bi ~itav proces transformacije identiteta u Srbiji i njenim gradovima zapo~eo i da bi i{ao u `eljenom pravcu, potrebno je imati viziju novog kulturnog sistema. Slede}e pitanje odnosi se na ulogu i spremnost aktera da pokrenu i aktivno u~estvuju u javnim procedurama, u procesu strate{kog planiranja razvoja i dono{enja klju~nih odluka u oblasti kulturne politike, a posebno o prioritetima tog razvoja. Kulturna politika, kao okvir za transformaciju identiteta Srbije, trebalo bi da zauzme aktivan odnos prema kulturnoj ba{tini, {to je tako e uslov za bolju integraciju u pro{irenu Evropu, ali i prema savremenoj kulturnoj produkciji, odnosno ispunjenju potrebe za harmonizacijom postoje}ih resursa, umre`avanjem i regionalnom saradnjom, tj. intersektorskom saradnjom. Kulturni putevi izra`eni kroz odgovornost, inicijativu i partnerstvo, jesu na~ini promocije identiteta i imid`a Srbije. LITERATURA ^i~kari}, Lilijana (2003) Konstrukcija politi~kog identiteta u kontekstu globalizacije i tranzicije dru{tva, Sociolo{ki pregled, vol. XXXVII, no. 1 2, str. 79 99. Dragi}evi}-[e{i}, Milena (1994) Neofolk kultura, Sremski Karlovci Novi Sad: Izdava~ka knji`arnica Zorana Stojanovi}a. \eri}, Gordana (2005) Pr(a)vo lice mno`ine: Kolektivno samopoimanje i predstavljanje: mitovi, karakteri, mentalne mape i stereotipi, Beograd: Institut za filozofiju i dru{tvenu teoriju/ Filip Vi{nji}. \ordano, Kristijan (2001) Ogledi o interkulturnoj komunikaciji, Beograd: Biblioteka XX vek. Gerc, Kliford (1998) Tuma~enje kultura, Beograd: Biblioteka XX vek. Gidens, Entoni (1998) Posledice modernosti, Beograd: Filip Vi{nji}. Golubovi}, Zagorka (1994) Kulture u tranziciji u Isto~noj Evropi i Jugoslaviji: Raskorak izme u kulturnog i nacionalnog obrasca, u: Kulture u tranziciji, Beograd: Plato. 139
LJILJANA ROGA^ Golubovi}, Zagorka T. (1999) Ja i drugi antropololo{ka istra`ivanja individualnog i kolektivnog identiteta, Beograd: Republika. Jovanovi}, Slobodan (2005) Kulturni obrazac, prir. Gojko Bo`ovi}, Beograd: Stubovi kulture. Kastels, Manuel (2002) Mo} identiteta, Zagreb: Golden marketing. Kecmanovi}, Du{an (2002) Da li smo si{li s uma ili doka`i da si Srbin, Sremski Karlovci: Izdava~ka knji`arnica Zorana Stojanovi}a. Kelner, Daglas (2004) Medijska kultura: studije kulture, identitet i politika izme u modernizma i postmodernizma, Beograd: Clio. Kin, D`on (1995) Mediji i demokratija, Beograd: Filip Vi- {nji}. Kokovi}, Dragan (2000) Kultura kao ~inilac tranzicije i modernizacije, Teme, G. XXIV, Br. 1 2, str. 47 64. Kokovi}, Dragan (2002) Procesi integracije, regionalizam i o~uvanje kulturnog identiteta, Sociolo{ki pregled, vol. XXXVI, no.1 2, str. 163 171. Majstorovi}, Stevan (1979) U traganju za identitetom, Beograd: Slovo ljubve/prosveta. Smirs, Jost (2004) Umetnost pod pritiskom: promocija kulturne raznolikosti u doba globalizacije, Novi Sad: Svetovi. Smith, Anthony D. (1990) Towards a Global Culture?, Theory, Culture & Society 7, pp. 171 191. Stojkovi}, Branimir (1993) Evropski kulturni identitet, Ni{/ Beograd: Prosveta/Zavod za prou~avanje kulturnog razvitka. Vuksanovi}, Divna (2007) Filozofija medija: ontologija, estetika, kritika, Beograd: FDU, Institut za pozori{te, film radio i televiziju/^igoja {tampa. 140
JANA STEFANOVA UDK 7.038.531:711.4 316.74:7 Apstrakt: Umetnici su oduvek bili fascinirani u poku{ajima testiranja potencijala javnog prostora da omogu}i kreativnu afirmaciju. Danas se sve ~e{}e umetni~ke interakcije de{avaju na razli~itim lokacijama napolju, a umetnici se uklju~uju u monotoni tok na{eg javnog prostora. Me utim, da li materijalna otvorenost tih mesta garantuje javnu prirodu ovih radova? Pojam javnog prostora podlegao je velikim promenama. Diskurs koji se time bavi danas je sveprisutan. S obzirom na to, kako se umetni~ke intervencije u javnom prostoru mogu shvatiti? I, {to je jo{ interesantnije, treba se usuditi da se postavi pitanje da li su efemerne, ~esto nenajavljene i nepozvane umetni~ke intervencije napolju, u stanju da proizvedu smisao javnog prostora. Ako javni prostor ozna~ava izvesnu ideju dinami~nog prostora, gde su razlike priznate i gde im je omogu}eno da uzajamno deluju, onda kratke, naizgled besmislene kreativne intervencije intenzivno doprinose tome. Klju~ne re~i: identitet, grad, umetnost, performans, javni prostor Key words: identity, city, art, performance, public space Some artistic interventions in public space aim to bring poetics to our common space which slowly tends to become more and more monotonous. Other works are seeking provocation, either by being confrontational or more subtle. Through provocation artists are trying to raise awareness on crucial issues or to react, to protest against oppression on their view factors in their social environment. Issues of community or the living together are also representing a starting point in many actions performed in the public space. For some, it is simply the search for a dialogue with the Other, the creation of a space for dialogue, in the terms of the In- 141
JANA STEFANOVA ternational Situationnists who were perceiving the public space as an ideal space for meeting and exchange. When is Space Public? At the present time, in a world guided by international economy, the role of the piazza, as main place for gathering, has been taken over by the shopping mall phenomenon. Kathleen Irwin points out that the construction of shopping centres has announced the death of the main street, has increased criminality and poverty in downtown areas, and largely changed the way in which we make use of the cities and think about public space. 1 The term public suggests meanings such as collective, common, communal, open The reality is that private and corporate forces (car traffic, outdoor advertisement) occupy a large part of the public space nowadays. Actually, the increasing invasion of advertisement in public space shows that it belongs, before anything, to the capital. The discourse on public space is ever-present nowadays- in the our era of hypercapitalism. The art historian Rosalyne Deutsche analyses some of the ways in which this term public space is currently deployed and to what effect. According to Deutsche the term public space represents an element of a rhetoric of democracy that is in fact often used to justify less than democratic policies: the creation of exclusionary urban spaces, state coercion and censorship, surveillance, economic privatization, the repression of differences and attacks on the rights of the most expendable members of society, on the rights of strangers and on the very idea of rights on what Hannah Arendt called the right to have rights. 2 Public space is generally assumed to be an existent, pre-given factor of our society. Critics of this presumption are expressed in the works of many intellectuals and artists. It would be appropriate here to present the view of Oliver Marchart, who assumes that public is nothing 1 Kathleen Irwin, Posledni trg/plaza: Uli~ni performans nasuprot gluvarenju u šoping centru, in Dragi}evi}-[esi}, Milena & Irena [entevska (edited by), Urbani spektakl, Clio, Belgrade, 2000, p. 50. 2 Rosalyne Deutsche, Evictions: Art and Spatial Politics, Cambridge Mass., MIT Press, 1996, p. 374. 142
JANA STEFANOVA that would be given beforehand anywhere. 3 The image of the public as space (including here media in equal terms as physical space) which already exists and is only waiting to be conquered, is nothing but naïve fiction, he claims. Marchart s consideration is based on his belief that for a notion of public space to reach beyond a mere descriptive sense, it should leave behind the current simulacrum of the public (the fictional as he calls it). To reinforce the later idea of simulacrum, he takes as example the assumed public character of radio stations, which are in fact, not only restricted but are mostly inaccessible to citizens, in terms of programme creation and choice of contents. His reflection follows with examples touching the urban public space, denouncing its increasing mutation into pseudo-public, shopping-mall-like, fragmented realm, in which political articulation is from the very start thwarted or even forbidden, and suppressed by private security services 4 Marchart proposes a genealogical approach for the understanding of the public sphere. He denies limiting the notion of public space to its literal physical perception, and even to its understanding as an institutional sphere (such as media or traffic). Instead, he puts forward the idea of the public, only possible in moments of antagonism, of a public which connects through conflict. 5 This argument is often more appealing, as it adheres to the idea of event, or better, that of action.in the author s terms, the public only appears through the argumentation of the conflict, in which various positions clash against each other and come into contact precisely by doing so. [ ] the public is not the product of this clash; the public is the clash itself. 6 An antagonistic situation is an unpredictable one. Then, according to this vision, public cannot be easily prearranged or constructed. In fact, one cannot construct intentionally such a situation. Considering this position, how is one to imagine public art? 3 Oliver Marchart, Politics and Artistic Practice: On the Aesthetics of the Public Sphere, in Frakcija: performing arts magazine, n 33/34 Save as city.doc, Centre for Drama Art & Academy of Drama Art, Zagreb, 2005, pp. 14 19. 4 Ibid. 5 Ibid. 6 Ibid. 143
JANA STEFANOVA Art in the Public Despite the enthusiastic vision of the public realm as the space par excellence for artistic creation, as I mentioned at the beginning, one should acknowledge that art and public could be, in a way, perceived as incompatible terms. The distinctive relative autonomy of art diverges from the distinctly non-autonomous demands of the public. 7 This is not to say that art should be perceived as a negative invader of public space. The idea is that, as a barer of the subjective (the artist s vision) facing the objective (public space as a common good), art in public realm demands careful comprehension of the environment it is aiming to immerge in. Public space is not pre-given space for art. More importantly, public space should not be easily considered as an extension of the gallery, theatre or the museum. What about the artistic interventions in public space? If today we are used to seeing works of art being part of our urban environment, the immaterial, live act of the performer is still a relatively unusual phenomenon for most citizens. 8 Let us keep in mind that in its beginning, performance reveals an anti-art attitude by rejecting the cult of the object and the idea of art as consumption product. Performance on non-theatrical sites (from the end of 1960 s) has the potential to deviate habits and practices, to perturb the usual perception (and use) of the public space. Artists stayed away from museums on principle 9, as claims RoseLee Goldberg. It is true that nowadays, many cities support festival activities (or exhibitions) based on commissioning of art works, promoting the city identity. These art works could also include scheduled performances in many (relevant or unique) city locations. These projects serve then the ambition of product differentiation, or as explains Know, [they supply] distinction of place and uniqueness of locational identity, highly seduc- 7 This chapter was partially inspired by the reading of Mark Hutchinson s Four Stages of Public Art, accessed from: www. hints.hu/backinfo/forstagesofpublicart.pdf 8 Citizens of a big metropolis are more likely to witness performances and interventions by artists in public space. 9 RoseLee Goldberg, One Hundred Years in Adrian Heathfield (edited by) Live: Art and Performance, Routledge, New York, 2004, p. 178. 144
JANA STEFANOVA tive qualities in the promotion of towns and cities within the competitive restructuring of the global economic hierarchy. 10 City authorities may decide to carry out projects, with the aim to strengthen community links by organising free festivals for the entertainment of the citizens, or by commissioning programs of impromptu urban interventions. In France, increased institutional support and recent development of street arts (arts de la rue), meaning here practices ranging from street theatre to new types of circuses, resulted in a raising of street festivals. This phenomenon is not without critique. For instance, Mark Etc, from the Parisian art collective Ici-Meme, points out that there is a lack of risk taking in street art production nowadays, in France. Programmers and producers, as he explains, often have a tendency to support more consensual works and to limit the field of representation: many visual artists, performers and dancers, who through their peculiar practice intervene in public space, are not represented during festivals. 11 In fact, such festivals make possible public venues for artistic interventions but precisely by doing so play the same role as that of the art museums. To mention another example, Milena Dragi}evi} [e{i} maintains that artistic festivals can participate in the attempt of rebuilding citizens identity in relation to their town (Belgrade, in this case). This also concerns the idea of community, or the common living (in a given city) but- in this case- deals with notions such as memory politics in particular. Then, the festival activity (she gives as example the BELEF festival) is perceived as the perfect opportunity for bringing together the spectrum of all interrupted identities of the city of Belgrade. [e{i} claims: Summer cultural programs [ ] are bringing completely new experiences, artistic adventures and re-discoveries of forgotten or hidden angles and meanings of the city. [ ] like the spread of visual literacy among the Belgrade population unaccustomed to look away from their usual walking or driving routes toward the neighbouring ruins or the ramparts of Kalemegdan [ ]. 12 10 Minow Kwon, op. cit, p. 54. 11 Mark Etc, Interventions Invisibles: De l autre côté du miroir, in Cassandre n 68, Un espace de moins en moins public, Paris, 2007, pp. 42 45. 12 Milena Dragi}evi}-Šeši}, in the foreword of the BELEF catalogue, 2005. 145
JANA STEFANOVA Memory politics can refer also to politics of remembrance and forgetting, as develops [e{i}. 13 Public space is then often used to display performances dealing with issues surrounding collective memory, with the ultimate goal to incite dialogue within the urban, transient community of passers-by. Naturally, different historical and cultural contexts of cities form different discourses and priorities. Let us also not forget that the aforementioned examples relate to performances, shown in a strict institutional framework. Nevertheless, there is a plenitude of artistic interventions in public space which are the outcome purely of artists initiatives. Actions/ interventions in public space are often unannounced, unpredictable and ephemeral. How do they relate to their surroundings? How do they affect the community they are (eventually) addressing? What are their tactics or impact (if any)? These interventions appear as little disruptions in the everyday, their aim is to intervene in the open arena of the public space. The term intervention is in itself negative. Intervention is contesting integration. And it presumes some sort of violence. Indeed, most of the examples studied here could be labelled as challenging or aggressive. But they are so because they demonstrate, as the artists themselves have claimed, an opposition to oppressive powers and discourses, implemented in the society. Of course, artists go to the street in search for direct contact with the Other, member of the same society. As points out Jan Cohen-Cruz in his writings on radical street performance: The impulse to perform in the street reflects more the desire for popular access than its sure manifestation. 14 Cohen-Cruz perceived the strength of public artistic actions in their potential to question or re-envision ingrained social arrangement of power. 15 This idea of contest of energies and powers brings us close to the Marchart s idea of public as antagonism. To develop even more on this vision, Marchart s definition of public art follows the aforesaid concept. He argues that public art does not 13 The following argument is based on informal sources given to the author. 14 Jan Cohen-Cruz, Radical Street Performance: an International Anthology, Routledge, London and New York, 1998, p. 3. 15 Ibid. 146
JANA STEFANOVA obtain its publicness that easily, because it merely abandons the semi-private space of a gallery for the urbanistically determinable public space. Marchart perceives art as being public only on the condition if it takes place in the public, that is, in the medium of antagonism. 16 Therefore, in Marchart s terms, it is impossible to estimate in advance which actual artistic practices will generate a public sphere. Public space is in any case not a neutral space. It is a space of contest, a space where different powers and energies are put in concurrence. 17 Outdoors artistic expressions often merge with political activism. When artists choose to perform in public space, they are disclosing both their artistic vision and their political view. Performance as Resistance: The Surveillance Camera Players Surveillance cameras are nowadays ubiquitous elements of the urban landscapes in many countries. They have been introduced by governments with the concern to ensure the safety of the citizens in the urban areas. Nevertheless, this implementation has been often critizised by citizens and activists for being far too excessive, abusive, or even ineffective. Among anti- -surveillance cameras activists there is also a belief that the cameras are not passive, and that such surveillance is in fact masking high control mechanisms. The Surveillance Camera Players are a group of activists striving against the violation of the constitutionally protected right to privacy, to use their own terms. 18 They use performative tactics for their public actions. The SCP stage unexpected and uninvited theatre plays in front of the surveillance cameras installed in 16 Oliver Marchart, op. cit, p. 19. 17 Paul Ardenne, Un art contextuel : création artistique en milieu urbain, en situation, d intervention, de participation, Flammarion, Paris, 2002, p. 85. 18 It is amusing to mention that online, the Surveillance Camera Players are often mistaken for surveillance camera merchants. They have received many emails from people, willing to install such cameras. SCP members explain on their website that this communication is in fact interesting in the sense it shows, as one may say, how the enemy thinks, or allows to give insight of the motivations and attitudes of people, defending the increasing instalment of surveillance cameras. 147
JANA STEFANOVA New York City. Their performances need the public space in order to reach the wider audience, and thus to have a chance to manifest their struggle. But most interestingly, the subversive use of the cameras, installed in public, is the central idea behind their guerrilla actions. In the SCP public appearance, the element of surprise is essential. Neither the location nor the exact time of any of the SCP s performances is ever given in advance. Every performance is carried out in a different place, at a different time. 19 Passers-by constitute the curious eventual audience of their actions on spot (in front of the cameras), performances which permit the momentary action, as for most of the SCP plays are around two minutes long. 20 Due to its briefness, the action must be made to be effective. They must be able to interrupt the monotony of the routine and to attract people s attention. The other type of audience represents the surveillance agents, a truly captive audience indeed as they have no possibility to choose whether to stay and watch, or just to pass by. The activists/performers interfere in their obligatory task- to survey. In such situations, the feedback from the audience cannot be observed, for the only response the SCP get directly from this type of audience is the operation of their authority: sooner or later, the police or the security guards intervene. The SCP s subversive use of the cameras somehow brings to mind the Situationist International s concept of détournement. 21 Even though that the latter is rather referred to as a practice of altering the initial 19 The first work performed by the SCP was in fact Jarry s Ubu Roiand took place somewhere in Manhattan on 10 Dec 1996, exactly 100 years after the play s first public performance. As Jarry introduced placards to announce the time and location of the dramatic action, and to take the place of scenery and on-stage crowds, the SCP are using placards for the very same motives, including also for the dialogue display, as the cameras mostly do not pick up sound. 20 However, the SCP members can eventually repeat a performance as long as they are not stopped, so the whole event could last 30 min. to 60 min. 21 Détournement, the reuse of pre-existing artistic elements in a new ensemble, has been a constantly present tendency of the contemporary avant-garde, both before and since the formation of the SI. The two fundamental laws of détournement are: the loss of importance of each detourned autonomous element- which may go so far as to completely lose its original sense- and at the same time the organisation of another meaningful ensemble that confers on each element its new scope and effect. Definition drawn from http://www.bopsecrets.org/si/ 3.detourn.htm 148
JANA STEFANOVA meaning of pre-existing aesthetic elements, the idea of misuse (through performance) of surveillance apparatuses (set up by the society of the spectacle) reveals peculiarly close kinship to the SI attitude. Détournement is a game made possible by the capacity of devaluation, wrote the Situationist Jorn in his study Detourned Painting (May 1959). I perceive that the theatre interventions of the Surveillance Camera Players are based on this very attempt to devaluate an oppressive mechanism. These performance actions represent in fact a radical use of the public space. Or rather a genuine misuse of it. They combine an experimental practice with guerrilla attitude, in order to serve an activist impulse. Are they completely helpless against the influences they are opposing? Are they simply a part of a utopian vision? They might be. Or might not- as they succeed to inspire debate and gain followers. 22 To act in response to powers that one considers oppressive is a right, and it is before anything, a strong human need. A strong human need is also expressed when people take the streets to protest against inhuman conditions and/or violence, to claim their right to live in peace, their right to give their voice in the decision of how to live. The following chapter will focus on outdoor artistic interventions, provoked as a reaction to a war-situation in Serbia. Under the rule of Milo{evi}, Serbia found itself in its most difficult political context in recent history. Still, this crisis time incited very vibrant artistic activity, as creators wanted to raise their counter voices, in an attempt to make some sense. I will continue with the example of Dah Teatar, one of the new voices in theatre, who were active during this time of oppression. Dubrovka Kne`evi} depicted Serbian society as one in which, even from the late 1970s, political street theatre was the first and only opposition movement in the one-party system of ex-yugoslavia. 23 22 The Surveillance Camera Players (New York) have their enthusiasts and find many followers. The San Francisco and the Tempe (Arizona) SCP are the most known one but similar actions have been introduced by artists/activists in other countries, such as Italy, Sweden, Austria, Latvia and Turkey. 23 Dubrovka Kne`evi} as cited by Jan Cohen-Kruz in his introduction to Kne`evi} s Marked with Red Ink in Jan Cohen-Kruz, op. cit, p. 52. 149
JANA STEFANOVA Performers and Society in Fragile Times Dah Teatar The students protests in Belgrade, during the summer of 1992 and the winter of 1996/97, were the most powerful and long-lasting manifestations of this sort in the Balkans. But even if the number of protesters became critical and the public performances numerous, still they did not represent a real treat to the regime. They did not change the current politics or society. 24 However, in my view, a very important phenomenon had occurred during those long days of struggle. Numerous Temporary Autonomous Zones, to use Bey s term, developed through the protesters actions. Dubrovka Kne`evi} affirms that the role of the small experimental theatre group- Dah- was significant in embodying resistance, coming from the cultural and artistic field. She maintains that while opposition on the streets, in forms of theatricised rallies and demonstrations, was taking over the role of the theatre, Belgrade s institutional theatres- safe behind their shields during almost three years of war- were not able to get out of a vicious circle of lethargy. 25 This role of resistance was undertaken by alternative theatre companies. Dah s first performance,, was based on some of the most daring anti-war poetry and songs by Bertold Brecht. This anti-war performance, using techniques drawn from several avant-garde models, took place outdoors, in the summer of 1992, in the centre of Belgrade, at a time when it was forbidden to even mention the war. 26 The pressing situation pushed the 24 Alexandra Jovicevic in an email correspondence with the author. It is worth mentioning that, as explains Jovicevic, the situation for the protesters/performers was not black and white. According to her, Milosevic s regime tolerated and/or ignored public performances and students protests in an awkward way. People were never censored nor persecuted, only sometimes beaten on the street. It was only after the NATO bombings, that the regime became more repressive and dangerous. 25 Dubrovka Kne`evi}, Marked with Red Ink in Jan Cohen-Kruz, op. cit, p. 59. 26 In 1992, Serbia is not officially proclaimed being in a war but people knew they were, as their friends and relatives were going to the army 150
JANA STEFANOVA troupe to partly abandon the play they were working on at that time and to engage in the creation of this performance instead, as an act of resistance. Driven by the need to react the four performers, in guise of black angels with golden wings, proclaimed their anti-war statements through Brecht. Taking to the streets was a logical answer back then. This certainly can be understood as a brave and poetic answer, among others at that time. As to say something against Serbian war policy, to say in off a stage, whatever that stage might be- was at that time almost a crime, a form of disobedience typical of small civil or peace groups. 27 This form of defiance is bearing witness of, is interrogating the reality. Artists main aspiration, while engaging in such actions, is to initiate, to provoke a dialogue with the audience, as a common reality is at stake and is in urgent need to be questioned. The following example is that of an art action and graphic design group, also based in Belgrade, whose artistic approach is aiming for the instigation of a critical communication, in the sense of inciting some sort of self-criticism among both themselves and the members of the audience they reach. [kart [kart s works are cross-disciplinary. They are all self- -financed, samizdat books and objects. [kart make interventions in the social realm through their public actions, in which they distribute their products and strive to establish communication with the audience of co- -citizens/ passers-by. [kart members privilege collaborations with people, coming from different backgrounds, dealing with both social and artistic subjects. [kart members make the choice to avoid the classical system of presenting art, through the gallery system, based not on the conviction not to participate in any kind of artistic system, but simply because they feel it does not fit their way of expression, as explains \or e Balmazovi}. This decision to create a parallel circuit of production and distribution derives from the more strongly perceived need and interest to make com- 27 Kne`evi}, op. cit. 151
JANA STEFANOVA munication with people who are not involved in art. 28 I would like to evoke here a few examples of [kart s projects which I find particularly interesting in relation to artistic interventions and public space. The Sadness project (1992-93) starts as a reaction to the social and political situation at that time, in former Yugoslavia. Again, the poetry is the instrument through which is expressed the disappointment, the sorrow, and the protest. The project emerges with the publishing, the making of editions of poetry, whereby every poem has to be sadness. 29 These poems, printed on cardboards, were being distributed to people, in front of the (very empty): train stations, shopping malls, marketplaces, and other places, depending on the nature of the sadness. These actions were intended to function as slight provocation, as explains Balmazovi}. They were tools, necessary to make communication with the passers-by, and hopefully, to provoke thought. Survival Coupons (1997-2000), embodies the next project of street actions. It represents the distribution of coupons at country fairs, in queues for oil and bread, on makeshift street stalls, at other people s exhibitions, at political rallies The artistic actions were developed with reference to the additional survival coupons, introduced and used during the socialist times. With the Coupons actions, [kart found again a poetic way to bring about a critic of the oppressing reality. All of these [kart projects seem to fit within a concept of gift economy. The distribution of the art objects, which circulate among a heterogeneous mass of receivers/ spectators, is creating furtive situations. Patrice Loubier explains that this type of practices characterised by gratuity, indicates a certain zeitgeist: abandoning of the work, almost without hope of response, and are participating in the dynamics of gift. 30 28 Ibid. 29 During nine months, twenty-three issues of Sadness were printed: Sadness of the potential traveller, Sadness of the potential costumer, Sadness of the potential winner, Sadness of the potential vegetables, Sadness of the potential return, Sadness of the potential friendship, to just mention a few of them. 30 Patrice Loubier, Enigmes, Ofrandes, Virus: formes furtive dans quelques pratiques actuelles, in contemporary art magazine/ revue d art contemporain Parachute n 101, The idea of community, Montreal, February 2001, pp. 99 105. 152
JANA STEFANOVA Thus, the distributed objects in public space strive to trigger various degrees of encounter. The next project, Horke{kart (2000-2006) was built around the idea of community, in the sense of common being. The project represents in fact (the only) self-managed choir and orchestra in Belgrade, which was formed for the presentation of the project Your Shit, Your Responsibility in October 2000. The main principal is the open access to everyone- regardless to talent. Horke{kart has so far performed (songs and music) in the most diverse places: streets, parks, botanical gardens, refugee camps, and orphanages. The settings for theses performances are a crucial aspect to this project. The members operate their choice for some of the places, animated by the impulse to make visible certain realities, or as one of the members puts it the dark side of the reality in Serbia. 31 With the example of the performance in refugee camps, the artists concern is clearly to raise awareness about the pitiful reality of those places. With the Horke{kart, it should be noted that the motivation behind this project was rather based on the desire to share ideas, for collective work or for common activity. It is animated by the idea of trying to work within a collective, making some art products, among other things. The development of the idea of a collective product goes hand in hand with the fight against that selfishness through the work and pleasure, with the provocation of feeling of solidarity, and a feeling of being part of a community. The central aspect of the Horke{kart s performances is the repertoire. At the very beginning, the choice stopped on songs from the 1950s and the 1960s, the period of the country s re-building and re-constructing. This, for the very simple reason- these songs are full with enthusiasm. Enthusiasm is felt by [kart members as missing these days. And as something we desperately need. Another reason for this choice is the artists wish to highlight some good points from the history of Serbia, moments that they perceive as valuable and not meriting to be erased. 32 Another part of the repertoire consists of the poems from different critical voices, including poets and musicians from 31 Ibid. 32 Balmazovi}, ibid. 153
JANA STEFANOVA former Yugoslavia and Europe. 33 Horke{kart has toured in former Yugoslavia s countries and in few other European ones (Germany, Slovakia). During the Croatian tour, in 2001, Horke{kart was the first group of (fifteen) people who officially crossed the border since 1991, when the war has initiated. [kart s actions could rely on the idea of sharing space, of experiencing the public space as a space of relationship, of the experience of the other. And as Paul Ardenne proclaims, [ ] the notion of shared space seems to be the only one allowing a correct definition of what public space is and where to find it. 34 Here, the community is perceived as an openness to the other, and not as an adherence and assimilation to some common world. This brings to mind the idea of community as developed by the French philosopher Jean-Luc Nancy. Nancy rejects the idea of common being as an attempt to define the notion of community, and offers the ordinary being-in-common or being-with as an alternative definition, against the widespread notion of the community as a coherent and unified social formation. 35 Conclusion It would be interesting to introduce here a quotation by Adrian Heathfield, highlighting the militant potential of performative actions. As he claims: Frequently deploying a contemplative and wasteful expenditure of time, performance continues its long wrangle with the forces of capital. A recurrent tactic is to slow things down [ ] meaning production not only as a process, but at a significantly slower speed. [ ] Such slow moves provide an opportunity to de-habitualise and de-naturalise perceptions of time [ ] Performance can thus reintroduce less hasty understandings and modes of being. 36 33 Just to name a few: Du{an Radovi}, Vasko Popa, Mak Dizdar, Duško Trifunovi}, Arsen Dedi}, Jarboli, Chinch, Georges Brassens, Georg Harweg. 34 Paul Ardenne interviewed by Franck Senaud, June 2004, text available on: http://www.prefigurations.com/17artsurbains/htm/ arturbain_1ardenne.htm 35 Cf. Jean-Luc Nancy, La communauté désœuvrée, Editions Christian Bourgeois, Paris, 1983. 36 Heathfield, op. cit, p. 7. 154
JANA STEFANOVA From the 1970s to the present time, artists using performative actions as their means of expression, have strived, through their work set in unconventional places and/or public spaces, to bring about answers to questions touching the complex societies they live in. Prejudices, stereotypes, created by dominant discourses, and political oppressions have become crucial sources for artivist actions. 37 Performers, creating in the public realm are all very different, but they are all brave in their endeavours. By putting a frame on artistic gesture, they approach pressing questions surrounding us, concerning our manner of living together, with others, in the city. In an ideal vision, notion of public space should be that of a shared space, of an agora, allowing to experience the city as a place of exchange, meeting, and humanity. Nevertheless, like community, truly public space may be ever longed for but non-existent materially. 38 Only, the creation of Temporary Autonomous Zones allows for moments of common, ephemeral experiences. Public space is not a passive or neutral space. In public space, the art work has no architectural distancing as provided by the theatre or the gallery. Also, by avoiding the symbolic and real barriers of the black box and/or the white box the artists performing outdoors meet in a more direct way their (potential) audience. Contemporary public space is a space where sociality is conditioned by a prevailing individualism and any type of action is strictly regulated and surveyed. As we saw in the example of the Surveillance Camera Players, activists develop performative actions as tactics to react against an oppressive apparatus. In a society where ignorance is strength, raising awareness about the issues of surveillance cameras abusive expansion proves efficient when dominant discourse is re-questioned and also reveals its relevance, for the SCP movement has progressively gained many followers. In the permanent contest of the public space, Ardenne perceives the importance of the ephemeral character of the outdoors artistic interventions. These events articulate a consciousness of their own 37 I am borrowing this term from the editorial team of the Slovenian Performing Arts Journal Maska, n. 101. 38 Jan Cohen-Cruz, op. cit. 155
JANA STEFANOVA contingency. They touch the heterogeneous audience, composed by passers-by, invited people and people attracted to the event by word-of-mouth. An audience, consisting of a transient community, a community of strangers, of separate individuals, sharing the common space of the common experience, of the transient being-in-common. Then, artists have the potential to incite temporary communities, to provoke encounters which may result in interesting articulations of the idea of community. Common memory is often connecting the citizens of one same city, or country. Especially when it is linked to distressing experiences. Then, as it was shown through the examples of the Serbian artists, creative individuals are acting in a hope to rebuild values and re-create sense. Even if those strategies of small steps bring about only small changes, it is essential to acknowledge the importance of such small changes, in times when Utopias no longer exist. Performance artists do not give answers, they rather raise questions. Going into the public translates the universal desire for exchange, for communication with the Other. Most of the works appearing only for a brief moment in the public realm are not advertised. Are they official? Often not. They are accidentally encountered and this is in equal parts their strength and weakness. Sometimes, such appearances seem pointless. However, the pointlessness of a temporary intervention that does not create anything concrete and may not cause any permanent social change also challenges the ideology of reason. SOURCES: Ardenne, Paul, Un Art Contextuel: Création artistique en milieu urbain, en situation, d intervention, de participation, Flammarion, Paris, 2002. Cohen-Cruz, Jan, Radical Street Performance: an International Anthology, Routledge, London and New York, 1998. Deutsche, Rosalyne, Evictions: Art and Spatial Politics, Cambridge Mass., and London, MIT Press, 1996. Heathfield, Adrian (edited by), Live: Art and Performance, Routledge, New York, 2004. 156
JANA STEFANOVA Kwon, Miwon, One place after another: Site-specific Art and Locational Identity, The MIT Press, Massachusetts, 2004. Nancy, Jean-Luc, La communauté désœuvrée, Editions Christian Bourgeois, Paris, 1983. [e{i}, Milena Dragi~evi} & Irena [entevska (ed.), Urbani Spektakl, Clio, Belgrade, 2000. Articles: Etc, Mark, Interventions Invisibles: De l autre côté du miroir, in Cassandre n 68, Un espace de moins en moins public, Paris, 2007, pp. 42 45. Loubier, Patrice, Enigmes, Ofrandes, Virus: formes furtive dans quelques pratiques actuelles, in contemporary art magazine/ revue d art contemporain Parachute n 101, The idea of community, Montreal, February 2001, pp. 99 105. Marchart, Oliver, Politics and Artistic Practice: On the Aesthetics of the Public Sphere, in Frakcija: performing arts magazine, n 33/34 Save as city.doc, Centre for Drama Art & Academy of Drama Art, Zagreb, 2005, pp. 14 9. Quoted web sources: Bey, Hakim. The Temporary Autonomous Zone, 1990. Accessed from: http://www.hermetic.com/bey/taz3.html#labeltaz Hutchinson, Mark, Four Stages of Public Art, accessed from: www.hints.hu/backinfo/forstagesofpublicart.pdf http://www.bopsecrets.org/si/3.detourn.htm www.notbored.org/the-scp.html Other: BELEF catalogue, 2005. 157
GORANA PETROVI] UDK 316.72:7.038.53.091.4(497.11) 7.038.53.091.4(497.11) Apstrakt: U radu je predstavljena analiza odnosa izme u, s jedne strane, imid`a, tj. kulturnog identiteta Beograda koji mo- `emo da zamislimo kao skup raznorodnih elemenata u interakciji i, s druge strane, BeogrAD festivala koji predstavlja jedan elemenat takvog zami{ljenog skupa. Specifi~nost i kulturni identitet Beograda predstavljeni su kroz tri navedene teme: Kulturni program disanje Beograda, Grad trenutka i jezik, Pismo i pravopis kao elementi kulturnog identiteta Beograda. Imaju}i u vidu ove specifi~nosti, kao i osobenosti BeogrAD festivala, zaklju~ili smo da je Festival ostvario uticaj na imid` Beograda na slede}i na~in: obogatio je beogradski kulturni program; predstavio je i popularisao temu festivala u stru~noj i {iroj javnosti; podstakao je razvoj me unarodne i lokalne saradnje (afirmisao je srpsku kreativnu scenu i omogu}io njeno predstavljanje svetu, predstavio je svetsku kreativnu scenu Beogradu, podstakao je interakciju predava~a i u~esnika Festivala); doprineo je marketingu Beograda i ohrabrio privatnu inicijativu u stvaranju kulturnog programa. Klju~ne re~i: grad, identitet, kultura, festival, Beograd Key words: city, identity, culture, festival, Belgrade Uvod Hipoteti~ki gledano, retko }emo ~uti da je imid` jednog grada zasnovan na ~injenici da u njemu postoji razvijena odli~na ponuda gra evinskog materijala. Imid` grada gotovo neizbe`no se povezuje s kulturom, odnosno s gradskim kulturnim identitetom. Sintagma kulturni identitet grada, kao i pojmovi kultura, identitet i grad, veoma su ~esto kori{}eni u razli~itim zna~enjima, na raznim nivoima op{tosti i u razli~itom 158
GORANA PETROVI] kontekstu, kako u nauci tako i u svakodnevnom govoru 1. Da bismo odredili zna~enje ove sintagme, prvo }emo da odredimo zna~enje pojmova koji je ~ine. Postoji veoma mnogo definicija kulture. Kultura je jedna od dve-tri najkomplikovanije re~i engleskog jezika, ocenio je u svom poznatom pojmovniku klju~nih re~i iz oblasti kulture i dru{tva britanski istori~ar knji- `evnosti i kulturolog Rejmond Vilijams (Raymond Williams) 2. Organizacija UNESCO-a 3 defini{e ovaj pojam na slede}i na~in: kulturu ~ine vrednosti, verovanja, jezici, nauke i umetnosti, tradicije, institucije i na~in `ivota kojima se jedna li~nost ili grupa izra`avaju, ostvaruju i razvijaju i dodaje da kulturu predstavlja celina saznanja i vrednosti koje nisu predmet nikakvog specifi~nog obrazovanja, ali koje je ipak usvojio svaki pripadnik neke zajednice. Upotreba pojma identitet tako e je veoma rasprostranjena. Koristi se u razli~itim naukama i nau~nim disciplinama: sociologiji, filozofiji, istoriji, matematici, odnosno kulturologiji, politikologiji i drugim oblastima nau~nog rada. ^esto se pripaja drugim pojmovima koji preciznije odre uju oblast u okviru koje se pitanje identiteta razmatra, te se tako govori o kulturnom, nacionalnom, evropskom identitetu... Prema mi{ljenju Nade [vob-\oki} 4, savremene kulturolo{kinje, osnovno zna~enje identiteta jeste bivstvovanje odre ene osobe ili stvari kao osobene, pri ~emu proces u kojem subjekt postaje poseban obuhvata prakti~no sve, od biolo{kog nasle a do posebnijih i prefinjenijih iskustvenih aspekata stvaranja i li~nog ostvarenja. Drugo odre enje ovog pojma, me u mnogim, daje Ranko Bugarski: pod identitetom se podrazumeva skup i kontinuitet su{tinskih svojstava kojima se neka ljudska grupa ili jedinka defini{u naspram drugih obezbe uju}i tako svoju samoistovetnost. To je, dakle, ose}aj pripadnosti kolektivu (mi) odnosno 1 Više o odre enju pojma identitet, kultura, kulturni identitet, grad, videti u: Gorana Petrovi}, Funkcija festivala u kreiranju kulturnog identiteta grada, uticaj Beograd festivala na oblikovanje imid`a Beograda, studija slu~aja, magistarski rad, Univerzitet umetnosti u Beogradu, Beograd, 2007. 2 Williams, Raymond: Key Words: A Vocabulary of Culture and Society, London: Fontana, 1983. 3 www.unesco.org 4 Nada Švob-Ðoki}, Cultural Identity in the Perspective of Transformation and Democracy, u: Reader for Intercultural studies Cultural Identity and Cultural Heritage, Univerzitet umetnosti, Beograd, 2002, str. 84; naš prevod: G. P. 159
GORANA PETROVI] svest o sopstvenoj li~nosti (ja) 5. Ovde valja napomenuti da postoje autori koji osporavaju postojanje kulturnog identiteta grupe. Pitanje je, tako e, da li se pojam identiteta mi{ljenog kao subjekt vezuje za li- ~nost ili pak za ne{to {to ne spada u domen tema antropocentrizma. U ovom radu ne}emo se baviti razmatranjem argumenata za i protiv pomenutih hipoteza i pitanja. Napominjemo da smo po{li od pretpostavke da kulturni identitet grada, kao takav, postoji i smatramo da se mogu izdvojiti i prepoznati jedinstvene zajedni~ke karakteristike grupe kao rezultat interakcije jedinki koje formiraju grupu, a nosioci su jedinstvenih identiteta. Danas gradovi postaju sve ja~i nosioci kulturnog identiteta i bivaju prepoznati kao sve zna~ajniji entiteti tzv. globalnog dru{tva. Podaci o urbanizaciji 6 pru- `aju nam realnu osnovu za zaklju~ivanje da svet prerasta u civilzaciju gradova, {to analizu kulturnog identiteta grada ~ini sve bitnijom. Imaju}i u vidu sve pomenuto, dali smo nekoliko odre- enja kulturnog identiteta grada za koja smatramo da su relevantna polazi{ta za dalju analizu u ovom radu. Kulturni identitet grada predstavlja spoj hronolo{ki datih istorijskih ~injenica koje se odnose na osnivanje grada, zna~ajne doga aje koji su se tokom istorije i razvoja grada odigrali, na civilizacije i narode koji su boravili na prostoru grada na osnovu kojih se mo`e utvrditi koje kulture su uticale na koncipiranje i definisanje kulture toga grada. Ipak, najve}i uticaj na kulturni identitet jednog grada poti~e od naroda koji su se najdu`e zadr`avali na tom podru~ju i onih koji su svedoci dana{njice. Kulturni identitet grada predstavljaju i ljudi, njihovo vaspitanje, obrazovanje, moralna na~ela i tradicija kao i savremena kulturna praksa 7. Gradski kulturni identitet se defini{e kao samosvest jednog grada (pojedinaca i grupa u njemu) koji istorijski nastaje i razvija se u zavisnosti od kriterijuma koji taj grad uspostavlja u odnosima sa drugim gradovima 8. 5 Ranko Bugarski, Jezik i kultura, ^igoja, Beograd, 2005, str. 67. 6 Videti UNESCO, Glasnik UNESCO-a, mart 1985, Grad, danas i sutra, u: Javna i kulturna politika, socio-kulturološki aspekti, priredila Milena Dragi}evi}-Šeši}, ^igoja, 2002, str. 15. 7 Intervju s Dejanom Veselinovim odr`an je 7. decembra 2005. godine, povodom istra`ivanja naslovne teme magistarskog rada. 8 Sreten Vujovi}, Grad, spektakl i identitet (Traganje za modernim kulturnim identitetom grada), u: Sociologija, vol. 39, br. 2, str. 269 281, Beograd, 1997. 160
GORANA PETROVI] Mi zami{ljamo identitet kao ono {to daje koherentnost i stalnost `ivotu kolektiva, kao ono {to ~ini da je grad strukturisan i stabilan skup u~esnika i odnosa koji ih okupljaju i vezuju za dati fizi~ki prostor 9. Kulturni identitet grada ne mo`e, naravno, da se izmeri i izrazi broj~ano, pomo}u odgovaraju}e merne jedinice. Postoje samo razli~iti utisci i mi{ljenja o kulturnom identitetu odre enog grada koji zavise od mnogobrojnih faktora od (identiteta) subjekta koji to pitanje analizira, od trenutka u kojem se vr{i analiza (radi se o sistemu koji se neprekidno menja), od stanovi{ta koje je u analizi zastupljeno itd. Sve ovo ~ini analizu slo`enom, a zaklju~ke analize relativnim. Zato je uveden pojam identifikatora, kako bi se ovo pitanje u~inilo, bar, donekle uhvatljivim. Posredstvom identifikatora kulturni identitet se operacionalizuje prevodi u empirijski utvrdive ~injenice nosioce zna~enja. Identifikatori predstavljaju obele- `ja od kojih polaze dru{tvene grupe konstrui{u}i vlastiti identitet, ali razaznaju i pripisuju identitet drugim dru{tvenim grupama, budu}i da im, upravo polaze}i od niza obele`ja, pridaju odre eno kulturom uslovljeno zna~enje. Prema mi{ljenju Mi{el Basan 10 (Michele Bassand), identifikatori su zasnovani na [...] kulturnom nasle u; stvoreni su od zajednice i stalno se menjaju. Oni predstavljaju ambleme i osnovu za nastanak stereotipa 11, pojednostavljenih i vrednosno obojenih predstava koje dru{tvene grupe uspostavljaju kako o sebi, tako i o samim grupama. U nastavku 9 Giuseppe Dematteis, Urban Identity, City Image and Urban Marketing, u: Managing and Marketing of Urban Development and Urban Life, priredio Gerhard O. Braun, Dietrich Reimer Verlag, Berlin, 1994. str. 429; naš prevod: G. P. 10 Michele Bassand et Francois Hainard, op. cit, str. 17. 11 U nauci je doskora preovladavala sklonost da se stereotipno mišljenje o bilo ~emu izjedna~ava sa pukim neznanjem i predrasudama, tako da su uvre`eni stereotipi unapred odbacivani kao mahom la`ni, negativni i utoliko štetni. Danas je, me utim, jasno da oni, uzeto u celini, nisu samo priru~na zamena za mišljenja tamo gde ona nedostaju, dakle u najboljem slu~aju svojevrsne mentalne poštapalice. Znatno više od toga, oni su zapravo kognitivni putokazi jer podsti~u saznajno bitne procese kategorizacije sveta u kojem `ivimo. Beskrajno i kontinualno šarenilo stvari i pojava koje nas okru`uju, kao i sadr`aja naše svesti, zahteva da im nametnemo nekakvu mentalnu strukturu, da ih svrstavamo u kategorije po sli~nosti, kako bismo ih, tako pojednostavljene i tipizirane, lakše prihvatili i razumeli. Ovako široko shva}eni stereotipi mogu da budu istiniti i pozitivni, a u upravo nazna~enom smislu su nesumnjivo korisni, Ranko Bugarski, op. cit, str. 45. 161
GORANA PETROVI] teksta, kada budemo razmatrali kulturni identitet Beograda, predstavi}emo ga putem odre enih identifikatora koje smo smatrali najubedljivijim. Kulturni identitet Beograda Tokom ispitivanja koja smo obavili u cilju izu~avanja ove teme, prvo smo istra`ili slede}e pitanje: da li je kulturni identitet Beograda prepoznatljiv, odnosno da li on postoji? Stavovi su bili razli~iti: veliki broj ispitanika odgovorio je da ne postoji ni{ta {to bi u zami{ljenom svetskom muzeju kultura i gradova moglo da bude izlo`eno kao beogradsko, da nema dovoljno mentalnih i emotivnih slika 12 koje budi pominjanje Beograda, ali su bili zastupljeni i stavovi nasuprot ovim da kulturni identitet Beograda ipak postoji. Po}i }emo od toga da specifi~nosti Beograda postoje. Koje su to specifi~nosti i {ta ~ini imid` Beograda? Da li su to Beogra ani, (uvek i veoma) pose}eni kafi}i, ulice, odevanje stanovnika, Knez Mihailova ulica, ki~ i {und u kom{iluku, u{}e Save u Dunav, Centar Sava, ambijentalne celine Kosan~i}ev venac i Skadarlija, hram Svetog Save, prodavci za tezgama na Zelenom vencu i na Slaviji, kulturna de{avanja, spomenici, detalji koji otelotvoruju spoj razli~itosti, Kalemegdan, neravni trotoari, splavovi, najdu`a ulica na Balkanu Bulevar Kralja Aleksandra (kao i sve ostalo najve}e na Balkanu), BITEF, lagumi, pe}ina, me{anje isto~ne i zapadne kulture, gostoprimstvo, zabava, `ivot na ulicama? Mnogo je identifikatora kulturnog identiteta Beograda, a prema analizi koja je u~injena, specifi~nosti Beograda grupisane su i predstavljene kroz slede}e teme. Kulturni program disanje Beograda Pod kulturnim programom Beograda podrazumevamo doga aje, duh, atmosferu, energiju, ideje i osobenosti stanovnika, te ovo navodimo kao najprepoznatljiviju osobenost ovog grada. Prema istra`ivanjima identifikatora Beograda 13, osobenosti Beogra ana 12 Spomenik Pobednik na Kalemegdanu predstavlja jedinu osobenost, jedino što izgleda druga~ije od onog što se mo`e videti na drugim mestima u svetu, naveo je Mirko Ili} u intervjuu odr`anom 12. decembra 2005. godine povodom istra`ivanja naslovne teme magistarskog rada. 13 Anketa o identifikatorima Beograda realizovana je od novembra 2005. do jula 2006. godine. 162
GORANA PETROVI] predstavljaju najupe~atljiviji element kulturnog identiteta Beograda. Najve}i broj ispitanika naveo je da stanovnici Beograda ~ine Beograd onakvim kakav on jeste. Osobine koje preovla uju ~esto su u suprotnosti. Na primer, s jedne strane, prema mi{ljenjima nekih ispitanika, u pona{anju Beogra ana primetni su radost `ivljenja i hedonizam. Istovremeno, s druge strane, neki vide Beogra ane kao namr{tene ljude, frustrirane usled intenzivnog ose}aja uskra}enosti. Nezadovoljstvo se javlja usled utiska da ne{to {to im je sledovalo u `ivotu nisu dobili. U kulturu pona{anja Beogra ana nije inkorporirano, a trebalo bi da bude to da u `ivotu ne sleduje ni{ta vi{e osim onog {to je ste~eno pregovorima 14. Na~in pona{anja, sistem vrednosti, na~in dru`enja, komunikacije, kvalitet i vrste socijalnih veza, tendencije zastupljene u me uljudskim odnosima, na~in zabave, obla~enje, sve je to obele`eno, uprkos sve zastupljenijim globalnim pravilima i modelima, lokalnim specifi~nostima koje boje (u belo) Beograd, ~ine}i ga prepoznatljivim. Uloga stanovnika u potvr ivanju identiteta Beograda sve ~e{}e je vidljiva, {to potvr uje i slogan manifestacije Dani Beograda Prepoznaj sebe, ljudi su grad odr`ane 2006. godine pod nazivom Prosvetljenje, u okviru koje je u sam centar doga aja, kako se navodi u programu Manifestacije, stavljen Beogra anin/beogra anka. Beograd je mesto gde se spajaju mnoge raznolikosti u razli~itim domenima i razli~itog zna~aja: spoj zapadnoevropske, isto~noevropske i islamske kulture, susret razli~itih civilizacija, razli~itosti u vizuelnom konceptu (na primer, oronule ku}ice u blizini modernih, velikih i presti`nih gra evina na trgu Slavija), spoj duha metropole i provincijskog stila `ivota, hedonizma i apatije, opu{tenosti i napetosti, otvorenosti i hermeti~nosti itd. Istovremeno su prisutni raznovrsni oblici pona{anja u kulturi poslovanja, usled postojanja mnogobrojnih vidova organizovanja preduze}a, njihove filozofije i na~ina rada (dr`avna preduze}a, preduze}a u procesu promene vlasni{tva, mala doma}a preduze}a u privatnom vlasni{tvu, strana predstavni{tva itd.), {to je posledica interakcije nekoliko su{tinski druk~ijih dru{tveno-politi~kih sistema: socijalizma, kapitalizma, kao i njihovih podtipova i mu- 14 Intervju s Antonijem Puši}em odr`an je 13. januara 2006. godine, povodom istra`ivanja naslovne teme magistarskog rada. 163
GORANA PETROVI] tacija. Iako bismo svaku od navedenih karakteristika mogli pojedina~no da vrednujemo i grupi{emo prema pozitivnim ili negativnim aspektima, pojava susreta razli~itih elemenata, tj. spoj razli~itosti prepoznaje se kao {arm Beograda i njegovo bogatstvo. Grad trenutka Za razliku od gradova u kojima je gotovo svaka epoha ostavila materijalne dokaze postojanja i u kojima je izgra ivano na osnovu dostignu}a prethodnih vremena, uz uklju~ivanje aktuelnih novina, u Beogradu se, prilikom smene epoha i dru{tveno-politi~kih sistema, koji su uslovljavali promene u svim oblastima dru{tvenog delovanja, naj~e{}e po~injalo iz po~etka. Gra- en je izme u ru{enja i tako je vekovima od turske mahale do evropskog grada, te je najve}im delom izgubljena mogu}nost da se ostvari dijalog izme u razli~itih perioda, odnosno razli~itih na~ina njegovog gra enja. Malo je gradova koji su toliko puta ru{eni izvan prostora Kalemegdanske tvr ave ne postoji gra evina podignuta pre ili tokom 17. veka. Iako je bio keltski, rimski, turski, austrijski grad tragova pro{losti skoro da nema. Iz Beograda, koji su podigli Austrijanci u periodu baroka, skoro da ni{ta nije sa~uvano. Prema zna~ajnim zdanjima koja su ostala o~uvana predstavnicima odre ene epohe ili stila, kao i inovacija u arhitekturi, bitnim sedi{tima odre enih dru- {tvenih institucija itd odnos je nemaran. Beograd je jedno od najneobi~nijih i najstarijih naselja u Evropi [...]. Na`alost, ovo je istovremeno grad koji spada u red onih koji su najvi{e zaboravili i zapustili ono {to su mu prethodnici ostavili, pa su tako mnoga od njegovih istorijskih blaga ostala nedostupna, kako turistima [...] tako i Beogra anima samima, ~esto neupu- }enim u ono {to imaju 15. Na primer, hotel Jugoslavija je prvi objekat za ~iju je izgradnju posle Drugog svetskog rata raspisan javni konkurs. Izgra en 70-ih godina 20. veka kao relevantan predstavnik arhitekture tog doba, s upe~atljivim enterijerom koji je, pored umetni~ke vrednosti bio simbol `ivotnog stila i duha vremena, danas se prilago ava potrebama i 15 Zoran Lj. Nikoli} i dr Vidoje D. Golubovi}, Beograd ispod Beograda, Javno preduze}e Slu`beni list SCG, tre}e dopunjeno i izmenjeno izdanje, Beograd, 2003, str. 9. 164
GORANA PETROVI] ukusu novog vlasnika. Tako vizuelni identitet zna- ~ajnih gra evina, a posledi~no tome i grada, biva, sticajem okolnosti, menjan bez analize, plana i mi{ljenja stru~ne i doma}e javnosti. Svaka gra evina pored prakti~ne primene predstavlja se}anje na osobenosti perioda u kojem je nastala. Stoga, opisane pojave ukazuju ne samo na nemaran i konfuzan odnos Beogra ana prema o~uvanju gra evina ve} i na odnos prema pro{losti uop{te, kao i njenom vrednovanju. To ometa pam}enje Beograda, ~ime se umnogome umanjuje njegovo bogatstvo, jer se me u vrednostima prepoznaju mahom one zastupljene u aktuelnom trenutku (primer za to predstavljaju promene naziva ulica). Tako, uprkos dugoj tradiciji, velikom broju pri~a, mitova i zna~ajnih doga- aja koji su se odigrali na prostoru Beograda naseljen je jo{ u neolitu, napadali su ga Avari i Sloveni, potpadao je pod bugarsku, makedonsku, vizantijsku, srpsku, tursku, austrijsku, nema~ku vlast on nema mnogo toga da dokumentuje. Iako Beograd [...] ima tako burnu i dinami~nu pro{lost, kakvu ima retko koji grad u Evropi 16, njegova multikulturalnost i slo`enost se slabo prepoznaju; naprotiv, sti~e se utisak njegove jednodimenzionalnosti, kao i odsustva posebnosti. Me utim, zahvaljuju}i gradskoj energiji, kroz smenu ru{enja i izgradnje, Beograd postaje grad promena, a nama ostavlja da kontinuitet i nasle e prepoznajemo prvenstveno u kulturnom programu, odnosno u disanju grada. Jezik, pismo i pravopis kao elementi kulturnog identiteta Beograda Jezik je domen izra`avanja 17 na koji se odra`avaju mnoge pojave dru{tvenog `ivota odre ene sredine. Na osnovu analize novina i pravila u jeziku, mo`emo izvesti zaklju~ke u vezi s razli~itim segmentima soci- 16 Zdravko Antoni} i drugi, Istorija Beograda, Srpska akademija nauka i umetnosti, Balkanološki institut, Izdava~ka ku}a Dragani}, Beograd, 1995, str. 13. 17 ^oveku svojstvena sposobnost društvenog opštenja putem artikulisanog sistema verbalnih znakova koji omogu}uje oblikovanje misaonih sadr`aja i njihovo prenošenje u vidu suvišnih govornih poruka. Neophodan preduslov organizovanog društvenog i duševnog `ivota, jezik suštastveno obele`ava ~oveka kao ljudsko bi}e, kao ~lana društvene zajednice i kao pojedinca, Ranko Bugarski, op. cit, str. 10. 165
GORANA PETROVI] jalnog miljea: politikom, odnosom me u polovima, tendencijama itd, te je, kao takav, ujedno i relevantan prostor za analizu kulturnog identiteta grada. Jezik i kultura se uzajamno podrazumevaju jer nema kulture bez jezi~kog izraza, niti pak ima jezika bez kulturnog sadr`aja 18. Ranko Bugarski dalje pi{e da svaka kultura obrazuje specifi~an okvir unutar kojeg se interpretiraju odabrani spoljni znaci realnosti, a jezik predstavlja osnovni mehanizam za ovu interpretaciju 19. [...] Jezik poma`e da se defini{e identitet. Poma`e da se razlikuje mi i oni, ili nau~nom terminologijom, da se razlikuje grupa i izvan grupe 20. Koncentrisa}emo se na zastupljenost i primenu stranih re~i, prvenstveno iz engleskog jezika, budu}i da njihovo kori{}enje postaje istaknuta karakteristika ovog grada, prisutna kako u svakodnevnom govoru, tako i u slikama Beograda, te `ivotnom stilu Beogra ana. Zastupljenost stranih re~i mo`e se videti kao otvorenost, prilagodljivost i modernost stanovnika Beograda, ali i kao pokazatelj odsustva jasne predstave o osobenostima i njihovom zna~aju za pitanje identiteta. To, u odre enom domenu, ukazuje na psiholo{ki profil Beogra ana; me utim, ovu pojavu ne}emo op{irnije tuma~iti, osim onoliko koliko je psiholo- {ki profil, kao takav, uklju~en u stvaranje kulturnog profila Beogra ana, a shodno tome i Beograda. Dakle, strane re~i zastupljene su u razli~itim vidovima: u nazivima preduze}a, prodavnica, kafi}a, restorana... (na primer, salon name{taja Forma ideale, restoran Primo piato, Que pasa, Ice bar, Cuba libre, Manhatan, Dolce vita, Insomnia, Buongiorno), u reklamnim natpisima, u poslovnoj komunikaciji (na posetnicama su, na primer, ~esto navedena radna mesta na engleskom jeziku officer, manager, sales manager, PR manager, HR manager), sli~no i u nazivima doma}ih proizvoda (jaffa cakes, munchmallow, next, hello), kao i u bli`im odre enjima proizvoda (classic, new), te u ra~unarskoj tehnologiji (uz nastavak za odre eno glagolsko vreme prema pravilima srpskog jezika infinitiv: otprintati, 2. lice jednine prezenta: sejvuje{ ). Zastupljeno je, ~ak, i kori{}enje pravopisa engleskog jezika 18 Isto, str. 16. 19 Isto, str. 17. 20 Miguel Strubell, European Linguistic Policies in a Changing Cultural Environment, u: Redefining Cultural Identities: Multicultural Contexts of the Central European and Mediterranean Regions, op.cit, str. 98; naš prevod: G. P. 166
GORANA PETROVI] ispred zgrade Jugoslovenskog dramskog pozori{ta, recimo, istaknuto je ime istog Jugoslovensko Dramsko Pozori{te (sve re~i su velikim slovima). Dalje, prisustvo navedenih pojava donekle mo`emo podvesti pod posledice globalizacije. Ako se svet posmatra kao celina u kojoj dolazi do interakcije i komunikacije me u njenim delovima, onda komunikacija mora da se odvija uz kori{}enje svima prepoznatljivih znakova. Kako pi{e Ranko Bugarski 21,engleski jezik je postao globalni jezik me unarodne komunikacije, deo identiteta mladih ljudi. Svojim prostiranjem po svetu i podru~jima upotrebe, velikim delom postao je denacionalizovan i emocionalno neutralan, te je tako i njegova upotreba kao drugog jezika nepovre uju}a 22. U savremenoj civilizaciji nije mogu}e, a ni po`eljno, spre~avati me ujezi~ke kontakte i uticaje. Jezici se jo{ od davnina bogate pozajmljivanjem, pa se strano vremenom odoma}uje....bez toga bi se `ivot u na{em svetu te{ko mogao zamisliti. Ali ovo treba ~initi s merom i poznavanjem stvari, a ne stihijski, neuko i pomodarski. Problem nastaje kad se komotno preuzima i mno{tvo nepotrebnih re~i i izraza, i to je ve} znak slabije jezi~ke kulture... 23. Dakle, nije re~ o vizuelnom re{enju odre enog slova (izbor pisma) ili nasilnom prevodu odre ene strane re~i, ve} o (ne)mogu}nostima stanovnika Beograda da prihvate lokalne osobenosti, a, ujedno, uva`e i pravo na razlike i kulturolo{ke specifi~nosti drugih entiteta. Na osnovu opisanih identifikatora kulturnog identiteta Beograda, mo`e se izvesti nekoliko zaklju~aka: 1) specifi~nosti Beograda se u najve}oj meri iskazuju kulturnim programom/stvarala{tvom; 2) identitet Beograda najvi{e se zasniva na sada{njem trenutku, te se ba{tina najbolje mo`e prepoznati upravo u kulturnom programu Beograda u koji je inkorporirana; 3) postoji konfuzan odnos prema vrednostima i osobenostima koji se mo`e sagledati gotovo kao odsustvo svesti o specifi~nostima, prednostima i nedostacima grada. Prvi i drugi zaklju~ak upu}uju upravo na zna- ~aj programa koji obuhvata i festivale kao takve. Poslednje naveden zaklju~ak govori o tome da postoje 21 Ranko Bugarski, op. cit, str. 125. 22 Isto, str. 125. 23 Isto, str. 244. 167
GORANA PETROVI] otvoreni koncepti za dalje istra`ivanje identiteta, te i u tom smislu mo`emo da prepoznamo ulogu programa, jer on mo`e da postane instrument istra`ivanja kulturolo{kih osobenosti. Uticaj BeogrAD festivala na oblikovanje imid`a Beograda Ako zamislimo simulaciju `ivota Beograda, primeti- }emo razne ~inioce u interakciji: stanovni{tvo, saobra- }aj, zelenilo, arhitekturu, ritam, stanovnike u svakodnevnim aktivnostima, gu`vu, kvalitet vazduha, prodavnice, {kole, kao i bezbroj drugih elemenata. Ako, u slede}em koraku, u okviru simulacije gradskog `ivota pokrenemo simulaciju kulturnog aspekta `ivota Beograda, prepozna}emo kulturnu ba{tinu, kulturne institucije (pozori{ta, muzeje i sl), kulturno stvarala{tvo, obrazovne institucije za {kolovanje umetnika, kao i osobenosti koje nisu predstavljene kao prostorni entiteti zastupljene kulturne modele, `ivotne stilove stanovnika i sl; na kraju, zamislimo da su u okviru simulacije kulturnog `ivota i identiteta Beograda ozna~eni faktori u vezi s Beograd festivalom institucije s kojima organizatori Festivala sara uju, stanovnici grada zaposleni na pripremi i realizaciji Festivala, turisti koji su posetili grad radi u~e{}a na Festivalu, novac posetilaca i turista koji je potro{en, industrijske grane koje ostvaruju profit zahvaljuju}i odr`avanju Festivala, u~esnici na koje je Festival uticao s aspekta obrazovanja, ljudi povezani usled odr`avanja Festivala, pregled budu}ih doga aja koji }e biti organizovani a koji su osmi{ljeni tokom Festivala i zahvaljuju}i uticaju Festivala, umetnici kojima je u~e{}e na Festivalu relevantna referenca za dalji rad, budu}i turisti koji }e ~uti za grad putem reklame za Festival i dr. U nastavku rada bi}e analizirana upravo ova ozna~ena oblast. Poku{a}emo da odgovorimo na pitanje na koji na~in je BeogrAD festival svojim postojanjem i osobenostima uticao na kulturni `ivot i sliku Beograda. BeogrAD festival osnovan je 2004. godine i tada je bio odr`an od 1. septembra do 1. oktobra u Beogradu. Narednih godina tako e je bio organizovan, ali su u ovom radu za analizu uzete karakteristike prvog BeogrAD festivala. Ove karakteristike date su u slede}im poglavljima kroz analizu uticaja koji je ovaj festival ostvario na kulturni identitet Beograda. 168
GORANA PETROVI] Oboga}ivanje beogradskog kulturnog programa Beograd je najprepoznatljiviji po kulturnom ambijentu i atmosferi. Stoga su kulturni doga aji koji se u Beogradu odr`avaju, a me u njima i festivali, zna- ~ajni, jer uti~u upravo na ovaj aspekt kulturnog identiteta. Na koji na~in je BeogrAD festival uticao na oblikovanje imid`a Beograda? BeogrAD festival je obogatio kulturnu ponudu grada u kvalitativnom i kvantitativnom pogledu, razvio je kulturne potrebe stanovnika i uticao na njihov dru{tveni `ivot. BeogrAD festival je ~inio doga aj vi{e na mapi kulturnih doga aja u Beogradu i, kao takav, doprineo je specifi~noj i raznolikoj ponudi, odnosno boljem kvalitetu kulturnog `ivota u gradu. Ugostiv{i priznate stru~njake iz oblasti kojom se bavi, BeogrAD festival je promovisao znanje, talenat, rad i ideje. Uveo je teme koje nisu bile dovoljno ili nimalo zastupljene u javnim razmatranjima, predstavljaju}i aktuelne trendove u umetnosti, u okviru marketinga. Uklju~io je razli~ite pristupe razmatranom problemu, okupiv{i razli~ite stvaraoce. Realizacijom ovog festivala, Beogra anima je bilo omogu}eno da se obrazuju (u stru~nom i u {irem kontekstu), informi{u i zabave. Tema BeogrAD festivala analizirana je s interdisciplinarnog aspekta, te su razli~ite nau~ne i umetni~ke discipline predstavljale osnov za razmatranja o umetni~kom aspektu reklame. Osmi{ljavanje i produkcija reklame, kao takve, objedinjuju raznovrsne ve{tine i znanja iz oblasti nauke ili umetnosti psihologije, sociologije, antropologije, re`ije, muzike, dizajna, scenografije, informatike..., i proizvod je njihovog povezivanja, te je, shodno tome, tuma~enje reklame tako e bilo interdisciplinarnog karaktera. Pored predavanja, u okviru programa Festivala obele`en je drugi po~etak rada Art Directors Club Srbija koji ponovo deluje putem profesionalnih, kreativnih i dru{tvenih aktivnosti i postaje deo svetske asocijacije. Klub je osnovan maja 1998. godine u Sremskim Karlovcima, a organizovanjem retrospektivne izlo`be radova reklamnih kampanja New York Art Directors Club u okviru BeogrAD festivala, obele`en je novi po- ~etak rada 24. Tako e, u okviru programa Festivala organizovana je i radionica za odabrane polaznike, ~ime je podstaknut razvoj stvarala{tva. Pomenutu ra- 24 Art Directors Club Srbije, New Moment Magazine For Art and Advertising No. 24, Beograd, septembar, 2004; posve}en je ponovnom radu kluba. 169
GORANA PETROVI] dionicu, Beogradski kampus, ~inila su predavanja u trajanju od ~etiri nedelje ~iji je cilj bio da se mladi kreativni stvaraoci obrazuju i usavr{e u ovoj oblasti. Radionica je sve~ano zatvorena izlo`bom radova njenih polaznika pod nazivom Fresh. Razvoj podmlatka prepoznat je kao izuzetno zna~ajan, posebno stoga {to je veliki broj stru~njaka i afirmisanih stvaralaca tokom poslednjih dvadeset godina napustilo Beograd. Pored ovog, Festival je doprineo stvaranju kontinuiranog obima kulturnih doga aja u ponudi Beograda, jer je trajao od 1. septembra do 1. oktobra, u periodu kada su mnoge institucije kulture (pozori{ta, Opera, Filharmonija i dr.) bile zatvorene, te je tada bio organizovan manji broj kulturnih doga aja. Dok za kulturnu svetsku javnost, turiste, saradnike i u~esnike iz inostranstva, kulturni program Beograda predstavlja osobenost vi{e u identifikovanju grada, za Beogra ane svaka uspe{na manifestacija, a BeogrAD festival se mo`e svrstati u takve, stvara ose}aj ponosa i osna`uje duh zajednice, podsti~u}i uklju~ivanje i povezivanje razli~itih dru{tvenih grupa. Program Festivala bio je organizovan tako da su prvog dana predavanja trajala tokom celog dana, dok su slede}ih mesec dana izlo`be, radionice, predavanja, debate i ostale prezentacije bile organizovane u ve~ernjem terminu, van radnog vremena, te su tako zaposleni mogli da se pridru`e ovim okupljanjima. Svim zainteresovanim osobama pra}enje i uklju~ivanje u program BeogrAD festivala bilo je dostupno cenu ulaznice odre ivao je svaki posetilac shodno svojim mogu}nostima. Ove finansijske olak{ice predstavljale su mogu}nost da se poseti program Festivala, posebno mladim stvaraocima koji su ~inili jednu od najzna- ~ajnijih ciljnih grupa Festivala. U okviru programa Festivala bio je organizovan veliki broj doga aja, vi{e od trideset, u kojima je u~estvovalo vi{e od pedeset predava~a. Pretpostavlja se da je tokom mesec dana trajanja ovog festivala bilo izme u 3.000 i 3.500 posetilaca. To potvr uje ~injenicu da je program Festivala bio zanimljiv {irokoj ciljnoj grupi, te je time i njegov uticaj bio va`niji. Predstavljanje i popularisanje teme Festivala u stru~noj i {iroj javnosti Kako zna~aj umetni~kog i stvarala~kog aspekta marketinga, reklame i srodnih disciplina, tokom socija- 170
GORANA PETROVI] listi~kog dru{tveno-politi~kog ure enja nije bio istaknut, a kako su danas ovi pojmovi zastupljeni u svakodnevnom poslovnom `ivotu velikog broja ljudi u Beogradu, javila se potreba da se o ovim pitanjima, sa stru~nog aspekta, govori u javnosti. Nedovoljna ili nepotpuna obave{tenost zaposlenih stvarala je mnoge probleme, najpre neopravdanu ili pogre{nu upotrebu i tuma~enje pojmova iz pomenutih oblasti. U Beogradu se re~i brending i marketing koriste vi{e nego bilo gde u svetu svi govore da rade ne{to u vezi s tzv. brendingom odnosno marketingom, a da ve- }i deo ne zna {ta to ta~no zna~i. Ili se preuveli~ava ili se umanjuje zna~aj ovih pojmova, primetio je Mirko Ili} 25. Naziv Festivala koji upu}uje na temu sastoji se iz dva pojma: prvi pojam ozna~ava ime grada u kojem se Festival odr`ava, dok drugi govori o tipu aktivnosti o kojoj je re~. Poslednja dva slova prvog pojma, A i D u re~i Beograd, izdvojena su na dva na~ina: ispisana su velikim slovima i latini~nim pismom, za razliku od ostalih slova koja su napisana }irili~nim pismom. Ovo ukazuje na re~ engleskog jezika advertising, u zna- ~enju reklama, oglas (engl. advertise reklamirati, oglasiti). Tako je, na kreativan na~in, ve} u nazivu nagove{tena tema Festivala; istaknuti su pojmovi Beograd i advertajzing, kao i njihova me usobna interakcija, budu}i da su objedinjeni u jednu re~. U okviru programa BeogrAD festivala, razmatrana su pitanja u vezi s umetni~kim aspektom reklame, te je na taj na~in u~esnicima Festivala, kao i {iroj javnosti a {ira javnost je putem medija upoznata s festivalskim programom omogu}eno da dopune i uve}aju znanje iz ove oblasti, kao i da steknu uvid u profesionalna iskustva predava~a i u~esnika Festivala. Vode}i stru- ~njaci iz sveta potkrepili su svoja teorijska razmatranja atraktivnim primerima iz prakse. Veliki doprinos BeogrAD festivala ogleda se u uklju~ivanju razli~itih na~ina sagledavanja analiziranog problema. Uloga i funkcija marketinga i reklame mo`e da bude veoma razli~ita: pozitivna i negativna sve zavisi od subjekta koji o tome govori, odnosno koji u toj oblasti deluje (da li je za ili protiv globalizma, kapitalizma itd). Ako je Festival dobro osmi{ljen, jed- 25 Intervju je odr`an 12. decembra 2005. godine. 171
GORANA PETROVI] na od najzna~ajnijih dobiti realizacije istog je predstavljanje razli~itih mi{ljenja, gledi{ta i pristupa temi, s ciljem da u~esnici dobiju mogu}nost da se prema li~nim afinitetima i filozofiji opredele za ona koja su im najbli`a. [to vi{e uticaja, {to vi{e razli~itih mi{ljenja vi{e dobiti, naveo je u intervjuu Mirko Ili} 26. Predstavljanjem ove interesantne i izuzetno aktuelne teme 27, kako sa stanovi{ta teorijske analize tako i sa stanovi{ta primene i prakse, Beograd je izme{ten s pozicije palanke na mesto svetske metropole, jer, na taj na~in, svojim stanovnicima i posetiocima omogu- }ava ostvarivanje uvida u oblasti i trendove zastupljene kako na globalnom, tako i na lokalnom nivou. Razvoj me unarodne i lokalne saradnje Usled dugogodi{nje izolacije Beograda, odnosno Srbije, u raznim aspektima delovanja bilo je zapostavljeno ili, ~ak, onemogu}eno predstavljanje dostignu}a ostvarenih u Beogradu stru~njacima i publici u svetu, kao i gostovanje poznatih i uspe{nih internacionalnih stvaralaca ovde. Komunikacija sa zna~ajnim pojedincima, udru`enjima i institucijama gotovo da je bila prekinuta. Zbog toga je za Beograd i Beogra ane jedan od najva`nijih ciljeva bilo povezivanje s relevantnim institucijama, udru`enjima, stvaraocima iz razli~itih oblasti, uklju~ivanje u svetske tokove, unapre enje saradnje s kolegama iz inostranstva, kao i ostvarivanje kulturne diplomatije i interkulturalnog dijaloga, {to je upravo predstavljalo jedan od osnovnih ciljeva BeogrAD festivala. BeogrAD festival je uspe{no ostvario ulogu medijuma za razmenu uzajamnih uticaja lokalne i globalne sredine, {to se ogleda u nekoliko segmenata saradnje i povezivanja: 1. afirmacija srpske kreativne scene i njeno predstavljanje svetu, 2. predstavljanje svetske kreativne scene u Beogradu, 3. interakcija predava~a i u~esnika festivala. 26 Isto. 27 Prose~an stanovnik grada u razvijenim zemljama izlo`en je razli~itim reklamnim porukama više od dve hiljade puta dnevno; informacija govori o prisutnosti ovog fenomena u svakodnevnom ljudskom delovanju, što reklamu kvalifikuje kao veoma va`nu temu i temu u okvirima teorijskih razmatranja. Usled tako velike zastupljenosti, logi~no je da se javila i pojava nonvertajzinga, odnosno reklama koje ne zna~e ništa. 172
GORANA PETROVI] 1. Afirmacija beogradske kreativne scene i njeno predstavljanje svetu Predstavljanjem beogradske kreativne scene u oblasti reklame svetskoj publici, beogradskim stvaraocima omogu}eno je da relevantni svetski stru~njaci vrednuju njihov rad, da zauzmu mesta u svetskim okvirima, da predstave osobenosti sredine u okviru globalnog prostora, da uspostave odnose i saradnju s kolegama i srodnim institucijama i dr. Zbog ~injenice da su u odr`avanje Festivala uklju~eni tzv. kreatori mi{ljenja javnog mnjenja, a i zahvaljuju}i prisutnosti medija u razli~itim aktivnostima, realizovanim u okviru programa Festivala, Beograd i beogradska kreativna scena nisu predstavljeni samo stranim predava~ima ve} i znatno {irem auditorijumu. Jedan od predava~a, umetni~ka direktorka Print magazina (Print magazine), Stefani Skirvin (Stephanie Skirvin), nakon odr`anog Festivala objavila je, u navedenom magazinu, obiman tekst o reklami u Srbiji i Beogradu 28. Autorka, koja se tokom boravka u Beogradu i u~estvovanja na BeogrAD festivalu li~no upoznala s kolegama iz Beograda, kao i s njihovim radovima, u tekstu navodi zna~aj i doprinos BeogrAD festivala za otkrivanje srpske reklamne scene. Na taj na~in su i drugi autori bili podstaknuti i zainteresovani da prou~avaju ovu temu. 2. Predstavljanje svetske kreativne scene u Beogradu Informati~ka revolucija, koja se, pored ostalog, ogleda u dostupnosti informacija, svakako je omogu}ila protok istih (i u Beogradu). Radovi, reklame, trendovi, tendencije i dostignu}a dostupni su na Internetu, te ih je mogu}e pogledati i analizirati i bez prisustva autora i ostvarene saradnje. Ipak, uprkos tome, susreti i okupljanja predstavljaju nezaobilazne aktivnosti. Za{to? Putem odre enog medija se, usled ograni~enja istog, naj~e{}e ostvaruje samo prenos informacija, dok u`ivo razmatranje problema omogu- }ava ujedno i sagledavanje lokalnih kapaciteta, specifi~nosti i aktuelnosti, odnosno kontekstualizaciju informacija i razmenu znanja. Predstavljanjem svetske kreativne scene u Beogradu, svim u~esnicima Festi- 28 Stephanie Skirvin: Belgrade Confiential, u: Print magazine, LX:I jan/feb, 2006. 173
GORANA PETROVI] vala, a prvenstveno akterima beogradske kreativne scene, omogu}eno je da sagledaju vlastite mogu}nosti, razmotriv{i tendencije u svetu, kao i odnos stru- ~njaka u vezi s tim. Okupljanje poznatih i uspe{nih stru~njaka i stvaralaca bilo je zna~ajno i zbog toga {to je publika, a posebno mladi, imala prilike da ~uje one koji na li~nom primeru potvr uju da je mogu}e uspeti i ostvariti snove. Takav optimisti~ki impuls izuzetno je podsticajan i ponekad, ~ak, neophodan Beogradu. Me u predava~ima bilo je i gostiju poreklom iz Beograda ili s ovog podneblja. Veliki broj talentovanih i obrazovanih ljudi napustilo je zemlju tokom proteklih decenija, a mnogi me u njima postali su priznati stru- ~njaci i stvaraoci u inostranstvu. Tako je pored predstavljanja doma}e kreativnosti svetu, zahvaljuju}i Festivalu, omogu}eno i sticanje uvida u doma}u kreativnost u svetu. BeogrAD festival je osnovan me u prvima u ovoj oblasti, te je me u prvima i okupio relevantne predava~e iz celog sveta, {to u periodu osnivanja Festivala, a nakon izolacije, nije bilo jednostavno 29 ; zato je i zna~ajniji. Danas je to mnogo lak{e ostvariti, zahvaljuju}i, izme u ostalog, upravo doga ajima poput BeogrAD festivala. 3. Povezivanje svih u~esnika Festivala BeogrAD festival bio je mesto za razmenu mi{ljenja, informacija i iskustava me u predava~ima i u~esnicima Festivala, kao i za povezivanje razli~itih grupa: umetnika, poslovnih ljudi, mladih stvaralaca, novinara, predstavnika vlasti, ali i stvaranja osnova i uslova za dalju ili novu saradnju. Saradnja je ostvarena izme u: 1. predava~a iz inostranstva i doma}ih umetnika, 2. predava~a iz inostranstva i doma}ih poslovnih ljudi, 3. predava~a iz inostranstva 30, 4. doma}ih umetnika i poslovnih ljudi, 5. doma}ih umetnika (nekada je potrebno organizovati me unarodni festival da bi ovakva interakcija bila ostvarena), 6. predava~a iz ino- 29 Beograd su mnogi umetnici pose}ivali na kraju karijere, onda kada nije bilo mogu}nosti za gostovanja u drugim gradovima. 30 Mirko Ili}, u intervjuu odr`anom 12. decembra 2005. godine, navodi kako je ostvario kontakt s Edvardom de Bonom (Edward de Bono), jednim od predava~a i okviru programa Festivala, s kojim do tada nije imao prilike da se upozna. 174
GORANA PETROVI] stranstva i doma}e javnosti (posredno) i 7. izme u predava~a iz inostranstva i strane javnosti (posredno). Mnoge zainteresovane strane ostvarile su saradnju i van realizacije Festivala. Navedimo primer: Mirko Ili} je nakon odr`anog Festivala sara ivao s razli~itim institucijama u Beogradu izlagao je u okviru BELEF-a, sara ivao je s reklamnom agencijom Comunist i izdava~kom ku}om Politika. Ovakvo povezivanje, koje mo`e poslu`iti za ona slede}a i nova, puno zna~i kako zbog obnavljanja i ja~anja veza izme u uspe{nih i afirmisanih stvaralaca i stvaralaca s ovog podneblja, tako i zbog finansijskog plana saradnje, zbog podr{ke na{im preduze}ima i umetnicima, zbog imid`a Beograda itd. Marketing Beograda i kulturni turizam: uloga BeogrAD festivala Beograd polako postaje zanimljivo turisti~ko odredi- {te, a na to uti~e nekoliko okolnosti. Prvo, mnoge metropole, kao na primer London, Pariz, Njujork i dr, vi{e ne nude izazove. Takve kakve jesu, one su i dalje zanimljive, ali koliko god da je njihova ponuda kompleksna, ona je poznata i predvidiva. Drugo, Beograd je dugo bio turisti~ki neprimetan. Tre}e, Beograd raspola`e atrakcijama, resursima, infrastrukturom, opremom, uslugama i drugim sadr`ajima podr{ke, kao i administrativnom organizacijom. ^etvrto, poslovni ritam i kulturno stvarala{tvo ~ine Beograd centrom me- u gradovima jugoisto~ne Europe 31. Ipak, iako kulturna de{avanja predstavljaju najzna- ~ajniji aspekt kulturnog identiteta Beograda, turisti- ~ke posete u cilju u~estvovanja i pra}enja kulturnih doga aja i aktivnosti festivala, karnevala, parada, istorijskih komemoracija, koncerata, izlo`bi, sajmova, izlaganja, konferencija, seminara, radionica, kongresa 32, jo{ nisu razvijene. Tako, prema na{em mi{ljenju, 31 Objavljeno u okviru prvog predloga strategije razvoja turizma u Srbiji, koja je predstavljena na Internet prezentaciji Ministarstva za trgovinu i turizam, www.minttu.sr.gov.yu, a ~iji su autori agencija Horvat Consulting New York i Ekonomski fakultet u Beogradu. 32 Na evropskom tr`ištu doga aja vlada vrlo velika konkurencija, s obzirom na to da se na njemu takmi~e me usobno potpuno neuporedive manifestacije, kao što su, npr: Oktobarfest u Minhenu, Edinburški festival, Festival pod maskama u Veneciji i sl, dok su na svetskom tr`ištu najpopularniji: karneval u Rio de @aneiru, Bostonski maraton i dr. Doga aji su jedan od svetskih turisti~kih proizvoda s neograni~enim potencijalom. 175
GORANA PETROVI] BeogrAD festival, kao nijedan drugi doga aj u Beogradu za sada, nije neposredno doprineo razvoju kulturnog turizma. Ponude koje se zasnivaju na poseti Beogradu radi kulturnog doga aja, tek su u fazi formiranja. Me utim, preuzev{i ulogu u razvoju marketinga grada, Festival je posredno dao svoj ulog i za razvoj kulturnog turizama. BeogrAD festival promovisao je Beograd, pre svega predava~ima iz inostranstva, ali i ostalim u~esnicima Festivala. Gosti Festivala u svojim sredinama predstavljaju kreatore stavova i mi{ljenja javnog mnjenja, te su ~inili odli~an medij za {irenje pozitivnih stavova o ovom novom odredi{tu. Tokom trajanja Festivala, bili su upoznati s istorijom, obi~ajima, tradicijom, znamenitostima, dru- {tvenim `ivotom, zabavom, klubovima, restoranima, poznatim umetnicima u Beogradu itd. Kreativni pojedinac kao u~esnik u kreiranju kulturnog `ivota Beograda Danas su dr`avni organi, odnosno predstavnici vlasti u domenu kulture u Beogradu, u najve}em delu posve}eni obnovi infrastrukture u kulturi ure ivanju institucija u gra evinsko arhitektonskom i organizacionom smislu 33, te su znatno manje orijentisani ka osmi{ljavanju novih kulturnih doga aja i programa. Tako se ukazao prostor za delovanje i uticaj kreativnog pojedinca na kulturni `ivot Beograda. Osniva~i kulturnih doga aja su entuzijasti koji se s puno elana upu{taju u ostvarivanje odre ene vizije. Motivisani su da se dobro pripreme za realizaciju doga aja i da medijski predstave kulturnu aktivnost koju organizuju, jer imaju punu odgovornost za uspeh, odnosno neuspeh odre enih aspekata festivala. Osniva~ BeogrAD festivala je, pored ve} pomenutog, doprineo prihvatanju zna~aja i uloge privatnog preduzetni{tva u kulturi, uspe{nom realizacijom Festivala. Na kraju, pomenimo jo{ jedan uticaj. Naime, BeogrAD festival, kako je nagla{eno u viziji Festivala, imaju}i za cilj razvijanje u smeru stvaranja regionalnog festivala, doprinosi i razvijanju Beograda kao svojevrsnog regionalnog centra. Ovo je, zapravo, posledica 33 Kao primer navodimo da je Sekretarijat za kulturu grada Beograda u periodu od 2000 2005. godine izdvojio sredstva za renoviranje Pozorišta na Terazijama, Beogradskog dramskog pozorišta i Jugoslovenskog dramskog pozorišta. 176
GORANA PETROVI] svih uticaja koje smo opisali oboga}enog kulturnog softvera koji se bavi raznovrsnim temama, atraktivnim stranim gostima, atraktivnom turisti~kom destinacijom itd. Zaklju~ak Od kojih pretpostavki smo po{li i na koji na~in smo ih dokazali? Postavili smo hipotezu da festivali uti~u na kulturni identitet grada, kao i da na njega vr{e direktni i indirektni uticaj: kulturolo{ki, sociolo{ki, ekonomski, politi~ki itd. Dakle, doveli smo u vezu dva pojma s jedne strane kulturni identitet grada, koji mo`emo da zamislimo kao skup raznorodnih elemenata u interakciji i, s druge strane, festivale koji predstavljaju jedan element takvog zami{ljenog skupa. Tako e smo istra`ili i prirodu i posledice ove interakcije. Kulturni identitet grada veoma je kompleksna oblast u okviru koje prepoznajemo mno{tvo elemenata i izrazito razli~ite vidove delovanja, koji mogu da se podvedu pod kulturno, u {irem smislu re~i. U okviru {arolikosti i raznobojnosti identiteta grada, mogu se uo- ~iti raznorodni elementi na primer, kulturna ba{tina i aktuelno stvarala{tvo, grupno i pojedina~no stvarala{tvo, na~in `ivota i konkretni proizvodi, umetnost i institucije kulture: pozori{ta, opere, bioskopi, razli~iti kulturni modeli (elitni, tradicionalni, alternativni...) i mnogi drugi. Na koji na~in ovi elementi kulturnog identiteta grada formiraju uzro~no-posledi~ne veze i u ~emu se ogledaju me usobni uticaji? Uzajamni uticaji izme u elemenata kulturnog identiteta grada bogati su i slo`eni kulturno nasle e mo`e da bude predmet intepretacije u stvarala{tvu, na~in `ivota povod za umetni~ko delo, grupno stvarala{tvo povod za na~in `ivota, pozori{no stvarala{tvo mo`e da integri{e elemente ba{tine (npr. dramski tekstovi), a moderna opera mo`e da uklju~i u sebe elemente alternativnih kulturnih modela; bioskopi, opet, kao prostori recepcije umetni~kog dela, proizvode odre- ene promene u na~inu `ivota itd. Dakle, ono {to `elimo da naglasimo jeste da kulturni identitet grada objedinjuje najraznovrsnije elemente i da su oni u najraznovrsnijim vezama. Me utim, u ovom radu nas nisu zanimali svi elementi. Sigurno je da rad pozori{ta ili opere ima posledice na kulturni identitet grada, pa ~ak postoje i gradovi koji svoj imid` zasnivaju na po- 177
GORANA PETROVI] stojanju i delovanju takvih institucija. Sli~no tome, u mnogim gradovima kulturna ba{tina u najve}oj meri oblikuje identitet sredine uzmimo za primer Atinu i Rim. Me utim, ove teme se nisu na{le u centru na{ih interesovanja. Mi smo se opredelili da istra`ujemo prirodu uticaja koji festivali (kao deo ili aspekt) ostvaruju na kulturni identitet grada (kao celinu), odnosno prirodu uticaja koji BeogrAD festival, kao takav, ostvaruje na kulturni identitet Beograda. Prvo, BeogrAD festival je obogatio kulturnu ponudu grada u kvalitativnom i kvantitativnom pogledu. U prvom slu~aju, teme u kulturnoj ponudi u~inio je raznovrsnijim, uveo je razli~ite pristupe razmatranom problemu, okupio je razli~ite umetnike, predstavio trendove i podstakao stvarala{tvo. U drugom slu~aju, s obzirom na termin odr`avanja Festivala, doprineo je stalnosti kulturne ponude. BeogrAD festival, kao ~inilac kulturne ponude, uticao je na razvoj kulturnih potreba, anga`ovao je kulturni kapital i doprineo je kulturnom ambijentu i atmosferi. Obogatio je dru- {tveni `ivot, podstakav{i interakciju izme u razli~itih dru{tvenih grupa. BeogrAD festival je bio dostupan posetiocima i, {to je podjednako va`no, zanimljiv {irokoj ciljnoj grupi, te je time i njegov uticaj va`niji. Drugo, BeogrAD festival je popularisao temu u stru- ~noj i {iroj javnosti. Festivali su glasnici inovacija i, kao takvi, oboga}uju korpus znanja gra ana i podsti~u dalji razvoj gradske sredine. Bave}i se temom s razli~itih aspekata, BeogrAD festival je podstakao prihvatanje i uva`avanje razli~itih pristupa u promi{ljanju problema. Imao je bitnu ulogu kao faktor u okviru ponude za neprekidno obrazovanje, podsticao je razmenu znanja, uticaja, mi{ljenja, informacija i iskustva, te je takvom interakcijom stvarao novu vrednost. Tre}e, BeogrAD festival uticao je na razvoj me unarodne i lokalne saradnje podstakav{i povezivanje entiteta razli~itog teritorijalnog i kulturolo{kog porekla, {to je proizvelo me ukulturnu interakciju, povezivanje lokalne i internacionalne dimenzije, kao i kulturnu razmenu. Pokazao se kao odli~an medij kako za predstavljanje trendova i stvarala{tva iz inostranstva doma}oj javnosti, tako i za predstavljanje doma}ih trendova u svetu. Na taj na~in, ohrabrio je razvoj lokalne savremene umetnosti, interkulturalno i internacionalno razumevanje i obogatio globalne razvojne 178
GORANA PETROVI] pravce lokalnim specifi~nostima. Predstavljao je plodan prostor za stvaranje partnerstva na pojedina- ~nom i institucionalnom nivou, povezav{i institucije iz razli~itih oblasti delovanja (privreda, kultura, politika), kao i razli~ite grupe zainteresovanih strana (poslovni ljudi, mladi stvaraoci, volonteri, novinari, predstavnici zajednice, strani i doma}i stvaraoci itd). Tokom uspostavljanja i razvijanja saradnje, zna~ajna dobit ogledala se u razmeni mi{ljenja i iskustava, kao i u ostvarivanju dalje saradnje, {to je zna~ajan segment rada i razvoja pojedinca i institucije. ^etvrto, promovi{u}i grad i predstavljaju}i ga gostima Festivala, kao i svetskoj javnosti, BeogrAD festival je posredno dao svoj ulog i za razvoj kulturnog turizama. Peto, BeogrAD festival je promovisao ulogu osniva~a Festivala u u~estvovanju stvaranja kulturnog programa grada. Osniva~i, sprovode}i viziju Festivala i stvaraju}i ba{ takav (a ne onakav) festival, i sami delimi- ~no oblikuju kulturni `ivot grada, te je ovaj festival doprineo isticanju zna~aja i uloge privatne inicijative u kulturi. Interakcija Beograda i BeogrAD festivala jedinstvena je i neponovljiva. U ovom radu prikazan je jedan od pogleda na funkciju ovog festivala u kreiranju kulturnog identiteta Beograda. Festivali, kao specifi~ne kulturne aktivnosti, i kulturni identitet grada kao takav, u odnosu na trenutak u kojem se analiziraju, predstavljaju promenljive kategorije, te su, shodno tome, promenljive i njihove uzajamne relacije. Ovaj rad bi, stoga, mogao da doprinese upravljanju promenama u ovoj oblasti. 179
ANA JOVANOV UDK 316.72:78.067.26.091.4(497.113) 78:067.26.091.4(497.113) Apstrakt: Exit festival je vi{ednevni muzi~ki doga aj koji privla~i stotine hiljada posetilaca iz Srbije, s Balkana, ali i iz ~itave Evrope i sveta. Ne samo da je tokom deset godina svog rada postao jedan od najboljih festivala Evrope ve} se mo`e re}i i da svojim delovanjem, kulturno-zabavnim sadr`ajem i podr{kom humanitarnim organizacijama, doprinosi celokupnoj zajednici tokom ~itave godine. Exit je u isto vreme i sredstvo kojim se dobar glas o Srbiji {alje u svet, a Novi Sad je zahvaljuju}i njemu postao sinonim za kvalitetnu muziku, hepening, mladost i pozitivan stav prema `ivotu. Kao institucija ~iji rad u velikoj meri podr`ava doma}a javnost, i kao doga aj koji je integrisan u `ivot grada i neodvojiv od Petrovaradinske tvr ave, Exit se prihvata kao relevantan ~inilac u poimanju identiteta Novog Sada, u smislu urbane celine s kulturno- -istorijskim nasle em, ali i identiteta ljudi koji `ive u njemu. Rasvetljavaju}i dosada{nja dostignu}a i propuste u saradnji Novog Sada i Exita, mo`e se ukazati na to da ova organizacija ima pozitivan uticaj na kulturni i turisti~ki `ivot grada, ali se prime}uje da je taj potencijal koji poseduje, u smislu saradnje s gradom, neiskori{}en. Klju~ne re~i: Novi Sad, Exit, muzi~ki festival, identitet grada, Petrovaradinska tvr ava Key words: Novi Sad, Exit, music festival, city identity, Petrovaradin fortress Novi Sad, grad na jugu Ba~ke, na obali Dunava i u podno`ju Fru{ke gore, u ~itavoj svojoj istoriji gradio je identitet centra kulture oblasti u kojoj se nalazi. Nekada na jugu Ugarske, danas glavni grad auto- 180
ANA JOVANOV nomne pokrajine Vojvodina, predstavlja privredni, kulturni i obrazovni centar. Kao varo{ u kojoj je objavljen prvi srpski ~asopis, gde kontinuirano deluje Matica srpska, iz koje su se razvili i mnogi izuzetno zna~ajni muzeji (Muzej Vojvodine, Galerija Matice srpske...), u kojoj je otvoreno prvo nacionalno pozori{te, Novi Sad predstavlja sredi{te srpske kulture jo{ iz vremena Austrijske carevine i Austrougarske monarhije. O~igledno da nije bez razloga ve} tada pretenciozno nazivan srpskom Atinom. U periodu od Drugog svetskog rata do kraja 80-ih godina XX veka, Novi Sad je zaslu`no stekao ugled mirne ali urbane sredine bogate kulturnim i dru{tvenim sadr`ajem; univerzitetski grad s tri pozori{ta, nekolicinom bioskopskih sala i ve}im brojem muzeja i galerija, na mnogo na~ina je tokom vremena ispunjavao dru{tvene i kulturne potrebe pojedinca. Identitet ove urbane celine stvarali su uglavnom cenjeni nau~nici ili umetnici, javni spomenici, arhitektonski biseri, kulturne manifestacije. Prekinut krizom devedesetih, nekada napredni grad, kulturno i privredno razvijen, nije se u potpunosti oporavio ni do danas, ali mnoge institucije stvorene posle Drugog svetskog rata, kao i multikulturalno stanovni{tvo, ~ine regionalne, autohtone vrednosti koje jo{ uvek daju doprinos gradu i predstavljaju njegov identitet. 1 Tako e, kulturni profil gradske celine ~ine novoosnovane institucije koje, poput Exit festivala, u~estvuju u ponovnom stvaranju identiteta modernijeg Novog Sada, grada dana{nje generacije. Bez svake sumnje, Exit festival je tokom deset godina od svog osnivanja postao relevantna odrednica u poimanju kulturne raznolikosti Novog Sada i afirmacije odlika koje odre uju njegov identitet. Ovaj tekst pisan je s namerom i ciljem da se kroz istorijat institucije Exita, isticanje njenih dostignu}a i kriti~ku analizu, prika`e veza Festivala i Novog Sada, kao i u~e{}e same institucije u preoblikovanju i izgradnji identiteta grada. Posmatranje Exit festivala u kontekstu stvaranja identiteta Novog Sada opravdano je, pre svega, ~injenicom da je ovo bezmalo najpoznatiji i najpose}eniji zabavno kulturni doga aj u godini, ne samo u ovom 1 Bojana Bursa}, Identifikovanje i kreiranje identiteta Beograda, master rad odbranjen na Univerzitetu umetnosti, Beograd, 2006. (u rukopisu). 181
ANA JOVANOV gradu ve} i u Vojvodini i Srbiji, pa i u jugoisto~noj Evropi. Festival je taj epitet stekao u kratkom periodu od nekoliko godina konsolidacije, koja je usledila nakon osnivanja, leta 2000. godine. Uzev{i u obzir osnovnu ideju koja je inicirala osnivanje Exita, a koja je imala {iru dru{tvenu politi~ku pozadinu, ova organizacija pre{la je dug razvojni put od tromese~nog aktivizma u slu`bi davanja podr{ke demokratskoj opoziciji i podsticanja mladih da iza u na izbore, do ~etvorodnevnog komercijalnog festivala sa svetski poznatim izvo a~ima. Bukom do izlaza Takozvani nulti Exit ili Noise Summer Fest je, pored svoje op{tepoznate uloge u predpetooktobarskim opozicionim kampanjama, u svesti Novosa ana zabele`en kao nezaboravni fenomen. Ovaj stodnevni hepening, zami{ljen kao forma protesta protiv Slobodana Milo{evi}a i vid predizborne promocije tada{nje opozicije, da bi izbegao represiju vladaju}eg re`ima, svoje stvarne motive krio je iza slogana Iza i na crtu!, kojim su tog leta mladi {irom Srbije bili podsticani da iza u na izbore. Generacija osamnaestogodi{njaka i ostale mlade`i imala je su{tinski utisak da joj se, mo`da po prvi put u `ivotu, putem jedne manifestacije obra}a dru{tvo, ili bar onaj njegov razumniji deo; da za svoje sugra ane, koji su joj govorili s bine, nisu neupotrebljiva masa bez budu}nosti, ve} da su u stanju da svojim glasom zaista doprinesu celokupnom boljitku. Pri tom, Exit je na tada{nje dve bine (na Reci i u [umi, tj. parku pored Filozofskog fakulteta, kasnijoj lokaciji Exit kampa), tokom ~itavih sto vrelih dana i ve~eri, pru`ao raznovrstan multimedijalni program (sastavljen od koncerata, performansa, filmskih projekcija na otvorenom, dnevnih radionica i tribina) i razbijao u~malu i lenju atmosferu ravni~arske `ege. I sve to besplatno. Odu{evljenje svih gra ana ovakvim trudom strastvenih aktivista (me u kojima je bilo preko sto dvadeset studenata) da publici pru`e informacije, mogu}nost dijaloga, kvalitetnu zabavu i kulturnu edukaciju, intenzivirano je pobedom opozicije na izborima i utiskom da je promena na bolje, ipak, mogu}a; to ushi}enje u~inilo je da ime Exita postane sinonim mladala~ke osve- {}enosti, `elje za slobodom mi{ljenja, u~e{}a u svetskim kulturnim i politi~kim tekovinama, kao i zbaci- 182
ANA JOVANOV vanja jarma ozlogla{enog Milo{evi}evog re`ima. U isto vreme, u skladu s ustaljenom tezom da je stanovni{tvo u ovoj oblasti ve}inom demokratski nastrojeno, u javnosti se za~elo op{te mi{ljenje da Exit nije nastao slu~ajno u ovom gradu. Novosa ani su stvorili Exit, a Exit je okupio Novosa ane; u toj atmosferi, Exit po~inje da predstavlja Novi Sad, a Novi Sad po- ~inje da predstavlja Exit. Posmatraju}i danas ra anje tog fenomena, ipak treba pomenuti kome pripada zasluga za prvi korak. Naime, slo`ena i slojevita organizacija, kakav je muzi~ki festival, ne bi bila mogu}a bez uklju~ivanja razli~itih politi~kih udru`enja i nevladinih organizacija, kao i podr{ke koju su trojica inicijatora Exita, Bojan Bo{kovi}, Du{an Kova~evi} i Ivan Milivojev, dobili od Univerziteta u Novom Sadu, Studentske unije Fakulteta tehni~kih nauka (~ijim je posredstvom organizovan Festival 2000. i 2001. godine), a kasnije i pomo}i grada i pokrajine Vojvodine. Afirmacija Exita na Petrovaradinskoj tvr avi Nakon zavr{etka nultog Exita i ispunjavanja svrhe njegovog postojanja, tj. pada re`ima Slobodana Milo- {evi}a, pretpostavlja se da su organizatori `eleli da iskoriste pa`nju, elan i `elju mladih za promenom koju su stodnevni doga aji generisali tokom leta 2000. godine. Pa`nja koja je bila usmerena ka Exitu podstakla je nastajanje ambiciozne ideje o prerastanju projekta u redovni komercijalni festival, ne vi{e politi~kog, ve} zabavnog karaktera. Naredne godine, Exit je poprimio novo obli~je preme{ten je na Petrovaradinsku tvr avu, ograni~en na devet dana, a u repertoar svirki uvr{tena su, pored najpoznatijih bendova iz Srbije, i zvu~na imena izvo a~a iz inostranstva. Pove}ava se broj bina posve}enih razli~itim vrstama muzike, pozori{tu ili filmu, granama umetnosti koje su bile zastupljene i na nultom Exitu. Rege, metal, elektro ili rok muzika raspore ene su na sedam pozornica; na nekim binama bili su zastupljeni isklju~ivo izvo a~i iz Srbije ili regiona, dok su najve}e zvezde nastupale na najbolje opremljenom Main stageu Finley Quaye, Banco de Gaia, Kosheen. Prisustvo zabavnih i edukativnih sadr`aja, svetski poznatih muzi~ara, kao i pozitivna atmosfera, privukli su preko 250.000 ljudi iz cele zemlje, ali i iz susednih, kojima su organizatori omogu}ili relativno pristupa~an sme{taj 183
ANA JOVANOV u Exit kampu. 2 U realizaciji celokupnog doga aja u~estvovalo je oko {est stotina ljudi razli~itih profesija me u njima je bilo najvi{e stru~njaka iz oblasti marketinga i menad`menta, sociologije, psihologije i muzike. 3 Prvi Exit bio je veliki izazov za organizatore; njihov uspeh u koordinisanju brojnih aspekata organizacije na tehni~kom, ugostiteljskom i marketin- {kom planu u~inio je da Exit postane jedna od najzna~ajnijih kulturnih manifestacija u zemlji i regionu. U narednim godinama, Exit je nastavio da unapre- uje mnoge aspekte de{avanja vezanih za Festival. Vreme trajanja festivalskog programa je 2003. godine svedeno na ~etiri dana, ali na ra~un kvantiteta izvo a~a; radilo se na anga`ovanju velikih imena iz sveta muzike, na pobolj{anju kvaliteta opreme zvuka, audio-vizuelnih animacija, raznovrsnosti tribina, radionica i drugih usluga. Tako, na tre}em Exitu, u Novi Sad, pored ostalih, dolaze Tricky, Moloko i Rollins Band. Pove}an je broj bina, koje su uglavnom orijentisane na stranu muziku, dok su pozori{te i bioskop ukinuti. Exit je, ~ak, postao samoproklamovana dr- `ava, State of Exit, koja je dobila svoj amblem i zastavu, a posetioci su kupovinom dosta skupe ulaznice (u obliku fiktivne li~ne karte) postajali njeni gra- ani. O nastanku te dr`ave u dr`avi mogli su da se informi{u u programima koji su li~ili na paso{e. Festival na svima omiljenoj lokaciji Petrovaradinskoj tvr- avi, s kampom na novosadskoj obali Dunava postaje svojevrsna kombinacija muzi~kog festivala, kulturnog hepeninga i `urke na pla`i. Tokom godina broj bina se uve}avao, a menjala se i njihova muzi~ka orijentacija, tako da Exit 06. ima ~ak dvadeset i dva stejd`a : Balkan Fusion stage, kasnije samo Fusion stage, koji promovi{e prevashodno doma}e izvo a~e i izvo a~e s prostora biv{e Jugoslavije; DJ Arena, najve}a bina posle Main stagea postaje Dance Arena; World Music stage etno zvuci iz svih krajeva sveta; Happynovisad stage elektronska mu- 2 Goli}, B. Marketing aktivnosti manifestacije Exit u Novom Sadu, diplomski rad odbranjen na Odeljenju za geografiju, turizam i hotelijerstvo Prirodno-matemati~kog fakulteta u Novom Sadu, 2003. 3 Zaki}, L. Perspektive razvoja turizma za mlade u Novom Sadu primer muzi~kog festivala Exit, ^asopis Odeljenja za geografiju, turizam i hotelijerstvo Prirodno-matemati~kog fakulteta u Novom Sadu, Turizam 10, 2006, str. 48 49. 184
ANA JOVANOV zika, Hip-hop stage, Future Shock stage neafirmisani bendovi tvrdog zvuka, Metal stage, Café del Danube stage, Roots & Flowers stage, Latino stage, Reggae stage i drugi (www.wikipedia.org). Pojavljuje se i veliki broj manjih bina, od kojih su neke nemuzi~kog karaktera: Agora stage, Stripanziva stage, Cinema stage, VIP stage, Elektrana i Crossroad stage. Tokom deset godina postojanja Exita, nastupile su hiljade izvo a~a, a najve}e zvezde muzi~ke scene su: Roni Size, Disciplina Kitschme, Max Romeo, David Morales, Asian Dub Foundation, Stereo MC s, Goldfrapp, Massive Attack, Cypress Hill, Iggy and the Stooges, Underworld, Garbage, Franz Ferdinand, The Cult, Morrissey, Billy Idol, Pet Shop Boys, Ms. Lauryn Hill, Sex Pistols, The Prodigy, Manu Chao Radio Bemba Sound System, Fatboy Slim, The Cardigans i drugi (www.exitfest.org). Poja~ana je i komercijalna promocija i propaganda koja se vr{ila putem mnogobrojnih sredstava audio i vizuelnih ogla{iva~a ({tampanog ili snimljenog materijala), internet prezentacija i mnogih drugih. Broj sponzora koji svoje ime povezuju s imid`om Festivala, tokom vremena se umno`avao i menjao. Po~ev{i od drugog Exita 2002. godine, Festival je stekao zna- ~ajno prisustvo u svim medijima, uz pomo} velikog broja doma}ih i stranih novinara; mnogobrojnim reporta`ama u {tampi i velikom minuta`om u televizijskim prilozima i emisijama, pra}en je kompletan doga aj i na taj na~in stvaran primetan odjek u javnosti. 4 2004. godine, reporteri muzi~ke televizije MTV poslati su u Novi Sad da naprave dokumentarac o gradu, Tvr avi i Festivalu. Tako e, u saradnji s MTV-om, Exit postaje svetski poznati promoter borbe protiv trgovine ljudima. Ta saradnja je, tako e, oli- ~ena u formiranju predstavnika ove ku}e na Exitu MTV Free Your Mind stagea 2005. godine, kao i u radu na drugim socijalnim pitanjima u narednim godinama. Iste godine, britanski BBC Radio 1 u`ivo je prenosio nastupe s Exita. Novinari inostrane {tampe imali su samo re~i hvale za gostoljubivost Novog Sada, a posebno je isticana lepota lokacije Festivala arhitektura Petrovaradinske tvr ave i prijatna blizina reke u kojoj se ova atrak- 4 Goli}, B. Marketing aktivnosti manifestacije Exit u Novom Sadu, diplomski rad odbranjen na Odeljenju za geografiju, turizam i hotelijerstvo Prirodno-matemati~kog fakulteta u Novom Sadu, 2003. 185
ANA JOVANOV tivna gra evina ogleda. Politi~ka situacija, koja je dovela do ra anja manifestacije, samo je doprinela pozitivnoj oceni u inostranoj {tampi, a slobodnja~ki duh mlade inteligencije Exita u britanskoj {tampi je upore ivan sa sli~nim karakterom festivala u engleskom Glastonberiju. 5 Me utim, za razliku od tamo{nje, nagla{avana je i sa simpatijama prihvatana iskrena odu- {evljenost ovda{nje publike stranim izvo a~ima, od kojih su mnogi nastupili po prvi put u Srbiji posle desetogodi{nje izolacije. Strancima se dopao manjak komercijalizacije doga aja, uz povremene opaske o poluprofesionalnom pristupu detaljima, koji ukazuju na manjak novca (kao {to su, na primer, neodgovaraju}i toaleti). Uprkos tome, hvaljeno je u~e{}e veoma tra`enih muzi~ara svetskog glasa, kao i profesionalno obezbe enje, tehni~ka oprema, uz ulaznicu koja je, prema merilima zapadnoevropskih festivala, bila neverovatno niska. Dobar glas ubrzo je rezultirao pove}anim brojem gostiju iz Evropske unije, u po~etku bli`ih zemalja, poput Ma arske i Gr~ke, a zatim i dr`ava zapadne i severne Evrope, pa i Amerike i Australije. U poslednjih nekoliko godina, broj posetilaca koji svake godine, tokom ~etiri festivalska dana, pro e kroz kapije Petrovaradinske tvr ave iznosi oko 150.000. Od tog broja oko tre}ina dolazi iz inostranstva; u drugoj polovini decenije primetan je porast popularnosti ovog festivala kod Britanaca, koji ~ine osam procenata stranih gostiju. 6 Zahvaljuju}i povoljnim ocenama, Exit festival je visoko rangiran na listi evropskih muzi~kih festivala. Tako je pro{le godine britanski dnevni list Guardian uvrstio Srbiju i Exit festival me u dvanaest svetskih atrakcija koje bi trebalo posetiti u 2008. godini. Na izboru UK festivals Awards, 2007. godine, publika iz celog sveta je od deset festivala izglasala Exit za najbolji. S porastom popularnosti Festivala, prirodno je pobolj{an celokupan imid` Srbije, ne samo zato {to je pove}an broj onih koji se na Exitu dobro provode ve} i zbog pozitivnog konteksta u kome se dr`ava spominje. Grad doma}in Novi Sad, nerazdvojiv je od 5 Guardian, London, ponedeljak, 10. jul 2006. 6 Zaki}, L. Perspektive razvoja turizma za mlade u Novom Sadu primer muzi~kog festivala Exit, ^asopis Odeljenja za geografiju, turizam i hotelijerstvo Prirodno-matemati~kog fakulteta u Novom Sadu, Turizam 10, 2006, str. 48 49. 186
ANA JOVANOV festivalskih doga aja i svakog leta ugo{}ava stotine hiljada mladih gostiju, koji ga u potpunosti identifikuju s Festivalom. Zbog pove}anog festivalskog turizma i poimanja Novog Sada u kontekstu Exita, ovaj festival doprinosi ve} razvijenom i raznovrsnom kulturnom identitetu grada. Novi Sad kao bina Exit festivala Petrovaradinska tvr ava na kojoj se od 2001. godine odvija Exit festival, predstavlja istorijski, arhitektonski, umetni~ki i turisti~ki spomenik. Gra ena je od 1692. do 1780. godine na steni, koja je bila nastanjena jo{ od praistorijskog doba; potom je tu bilo i prvo utvr enje iz rimskog perioda, kao fortifikacija koja je trebalo da za{titi grad na granici izme u Austrijske carevine i turske vojske, ali istorijski podaci govore da u tu svrhu nikada nije upotrebljena. Tvr ava predstavlja vizuelni ukras na sremskoj obali Dunava, povrh gradi}a Petrovaradina, preko puta koga se u ravnici {iri Novi Sad. Ona je, osim mesta odr`avanja Exita u poslednjih deset godina, ugodno {etali{te oplemenjeno skulpturama Jovana Soldatovi}a i drugih cenjenih vajara. Na njoj su sme{tene zgrade: Akademije umetnosti, Muzeja grada Novog Sada, Istorijskog arhiva, Konji~kog i Streli~arskog kluba, hotela Leopold, kao i mnogobrojni ateljei novosadskih slikara, vajara i grafi~ara. Sveop{te odu{evljenje Tvr avom, kao popri{tem festivalskih koncerata, mo`e da se objasni ~injenicom da su organizatori Exita, u `elji da od Festivala na~ine op{teprihva}eni, tradicionalni doga aj koji odre uje identitet Novog Sada, izabrali lokaciju koja je jedno od primarnih identifikacionih odredi{ta grada. U prilog tvrdnji da je Tvr ava idealno mesto za odr`avanje Exita, ide neobi~an raspored i nivelacija njenih zidina i bedema koji obrazuju duboke {an~eve. Dobra akustika i mogu}nost da razli~iti nastupi budu sasvim blizu jedni drugih bez me{anja zvukova, omogu}ili su gusto raspore ivanje bina. Ipak, uprkos magi~nom do`ivljaju o`ivljenih kamenih zidina savremenim zvucima i svetlosnim efektima, postoji sumnja u opravdanost organizovanja manifestacije sa stotinama hiljada posetilaca na zdanju starom vi{e vekova, za ~iju je konzervaciju i odr`avanje (program odr`ivog razvoja) potrebno ulo`iti mnogo vi{e truda i sredstava nego {to se to ~ini. 187
ANA JOVANOV Razmi{ljaju}i o vezi Exita i Novog Sada, zapita}emo se kako se Festival svetskog glasa na{ao u ovom mirnom, po nekima ~ak usporenom gradu na Dunavu. Pored `elje novosadskih studenata da organizuju politi~ki obojeni nulti Exit, potrebni su bili i drugi faktori koji su uslovili razvijanje zamisli o Exitu kao redovnoj manifestaciji. Odgovor le`i negde izme u nekoliko mogu}ih faktora povoljnosti geografske lokacije grada na reci i u podno`ju Fru{ke gore; specifi~nog stanovni{tva ~iji je mentalitet, ukus i pogled na svet uvek u nekoj meri te`io evropskom; raznovrsnosti nacionalnosti, kultura i konfesija `itelja ovog grada; kao i na prvi pogled manje primetne, ali vrlo definisane i energi~ne kreativne pobude mladih u Vojvodini. Stoga je Exit podjednako uticao na stvaranje njihovog, kao i identiteta Novog Sada. Svake godine za vreme Exita, prve nedelje jula, postanu evidentne promene u `ivotu grada i njegovoj ulozi u velikom doga aju. Mada izvestan broj sugra- ana negoduje zbog nametljive no}ne buke, stanovnici su uvek spremni da iza u na ulicu i pro{etaju centrom grada, ne bi li osetili uzbu enje u vazduhu koje sobom donosi veliki broj prido{lica iz mnogih krajeva Evrope i sveta. Mnogi Novosa ani su razvoj fenomena Exita pratili od samog njegovog nastanka i zbog toga se, kao stanovnici grada doma}ina, u odre- enoj meri sami identifikuju s ulogom doma}ina tokom sezone Festivala. Neki od njih rado preuzimaju ulogu vodi~a, stvaraju poznanstva s posetiocima i ponovo otkrivaju svoj grad u njihovom prisustvu. Veliki broj Novosa ana je prisutan na Festivalu svake godine to govori o ~injenici da i oni sami do`ivljavaju Exit kao pojavu vezanu za njihov grad i, isto kao i gosti, u~estvuju u njegovom de{avanju. Exit mnogim gra anima pru`a i {ansu za zaradu svake godine se u njegovoj organizaciji zapo{ljava stotine Novosa ana na najrazli~itijim poslovima. Exit, u tom smislu, mo`e da se sagleda kao manifestacija u ~ijem kompletnom procesu realizacije, na neki na~in i u odre- enoj meri, u~estvuje veliki broj `itelja Novog Sada. Uprkos ~injenici da je jasna namera organizatora da se od nekada politi~ki indukovanog festivala napravi kulturni doga aj depolitizovanog programa, va`no je istaknuti njegov ne samo zabavlja~ki karakter. Exit svake godine podsti~e aktivizam nevladinih organizacija, s ~ijim radom posetioci mogu da se upoznaju, 188
ANA JOVANOV zatim da se informi{u o mnogim dru{tvenim problemima ili pojavama, da postanu ~lanovi ili aktivisti ovih grupa, kao i da doprinesu njihovom boljem i efikasnijem radu potpisivanjem peticija. Najve}i broj ovih organizacija propagira ljudska prava, borbu protiv trgovine ljudima, o~uvanje `ivotne sredine, za{titu `ivotinja, volonterske kampove, informi{e o mogu- }nostima zapo{ljavanja mladih, podsti~e prevenciju polnih bolesti, narkomanije i drugo. Exit podsti~e mlade ljude na obrazovanje i {irenje kulture putem programa koji se plasiraju na {tandovima nevladinih organizacija pod nazivom Place to Move. U politi- ~kom smislu, {tandovi NVO-a su ranije bili vi{e usmereni na propagiranje pomirenja Srbije sa zemljama u okru`enju i prihvatanje odgovornosti za ratne zlo- ~ine, dok se to interesovanje kasnije preusmerilo na uklju~ivanje Srbije u Evropsku uniju i ukidanje viza za putovanja. Iako organizacija Exita svoj radni kalendar koncipira oko ~etvorodnevnog julskog festivala, ono {to je ~ini stalnim, relevantnim akterom u repertoaru gradskih de{avanja jeste organizovanje mnogobrojnih koncerata, kampanja, festivala ili akcija tokom ~itave godine. Jedan od istaknutijih doga aja u organizaciji Exita je filmski festival Cinema City. Ovaj festival je poku{aj da se publici, pored kvalitetnog repertoara filmova, velikog broja gostiju iz zemlje i inostranstva, i pristupa~nih cena ulaznica za filmske projekcije, pru`i mogu}nost interaktivne zabave izme{tanjem bioskopskog platna i DJ bine na gradske ulice. Exit aktivno doprinosi pobolj{anju `ivota `itelja grada organizovanjem humanitarnih akcija, kao {to je Love festival, koji je odr`an u februaru ove godine tokom dva dana odr`ano je mno{tvo svirki, a kompletan iznos novca od ulaznica poklonjen je novosadskom porodili{tu. Tako e, Exit je organizacioni potpisnik mnogobrojnih i raznovrsnih kulturno-umetni~kih sadr`aja: izlo`bi, knji`evnih ve~eri, tribina, plesnih performansa, edukativnih akcija, kao i mnogobrojnih koncerata i drugih medijskih pro{irenja. Kada se ve} govori o Exitu kao o manifestaciji koja je podstakla mnoga zna~ajna dru{tvena, kulturna i politi~ka pitanja u ovom regionu, a pri tom je pru`ila brojnim ljubiteljima muzike kvalitetnu zabavu promovi{u}i Srbiju na najbolji na~in, trebalo bi se osvrnuti na neke neprijatnosti koje redovno prate sve ono 189
ANA JOVANOV {to je dobro i pozitivno na Festivalu. Imaju}i u vidu da pojedine organizacione smetnje u vreme odr`avanja Festivala, kao {to su, na primer, gu`ve u saobra}aju ili velika koli~ina zvu~nih senzacija, menjaju na~in `ivljenja stanovni{tva, nije poznato da postoji strategija ka pomirenju grupa gra ana opre~nih stavova prema Exitu (onih koji ga pose}uju i onih koji ga jo{ uvek do`ivljavaju kao smetnju). 7 Mnogi doma}i posetioci imaju zamerke pak na veoma visoke cene hrane i bezalkoholnih pi}a, ~ija ponuda iz godine u godinu postaje sve raznovrsnija, ali i sve skuplja. Ono {to stru~njaci za menad`ment i razvoj turizma imaju da zamere organizatorima Festivala, mo`e da se okarakteri{e kao nedovoljna saradnja ove institucije s drugim kulturnim ustanovama u gradu i okolini. Na taj na~in, umesto da se velikom broju gostiju ponudi program mimo festivalskog, dolazi do nedovoljne iskori{}enosti raznovrsnih kulturnih potencijala grada. Gostuju}a izlo`ba Muzeja savremene umetnosti posve}ena grafici pop-arta u Galeriji Matice srpske, prire ena leta 2004. godine upravo da bi obogatila kulturnu ponudu grada tokom festivalskih dana, kao i prilago avanje radnog vremena muzeja i galerija ritmovima festivalskih gostiju, nisu dobili odgovaraju}u podr{ku iz struktura Festivala, niti su rezultirali pove}anjem uobi~ajene pose}enosti. 8 Tako- e, nema odgovora na ponudu ponavljanu svake godine da se u festivalski program uvrsti predstavljanje drugih umetni~kih i kulturnih potencijala grada i da se, na taj na~in, ostvari daleko masivniji marketin{ki proboj u smislu upoznavanja s tradicijom i kulturom regiona i celokupne Srbije. 9 Opravdanje za takvu zamisao nalazi se u ~injenici da je komercijalni karakter Festivala realizovan u velikoj meri sredstvima iz bud`eta grada Novog Sada i pokrajine Vojvodine. Rezultat toga je produbljivanje jaza izme u ostalih institucija kulturno-zabavnog karaktera, te pogre{an uti- 7 Autorka teksta pokušala je da na ove i neke druge konstatacije dobije komentar od ~elnih ljudi Exita, gospodina B. Boškovi}a i gospodina R. Bo`i}a, ali oni nisu pokazali interesovanje da svojim odgovorima upotpune ovaj tekst i predo~e svoje vi enje Festivala ~itaocima ~asopisa. 8 Jasna Tijardovi}-Popovi}, Grafika pop-arta i nove figuracije iz zbirke Muzeja savremene umetnosti [katalog], Muzej savremene umetnosti, Beograd, 2003. 9 Vesna Ðuki}-Doj~inovi}, Kulturni turizam menad`ment i razvojne strategije, Clio, 2005. 190
ANA JOVANOV sak da one nisu zainteresovane za odgovaraju}u saradnju s Festivalom i da time pro{ire turisti~ku ponudu grada. Pored toga, turisti~ke agencije iz Srbije jo{ uvek nemaju u ponudi organizovane aran`mane posete Novom Sadu u vreme Exita; o turisti~koj ponudi koja traje tokom celog leta 10, a koja bi, uz kori{}enje prirodnih potencijala Dunava i Fru{ke gore, sadr`ala obilaske kulturnih dobara u regionu, ~ak se i ne razmi{lja. Ova ~injenica govori u prilog proceni nedostatka strate{kog razmi{ljanja: dana{nji posetioci Festivala iz razli~itih krajeva Evrope mogli bi da prerastu u dragocene promotere regiona i Srbije, a u budu}nosti u lobiste koji bi mogli da pomognu op- {tem napretku. O broju stranih turista postoje odre ene procene i one su veoma povoljne, ali nisu preduzete potrebne mere da se gosti zadr`e i posle zavr{etka Festivala; o broju doma}ih turista koji dolaze na Exit, ne postoji evidencija. 11 [ira javnost se zainteresuje za Festival tek kada se dogodi neka nesre}a, poput pada preko ograde na Petrovaradinskoj tvr avi, pogibije stanara kampa usled lomljenja grane ili prekomerne koli~ine droge. Mo`emo s pravom re}i da ovaj najve}i muzi~ki festival na Balkanu okuplja mlade ljude iz svih krajeva sveta, promovi{u}i na{u zemlju i kulturu. Jasno je da je Exit omogu}io ovda{njoj publici da u`ivo ~uje neke od najboljih svetskih muzi~ara, rok i pop legendi, i to na svom tlu. Svake godine publika s nestrpljenjem i{~ekuje objavljivanje imena zvezda ve~eri na predstoje}em Festivalu. Danas, kao i u biv{oj Jugoslaviji, gosti dolaze u Novi Sad zbog rok muzike. Me utim, treba imati na umu da se radi o posetiocima iz ~itavog sveta. U tom smislu, Exit je promenio identitet grada i njegov do`ivljaj kod posetilaca, ali i kod samih `itelja. Pru`io je gradu turisti~ki potencijal koji je do sada tek fragmentarno iskori{}en. Stvaranje adekvatne strategije koja bi povezala Festival s gradskim turisti~kim potencijalima, ali uz pomo} saradnje s gradskom vla- 10 Olga Had`i} i dr, Kulturni turizam, Prirodno-matemati~ki fakultet, Odeljenje za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad, 2005. 11 Lolita Zaki}, Perspektive razvoja turizma za mlade u Novom Sadu primer muzi~kog festivala Exit, ^asopis Odeljenja za geografiju, turizam i hotelijerstvo Prirodno-matematièkog fakulteta u Novom Sadu, Turizam 10, 2006, str. 48 49. 191
ANA JOVANOV {}u i drugim kulturnim institucijama, mogao bi samom gradu da donese mnogo vi{e. To, naravno, podrazumeva da Novosa ani tokom trajanja Festivala moraju da se pomire s bukom, kao i da prihvate ~injenicu da potrebu za ~itanjem knjiga danju i spavanjem no}u moraju da odlo`e za posle zavr{etka Exita. Uprkos ovim odricanjima, oni shvataju da se u njihovom kom{iluku odr`ava jedan od najboljih muzi~kih festivala Evrope. Ili bar tako ka`u. 192
SARITA VUJKOVI] UDK 712.253(497.6) 2005/2006 Apstrakt: Rad prati transformaciju centralne banjalu~ke parkovske cjeline, izvr{enu tokom 2005. i 2006. godine, na osnovu koje se poku{ava odgovoriti na pitanje da li je arhitektonsko- -urbanisti~ka promjena u potpunosti nova ili se, na neki na~in, oslanja na rje{enja iz ranijih perioda Vrbaske banovine i rekonstrukcije poslije Drugog svjetskog rata. Tako e se nastoji odrediti koje su to novine koje ovo novo rje{enje unosi u istorijsko, arhitektonsko i urbanisti~ko naslije e grada. Na osnovu analize mo`e se zaklju~iti da se centralni banjalu~ki Gradski park Petar Ko~i} dijelom nadovezuje na ranija rje{enja iz pro{losti, ali da istovremeno postavlja i moderne standarde po pitanjima arhitektonskog oblikovanja i urbanisti~kog planiranja novog multifunkcionalnog prostora. U ovom urbanisti~kom poduhvatu, tradicionalni park postao je novi integrisani ambijent s novom strukturalnom ulogom koja pripada svakodnevnom `ivotu, a ne samo slobodnom vremenu i razonodi. Parkovski sistem postavljen je kao dominantna ta~ka urbanog organizma grada, njegovog kulturnog razvoja, ~ine}i ga tako nerazdvojnim elementom novog gradskog identiteta. Klju~ne re~i: parkovska arhitektura, urbanisti~ka politika, kulturni razvoj, gradski identitet Key words: park architecture, urbanistic policy, cultural development, city identity Tokom jeseni 2005. godine, u centralnom banjalu- ~kom parku, koji nosi naziv po znamenitom kraji{kom piscu Petru Ko~i}u, zapo~et je slo`en i kompleksan programski zadatak rekonstrukcije i revitalizacije ove zelene povr{ine. Zbog ubrzanog razvoja grada, porasta broja stanovnika, ekonomske i politi~ke krize, 193
SARITA VUJKOVI] tokom proteklih petnaest godina do{lo je do naru- {avanja kvaliteta i kvantiteta parkovske povr{ine. Prate}i genezu razvoja ove centralne gradske cjeline, poku{a}emo da odgovorimo na pitanje da li je arhitektonsko-urbanisti~ka promjena u potpunosti nova ili se, na neki na~in, oslanja na rje{enja iz ranijih perioda Vrbaske banovine i rekonstrukcije poslije Drugog svjetskog rata. Tako e, neophodno je odrediti koje su to novine koje ovo novo rje{enje unosi u istorijsko, arhitektonsko i urbanisti~ko naslije e grada. ^injenica da je Park podignut u doba Vrbaske banovine, a potom rekonstruisan nakon Drugog svjetskog rata, daje nam mogu}nost da posmatrani artefakt, pored arhitektonsko-urbanisti~kog aspekta, sagledamo i kroz ideolo{ku prizmu. Spomenik Petru Ko~i}u, koji je potpuno definisan svojom pozicijom u sve tri graditeljske faze, trebalo bi posmatrati kao jedini trajni i nepromijenjeni element Parka. Na osnovu tih ~injenica, neophodno je sagledati njegovu ulogu u dana{njem identitetu grada, na~in na koji su se prema njemu odnosili u pro{losti, kao i koja mu je uloga predvi ena u budu}nosti. U arhitektonsko-urbanisti~kom pogledu, u centru Banjaluke mo`emo izdvojiti nekoliko dominantnih istorijskih slojeva: balkansko orijentalni (tvr ava Kastel ), gra ansko evropski reprezentativni objekti iz perioda Austrougarske (zgrada Muzeja savremene umjetnosti Republike Srpske) i perioda Banovine (Banski dvor i Gradska uprava), socijalisti~ki (poslovni neboder, robna ku}a Boska ), i postmoderno tranzicijski (novi poslovno trgova~ki centri). Na osnovu ovoga, mo`emo zaklju~iti da je transformacija Parka u pro{losti pro{la kroz tri dominantne istorijske promjene pra}ene ideolo{kim razli~itostima koje su se odrazile na urbanisti~ki razvoj samog centra grada. Za vrijeme Vrbaske banovine poklonjena je pa`nja izgradnji i uobli~enju Gradskog parka koji je oformljen 1930. godine na mjestu na kojem se ranije nalazilo staro muslimansko groblje. Park je najprije nosio naziv Gradski park princeze Jelene, zatim Gradski park bana Milosavljevi}a, a od 1945. godine dobio je ime koje i danas nosi Gradski park Petar Ko~i}. 1 Fotografije i geodetska dokumentacija 1 Ðor e Miki}, Banjaluka Kultura gra anskog društva, Institut za istoriju, Banja Luka, 2004, 105. 194
SARITA VUJKOVI] tog prostora prikazuju simetri~no rje{enje u stilu francuskih parkova ome enog lijepo oblikovanom ogradom od kamena i laganih metalnih re{etki s centralno postavljenom fontanom. U isto vrijeme, u Parku je podignuta zgrada muzi~kog paviljona. Fotografije tog objekta, koji je poru{en nakon Drugog svjetskog rata, pokazuju da su na njemu bili primijenjeni neoklasicisti~ki elementi po uzoru na mnoge tada popularne muzi~ke paviljone u Evropi. Ve}ina autora koji su prou~avali banjalu~ku arhitekturu u periodu Vrbaske banovine, a samim tim i arhitekturu muzi~kog paviljona, stilski ga povezuju s arhitekturom Bauhausa, iako on, sude}i prema malobrojnim sa- ~uvanim fotografijama, sadr`i neke elemente koji su anahroni i izdvajaju ga iz ovako jasne stilske definisanosti. 2 Nakon uspje{no sprovedenog javnog jugoslovenskog konkursa 1932. godine, u Parku je postavljen spomenik Petru Ko~i}u, rad vajara Antuna Augustin~i}a i Vanje Radau{a. Ko~i} je prikazan kao protagonista slobode, namrgo enog ~ela i ispru`ene desne ruke aluzija na vrijeme kada je kao narodni tribun grmio s govornice bore}i se za slobodu ~ovjeka, njegovu politi~ku i ekonomsku ravnopravnost. Preko {est metara visok, spomenik je bio dominantan orijentir u novonastaloj parkovskoj cjelini, u kojoj su hortikulturni elementi, s njegovanim niskim rastinjem i {irim pojasevima travnatih povr{ina, dodatno nagla{avali takav utisak. 3 Stari izgled gradskog parka u Banja Luci 2 Siniša R. Vidakovi}, Arhitektura javnih objekata u Banjaluci (1918 1941), Akademija umjetnosti, Banjaluka, 2006, 57. 3 Zoran Pejašinovi}, Petrašin od bronze, Biblioteka znamenja, Grafid, Banja Luka, 2003, 19. 195
SARITA VUJKOVI] Period nakon Drugog svjetskog rata karakteri{e najprije vidljiva indiferentnost politi~kih ~inilaca prema urbanom razvoju centralnog gradskog jezgra koja je vremenom popu{tala u svom intenzitetu, nakon sve sna`nijeg ideolo{kog bojenja banjalu~kog lokaliteta. Kako je grad dobijao naklonost centralnih vlasti, nadle`ne lokalne vlasti pristupile su novoj fazi obnove uklopljene u op{tu rekonstrukciju urbane ba- {tine, koja je u velikoj mjeri uni{tena nakon Drugog svjetskog rata, a prilago enoj novom socijalnom i institucionalnom kontekstu. Nove politi~ke promjene dovele su, nakon rata, do ru{enja muzi~kog paviljona i promjene fontane kao dominantnih simbola stare vlasti. Centralno mjesto u Parku zauzela je nova modernisti~ki rije{ena forma fontane, koja je postala simbol novog vremena i novih ideja. Spomenik Petru Ko~i}u, sru{en za vrijeme Drugog svjetskog rata, u novoj urbanisti~koj i hortikulturnoj cjelini, ponovo je vra}en na staro mjesto, prona{av{i svoju estetsku i ideolo{ku ulogu neraskidivo vezanu za gradski identitet i trajno urezanu u memoriju njegovih stanovnika. Iako je vra}en na staro mjesto, spomenik je prepu{ten stihiji vremena, zaklonjen visokim kro{njama drve}a koje su tokom godina oko njega formirale guste sklopove; postao je neprimjetan, gotovo zaboravljen i, kao takav, bio je vi{e simbol nemara lokalnih vlasti i odgovornih faktora. Kulturna i urbanisti~ka politika grada tokom 90-ih postepeno se na{la na margini, ako se uop{te i mo`e re}i da je postojala, daleko od interesovanja gradske uprave. Politika gradskih vlasti Banjaluke, uvidjev{i da dana{nje vrijeme zahtijeva mnogo truda, energije i kreativnosti da bi se pojedini propusti pro{losti izmijenili, prihvatila je ustanovljene evropske standarde i nastojanja okrenuta o~uvanju kulturnih i ekolo{kih vrijednosti gradskih struktura. Banjaluka je, kao i mnogi drugi gradovi, suo~ena s mnogobrojnim prostornim razvojnim dilemama. Jedna od tih dilema jeste i odnos grada prema ekonomskim efektima potro- {nje, kao i kulturnim potrebama i kulturnoj produkciji. Imaju}i u vidu ove dileme, gradske strukture su smatrale da je za Banjaluku riskantno da se dugoro~no opredijeli za samo jedan model kulture, ve} da je neophodno kombinovati vi{e strategija. Na osnovu toga, stvorena je savremena strategija koja je okrenuta o~uvanju kulturnog naslije a, ali i pra}enju kul- 196
SARITA VUJKOVI] turnih potreba, kulturne produkcije i potro{nje. Novi urbani, kao i ekolo{ki standardi, nametnuli su planiranje novih programskih zadataka koji bi postepeno rije{ili decenijama nagomilane gradske probleme. Jedan od takvih vrlo slo`enih programskih zadataka obuhvata rekonstrukciju i revitalizaciju parkovskih cjelina kao najzna~ajnijih elemenata oblikovne strukture grada. Skup{tina grada raspisala je konkurs koji je trebalo da sublimira ove te`nje i Banjaluci ponudi novi kvalitetniji i prostorni i kulturni sadr`aj. Na konkursu je pobijedio projekat grupe pejza`nih arhitekata iz Slovenije okupljenih oko arhitektonskog biroa Arch Invest, ~ije je rje{enje, prate}i minimalisti~ke estetske standarde, obra eno cjelovito i diferencijalno. Cjelovito, u smislu obrade komunikacija, a diferencijalno u smislu isticanja pojedina~nih mikroambijenata i me- usobnih odnosa me u njima. Posebna pa`nja bila je usmjerena na projektovanje muzi~kog paviljona koji bi omogu}io novu programsku koncepciju Parka i na taj na~in zadovoljio {to ve}i dio populacije razli~itih starosnih grupa, te njihove kulturne potrebe i o~ekivanja. Propozicije konkursa zahtjevale su od u~esnika da ponude rje{enje koje, u okviru programskih zahtjeva i kreativne nadgradnje, svojim ukupnim projektantskim i autorskim konceptom obezbje uje reprezentativno, funkcionalno i zanimljivo rje{en prostor, odre en karakteristikama totaliteta, transformacije i autoregulacije. Povr{ina Parka je nepun hektar (147m x 65m), {to zna~i da nema dovoljnu kvadraturu za park, ali se tako naziva vi{e po ustaljenoj navici. Prostor, kao takav, vi{e pripada kategoriji skverova, odnosno zelenim povr{inama u javnom prostoru manjim od dva hektara. Skverovi su namijenjeni uglavnom kratkotrajnom odmoru stanovnika ili dekorativnom oformljenju gradskih trgova, ulica, javnih i administrativnih objekata i, kao takvi, obi~no imaju neke sadr`aje, poput fontane, spomenika, skulptura i sli~no. 4 Ovaj banjalu~ki skver, koji je oduvijek bio mjesto sastajanja, prostor za organizovanje velikih gradskih sve- ~anosti, proslava i festivala, ali i plato na kome je kroz istoriju ~esto iskazivano javno nezadovoljstvo, u ko- 4 Ljiljana Vujkovi}, Pejza`na arhitektura planiranje i projektovanje, Šumarski fakultet, Beograd, 1995. 128 130. 197
SARITA VUJKOVI] lektivnoj memoriji grada postao je va`na urbana cjelina kojom je definisan identitet {ireg urbanog jezgra. Glavna ideja kod dizajniranja nove strukture parkovskog prostora, iskazana kroz nagra eno projektno rje{enje, bila je u povezivanju ove male povr{ine s {irim urbanim platoom ispred robne ku}e Boska. Novi muzi~ki paviljon i glavna poplo~ana staza u Parku postavljeni su tako da obuhvataju centralni dio Parka. Na osnovu toga, omogu}eno je da robna ku}a Boska, sa svojim centralnim poplo~anim platoom, i muzi~ki paviljon, sa zelenom povr{inom ispred, sa- ~injavaju simboli~nu formu skvera. Tako su spojena dva do sada naizgled potpuno nespojiva prostora, omogu}avaju}i time da centralni gradski prostor postane preplet zelenila i urbanog. Urbano povezivanje ovih idejno i funkcionalno razli~itih cjelina postignuto je razbijanjem postoje}ih simetri~nih komunikacija u dominantne pravce kretanja ka {iroj okolini uobli~avanjem postoje}eg vegetacijskog zale a prema centralnoj travnatoj povr{ini, formiranjem razli~itih aktivnih i pasivnih cjelina, uno- {enjem novih hortikulturnih i parkovskih elemenata pra}enih novim zasadima, osvjetljenjem, imobilijarom i uvo enjem ve}e vodene povr{ine. Muzi~ki paviljon je glavni arhitektonski objekat u Parku i nadokna uje stari, sru{en neposredno nakon Drugog svjetskog rata. U novom rje{enju, izmje{ten je na drugu lokaciju i nalazi se u sredi{njem dijelu Parka. Svojim dimenzijama, ~istom formom i velikim staklenim fasadnim povr{inama, objekat odaje utisak lako}e; naro~ito se no}u, kada je osvijetljen, sagledava njegova puna elegancija i prozirnost. Arhitektura muzi~kog paviljona, povezana s glavnom parkovskom cjelinom preko amfiteatralnog auditorijuma, uspje{no je interpolirana u ambijent Parka i ~ini s njim nerazdvojnu organsku cjelinu. Paviljon je zami- {ljen kao multifunkcionalni prostor, u kome }e se odvijati centralno programsko te`i{te. Ideja objekta, koji ~ine prizemlje, podrum i sprat, bazirana je na multidisciplinarnom pristupu razli~itih programskih sadr`aja: kulturnoj ponudi (koncerti, izlo`be, tribine), zabavi (bar, otvoreni auditorijum na platou ispred paviljona), advertajzingu (osvjetljeni oglasi, panoi), ~iji je cilj da se sadr`ajnije obogati kulturna scena grada. Ovako koncipiran, muzi~ki paviljon pru- 198
SARITA VUJKOVI] `a simbiozu kulturnog, zabavnog i parkovsko kreativnog sadr`aja, uz svu estetsku pro~i{}enost i transparentnost savremene arhitekture, u koju su novim rje{enjem uklju~ene razigrane povr{ine vode kao njen integralni dio. Poseban status u Parku ima spomenik Petru Ko~i}u, po kojem Park i nosi ime. U novom rje{enju sa~uvao je svoje staro mjesto, ali je plato ispred njega primjerenije rije{en pro{iren, poplo~an, posebno nagla{en klupama na kojima gra ani mogu da sjede i u`ivaju u sjeni drve}a pored slavnog pisca. Uspje{no postignut efekat skladnosti i sinteze izme u postoje}eg spomeni~kog rje{enja, transparentne arhitekture i postoje- }eg zelenila, omogu}ava izvjesnu urbanu toplinu koja izaziva osje}aj ugodnosti. Analiti~ki promi{ljeno i savremeno koncipirano rje- {enje Parka nudi raznovrsne vizuelno funkcionalne ambijente koji omogu}avaju sadr`ajniju upotrebu prostora namijenjenog razli~itim ciljnim grupama (tzv. puzzle prostor, predvi en za odmor i okupljanje mladih, sa~injen je od niza dinami~no postavljenih klupa razli~itih geometrijskih formi; zatim tu je izdvojeni prostor za instalacije, savremenu skulpturu ili udobne klupe namijenjene za slu{anje muzike i sl.). Prilazi, dostupi i prelazi kroz Park vezuju se za ve} postoje}u istorijsku osnovu, ali su u odre enoj mjeri promijenjeni. Ranija centralizovana osnova zamijenjena je s {irokom dijagonalnom osom koju prati glavna poplo~ana staza, koja se postepeno {iri ka platou ispred muzi~kog paviljona, a su`ava prema izlazu. Promjena nam govori da je u toku projektovanja vo- eno ra~una o analizi prostora, fluktuaciji ljudi i analizi {ire okoline. Poseban ambijent stvara i voda locirana na vi{e mjesta, kao i sistem rasvjete osmi{ljen na dva na~ina. Visoka svjetla difuzno osvjetljavaju prostor s visine, {to nagla{ava javni zna~aj. Drugi tip osvjetljenja predstavljaju svjetla ugra ena u klupe koja stvaraju zanimljivo grupisane mikroambijente, daju}i utisak intime, a istovremeno pove}avaju}i osje}aj sigurnosti. Na osnovu prethodne analize mo`emo zaklju~iti da se centralni banjalu~ki Gradski park Petar Ko~i} dijelom nadovezuje na ranija rje{enja iz pro{losti, ali da istovremeno postavlja i nove standarde po pitanjima 199
SARITA VUJKOVI] arhitektonskog rje{enja, urbanisti~kog planiranja multifunkcionalnog prostora, novih ekolo{kih standarda i, kao takav, spada u postmoderno tranzicijski sloj grada. U novom urbanisti~kom poduhvatu, tradicionalni park postao je novi integrisani ambijent s novom strukturalnom ulogom koja pripada svakodnevnom `ivotu, a ne samo slobodnom vremenu i razonodi. Parkovski sistem postavljen je kao dominantna ta~ka urbanog organizma grada, ~ine}i ga tako nerazdvojnim elementom novog gradskog identiteta. Novonastala cjelina je kompleksan spoj planiranog i spontanog, a ~ija je sekundarna struktura stalno otvorena za nove promjene. Zato je veliki izazov, ali i odgovornost, na kreatorima kulturne politike grada Banjaluke da ovako koncipirano urbanisti~ko rije{enje centralnog gradskog jezgra bude u punoj kreativnoj funkciji, na ponos i u slu`bi svojih gra ana. Novi izgled parka 200
LJILJANA RADO[EVI] UDK 316.72:741.5.079(44) 741.5.079(44) 1 Apstrakt: Kada je pre skoro ~etrdeset godina grad Angulem podr`ao osnivanje Me unarodnog festivala stripa, nije ni moglo da se pretpostavi kakve }e promene taj festival pokrenuti. Baviti se stripom u to vreme nije bila prihvatljiva praksa; ipak, to je ovom malom srednjovekovnom gradu dalo dra` ne~eg novog i privla~nog. Strip kao ideja i Festival kao pokreta~ka snaga toliko su transformisali Angulem, da su od jednog uspavanog grada stvorili centar kulturnih industrija, centar ekonomije znanja i centar regiona. Urbana regeneracija, koja se zdu{no promovi{e 90-ih godina XX veka, zapo~ela je u Angulemu spontano, bez teoretisanja, pokrenuta idejom nekolicine ljudi koju je podr`ala lokalna zajednica. Angulem je postao prestonica stripa a region u kome se nalazi dolina slike. Klju~ne re~i: grad, festival, strip, kulturna industrija, regionalni klaster Key words: city, festival, comic strip, cultural industries, regional claster Grad je vi{e od organizovanog zemlji{ta, on je pre svega socijalni entitet. Grad povezuje stanovnike s njihovim okru`enjem poja~avaju}i zna~enje svakodnevnog `ivota i poja~avaju}i identitet grupe i pojedinca. Okru`enje prenosi norme i pravila pona{anja, neke od simbola (grada) prihvata grupa kao izraz svog identiteta, kao i stanovnici grada... Grad kao fizi~ka struktura uslov- 1 Ovaj tekst predstavlja prilago enu verziju magistarske teze From Artistic Production to Mass Medium; Comic Strip Festival as a Way of Finding Equilibrium, Univerzitet umetnosti Beograd, UNESCO katedra za menad`ment u kulturi i kulturnu politiku na Balkanu. 201
LJILJANA RADO[EVI] ljava socijalnu interakciju na taj na~in {to je omogu- }ava ili onemogu}ava. 2 Jedan od osnovnih zaklju~aka studije Creative City,koju su 1995. godine uradili Landri i Bjankini, jeste taj da je fokusiranje na fizi~ku strukturu grada dostiglo svoj vrhunac. Sistemi komunikacije, putevi ili telefonske mre`e, nemaju potencijal stvaranja novih okru`enja koja bi stimulisala ljude da komuniciraju i u~estvuju u razli~itim aktivnostima. Dakle, me usobna interakcija stanovnika grada zavisi od sposobnosti stvaranja partnerstava, bilo li~nih, bilo institucionalnih. Osim toga, studije su pokazale da se kriminal ne mo`e smanjiti tako {to bi se ljudi fizi~ki kontrolisali, ve} kroz uspostavljanje ose}anja za mesto i zajedni~ke odgovornosti u gradskim ~etvrtima i zajednicama. Gradovi su oduvek bili plodno tle za stvaranje novih mogu}nosti, ali i novih problema, promena i kriza. Kao posebna mesta, gradovi su ~esto predstavljali izazove za ~oveka i njegovo pre`ivljavanje prenaseljenost, bolesti, socijalni neredi, problemi vezani za zemlji{te i njegovu upotrebu, nerazvijenost infrastrukture ali su ti izazovi uvek bili re{avani na kreativan na~in. U periodu nakon industrijske revolucije, prioritet je bio re{avanje problema izazvanih neadekvatnom postoje}om infrastrukturom izgradnjom kanalizacionih sistema, novih stambenih blokova, puteva, pruga... To je bio period kada je bila neophodna kreativnost in`enjera, urbanista i nau~nika. S obzirom na to da se i u gradovima dana{njice javljaju mnogi problemi, ali razli~iti od onih prethodno pomenutih, postoji dobar razlog za razmi{ljanje o onim koji su vezani za kreativnost, ili za njen nedostatak. Danas se mnogi svetski gradovi suo~avaju s periodom tranzicije. Stare industrije nestaju, dok se dodata vrednost stvara manje kroz ono {to je proizvedeno, a vi{e kroz primenu novih znanja u procesu proizvodnje, distribucije i pru`anja usluga. Oni faktori koji su nekada bili preduslov za gradski razvoj transport, re~ni tokovi, blizina sirovina postali su manje relevantni. Distribucija se sada mo`e regulisati iz vangradskih centara, a na transport odlazi manji procenat ukupnih tro{kova. 2 Pol, E. The Theoretical Background of the City-Identity-Sustainability Network, Environment and Behaviour, Vol. 34, No. 1, Sage Publication, January 2002. 202
LJILJANA RADO[EVI] Jedan od najzna~ajnijih urbanista i teoreti~ara gradova dana{njice Piter Hol 3 ka`e da je kriza koja je zahvatila gradove 90-ih godina XX veka jo{ dublja nego {to se to na po~etku mislilo; ona uti~e ne samo na sektor proizvodnje, koji je dugo smatran kao jedan od osnovnih faktora slabosti, ve} i na sektor pru`anja usluga. Te{ko da je bilo koji deo urbane ekonomije sasvim siguran i oslobo en pretnji prekomorskih kompanija i konkurencije. Poslovne usluge, kreiranje softvera i in`enjerstvo mogu da se prebace u Indiju ili Koreju u bilo kom trenutku poslovanja. Ovakve ~injenice pokre}u vrlo problemati~no pitanje: {ta danas mo`e da obezbedi osnovu za urbani ekonomski oporavak? Izme u ostalog, odgovor mo`e da se prona e u orijentisanju na {iri spektar usluga, i to onih koje su do skoro jedva i bile smatrane delom ozbiljne ekonomije, a to su: kultura, zabava, sport, obrazovanje. Druga, jo{ isplativija mogu}nost je u tome da dok se u gradu zala`u za re{avanje njegovih problema, mogu da se na u re- {enja koja bi se izvozila. Ali, ove dve mogu}nosti nisu jedine; u gradovima, regionima i dr`avama trebalo bi da postoji mnogo vi{e inventivnosti, jer u njima ima mogu}nosti inoviranja kulture, tehnologije ili urbanizma. Sva tri na~ina mogu potencijalno da budu izvori novih radnih mesta ili nevidljivog izvoza. Da bi se prevazi{li pomenuti problemi, sve ve}i akcenat stavlja se na obrazovanje stanovnika grada, gradske uprave i administracije, kako bi oni bili u stanju da prepoznaju svoje potencijale za razvijanje kreativnih industrija. Na`alost, ~ini se da ni ovaj pristup ne daje prave rezultate. Jedini do sada provereni pristup jeste bottom-up koji je dokaz da jedino lokalna zajednica mo`e da stvori samoodr`ive sisteme razvoja i da na taj na~in mo`e da doprinese razvitku i napretku svog grada. Dokaz za ovo je Angulem, gradi} u Francuskoj u kome su ljudi spontano zapo~eli da se bave promocijom stripa i umetnosti slike 4 kroz festival koji je, potom, o`iveo sâm grad i njegovu privredu. U ovom gradu se tokom vi{e decenija radilo na promociji stripa kao umetnosti i zna~ajnog dela kulturnih 3 Landry, C. & Bianchini, F. The Creative city, Demos & Comedia, London, 1995. 4 U tekstu se izraz umetnost slike koristi kao ekvivalent engleskoj re~i image koja podrazumeva razli~ite oblike vizuelne umetnosti, od ilustracije, animacije, 2D ili 3D kompjuterskih grafika, do video-igrica i svih vrsta multimedija... 203
LJILJANA RADO[EVI] industrija, tako da je na taj na~in promenio i njegov identitet. Sme{ten izme u Konjaka i Bordoa, dva grada s veoma prepoznatljivim imid`om i zvu~nim imenima, Angulem nije imao mnogo mogu}nosti za promenu svog imid`a. Predugo je u prvi plan stavljano njegovo srednjovekovno nasle e, koje je ~uvano intenzivnom konzervacijom i zakonima o za{titi kulturnih dobara, pa su razvoj i napredak gurnuti u drugi plan. To se odrazilo na nezavidno stanje grada i tradicionalnih industrija nakon Drugog svetskog rata. Srednjovekovni grad pod staklenim zvonom Da bismo lak{e sagledali zna~aj i revolucionarnost promena u Angulemu, neophodno je objasniti kako je formiran prvobitni identitet grada koji je, i nakon svih promena, ostao inkorporiran u sada{nji identitet. Angulem je grad s vi{e arheolo{kih slojeva, mnogo zna~ajnih istorijskih referenci i nekoliko gra evina koje su pomenute u svim knjigama koje se bave romani~kim periodom. Arheolo{ki nalazi pokazuju da je naseljavanje Angulema, ta~nije angulemskog platoa (prostora na brdu gde se i danas nalazi jezgro srednjovekovnog grada i tvr ava), po~elo otprilike dve hiljade godina pre nove ere. Ipak, to su bila samo privremena naselja, a tek je galo-rimsko iz I veka nove ere postalo stalnom naseobinom. Tada{nji Angulem, pod nazivom Iculisma, u rimskom periodu bio je okru`en prvom tvr avom. Po~etkom srednjeg veka, ovaj deo teritorije obele`en je pojavom hri{}anstva ali i migracijom varvara (Vandala, Vizigota, Vikinga), koji su od V do X veka pusto{ili grad vi{e puta. Red je uspostavljen krajem X veka zahvaljuju}i dinastiji prvih angulemskih grofova Tajefer koji su zadr`ali ovu titulu do kraja XII veka. 5 Srednjovekovni gradovi bili su posebno brojni na jugozapadu Francuske i Nema~ke. U jugozapadnoj Francuskoj izgra eno je oko devedeset malih gradova tvr ava u periodu od 1270. do 1350. godine. Oni su uglavnom nastali zahvaljuju}i engleskom kralju Edvardu I (1272 1307) i njegovim direktnim naslednicima koji su nosili titule vojvoda od Akvitanije, kao i drugim vladarima jugozapadne Francuske. Motivi nastanka ovih gradova bili su kako politi~ki i eko- 5 http://www.via-patrimoine.com/angouleme-ville-d-art-et-d 204
LJILJANA RADO[EVI] nomski, tako i bezbednosni. Za{tita tada{njih engleskih teritorija od drugih feudalnih vlastodr`aca bila je zna~ajan motiv. 6 Angulem je kao jedna od francuskih tvr ava ~esto bio razlog sukoba; u vi{e navrata osvajao ga je Ri~ard Lavlje Srce, a titula grofa preneta je na njegovog brata D`ona kada se o`enio Izabelom od Angulema. Nakon D`onove smrti, Izabela se ponovo udala, ali ovog puta za Huga X, pa je njeno nasledstvo opet pre{lo u francuske ruke. Veliki sukobi oko 1360. godine doveli su do toga da je Angulem Bretanjskim sporazumom pripao Englezima, koji su u njemu ostali svega trinaest godina. Trupe kralja [arla V povratile su Angulem od Engleza, a kralj je gradu dodelio brojne privilegije. 7 U Angulemu su i dalje vidljivi tragovi srednjeg veka; tu je tvr ava iz XIII veka, raster ulica kao i velike javne gra evine, poput crkve Sv. Petra, grofovskog zamka (sada{nja Gradska ku}a, tj. Hotel de Ville), kapele Kordelijer, crkve Sv. Andrije... U ovom periodu izgra ena je i luka L Umo, i to 1280. godine. Re~ni saobra}aj uglavnom je slu`io za trgovinu soli i vina, ali se to menja od XV veka, pa roba kojom se trguje postaje papir, fajans, drvo, proizvodi od gvo` a i vo}na rakija. Da bismo bolje shvatili kakav je status imao Angulem u to vreme, trebalo bi pomenuti istorijsku ~injenicu da je u srednjem veku stvoren poseban kult grada koji je bio izvor ponosa i inspiracije. U italijanskim gradovima nastao je novi knji`evni `anr, ~iji je predmet ljubavi i inspiracije bio sâm grad, a koji su kopirali gra ani u ostalim delovima Evrope. Ulaganje u svoj grad bila je stvar presti`a, pa su stanovnici finansirali gradske zidine, kule i kapije. Van gradskih zidina, parohijske crkve bile su izvor najve}eg ponosa. Parohijani su za `ivota stalno ulagali u njih, a posle smrti ostavljali su u zave{tanje novac za obnovu nekog dela crkve ili za njenu dekoraciju. 8 Ipak, treba imati u vidu da su pravi srednjovekovni gradovi bili daleko od idili~ne slike koju imamo danas u malim sa~uvanim oazama s tragovima srednjeg ve- 6 Pounds, N. The Medieval City, Greenwood Press, Westport, Connecticut & London, 2005. 7 Dubourg-Noves, P. Histoire de l Art Angouleme, Internet Encyclopædia Universalis. 8 Pounds, N. The Medieval City, Greenwood Press, Westport, Connecticut & London, 2005. 205
LJILJANA RADO[EVI] ka. Plan i oblik ovakvog grada mahom se zasnivao na principu odbrane. Za to su se koristili prirodni elementi (reke, topografija, {ume), ali i strukture koje su izgradili ljudi, kao {to je to bio sistem fortifikacije. Urbana naselja nastaju uglavnom bez plana i anarhi~no oko nekog zamka, manastira ili crkve. U centru su uvek gradska crkva, trgovi za odr`avanje sajmova i javne zgrade koje ga okru`uju. Nedostatak prostora unutar zidina uslovio je izgradnju visokih i mra~nih zgrada s vrlo uskim i vijugavim ulicama, pa je i logi~no da su takvi gradovi imali malo zelenila i veoma lo{e sanitarno stanje. Za vreme najmra~nijeg srednjovekovnog perioda, zapadni grad ~inila je slika nepoplo~anih, prljavih i zapu{tenih ulica bez kanalizacije, s fekalijama koje su se spirale u reke i podzemne vode, pa su se bunari pretvarali u izvore zaraze i epidemije kuge, kolere, tifusa itd. Vazduh je bio veoma zaga en, a buka i neprijatni mirisi od zanatlijskih aktivnosti bili su nesnosni. Povrh svega, gradovi ovog perioda bili su prenaseljeni i sku~eni zbog nemogu}nosti prostornog {irenja. 9 U prvoj polovini XVI veka, Angulem je pod uticajem porodice Valoa postao zna~ajan intelektualni i umetni~ki centar. Ali, tokom druge polovine veka do`iveo je velika razaranja u verskim ratovima izme u katolika i protestanata. Angulem, koji je bio katoli~ki, dva puta je bio opsedan od Hugenota, a verski objekti u gradu bili su te{ko o{te}eni. XVIII vek jeste epoha zna~ajnih arhitektonskih radova i ulep{avanja grada koje je pokrenuo majordom, tako da se ure uju ulice, pobolj{avaju prilazi gornjem gradu, stvara novo naselje na mestu parka grofovske palate, izgra uje novi most San Sibard... Sada{nji izgled grada i njegova harmonija rezultat su ulep{avanja koje je sprovedeno u XIX veku. Vi{e od 80 % zgrada u centru grada poti~e iz prve polovine veka. Godine 1818, arhitekta Pol Abadi postavljen je na mesto glavnog arhitekte [aranta. Nastanio se u Angulemu i tamo je ostvario skoro ~itav svoj opus u neoklasi~nom stilu. Taj vek predstavlja period intenzivne urbanizacije koja se ogleda u spu{tanju nivoa gradskih zidina, izme{tanju malih gradskih luka, izgradnji javnih zgrada (policijska stanica, Palata prav- 9 Ibid. 206
LJILJANA RADO[EVI] de, pozori{ta, rekonstrukcija Gradske ku}e, zgrada tr`nice, rekonstrukcija gradskih crkava...). U istom periodu na obali reke razvijaju se industrijske ~etvrti San Sibard i L Umo. Vi{evekovna tradicija u proizvodnji papira pretvorila se u va`nu industrijsku granu u Angulemu u XIX veku. 10 Zna~ajna proizvodnja papira u Francuskoj po~inje u XIV veku, ali tek je razvoj {tampe, od 1450. godine, uticao na pove}anje njegove proizvodnje. Prisustvo brojnih re~nih tokova u regionu [arant bilo je od velikog zna~aja, jer su po~etkom XVI veka izgra eni mnogi mlinovi za papir. Do XVIII veka, papir je proizvo en manuelno, ali je s konstruisanjem ma{ine za proizvodnju papira, proizvodnja ubrzana a, samim tim, i pove}ana. Proizvodi ve}eg kvaliteta bili su namenjeni izdava~ima knjiga ili su bili prodavani kao papir za pisanje; tek od 1860. godine po~inje proizvodnja novih vrsta papira, kao {to su masni papir ili papir za cigarete. Najpoznatiji proizvodi bili su Velin d Angouleme papir za {tampanje, RIZLA+ i Le Nil papir za cigarete. 11 Tokom Drugog svetskog rata, grad je bio pod nema~kom upravom, {to ga je u~inilo jednim od centara aktivnosti Pokreta otpora. Uspomene na ovaj period ~uvaju se u Muzeju pokreta otpora koji se nalazi u samom centru grada. Tokom 50-ih godina XX veka, stanovnici Angulema napu{tali su ovo podru~je. Plate su bile niske, a mogu}nosti za {kolovanje izuzetno male; mladi su obi~no odlazili na studije u Poatje ili u velike centre kakvi su Bordo i Pariz. Po{to je to bila najrazvijenija oblast u regionu, ovaj period obele`avaju i mnogobrojna zatvaranja fabrika. U Angulemu i okolini i dalje postoji ma{inska industrija, proizvodnja elektromotora i fabrika kablova. U manjem obimu proizvodi se barut, gvo` e, konfekcija i razli~iti produkti od pamuka. Po{to je krajnja ta~ka na reci [arant, kojom mogu ploviti brodovi od mora ka unutra{njosti, grad je zadr`ao status zna~ajnog mesta za trgovinu vinom, konjakom i gra evinskim kamenom. Me utim, krajem veka pojavljuje se novi trend zapo- {ljavanja u tercijalnom sektoru, naro~ito u oblasti umetni~kih zanata i domenu komunikacije. 12 10 http://www.via-patrimoine.com/angouleme-ville-d-art-et-d 11 Ibid. 12 Jean, Y. Geographie Angouleme, Internet Encyclopædia Universalis. 207
LJILJANA RADO[EVI] Festival stripa kao pokreta~ kulturnih promena Ako grad izgubi ve}i deo industrijskih pogona, ako nema mogu}nost razvoja i, jo{ gore, ako nema mogu- }nost {kolovanja mladih generacija, onda taj grad ima veliki problem opstanak. Upravo to se dogodilo Angulemu. Ovakva situacija izaziva veliku zabrinutost stanovnika i uprave grada, jer onima koji `ive u gradu on predstavlja `ivi organizam, deo identiteta, izvor uspomena. Stoga, svako dru{tvo ima potrebu da revitalizuje i obnovi svoj grad; tako, obnavljaju}i grad, dru{tvo obnavlja sebe i svoj identitet. Revitalizacija Angulema po~ela je Festivalom, isprva neprimetno i suptilno, a zatim sistemski i burno. U Evropi je nakon Drugog svetskog rata prime}en fenomen festivalizacije, tj. drasti~nog pove}anja broja i tema festivala. Ovom fenomenu mogu se pridru`iti i festivali stripa. Ipak, istra`ivanje festivala tek je u za~etku i za sada nemamo jasne definicije, utvr- ene trendove i merljive uticaje festivala na lokalnu zajednicu. 13 Festival stripa nije veliko okupljanje izdava~a ili velika izlo`ba ispra}ena prisustvom istih; to je institucija koja je sebe izgradila kroz istra`ivanje, prezentaciju, obrazovanje u domenu stripa i njegove publike. U godinama kada je Festival International de la Bande Dessinee Angouleme 14 pravio svoje prve korake, Odeljenje za kulturni razvoj Saveta Evrope postalo je najzna~ajniji promoter ideje o kulturnoj animaciji. Zaklju~eno je da su biblioteke i knji`are glavna mesta za diseminaciju razli~itih projekata animacije. 15 Ali, {ta se de{ava kada jedan tako va`an predlog ostane ograni~en samo na odre ene kulturne proizvode? Kulturni proizvodi uvek tra`e na~in da dospeju do tr`i{ta, a naro~ito oni koji su o~igledni deo kulturne industrije, kao {to je to, na primer, strip. Postaje sasvim jasna ~injenica da su profesionalci iz oblasti stripa i izdava~i bili primorani da na u odgovaraju}i na~in promovisanja stripa i animiranja publike. 13 Klaic, D. EFA 50th anniversary Charter, Course reader for Management of Performing Arts and Festivals, University of Arts, Belgrade, 2003/2004. 14 FIBD Angouleme ili Angouleme BD Me unarodni festival stripa Angulem. 15 Dragi}evi}-Šeši}, M. i Stojkovi}, B. Kultura; Menad`ment, Animacija, Marketing, Clio, Beograd, 2000. 208
LJILJANA RADO[EVI] Tokom 60-ih godina XX veka u Evropi, a naro~ito u Italiji i Francuskoj, dolazi do formiranja strip klubova, koji su mahom okupljali autore i ljubitelje stripa. Kada su art brut, enformel, aborid`inska i de~ija umetnost postajali sve prisutniji, konzervativci su kona~no prihvatili strip. U doba neshvatljive umetnosti, u stripu su mogli da vide jasnu naraciju i figuraciju, {to je, svakako, bio korak napred u odnosu na prethodni period kada je strip smatran za jeftinu zabavu (u Americi) ili {tivo za decu (u Evropi). Upravo protiv ovih stereotipa borili su se razli~iti klubovi i udru`enja; oni su se zalagali za priznavanje stripa kao umetni~ke prakse i za ravnopravan status autora stripa. Svoje ideje promovisali su putem specijalizovanih magazina, konferencija i razli~itih profesionalnih okupljanja... Me utim, to nije bilo dovoljno; da bi takve ideje imale efekta, morale su da budu upu}ene {iroj publici, a festival je bio idealno mesto za tako ne{to. Jedan od prvih festivala u Evropi koji se bavio stripom jeste onaj u italijanskom gradu Luka koji je pokrenut 1966. godine i kontinuirano traje do danas. I pored velikog broja posetilaca, ovaj festival posve- }en je profesionalcima, dok je publika ostala u drugom planu. Organizacioni tim iz Angulema `eleo je to da promeni, tj. da publici pru`i istu pa`nju i dâ jednake mogu}nosti za u~estvovanje na Festivalu. U Muzeju dekorativnih umetnosti u Luvru 1966. godine Klod Moliterni i udru`enje SOCERLID 16 priredili su najzna~ajniju izlo`bu stripa do tada, pod nazivom Bande dessinees et figuration narrative. Ova izlo`ba imala je veliku pose}enost i bila je medijski dobro propra}ena, pa je kona~no skrenula pa`nju na strip. U tom periodu je u Omladinskom kulturnom centru u Angulemu kao urednik programa radio Fransis Gro, osoba koja je najzna~ajnija za osnivanje FIBD Angouleme. On je osmislio nekoliko programa koji su prezentovali strip u novom svetlu, a pokrenuo je i saradnju s Moliternijem, pa je jedna od njegovih izlo`bi bila prikazana u Angulemu. Kada je Fransis Gro 1971. godine postao ~lan Gradskog odbora za kulturu, odmah se anga`ovao na o`ivljavanju kulturnih aktivnosti u gradu. Ipak, od presudnog zna~aja bila je poseta delegacije iz Angulema festivalu u Luki. Tamo su bile uspostavljene dobre veze s organiza- 16 SOCERLID Societe d Etudes et de Recherches des Literatures Dessinees, osnovao ga je 1964. godine Klod Moliterni. 209
LJILJANA RADO[EVI] torima i dobijena je mogu}nost za preuzimanjem programa, `irija, kao i autora. Tako je 1974. godine osnovana asocijacija pod nazivom Me unarodni salon stripa koja je organizovala prvi salon stripa u Angulemu (Festival }e svoj sada{nji naziv dobiti tek 1996. godine). Ve} tada se video veliki entuzijazam za ovakav doga aj; gradona~elnik je pristao da zvani~no otvori Festival; Muzej arheologije ustupio je svoj prostor; plakat je napravio Hugo Prat, a za po~asnog predsednika izabran je Alan Sen Ogan, kreator prvog pravog francuskog stripa. Direktor muzeja hvalio se kako je izlo`be do{lo da poseti oko 9.000 ljudi, dodaju}i da je muzej posetilo 9.000 ljudi vi{e nego u prethodnih dvanaest godina. 17 Gde god da se organizuje festival, bilo da je mesto veliko ili malo, poznato ili nepoznato, uvek mo`e da se oseti njegova mo} u stvaranju ose}aja zajedni{tva i samopouzdanja u lokalnoj zajednici. Festival omogu- }ava upo{ljavanje svih kulturnih i ekonomskih resursa u zajedni~kom naporu da se poka`e za{to je to mesto posebno i zanimljivo. Festival mo`e da bude pokreta~ revitalizacije javnog se}anja i kolektivnih aspiracija. Gra ani Angulema otkrili su svoju ljubav prema stripovima i iskoristili su je da bi obogatili kulturni `ivot ovog srednjovekovnog grada koji je izgubio svoj identitet u stalnom procesu konzervacije i za{tite kulturnog nasle a. U malim gradovima, kakav je Angulem, gde ne postoji veliki broj zna~ajnih kulturnih manifestacija, festival mo`e da postane osnovno sredstvo za mobilisanje i konsolidaciju kulturnih aktera, infrastrukture, dostupnih sredstava, publike, ali i mogu- }nost za njihovu me usobnu saradnju. Naredne godine, Festivalu su se pridru`ili Gradska ku}a i pozori{te, a doga aj je posetilo oko 20.000 ljudi; taj broj je slede}e godine dupliran. U nastupaju}im godinama dogodilo se dosta zna~ajnih stvari: Er`e (autor Tintina ) je postao po~asni gra anin Angulema; osnovan je ~asopis Asocijacije B. D. Bulles; grad je postao punopravni ~lan Asocijacije... Debata o cenzuri pokrenuta je 1979. godine i bila je dobro medijski propra}ena, naro~ito jer je sasvim otvoreno kritikovala zakone o cenzuri koji su sporadi~no dono{eni 1949, 1958. i 1960. godine. Ova debata pokrenula je bujicu 17 Dragi}evi}-Šeši}, M. i Stojkovi}, B. Kultura; Menad`ment, Animacija, Marketing, Clio, Beograd, 2000. 210
LJILJANA RADO[EVI] koja je dovela do ukidanja cenzure 1983. godine, nakon posete ministra kulture Festivalu. To je bila prva u nizu zna~ajnih debata koje }e ukazati na jedan od pravaca kojim }e krenuti Festival, pored istra`iva~kog rada, prezentacija, konferencija... Jedna takva debata, koja je kasnije bila od velike va`nosti za grad, odr`ana je 1982. godine kada je ministar kulture D`ek Lang u~estvovao na okruglom stolu na kome se raspravljalo o obrazovanju u oblasti stripa. Treba pomenuti da je tada usvojeno petnaest mera za unapre enje stripa, a jedna od mera bila je i osnivanje Odeljenja za strip u lokalnoj {koli lepih umetnosti. Slede}e godine ministar je opet posetio Festival, a Odeljenje za strip po~elo je s radom. Nakon svog mandata, Lang je postao stalni posetilac i prijatelj Festivala. Festival je pokrenuo jo{ neka va`na pitanja, me u kojima je i pitanje za{tite kulturnih dobara u domenu stripa. Sre}na okolnost je ta da je prvi Festival odr`an u lokalnom muzeju, pa je saradnja izme u te dve institucije nastavila da se razvija. Uz podr{ku lokalne zajednice, 1980. godine u Muzeju je otvorena galerija Alan Sen Ogan koja je dobila stalnu postavku stripa. Ovo je postao prvi muzej u Francuskoj koji je po~eo da odvaja svoja sredstva za akvizicije i da ih koristi za kupovinu originalnih strip tabli. Odeljenje za strip postalo je samostalni muzej s osnivanjem CNBDI Centre National de la Bande Dessinee et de l Image Nacionalnog centra za strip i umetnost slike. Godine 1977. Festival je pokrenuo Centar za istra- `ivanje i dokumentaciju stripa koji je nekoliko godina kasnije postao samostalna institucija pod nazivom Maison de la B. D. Od samog osnivanja, poku{avano je da se uz pomo} Festivala u Angulem premesti centar za katalogizaciju 18 nacionalnih izdanja stripa; to je bila dugogodi{nja borba koja je dobila pozitivni obrt 1990. godine kada je osnovan CNBDI. Ono {to je karakteristi~no za ovaj festival jeste njegovo promovisanje, potreba da se zna~aj Festivala istakne kroz programsku koncepciju. Festivali imaju sopstvene arhive, ali one obi~no nisu sre ene i dostupne javnosti; FIBD je u mogu}nosti da izvu~e korist iz institucija koje su nastale zahvaljuju}i njemu. Sva dokumenta 18 CIP Centar za kataloški zapis u publikaciji. 211
LJILJANA RADO[EVI] zna~ajna za Festival dostupna su u nizu javnih institucija u gradu. Izdava~ka delatnost tako e promovi{e ovaj festival kao brend ; na primer, objavljena je knjiga o istoriji stripa, napisana kroz predstavljanje laureata Festivala u poslednjih tridesetak godina. Ovaj festival poslu`io je i kao inspiracija za razvoj regionalne kulturne industrije. Kada je 1991. godine kreirana Berza autorskih prava, kao deo zvani~nog programa Festivala, svi su bili zbunjeni. Ipak, to je bilo jedno od retkih mesta gde su se profesionalci iz domena stripa okupljali i imali mogu}nost za sklapanje poslova. Izdava~ke ku}e, autori, agenti, distributeri, dobili su prostor za sebe na najpresti`nijem doga aju u Evropi, na mestu gde je tokom Festivala najve}a frekvencija profesionalaca. Organizatori festivala uglavnom razmi{ljaju o budu- }nosti njihove manifestacije i rade sve {to je u njihovoj mo}i da odr`e njen kontinuitet. Ako je originalna ideja potekla od stanovnika grada, onda }e oni biti spremni da dele s organizatorima odgovornost i o~ekivanja, poku{a}e da konsoliduju postoje}u infrastrukturu i da zadr`e interesovanje publike za festival {to du`e mogu. To je najprirodniji na~in za odr`avanje festivalske atmosfere i izazivanje ose}anja dobrodo{lice kod posetilaca. 19 Festival u Angulemu ima prili~no veliki broj volontera koji poma`e oko tehni~kih i organizacionih zadataka. Od osamnaestogodi{njaka do onih koji su u starijim godinama, volonteri Festivalu posve}uju svoje vreme i resurse. ^ak i pojedinci, ~lanovi Asocijacije ili zaposleni na Festivalu, ponekad volontiraju. Predsednik Festivala, Fransis Gro, tako e je volonter nakon potpisivanja zvani~nih papira, on na Odeljenju za decu farba scenografiju ili ispred izlo`benih prostora ~isti sneg. Festivalska V.I.P. taksi slu`ba sastavljena je od gra ana koji koriste sopstvena kola i na raspolaganju su 24 sata dnevno tokom trajanja Festivala. Posve}enost gra ana Angulema najve}i je i najzna~ajniji kapital kojim Festival raspola`e. Svi ogranizatori festivala poku{avaju da svoj program osmisle na takav na~in da bude {to zanimljiviji, pa biraju jedan od dva mogu}a pravca lokalni ili inter- 19 Klaic, D. Festivals: a formula of a developmental engine?, Course reader for Management of Performing Arts and Festivals, University of Arts, Belgrade, 2003/2004. 212
LJILJANA RADO[EVI] nacionalni. Mali festivali obi~no mobili{u kreativne snage iz regiona ili na nacionalnom nivou, ali ako materijalne mogu}nosti to dozvoljavaju, organizacioni timovi }e gotovo sigurno razmi{ljati o internacionalizaciji programa. Me utim, uvek se postavlja pitanje: {ta festival ~ini lokalnim? Da li su to umetnici iz regiona ili je to lokalna publika? U Angulemu je lokalno stanovni{tvo pripremalo po~etne delatnosti Festivala za internacionalni program, pa je prvih nekoliko Festivala bilo zaista internacionalnog karaktera. Kasnije, Festival u Angulemu okrenuo se nacionalnoj produkciji, a tek je s vremena na vreme predstavljao zna~ajna dela stranih autora, ali stranci skoro nikada nisu bili u `iriju ili organizacionom timu. Ipak, na po~etku, festivalska publika bila je lokalna, potom regionalna, da bi vremenom postala me unarodna, dok se ove dve tendencije nisu spojile tokom 90-ih godina. Zaista nije neobi~no {to se internacionalizacija Festivala, u svim sferama, dogodila ba{ u to vreme, jer je to bila decenija kada su posledice ekonomske globalizacije postale o~igledne i kada je dilema lokalno me unarodno postala irelevantna. Imaju}i na umu migraciju stanovni{tva, stalnu razmenu umetnika i ideja u okviru umetni~kih zajednica, postalo je nemogu}e zamisliti da bi bilo koja velika kulturna aktivnost mogla da zadr`i lokalni karakter. Umetnost prevazilazi teritorijalne, kulturne i jezi~ke granice, i nudi nove stilove, trendove i ideje. ^ak i kada zajednica `eli da sa~uva lokalni karakter festivala, brzo postaje o~igledno da su programske mogu}nosti ograni~ene. Iako festival uspeva da zadr`i politi~ku i socijalnu podr{ku, svoj ekonomski uticaj, podr{ku lokane publike i umetnika, uvek postoji velika {ansa da po~ne da stagnira i da se zatvori u palana~ki okvir. Jo{ jedna od stvari koja mo`e da u~ini festival manje uspe{nim jeste koncentrisanje na privla~enje turista. 20 U malim mestima, turisti~ka komponenta jedna je od najja~ih motivacija za organizovanje festivala i, su{tinski, to je sasvim u redu dokle god se ekonomski i umetni~ki ciljevi ne me{aju i po- {tuju kao razli~ite i jednako va`ne dimenzije festivala. FIBD je imao veliki zna~aj za razvoj turizma u gradu, me utim do rezultata se dolazilo sporo jer se turisti~ka ponuda razvijala zajedno s Festivalom. Danas 20 Ibid. 213
LJILJANA RADO[EVI] je Festival u ponudi svih turisti~kih agencija u regionu. Privatni sme{taj postao je jedan od glavnih izvora za zadovoljavanje potrebnih kapaciteta, pa je, ~ak, neophodno rezervisati sobu nekoliko meseci unapred ako neko `eli da bude sme{ten u samom gradu a ne u okolnim mestima. Ako u grad od 50.000 stanovnika tokom Festivala do e preko 200.000 ljudi, sasvim je jasno da je turisti~ka komponenta zadovoljena, ali ona je inicirana dobrim programom i festivalskom atmosferom koji su najbolja sredstva za promociju ovakvog doga aja. Kroz promenu stava stanovnika Angulema, promenio se i identitet ovog grada koji se, opet, reflektovao na identitet njegovih stanovnika. Strip je Angulemu dao dra` ne~eg novog, uzbudljivog i `ivog; grad je putem svog Festivala dobio one osobine koje su doprinele da se promeni njegov prethodni imid`. Ove osobine postale su deo identiteta stanovnika grada, pa je u njihovom interesu da odr`e i dalje izgra uju novostvorenu sliku grada, kako bi spre~ili povratak u uspavani srednji vek. Transformacija Grada Za Angulem se mo`e re}i da je grad festivala: jedan od najzna~ajnijih je Circuit Des Remparts, trka Bugati oldtajmera oko zidina grada. Tu su jo{ i: Gastronomades, Music Metisse, Piano de Valois, FITA, ali nijedan od ovih festivala nije imao takav uticaj na grad kao FIBD Angouleme. Od samog po~etka, kompletna kulturna infrastruktura Angulema bila je kori{}ena tokom Festivala. Vremenom, Festival se {irio po ~itavom gradu, ali unutar tvr ave; {atori i {tandovi postavljani su na svaki pedalj slobodnog zemlji{ta. I upravo je ta koncentracija doga aja i u~esnika stvorila slavljeni~ku, festivalsku atmosferu. Festival stalno otkriva neke od zaboravljenih prostora, a mnogi dobijaju nove uloge i kulturni program tokom ~itave godine. Jedan od takvih prostora jeste Espace Franquin 21, centar koji se nalazi blizu glavne pe{a~ke ulice, a koji ima nekoliko velikih i dobro opremljenih sala od kojih ona najve}a mo`e da primi i do trista osoba. Ovaj prostor nema svoj kulturni program, ali tokom ~itave godine u njemu se odvijaju 21 Autor Ludog Gaše. 214
LJILJANA RADO[EVI] razli~iti doga aji vezani za Festival. Centar grada ve} je postao premali da bi mogao da omogu}i sva de- {avanja u okviru FIBD-a. Jedan od gradona~elnika Angulema je 1998. godine pokrenuo akciju oslikavanja grada muralima na kojima su prikazani strip junaci. Akcija je zapo~eta u centru grada, ali se ubrzo pro{irila i van zidina po ostalim ~etvrtima. Danas su ovi murali jedna od znamenitosti grada i deo turisti~ke ponude. Oko dvadesetak murala izvela je asocijacija muralista Cite de la Creation 22, a Angulem je jedini grad gde su ovi umetnici imali mogu}nost da osmisle vi{egodi{nji i sveobuhvatni plan oslikavanja grada. 23 Jo{ jedan prilog ovakvoj politici grada jeste postavljanje vi{e od hiljadu tabli s natpisima ulica koje imaju oblik strip balon~i}a. Me utim, ova akcija nije nepromi{ljena i ni na koji na~in ne ugro`ava delove grada koji su pod za{titom; naprotiv, murali su osmi{ljeni tako da se uklope u svoje okru`enje. Angulem primenjuje dodatni sistem za{tite grada koji ~uva ne samo pojedina kulturna dobra ve} i {ire okru`enje. ZPPAUP, Zones de Protection du Patrimoine Architectural Urbain et Paysager je 22 Umetni~ka asocijacija Cite de la Creation situirana je u Lionu. Njeni ~lanovi se od 1978. godine bave oslikavanjem monumentalnih dela fresaka, murala kao i dekorisanjem urbanih objekata na javnim i privatnim mestima. Do sada je izvedeno više od 350 njihovih radova u Lionu, Barseloni, Meksiku, Biaricu, Brestu, Parizu, Lajpcigu, Karkasonu 23 1. Avec le temps (François Schuiten), Place du Champ de Mars; 2. Mémoires du XXème Ciel (Yslaire), Square Saint- -André; 3. Réalité, sortie de secours (Marc-Antoine Mathieu), Rue de Beaulieu; 4. Les Pieds Nickelés (Pellos), Rue Louis Barthou; 5. Gaston & Prunelle (Franquin), Rue Hergé; 6. Le Baron Noir (Got & Pétillon), Rue Hergé; 7. Natacha & P tit bout d Chique (François Walthéry), angle des Rues de l Arsenal et Hergé; 8. La guitariste (Loustal), rond-point de la Madeleine; 9. Un samedi à Malakoff (Frank Margerin), 153 Avenue Gambetta; 10. Lucky Luke, les Dalton et Jolly Jumper (Morris), 58 Avenue Gambetta; 11. Cubitus (Dupa), 250 Rue de Montmoreau; 12. Boule & Bill (Roba), 109 bis Rue de Montmoreau; 13. Blake & Mortimer (Juillard & Sente), Rue Saint Roch; 14. Titeuf (Zep), Boulevard Pasteur; 15. Chassez le naturel (François Boucq), Boulevard Duroselle; 16. New York sur Charente (Nicolas De Crécy), 15 bis Rue de la Grand Font; 17. Les Déblocks ( Florence Cestac), 24 bis Rue Pierre Sémard; 18. Sales Mioches (Berlion & Corbeyran), Avenue Gambetta; 19. La fille des Remparts (Max Cabanes), 6 Boulevard Pasteur; 20. Les coulisses du théâtre (Dupuy-Berbérian), angle des Rues Carnot et d Austerlitz. 215
LJILJANA RADO[EVI] sistem za{tite koji je nastao u kontekstu decentralizacije 1983. godine i predstavlja vrstu dopune lokalnom urbanisti~kom planu. Osnovni principi ovog sistema su pojednostavljivanje za{tite arhitektonske kulturne ba{tine i prirodnih bogatstava na istoj teritoriji i osmi{ljavanje okru`enja za{ti}ene zgrade ili dobra u radijusu od petsto metara. Osim toga, poma`e u elaboriranju, simplifikaciji urbanisti~kih pravila u gradu, jasno defini{u}i zone i njihove karakteristike. 24 ZPPAUP ima formu urbanisti~kog dokumenta s izve{tajem koji prezentuje, obja{njava i opravdava ciljeve kreiranja zona, njihovih arhitektonskih, istorijskih i prirodnih posebnosti. Gradska vlast u Angulemu shvatila je nakon 2000. godine da primenom ovog sistema mo`e da o~uva vanvremenost svog grada. 25 Poslednjih godina gradska uprava je Festivalu davala finansijska sredstva od oko 630.000 eura (u tu cifru nisu ura~unate usluge gradske administracije), ali se potom odlu~ila za novu formu partnerstva. U 2007. godini u Gradu je odlu~eno da se donira vi{e od jednog miliona evra Festivalu u naredne tri godine, a ve} slede}e godine njihovi doprinosi bili su dodeljeni na osnovu dugoro~nog ugovora o subvencijama. Ugovor podrazumeva ne samo finansijsku ve} i tehni~ku podr{ku gradske administracije. Angulem se mnogo transformisao od 1974. godine; postao je zvani~na prestonica stripa u Francuskoj, i to ne samo tokom Festivala ve} i tokom ~itave godine. Table s imenima ulica su u obliku balon~i}a, po ~itavom gradu su vidljivi veliki murali s likovima iz stripova; ulice i institucije nose imena poznatih strip autora; zna~ajne regionalne i nacionalne institucije koje se bave stripom sme{tene su upravo u njemu. To je ono {to Angulem ~ini prestonicom. Spin off institucije Festival je doprineo osve{}ivanju lokalnog i nacionalnog ose}anja za strip, tako {to je u~inio prihvatljivijom ideju o stripu, kao normalnoj kulturnoj praksi, i {to je promovisao njegov umetni~ki i ekonomski 24 http://www.archi.fr/urcaue-idf/abcdaire/ 25 U regionu Šarant projekat ZPPAUP-a usvojili su: Aubeterre, Barbezieux, Cognac, Confolens, Jarnac, La Rochefoucauld, Nanteuil-en-Vallee, Saint-Projet, Verteuil-sur-Charente, Villebois-Lavalette. 216
LJILJANA RADO[EVI] uticaj na francusku kulturu. Na taj na~in, Festival je uspeo da privu~e pa`nju vladinih zvani~nika i da indirektno uti~e na promenu kulturne politike. Kada je Lang posetio Angulem, doneseni su neki va`ni zaklju~ci i odluke, ali tek su s predsednikovom posetom, par godine kasnije, ove odluke postale zvani~ni deo velikih radova koje je sprovodio kabinet Fransoa Miterana. U te velike radove, na primer, spada Muzej Orsej, ali i Nacionalni centar za strip i umetnost slike. Mesto na kome je izgra en CNBDI ima dugu istoriju. Zgrada i dalje nosi tragove prethodnih konstrukcija. U VI veku izgra ena je opatija koja je krajem XVI veka razorena u verskim ratovima, da bi bila restaurisana krajem XVI i ponovo u XVII veku. Ulice koje je okru`uju regulisane su 1740. godine, nakon {to je ju`ni deo opatijske crkve uni{ten. Ali, tek je s Revolucijom religiozna namena ovog objekta prestala; od tada je on nacionalizovan. U XIX veku zapo~ela je industrijska eksploatacija ove gra evine. Tu su bili pogoni za proizvodnju papira, a zatim i razli~ite pivare. Kada je proizvodnja prestala, ovaj industrijski kompleks, koji je 1917. godine dobio terasasti izgled, je napu{ten. Nakon nekoliko parcijalnih ru{enja, izgradnja Centra po~ela je 1987. godine, a zgrada je inaugurisana 1990. godine. Danas se CNBDI nalazi u centru kompleksa koji pripada Magelisu, a institucije koje se nalaze u blizini su {kole ESI, EMCA, EMCI i Muzej papira. Cilj ovog centra jeste da radi na osve{}ivanju i promociji umetnosti stripa me u publikom i profesionalcima. Centar se sastoji od muzejske kolekcije od oko 7.000 originalnih tabli, biblioteke s oko 10.000 primeraka stripova i arhive u kojoj se nalazi hiljade albuma i magazina; tu je, naravno, i specijalizovana knji`ara, kao i savremena izlo`bena galerija. Uz sve ove aktivnosti, Nacionalni centar za strip i umetnost slike postao je najzna~ajniji ~uvar i promoter umetnosti stripa u Francuskoj. On je uklju~en u mnogobrojne akcije prou~avanja i promovisanja stripa; izme u ostalog, u njemu se odvija izdava~ka delatnost (objavljuje se jedini francuski magazin koji se bavi nau~nim istra`ivanjima u oblasti stripa, 9e Art, objavljuju se katalozi, prire uju reizdanja zaboravljenih remek-dela ove umetnosti), organizuju se kursevi za razli~ite ciljne grupe (studenti, kriti~ari, biblioteka- 217
LJILJANA RADO[EVI] ri...). Da bi uspe{no mogao da se bavi ovim delatnostima, usred nove revolucije umetnosti slike, CNBDI u~estvuje, kao nau~ni savetnik, u produkciji velikih tematskih ili monografskih izlo`bi; jedna takva izlo- `ba trebalo bi da {irom sveta predstavi umetnost stripa u Francuskoj u narednih nekoliko godina. Tokom ~itave godine, Centar nudi bibliotekarima, u~iteljima i medijatorima mogu}nost usavr{avanja u domenu stripa. Ovi kursevi osmi{ljeni su na takav na~in da zadovoljavaju potrebe u~esnika u razli~itim oblastima, kao {to su: istorija stripa, `anrovi i grafi~ki stilovi stripa, kreiranje stripskih bibliote~kih fondova, stripa kao sredstva medijacije itd. Do 2000. godine u biblioteci je bilo oko 16.000 albuma koji nisu mogli da budu izno{eni iz ~itaonice; od tada je dozvoljeno izno{enje ali i ~itanje stripova online, jer je biblioteka digitalizovana. Kada je re~ o za{titi stripova od istorijskog zna~aja, u Centru se ~uva oko 2.700 naslova {tampe specijalizovane za strip i karikaturu, ilustrovanih magazina za decu, 60.000 albuma, postera, razglednica, plo~a, audio-kaseta i CD-ova. Osnova ovog muzejskog fonda je nacionalni CIP fond. Dokumentacioni centar je integrisan u biblioteku i na raspolaganju je uglavnom profesionalnoj publici, kao {to su istra`iva~i, novinari ili studenti. Biblioteka CNBDI ~lan je Nacionalne bibliotekarske asocijacije i u direktnoj je vezi s Nacionalnim centrom za knjigu. Direkcija za multimedije, tehni~ku podr{ku, istra`iva~ke i video kompanije, formirala je 2005. godine Centar za multimedije i tehni~ku podr{ku, CSTM. Ovaj centar u~estvuje u istra`ivanjima, zna~ajnim programima i mre`ama na lokalnom, regionalnom i nacionalnom nivou. Tako e, sara uje s univerzitetskim laboratorijama i radionicama na svim prethodno pomenutim nivoima, kao i na evropskom nivou. Centar nudi video i multimedijskim kompanijama u Francuskoj, tehni~ke kapacitete, usluge, tehnolo{ki monitoring i istra`ivanja, Cyberdome tehniku za bele`enje realnih pokreta koji se kasnije koriste za kompjutersku grafiku. Od 1999. godine organizuje se manifestacija Forum za animacione tehnologije, FITA, pod okriljem CNBDI-a. On okuplja profesionalce u oblasti animacije i audiovizuelnih tehnologija sa svih strana sveta i 218
LJILJANA RADO[EVI] postao je jedinstveno polje za debatovanje i razmenu iskustava. Obrazovanje Kada je grad Angulem otkupio deo zemlji{ta na obali reke [arant i renovirao staru fabriku papira Le Nil, u koju se uselilo Odeljenje za strip lokalne {kole lepih umetnosti, po~ela je transformacija obrazovanja u gradu i {ire. Tako je Angulem postao drugo mesto u Evropi gde se srednjo{kolci obu~avaju za obavljanje poslova u industriji stripa. Prvo takvo odeljenje formirano je u Briselu u {koli San Luk. Me utim, ovo je bio samo po~etak promene {kolskog sistema u Angulemu; usledilo je otvaranje novih {kola vezanih za umetnost slike i animacije kao {to su: L Ecole Supérieure de l image (ESI), nastala 1995. godine spajanjem {kola za lepe umetnosti iz Angulema i Poatjea. Posve}ena je digitalnoj umetnosti; L Ecole des métiers du cinéma d animation (EMCA), formirana je 1999. godine i nudi osnovna znanja o tehnologijama animacije; L Ecole des métiers de création infographique (EMCI), osnovana je 2001. godine i nudi master studije u oblastima digitalne umetnosti, animacije itd; Lycee de l image et du Son d Angouleme (LISA) je nastala u okviru platforme za strip i multimedije Centra za multimedije i tehni~ku podr{ku 2005. godine. Pored drugih zna~ajnih institucija u gradu, koje su posve}ene stripu i umetnosti slike, kreiran je centar koji omogu}ava umetnicima da do u na rezident u Angulem. La Maison des Auteurs je otvoren 2002. godine i ~vrsto je povezana s lokalnom zajednicom i drugim gradskim institucijama iz domena umetnosti slike. Centar nudi autorima: profesionalne uslove rada koji omogu}avaju autorima da ostvare svoje projekte; stalno izlaganje radova iz oblasti stripa, animiranih filmova i multimedija; dostupnost Centra za dokumentaciju i tehni~ke resurse; promovi{e zajedni~ki rad i razmenu ideja me u autorima; radi na za{titi statusa umetnika i za{titi autorskih prava. 219
LJILJANA RADO[EVI] Do 2006. godine oko {ezdeset autora boravilo je u ovom centru, a oko pedeset lokalnih autora imalo je mogu}nost da koristi razli~ite usluge Centra. Sve institucije koje su osnovane u Angulemu nakon 1974. godine, stvorile su od ovog grada obrazovni, istra`iva~ki i produkcijski centar za strip i umetnost slike u ~itavom regionu i {ire. Trend napu{tanja grada je prekinut i, {tavi{e, preokrenut; danas Angulem vrvi od budu}ih profesionalaca, ima intenzivan kulturni `ivot i predstavlja zna~ajno izvori{te kreativnosti i ideja. Regionalni klaster kulturne industrije Region [arant postao je dobar primer za uspe{no upravljanje gradskim oblastima. Prepoznat je potencijal Angulema kao nosioca nove ekonomije bazirane na kulturnim industrijama u umetnosti slike, i iskori{}ena je svaka {ansa za kreiranjem povoljnog okru- `enja za dalji razvoj. Iako je ~itav razvoj po~eo spontano, inspirisan ljubavlju prema stripu, potencijali su, ipak, sistematski razvijani i pro{irivani. Posmatranje gradova na druga~iji na~in postaje o~igledno krajem 80-ih godina, kada je Evropska Unija preduzela niz studija o evropskim gradovima. Ove studije locirale su gradove u regionalni kontekst i analizirale su specifi~ne urbane faktore koji su ~inili neke gradove uspe{nijim od drugih. Kroz urbanu i regionalnu analizu, tokom naredne decenije provu- ~en je diskurs globalizacije koji je na prethodna istra- `ivanja ostavio veliki uticaj. Literatura o svetskim sistemima izvla~i gradove iz njihovih dotada{njih nacionalnih i lokalnih konteksta, i postavlja ih u nove globalne mre`e. Dok je mogu}e identifikovati nove uloge velikih svetskih gradova u rukovo enju globalnim tr`i{tima ili tokovima radne snage, ova uloga gradova preklapa se s njihovim funkcionalnim ulogama, dovode}i do nerazumevanja istorijsko-kulturolo{kih faktora koji su ih oblikovali. Gradski region predstavlja kombinaciju gradskih i regionalnih osobina, kada je re~ o funkcionalnom i institucionalnom rukovo enju. Osnovna razlika izme u monocentri~nih i policentri~nih regiona je u tome {to u prvom slu~aju jedan ve}i grad svodi region na svoju funkcionalnu okolinu, dok u drugom slu~aju gradovi koji se nadme}u kreiraju kompleksniji sistem 220
LJILJANA RADO[EVI] regionalnog teritorijalizma. Policentri~ni regioni vi{e nagla{avaju svoj regionalni karakter zbog rivalstva manjih gradova koji se nalaze u njemu. Postoje}a ambivalentna priroda regiona poti~e od njihove pozicioniranosti izme u nacionalnog i lokalnog nivoa. 26 Poseban karakter evropskih gradskih regiona postaje o~igledan kroz interpretiranje globalizacije kao kompetitivne me uurbane i me uregionalne trke u kojoj globalne funkcije grada defini{u njegov status. Rukovo enje gradskim regionima zahteva izuzetnu pa- `nju, jer od toga zavisi `ivot datog grada i regiona. Regioni su prepoznati kao ekonomski hubovi 27 u globalnoj ekonomiji, ali postoji su{tinsko nerazumevanje funkcionisanja ovih hubova i njihovih veza na lokalnom, nacionalnom i globalnom nivou. Razvoj regiona [arant s centrom u Angulemu sasvim je o~igledno potekao od stvaranja klastera kulturne industrije. Region [arant, danas poznat u Francuskoj kao dolina slike, po~eo je s transformacijom tokom 80-ih godina, ali je trend razvoja zadr`ao i nakon 2000. godine. Zahvaljuju}i Festivalu stripa, dosta toga se promenilo u {iroj gradskoj oblasti; do{lo je do velike frekvencije kulturnih turista, do kreiranja institucija vezanih za strip i sliku od nacionalnog zna~aja i do izmena i razvoja {kolskog sistema, tj. kreiranja razli- ~itih odseka i {kola posve}enih stripu i umetnosti slike. Ovi faktori prirodno vode ve}oj koncentraciji profesionalaca u domenu slike i stripa u ovom regionu. Prate}i klastersku logiku, kulturna industrija posve}ena stripu i umetnosti slike, ali i ona koja je posredno i neposredno vezana za njih, brzo se razvijala. ^ini se da je model socijalne mre`e najprimenjiviji u slu~aju klasterskog razvoja regiona [arant. Zahvaljuju}i ~injenici da budu}i profesionalci studiraju zajedno, zajedno odlaze na kulturne doga aje, specijalizuju se i rade zajedno, me usobne veze su ja~e i produktivnije nego u drugim modelima klastera. To zna~i da informacije i ideje putuju br`e i efikasnije. Tako e je va`no napomenuti da region [arant predstavlja izvor radne snage, ekspertski centar, centar produkcije i konzumacije proizvoda nastalih u okviru 26 Herrschel, T. & Newman, P. Governance of Eurpope s City Regions; Planning, policy and politics, Routledge, London and New York, 2002. 27 Hub Centar aktivnosti, interesa, trgovine ili transporta; centralna ta~ka oko koje se doga a razvoj. http://wordnetweb. princeton.edu/perl/webwn?s=hub 221
LJILJANA RADO[EVI] industrije slike. Regionalna vlada ima interes u napretku ove industrije, pa je podr{ka njenom razvoju postala sasvim o~igledna u regionalnoj kulturnoj politici. Autori Gordon i Mek Kan tvrde da razlika u posledicama primene javnih politika tri idealna tipa klastera ~ini posebno va`nim izbegavanje me{anja njihovih osobina, iako elementi svakog od njih mogu da koegzistiraju u odre enim situacijama. U slu~aju kada on odgovara modelu socijalnih mre`a, potreban je kvalitativni pristup da bi mogli da se mere nivoi kooperativnog pona{anja izme u firmi i organizacija koje vode ra~una isklju~ivo o svom materijalnom dobrostanju. U ovom kontekstu, direktne ekonomske veze, pa ~ak i nivoi protoka informacija, postaju manje relevantni indikatori u~estvovanja u zajedni~kim ulaganjima, aktivnostima lobiranja, mre`ama me usobne podr{ke ili obi~nim {emama socijalizacije. 28 U dolini reke [arant mnogobrojne firme, koje zapo- {ljavaju preko 13.000 osoba, imaju zajedni~kog ~inioca, a to je umetnost slike koja je ve} postala klju~ni faktor regionalne ekonomije. Ovo je, tako e, garancija izdava- ~ima, {tamparijama, audio-vizuelnom sektoru, sektoru pokretnih i nepokretnih slika, multimedijima, i svim ostalim koji na bilo koji na~in pripadaju ovoj kulturnoj industriji, da im ovaj region otvara svoja vrata, tj. dolinu slike. Da bi podr`ao kulturnu industriju, region je 2007. godine izdvojio zna~ajna finansijska sredstva. Iz regionalnog fonda za inovacije ulo`eno je 500.000 eura u projekte firmi iz doline slike ; tako e su izdvojena sredstva za osnivanje novih firmi, kao i regionalna sredstva za muzej CNBDI-a i renoviranje njegove dve bioskopske sale; postoje konkursi za rezident strip timova iz ruralnih krajeva ili srednjo{kolaca. Dolina slike je va`na odlika regiona ~iji su ciljevi da je o~uvaju i osiguraju uslove za njen budu}i razvoj. SMPI Magelis Promena ekonomskih i industrijskih entiteta ohrabrena je pojavom ideja o fleksibilnijem procesu proizvodnje, i pokazuje na koji na~in koncentrisanje na specifi~ne osobine odre enih mesta, uklju~uju}i institucionalne mre`e, proizvodi kompetitivne prednosti. Neke globalne promene, poput podvla~enja sve zna- ~ajnije uloge gradskih regiona kao aktivnog ekonom- 28 Gordon, I. R. & McCann, P. Industrial Clusters: Complexes, Agglomeration and/or Social Networks?, http://www.scribd.com. 222
LJILJANA RADO[EVI] skog jezgra, trebalo bi da dovedu do promene javnih politika, ukoliko bi te politike ostale relevantne. Priroda regionâ promenila se od one centralno organizovanih sadr`itelja lokalne politike, uloge koju su tradicionalno imali regioni u Evropi, do sve aktivnije uloge regionâ kao ekonomskih entiteta s posebnim lokalnim razvojnim potencijalima i sa sve ve}im naglaskom na gradove kao centre razvoja. 29 Regioni mogu da budu samo teritorijalni sadr`itelji politike koja je kreirana negde drugde ili mogu da u~estvuju u kreiranju posebnih identiteta i regionalne samosvesti. U Francuskoj su rastu}i regionalni identiteti ohrabrili preispitivanje centralizovane dr`avne strukture, te se zahteva priznavanje njihovog politi- ~kog statusa, pre svega adekvatne finansijske obezbe- enosti. Nedefinisani regioni predstavljaju predmet nadmetanja centralne vlasti, u cilju primene top down javnih politika, ali i lokalne vlasti radi primene bottom up principa. Region je ranije bio shvatan kao fiksirani sadr`itelj inicijativa za prostorni razvoj definisanih na nacionalnom nivou. U poslednje vreme, regioni su predstavljeni kao dinami~ni prostori koji sami sebe lociraju u sistemima globalne ekonomije, u kojima vode}i gradovi stvaraju mogu}nosti za manje centralizovan ekonomski menad`ment i u kojima institucionalni i funkcionalni odnosi postaju odlu~uju}i faktori. Najzna~ajnija promena u ekonomskom shvatanju regiona jeste detektovanje soft konceptâ, kao karakteristike uspe{nih regiona, koji su osnova ekonomske aktivnosti. Ove netr`i{ne karakteristike uklju~uju tr- `i{te rada, javne institucije, obi~aje i vrednosti. Ekonomska geografija koristila je ove i sli~ne ideje da identifikuje kvalitete uspe{nih regiona. Izvesno vreme nau~nici koji se bave ekonomskom geografijom istra`ivali su ne samo ekonomske prednosti regiona ve} i institucionalne faktore koji doprinose uspehu. Na primer, korporativne mre`e jasno odre uju industrijske distrikte koji su nazvani Tre}a Italija. Regioni definisani na ovaj na~in postaju najmanji delovi ekonomske me uzavisnosti, a ideja o industrijskom distriktu stvorenom na osnovu mre`a malih firmi jeste osnovni element za novu regionalizaciju evropske ekonomije. To je slu~aj s italijanskom obla{}u Emilija Romanja i s obla{}u Baden Virtemberg na jugoza- 29 Herrschel, T. & Newman, P. Governance of Eurpope s City Regions; Planning, policy and politics, Routledge, London and New York, 2002. 223
LJILJANA RADO[EVI] padu Nema~ke. Uspe{ni industrijski distrikti dorasli su izazovu prevazila`enja zastarelih modela proizvodnje, ali rastu}a me unarodna konkurencija izmenila je ekonomski kontekst. Na kraju, mora da se prona e povoljan odgovor javne politike da bi se ponovo uspostavila i/ili odr`ala regionalna kompetencija. 30 Pole Image Magelis primenjuje se od 1997. godine u regionu [arant kao deo regionalnog projekta razvoja koji vodi SMPI. U pravnim okvirima, SMPI je syndicat mixte, to jest projekat zajedni~kog ulaganja lokalnih administrativnih vlasti ~ija je uloga u ovom projektu jasno definisana. Da bi lak{e upravljali projektom, Skup{tina okruga [arant, Grad Angulem i Industrijsko-trgovinska komora, stvorili su Syndicat Mixte du Pole Image (SMPI). U 2005. godini, region [arant i Savet aglomeracije Angulema zvani~no su se priklju~ili SMPI-u. Magelis se ne odnosi na ta~no odre eni entitet koji ima svoj pravni status, ve} je to zajedni~ko ime dato regionalnom razvojnom projektu koji je nastao u industriji proizvodnje stripa i umetnosti slike. Izraz Pole Image koristi se, kao i drugim regionima i gradovima Francuske, da ozna~i zajednicu kompanija, obrazovnih institucija, javnih prostora, asocijacija i kulturnih industrija sme{tenih u isti region, a ~ije se aktivnosti ti~u umetnosti slike. Pole Image Magelis okuplja talente u oblasti 2D/3D animacije, audiovizuelnog sektora, stripa, video-igara, multimedija, tehni~kih slika i izdava{tva. Danas je Magelis drugi po veli~ini centar za proizvodnju animacije u Francuskoj, s oko pedeset kompanija koje su specijalizovane u oblasti animacionih tehnologija, uklju~uju}i i dvadeset studija za animaciju. Magelis nudi autorima okru`enje u kome je tehni~ka i finansijska infrastruktura kreirana na taj na~in da zadovoljava njihove potrebe. Ciljevi Magelisa su: ekonomski kreacija i razvoj proizvodnje, osnivanje kompanija koje se bave stvaranjem slike; obrazovni kreacija centara za visoko obrazovanje i univerzitetske seminare koji se bave umetno{}u slike, naro~ito onih koji se bave animacijom i grafi~kom umetno{}u; kulturolo{ki kreiranje i menad`ment kapaciteta koji su otvoreni za {iru javnost, istra`iva~kog centra specijalizovanog za tehnologije slike, rezidenta za umetnike La Maison des Auteurs. 31 30 Ibid. 31 www.cnbdi.fr 224
LJILJANA RADO[EVI] Ideja regiona koji u~i podr`ava sistem netr`i{nih veza i promovi{e stil regionalnih ekonomskih razvoja baziranih na sistematskoj upotrebi komplementarnosti za iskori{}avanje bottom-up razvoja firmi i institucija. Osnova regionalnih kompetencija podrazumeva stalnu kreaciju novih, baziranih na znanju, proizvodnji i obrazovanju, treningu i netvorkingu izme- u firmi i javnih agencija koje }e odr`ati svoj konkurentni status. Fokus je na malim i srednjim preduze}ima (koji ~ine osnovu ekonomskog `ivota u ve}ini evropskih regiona). Osnovna odlika regiona koji u~i jeste organizacija kroz mre`e koje zaobilaze birokratsku kontrolu. Izazovi uspe{nih razvoja ovih regiona le`e u integraciji obrazovanja i biznisa. Ideja regiona koji u~i neprestano promovi{e osnovno uverenje nau~nika koji se bave ekonomskom geografijom da biznis i rukovo enje moraju da se pove`u na nov, pozitivan i neformalan na~in. Sve izra`eniji model umre`avanja ekonomskih organizacija ukazuje na ekonomske prednosti {irokog tr`i{ta rada velikih aglomeracija, u kome odgovaraju}a infrastruktura, uklju~uju}i i soft infrastrukturu urbanog rukovo enja, mo`e da dovede do velikih razlika u poslovanju. 32 Dakle, sve ono {to ~ini osnovu projekata urbane regeneracije fizi~ka, socijalna i kulturna promena gradskih sredina mo`e da se prepozna u Angulemu i regionu [arant. Za razliku od onih ve{ta~ki pokrenutih, ova urbana regeneracija nastala je zahvaljuju}i lokalnoj zajednici, dugo je trajala i dala je izuzetne rezultate. Imaju}i u vidu ovaj primer, trebalo bi naglasiti da ne postoji instant re{enje su{tinskih problema, jer oni zahtevaju mnogo ve}e anga`ovanje lokalne zajednice, mudro kori{}enje specifi~nih znanja, stabilnije sisteme netvorkinga i stalno usavr{avanje odabrane formule razvoja. Zaklju~ak Me unarodni festival stripa Angulem pokrenut je sredinom 70-ih godina XX veka s dva osnovna cilja: da se izbori s predrasudama i da promovi{e strip kao umetni~ku formu. Dugogodi{njim radom, upo{ljavaju}i sve svoje kapacitete i pridobijaju}i podr{ku grada, zatim regiona i dr`ave, Festival je uspeo da po- 32 Herrschel, T. & Newman, P. Governance of Eurpope s City Regions; Planning, policy and politics, Routledge, London and New York, 2002. 225
LJILJANA RADO[EVI] krene mnoge promene. Kroz svoje aktivnosti, koje su se ticale istra`ivanja, prezentovanja, debatovanja, obrazovanja, FIBD je uspeo da uti~e na zakone, kulturnu politiku, sistem {kolstva, za{titu kulturnih dobara, na promenu imid`a grada, na ekonomske promene u regionu... Posledice svih ovih promena ogledaju se u tome {to je Festival postao brend, {to je Angulem postao prestonica stripa, {to je region postao dolina slike i {to je Francuska postala najzna- ~ajnija zemlja u Evropi u strip izdava{tvu. Za ovakav uspeh primarno su zna~ajna dva faktora sistem delegiranja Festivala i spremnost gradske uprave da preuzme njegove ideje. S jedne strane, da Festival nije bio u stanju da se pozabavi odre enim problemima, pitanjima i potrebama, da nije bio spreman da ih stavi u program i o njima diskutuje i debatuje, te da ih zatim delegira drugim institucijama, njegove ideje bi ostale samo na papiru. S druge strane, spremnost Grada da prihvati te ideje i lobira za njih, da ih prepozna kao faktor svog budu}eg razvoja, dovela je do formiranja niza institucija od nacionalnog zna~aja upravo u Angulemu. Osim {to je doprineo promeni svog imid`a, o`ivljavanju kulturnog `ivota grada, razvoju turizma, Angulem je pokrenuo i ~itav region. Jedan od klju~nih elemenata za uspe{no sprovo enje urbane regeneracije u ovom slu~aju jeste mogu}nost grada da privu~e visoko obrazovanu, stru~nu radnu snagu i, pored toga, da privu~e investicije u domenu ekonomije znanja i kulturnih industrija. Glavni ciljevi ve}ine programa urbane regeneracije jesu stvaranje raznolike ekonomije i re{avanje socijalnih problema, a to su upravo ciljevi u kojima je Angulem uspeo. BIBLIOGRAFIJA Cannet, H. Angouleme; Le grand 20e. P.Q.R & Charente Libre, Angouleme, 1993. Couperie, P, Horn, M, Destefanis, P, Fransois, E, Moliterni, C. & Gassiot-Talbot, G. A History of Comic Strip. New York, Crown publisher, 1974. Dragi}evi}-[e{i}, M. i Stojkovi}, B. Kultura; Menad`ment, Animacija, Marketing. Clio, Beograd, 2000. Filippini, H, Glenat, J, Sadoul, N. & Verende, Y. Histoire de la bande dessinee en France et en Belgique; des origines a nos jours. Glenat, Paris. Grupa autora. Festivals: Challenges of Growth, Distinction, Support Base and Internationalization. Course reader for Management of Performing Arts and Festivals, University of Arts, Belgrade, 2005/2006. 226
LJILJANA RADO[EVI] Herrschel, T. & Newman, P. Governance of Eurpope s City Regions; Planning, policy and politics. Routledge, London and New York, 2002. Hesmondhalgh, D. The Cultural Industries. Sage Publications, London, 2002. th Klaic, D. EFA 50 anniversary Charter. Course reader for Management of Performing Arts and Festivals, University of Arts, Belgrade, 2003/2004. Klaic, D. Festivals: a formula of a developmental engine?. Course reader for Management of Performing Arts and Festivals, University of Arts, Belgrade, 2003/2004. Landry, C. & Bianchini, F. The Creative city. Demos & Comedia, London, 1995. Pounds, N. The Medieval City. Greenwood Press, Westport, Connecticut & London, 2005. Power Point Presentation, FIBD Angouleme, 2005. INTERNET Pol, E. The Theoretical Background of the City-Identity- -Sustainability Network. Environment and Behaviour, Vol. 34, No. 1, Sage Publication, January 2002. Gordon, I. R. & McCann, P. Industrial Clusters: Complexes, Agglomeration and/or Social Networks?., 21.10.2007. Dubourg-Noves, P. Histoire de l Art Angouleme, Internet Encyclopædia Universalis, 13.03.2009. Jean, Y. Geographie Angouleme. Internet Encyclopædia Universalis, 13.03.2009. http://www.via-patrimoine.com/angouleme-ville-d-art-et-d, 05.04.2009. http://www.toutenbd.com/murs_peints/, 05.04.2009. http://www.archi.fr/urcaue-idf/abcdaire/, 04.04.2009. http://www.an-patrimoine.org/, 04.04.2009. http://wordnetweb.princeton.edu/ www.bdangouleme.com www.cnbdi.fr www.culture.fr www.culturalpolicies.net www.mairie-angouleme.fr www.culture.gouv.fr www.centrenationaldulivre.fr www.cr-poitou-charentes.fr www.cg16.fr www.agglo-grandangouleme.fr www.magelis.org 227
ALEKSANDRA \URI^I] UDK 821.512.161.09-31 Pamuk O. 821.14 06.09-1 Kavafi K. 82.09 Apstrakt: Grad kao urbana celina i vremenska dimenzija u kojoj se razvija, umnogome odre uju identitet pisca, odnosno njegove knji`evne topose. Dva izrazita predstavnika ju`noevropske knji`evnosti u rasponu od jednog veka, Konstantin Kavafi i Orhan Pamuk, svedo~e svojim biografijama i delom u prilog ovoj tezi. Kavafi je ro en u Aleksandriji 1863, a Pamuk u Istanbulu 1952. godine; jedan pesni~kim, a drugi proznim delom, odredili su svoje gradove kao istorijska ~vori{ta, raskr{}a civilizacija, a sopstveno knji`evno delo kao svojevrsnu istoriju grada. Klju~ne re~i: grad, identitet, pesnik, delo, vreme Keywords: city, identity, poet, work, times Konstantin Kavafi i Orhan Pamuk Nesnosna vru}ina kancelarije Dr`avne uprave za navodnjavanje u Aleksandriji poja~avala se sa svakim pogledom na ventilator koji je, nemo}no zaglavljen rojevima mrtvih muva, visio sa plafona. Bezmerna dosada {irila se zenicama administrativnog slu`benika Kavafija dok je pred sobom slagao kolone cifara i podataka u ~iju svrhu nije verovao. Navikao jo{ u carigradskim danima mladosti na otmenost i disciplinu, Konstantin je podnosio zidove kancelarije tako {to je uglavnom gledao kroz njih na ulice Aleksandrije, besprekidni mete` ljudi koji ga je pla{io i zabavljao u isti mah. @ivot je tekao kamenim kapilarima ka luci u koju se sve slivalo i iz koje je sve priticalo. Ulice su skrivale ljude razli~itih vera i obi~aja nau~ene da na klju~nim ta~kama svojih `ivota uvek odr`avaju zadatu distancu; hri{}ani ponosni na svoje gr~ko poreklo i helensko se- }anje, Jevreji, tvrdi u svom opstojavanju kroz vreme, 228
ALEKSANDRA \URI^I] muslimani sa fesovima koji su jo{ uvek po{tovali kult svrgnutog [erif-pa{e i bujice engleskih turista iskrcane u luci na talasima pomame za Egiptom koji se iz dubine svoje re~ne utrobe smejao uverenju da je deo viktorijanskog sveta. Podeljeni kvartovi Aleksandrove prestonice, koja je nekada predstavljala raskr{}e ^etiri vetra, o~i pustinje i fenjer Afrike, ~uvali su svoje tajne, a najve}a i najstra{nija bila je da }e se uskoro grad pretvoriti u pra{njavu arapsku varo{, nalik mnogim razasutim od Mediterana do obronaka Pamira. Tada, po~etkom XX veka, Konstantin Kavafi to jo{ nije mogao znati, a i da jeste, verovatno ne bi mario. On je Aleksandriju izabrao za svoje mesto boravka, ne vezuju}i se, ~ak, za ~itav grad, ve} samo za jedan mali trg na koji je izlazila ulica Lepsius, u ~ijoj je blizini bila crkva za opro- {tenje greha, bolnica u kojoj umiremo, kako je jednom napisao. I smatrao je to dovoljnim. U ~uvenoj pesmi Grad ka`e nam da: Nove zemlje ne}e{ na}i, ne}e{ prona}i druga mora. Ovaj grad }e te pratiti. Ulicama }e{ se kretati istim. U istom }e{ susedstvu ostariti: u istim }e{ ku}ama osedeti. Uvek }e{ u ovaj grad stizati. Da nekud drugde ode{ ne nadaj se nema za tebe broda, nema puta. Kao {to si svoj `ivot ovde pro}erdao, u ovom tako malom kutu, stra}io si ga i na celoj kugli zemaljskoj. Jer, nema ni~eg osim malog }o{ka grada koji smo odabrali i odakle mo`emo posmatrati ~itav univerzum, o~ekuju}i varvare (ili polemi{u}i s tim o~ekivanjem, kako je ~inio u jednoj pesmi na{ poznati sledbenik poezije Kavafija, Jovan Hristi}). Pesmu Grad Kavafi je stavio na po~etak svoje prve knjige stihova koju je sastavio 1917. godine, kada mu je bilo ve} 54 godine. (U tom `ivotnom dobu, Orhan Pamuk dobija Nobelovu nagradu za knji`evnost!) U gradu o kome peva, Kavafi je proveo skoro pet decenija. Ro en je u Rue Sherif. U autobiografskoj bele{ci iz 1924. godine ka`e : 229
ALEKSANDRA \URI^I] Iz Carigrada sam poreklom, ali sam ro en u Aleksandriji u jednoj zgradi u ulici [erif; napustio sam je jako mali, i dobar deo svog detinjstva proveo sam u Engleskoj, kasnije, kao odrastao ~ovek posetio sam opet ovu zemlju, ali se nisam dugo zadr`ao. Boravio sam i u Francuskoj. Kao mladi} proveo sam dve godine u Carigradu. Ve} je mnogo godina kako nisam bio u Gr~koj... 1 Ovako je pisao pesnik koji je nazive aleksandrijskih ulica odre ivao kao svoje srodnike, nagla{avaju}i time da je gradska topografija za njega veoma va`na, naro~ito kvart koji je odabrao i koji je u njegovo vreme bio pun malih trgova~kih radnji, kafanica i bordela, a ~iji je izgled, gotovo neizmenjen, sa~uvan sve do kraja XX veka, kao svojevrsno ostrvo pro{losti. I u tako skromnom okru`enju ose}ao se kao izraziti otu- enik, odba~en i od ljudi i od bogova, iako je pisao i o jednima i o drugima. No, ljudi u njegovim pesmama naj~e{}e su junaci pro{losti s kojima se ne identifikuje, ve} o kojima nam pripoveda dokazuju}i, u gotovo svakoj pesmi, da se zaista mo`e dosegnuti beskraj prostora i beskraj vremena samo idu}i hodnicima uma. Provode}i svoj `ivot u dobu kada je biti razli~it gotovo automatski zna~ilo i biti izop{ten, u trenucima potpune samo}e, pla{io se da izneverava carigradske uspomene, o~ekivanja njegovih roditelja. Nose}i svoje aristokratsko poreklo kao krst, razdirala ga je misao da ga zaboravlja. Zarobljen u ~etiri zida svoje dobrovoljne aleksandrijske tamnice, zaronjen u pro{lost i bez svesti o sada{njosti, neprestano se vra}ao bolnom saznanju da je izolovan od svoje sredine. Da je sam Nije pomi{ljao da treba napustiti Aleksandriju, po}i na bilo koje drugo mesto, u drugi grad, jer ga je dugo hodanje u mislima kroz vreme nau~ilo da se od tri niti Su aja ne mo`e pobe}i nikud. Njegova putovanja kroz vreme, u drevno doba uspona Aleksandrije i helenisti~kog sveta, ~esto je remetilo se- }anje na majku. U svojoj dvadeset sedmoj godini Hari- 1 Ksenija Maricki-Ga anski, predgovor za Pesme Konstantina Kavafija, KOV, Vršac, 1999. 230
ALEKSANDRA \URI^I] kleja je ve} imala devetoro dece od koje je poslednje bio Konstantin. Zapamtio je njen lepi, blagi lik vi{e sa fotografije nego iz stvarnosti, jer su de~ija se}anja izdavala i bledela. Uspomene su bile setne i te{ke. Centralno mesto tog bola bio je trenutak o~eve smrti i neka vrsta progonstva iz Carigrada koja je usledila. Be`ali su od siroma{tva nadaju}i se podneblju koje }e im povratiti aristokratski ugled. Ali, bolno saznanje da ugled ne daju zemlja i grad, ve} novac koga vi{e nije bilo, u~inilo je da se porodica raspr{i. Maj~ina smrt vratila je Konstantina u grad gde je ro en, Aleksandriju, ~vrsto ube enog da je svaki poku{aj bekstva zapravo put u (jo{ ve}u) propast. Nikad zarasla rana koju mu je nanela sudbina porodice remetila je spokoj trga na kraju ulice Lepsius. Pekla ga je pomisao da je izneverio ideale o porodi~nom `ivotu, o gra anskoj ugla enosti i redu od koga se te{u kolevke budu}ih generacija. Znao je da se od njega o~ekuje po{tovanje porodice iz koje je potekao i obaveza da stvori sopstvenu, i poznato je da nikada to nije u~inio, biti{u}i najvi{e na sopstvenim uspomenama i zami{ljenim, filozofskim putovanjima (kao u pesmi Itaka), koji ga, opet, ne odvajaju od Aleksandrije. On se ose}a kao bi}e zarobljeno civilizacijom, otu eno od prirode, {irine i slobode, odre eno li~nim udesom, sudbinom koja se ne da zaobi}i i koja na kraju mora da rezultira rezignacijom, predavanjem, oko koga, kao mandorla, lebdi duh grada iz koga sve poti~e i u kome se sve zavr{ava; jer tu negde, pored bolnice u kojoj se neminovno umire, mora da bude i groblje hri{}ana, Grka iz Aleksandrije koji se u ve~nosti pridru`uju svojim precima na dugom putu do Itake koji, izme u ostalih, osvetljava i Konstantin Kavafi. Ni njega samog, ni njegovog dela ne bi bilo bez Aleksandrije, koja predstavlja njegov vi{estruki identitet ~oveka, pesnika, Grka iz Egipta, gra anina sveta, izop{tenika, melanholika Gotovo stotinu godina posle Kavafija, u gradu na Bosforu ro en je jo{ jedan pisac koji svoje delo poistove}uje s gradom kome pripada. Orhan Pamuk, bogata{ki sin s Ni{anta{a, perspektivni slikar i budu}i gra anin sveta, odabrao je Istanbul kao svoj knji`evni topos, ne skrivaju}i se kao Kavafi, ve} vode}i svoj grad sa sobom u svet. U svom poznatom delu autobiografskog karaktera, Istanbul, uspomene i grad, pokazuje da voli svaki sokak sirotinjske mahale koji mu pru`a utehu dok kora~a njime, isto koliko i veli~an- 231
ALEKSANDRA \URI^I] stveni Galata most pod snegom u zimski sumrak. Taksim, Bejoglu, Ni{anta{, Zlatni rog, to su biv{e ~etvrti \enovljana, Venecijanaca, Grka, koje je Otomanska imperija pretopila u novu, mo}nu prestonicu. Ona mnogo ne mari za hri{}ansko nasle e, ali i dalje mora da po{tuje seni prethodnih stanovnika opisuje Pamuk Istanbul kao mesto susreta Istoka i Zapada koje bi s neverovatnom stra{}u `eleo da pomiri, pre svega u sebi. Se}anja na detinjstvo u Istanbulu obojena su nostalgijom za vremenima kada se nije toliko strahovalo, vremenom slobode, koja je samo povremeno bivala naru{ena sukobima izme u verskih grupacija, ali ni blizu tako zao{trenim kao danas. U tom stalnom vra}anju u bli`u ili dalju pro{lost, Pamuk svojim delom ispisuje istoriju prestonice na Bosforu koja je Ataturkovom pobedom izgubila mnogo od svog ponosa, ali dobila mogu}nost da pogleda prema drugim svetovima i tamo prona e svoj odraz. Se}anja na detinjstvo i mladost i kod Pamuka bude izvesnu gri`u savesti, ose}aj da je izneverio svoje korene ili, bar, da u skladu s vremenom koje je postalo fleksibilnije, nije u~inio sve kako se od njega o~ekivalo. Prvo neverstvo bio je svojevrstan otpor roditeljskoj neslozi koja nije tesala spokoj, ve} nemir svojih potomaka, rastrzanih ljubavlju prema oba roditelja. Kao i Kavafi, Pamuk najvi{e od svih `ena ceni svoju majku, ispoljavaju}i prema drugima blagu, prikrivenu mizoginiju (kao kada u pesmi Ana Komnina, ovu naju~eniju od svih Vizantinki, Kavafi naziva nadmenom Grkinjom, opisuju}i je kao `ednu vlasti). Oba pisca sukobljavaju se s majkama na va`noj ta~ki `ivotne odluke o pozivu: Konstantin odbija da postane trgovac, mada ga `ivotne neminovnosti sateruju za pisa}i sto ~inovnika. Orhan odbija da izu~ava nauke koje su mu namenjene arhitekturu; napu{ta studije i prelazi na `urnalistiku koju diplomira s visokim ocenama i velikom dozom krivice. Smiruje je hodaju}i sirotinjskim ~etvrtima drvenih ku}a koje su ve} nagri`ene vlagom oba mora, kao {to je njegova svest na~eta saznanjem da nikada ne}e biti obi~an, da }e mu prokletstvo talenta oduzeti pravo na privatnost, pravo na to da bude svoj, makar i usamljen, kao {to je bio Kavafi. Posle jedne takve duge {etnje, napojen gradom, ute{en atmosferom i inspirisan nasle em pro{losti, vra}a se ku}i i kratko saop- {tava majci: Bi}u pisac! Pamuk postaje, ponesen slavom i `eljom da okusi iskustvo Zapada, gra anin sveta koji svoj grad, Istan- 232
ALEKSANDRA \URI^I] bul, uvek nosi sa sobom, sve do Amerike, u ~ijem okrilju ubla`ava strah od fundamentalisti~ke osvete, strah koji Kavafi nikada nije osetio nose}i svoje gr~ko poreklo kao pravo prvenstva u Aleksandrovom gradu. To unutra{nje, neispoljeno ose}anje elitizma, izra`eno u pesmama o helenskom dobu, s ~ijim junacima Kavafi vodi svojevrstan dijalog, realizovao je i Orhan Pamuk zaranjaju}i u istoriju Istanbula, odlaze}i u doba najve}e slave Imperije u svom romanu Zovem se Crveno. U intervjuu koji je dao decembra meseca 2005. godine za The Paris Review, Orhan Pamuk govori da je u mladosti mnogo i temeljno ~itao Foknera, Vird`iniju Vulf, Marsela Prusta tzv. te{ke pisce koji su ga formirali u uverenju da mora da bude originalan i svoj, i da ne insistira na socijalnoj tematici na na~in [tajnbeka ili Maksima Gorkog, uprkos tome {to poti~e iz siroma{ne zemlje gde se od njega kao pisca to o~ekuje. Po{tuju}i formu naracije koja je prijem~iva zapadnom ~itaocu, on sledi i uzore iz starih Surijevih pri~a i tradicionalne islamske knji`evnosti. Sadr`aj njegovih dela pokazuje njegovo insistiranje na tome da ne mora da se ostavi pro{lost da bi se bio deo budu}nosti : Kada se trudi{ da potisne{ se}anja, ne{to se uvek vra}a. Ja sam to {to se vra}a, ka`e pisac. Radnja romana Zovem se Crveno de{ava se u zimu 1591. godine u Istanbulu. To je delom misterija, delom ljubavna pri~a nekoliko osoba ~ije se sudbine prepli}u: sultan Murat Tre}i poziva najuglednijeg slikara minijatura u Carstvu da jednu zna~ajnu knjigu ilustruje u evropskom stilu. Ono {to znaju o Evropi i zapadnoj civilizaciji, uglavnom je stiglo na pora`enim i oplja~kanim mleta~kim brodovima koje su presretali u Sredozemlju (tema opisana u romanu Bela tvr ava), ali i to znanje mora da pro e kroz filter cenzure, u suprotnom mo`e da postane opasno po `ivot. (Motiv o skrivenoj, bezvremenoj lepoti ~ije odgonetanje ko{ta radoznale `ivota sli~an je onom koji Umberto Eko plasira u ve} kultnom romanu Ime ru`e.) Uzimaju}i u obzir poznatu ~injenicu da je figurativna umetnost zabranjena u islamu, dvorska komisija postavlja stroga pravila. Kada slikar iznenada nestane, panika dosti`e vrhunac. Sultan daje tri dana da se umetnik prona e. Jedini klju~ za re{enje misterije (ili zlo~ina?) je nedovr{ena iluminacija. 233
ALEKSANDRA \URI^I] Konstrukcija romana je, van svake sumnje, neobi~na. Poglavlja ~ine monolozi likova koji u~estvuju u doga- ajima, ali su prisutne i personifikacije, glasovi psa, drveta, la`nog venecijanskog zlatnika i, kona~no, crvene boje; oni svi zajedno obja{njavaju doga aje, ostavljaju}i ~itaocu da hronolo{ki i logi~no otkriva njihov sled. Na taj na~in, Pamuk gradi svojevrsni mozaik sastavljen od istine i fikcije, filozofskih fragmenata i zapa`anja o umetnosti, religiji, ljubavi, seksu i mo}i. D`on Apdajk u jednom osvrtu lucidno poredi Pamukovo delo s Doktorom Faustusom Tomasa Mana, nagla{avaju}i da duh nacije koji Man prikazuje kroz muziku, Pamuk verno crta analiziraju}i islamsko slikarstvo, tehniku minijature koja je krajem XVI veka bila na vrhuncu. Mo`da bi struktura romana mogla da se ozna~i kao fragmentarna, na na~in na koji obja- {njavamo i klasifikujemo fragmentarnost u dramskim delima kao smenjivanje slika i scena, podjednako dobrih i u monologu i u dijalogu. Ali, autor ide i korak dalje, povezuju}i svoj tok naracije na na~in primenjen u Pri~ama iz 1001 no}i, tehnikom sukcesije u kojoj jedna pri~a otvara slede}u, poput seta lakovanih kutija slo`enih jedne u druge. Pozadinu romana Zovem se Crveno predstavlja sneg, veliki sneg koji ~ini da Istanbul pamti svaku desetu ili petnaestu zimu u svojoj istoriji, sneg koji pali mangale, opusto{i klizavu kaldrmu, navla~i mu{eme na prozore i okre}e ljude jedne prema drugima. Ta atmosfera sasvim je suprotna zapadnja~koj predstavi o bu~nim, osun~anim, zakr~enim azijskim sokacima i bazarima na kojima se odvija i dru{tveni i dobar deo privatnog `ivota. Uvijaju}i svoju pri~u u sne`ni ambijent, Orhan Pamuk tera svoje junake da se ispovedaju i prise}aju, da rekonstrui{u svoje `ivote, tra`e}i i nalaze}i smisao u njima. Sneg predstavlja u romanu i svojevrsni kontrast vladaju}oj boji, simbolu krvi i stradanja, i ~istotu ljudske du{e koja razume i opra{ta. Poseban oma` dat je gradu Istanbulu, koji predstavlja lik za sebe, neverovatan spoj Istoka i Zapada jo{ od vremena kada je Vizantijsko carstvo predalo klju~eve Konstantinopolja a krst bio zamenjen polumesecom. Ali, ni{ta nije samo od sebe nastalo, niti mo`e da se pohvali apsolutnom ~istotom: na ru{evinama hri{}anske Vizantije ro eno je novo carstvo koje joj je mnogo dugovalo na svakom koraku su stare crkve, zidine i palate biv{ih vladara na Bosforu; 234
ALEKSANDRA \URI^I] u kolektivno nesvesnom skriveno je po{tovanje prema hri{}anskom verovanju. Tanani ose}aj za strujanja izme u hri{}anske i muslimanske tradicije, koji ispoljava Orhan Pamuk, dovodi nas do razloga za njegovu trenutno veliku popularnost u Evropi. Ta ista zapadna civilizacija, koja se smrtno pla{i te{ke sablje fundamentalizma, istovremeno svojom ose}ajnom dimenzijom ~ezne za razumevanjem, za hodnikom kojim u oba pravca mogu da pro u ljudi slobodnog duha. Orhan Pamuk zahvalan je svojim roditeljima {to su uspeli da mu podare slobodan duh, pogled na oba mora i ceo svet s terase ku}e na Ni{anta{u pogled na grad u koji su dolazili putnici sa Zapada i pisali o njemu, nadahnuto i zaneseno, kao @erar de Nerval koji se u Francusku vra}ao s velikom nostalgijom prema gradu u kome je boravio; ili ostra{}eno, kao Teofil Gotje, koji u svojim tekstovima, s ne malo prezira, Turke, Grke i Jermene naziva Levantincima i, bez ustezanja, varvarima; ili inspirisano, kao Gistav Flober, ~iju ideju o dvostrukom identitetu dva plemi}a iz Venecije i Carigrada Pamuk razra uje u svom romanu Bela tvr ava. U biblioteci svog roditeljskog doma, Pamuk je pronalazio i savremene turske pisce koji su odredili njegovo literarno formiranje, sve vreme odr- `avaju}i prisutnost Istanbula kao klju~nog toposa za tursku knji`evnost i kulturu uop{te. Nasuprot tome, Pamuk }e se u romanu Sneg otisnuti ka te{kom i zahtevnom odre ivanju kulturnog i politi~kog identiteta provincije i malog ~oveka koji u velikom, podeljenom svetu nema nikakve {anse. Kars je mesto na krajnjem severoistoku Turske. Ukoliko putnik dolazi sa zapada, mesto na kraju sveta. Ako nastavlja dalje, na istok, to je prva stanica transazijske pruge koja }e u bliskoj budu}nosti izbiti na Ju`no kinesko more. Prvi grad na modernom Putu svile u kome jo{ postoje stari ruski letnjikovci. Ili bastion fundamentalizma. Sve zavisi koja }e strana prevagnuti. Samo, {ta ako su snage izjedna~ene, pita se pisac, sme{taju}i radnju svog romana u Kars. Pamukova velika vrlina kao naratora jeste {to se ne opredeljuje ni za jednu stranu. Njegova upornost da ostane neutralan zasniva se na tvrdnji da civilizacije zavr{avaju svoje trajanje kao i ljudi jedan svet umire, dok se drugi ra a ve} odre en melanholijom nestalog. Ima se utisak da se u autobiografiji Istanbul podvla~i zahvalnost sudbini {to je pisac ro en kao prestoni~ki 235
ALEKSANDRA \URI^I] sin. Istoj onoj sudbini kojoj se Kavafi predaje, rizikuju}i izop{tenost, ekscentri~nost, pa ~ak i li~nu dosadu. Ali, kakva god ose}anja sa~injavaju `ivot, krov pod kojim se i grad u kome se `ivi boje pesnikovu umetnost odre uju}i ga u vremenu i prostoru. Obojica izdanci dekadentne aristokratije koja je morala da nestane usled svoje preosetljivosti i potpunog odsustva talenta za svakodnevni, prakti~ni `ivot, Kavafi i Pamuk grade svoj svet na uspomenama i gradu: Autobuska linija Taksim Emirgjan pedesetih godina dvadesetog veka prolazila je kroz Ni{anta{. Da bismo i{li na Bosfor ulazio sam sa majkom u autobus na stanici ispred ku}e. Ako bismo i{li tramvajem svakog dana bismo se na Bebeku, poslednjoj stanici, peli u ~amac {to nas je ~ekao na istom mestu. U`ivao sam da se vozim ~amcem u nedrima Bebeka izme}u barki, brzih jedrenjaka, parobroda na gradskim linijama, dereglija prekrivenim {koljkama i svetionika, da otplovim dalje od pristani{ta i osetim snagu struje Bosfora, u njihanju na{eg ~amca, u talasima brodova koji prolaze, ne `ele}i da te {etnje ikada prestanu 2 Pri~a o dva pisca koja deli ~itav vek i pri~a o dva grada koji predstavljaju raskr{}a vremena i civilizacija, jezika i nacija, kultura i razaranja, preklapa se i potvr- uje staru istinu da pisca nema bez grada Aristofana bez Atine, Ovidija bez Rima, Dantea bez Firence, Marsela Emea bez Pariza, [andora Maraija bez Budimpe{te i tako dalje, spisak je veoma dug i mogao bi da se zavr{i cini~nom opaskom da su veoma ~esto iz svojih gradova bili proterivani. Kao {to profesor ne bira svoje u~enike, ve} obrnuto, u~enici profesora, trude}i se da ga razumeju, slede i nastavljaju koliko je to mogu}e, tako i grad ne bira svoje pisce, ve} pisci grad, poku{avaju}i i uspevaju}i, kao Konstantin Kavafi i Orhan Pamuk, da ga u svom delu objasne i pretvore njegovu topografiju u odrednice i odredi{ta svojih knji`evnih ma{tarija, te`e}i da time pobede vreme i samu smrt. Jer, gradovi traju i, ukoliko su bili dovoljno voljeni, pamti}e svoje pisce. 2 Orhan Pamuk, Istanbul, Uspomene i grad, Geopoetika, Beograd, 2006. 236
SLOBODAN VLADU[I] UDK 821.163.41-09 Crwanski M. 821.163.41-09 Du~i} J. Apstrakt: Rad se bavi analizom razlika u Crnjanskovoj i Du~i- }evoj slici Pariza. Du~i}eva slika Pariza oslanja se na pesnikova sna`no izra`ena frankofilska ose}anja. Pariz se u Du~i}evoj optici pojavljuje kao centar moderniteta, ali istovremeno, on najvi{e pa`nje poklanja onom {to je u Parizu vanvremeno: Bogorodi~inoj crkvi i Seni, pri ~emu je prvi toponim za njega simbol kulture, civilizovanosti, mudrosti i u~enosti, a drugi bezvremenosti. Crnjanskova slika Pariza uklju~uje konfrontaciju izme u aktuelnog i vanvremenskog, pri ~emu Pariz vidi vi{e kao centar dinami~nosti i promenjivosti koji simbolizuju novac, {tampa i moda. Klju~ne re~i: Pariz, moda, {tampa, novac, grad u knji`evnosti Keywords: Paris, fashion, press, money, city in literature Na po~etku poglavlja Pariz (I) Pisma iz Pariza, iz 1921. godine Crnjanski pi{e: Pariz treba da zapali. Tako su mi bar svi rekli. 1 Dve kratke re~enice dovoljne su da ocrtaju presti` koji je Francuska imala me u srpskim intelektualcima, a koji svoj vrhunac do- `ivljava u godinama nakon Prvog svetskog rata. Nesumnjivi posleratni uticaj Francuske nije tek rezultat pukog vojnog savezni{tva, ve} jednog dugotrajnog procesa koji zapo~inje jo{ u XIX veku. Du{an Batakovi} zapa`a da je Francuska (...) imala posebno, ~ak privilegovano mesto u razvoju balkanskih dru{tava, najvi{e rumunskog, a zatim i srpskog dru{tva u XIX veku. 2 Razloge za ovakav povla{}eni status Francuske, kada 1 Crnjanski, M. Pisma iz Pariza, Putopisi I, Beograd, 1995, 16. 2 Batakovi}, D. Srbija na Zapadu: o francuskim uticajima na politi~ki razvoj moderne Srbije, u: Susret ili sukob civilizacija na Balkanu, Beograd, 1998, 309. 237
SLOBODAN VLADU[I] je Srbija u pitanju, treba tra`iti u politi~kom principu op{te volje, definisanom u Francuskoj revoluciji, koji je opet odgovarao egalitarnim te`njama tada{njeg srpskog dru{tva. 3 Sem toga, ne treba smetnuti s uma da Srbija s Francuskom nije imala negativnih iskustava kao s ostalim velikim silama. Kada se sve to uzme u obzir, veliki uticaj koji je francuska kultura imala na vode}e figure zlatnog doba srpske knji- `evnosti, nije iznena uju}i. Iako je, `ive}i pre rata u Be~u, ma{tao o Parizu, Crnjanski je, nakon Prvog svetskog rata, i svojim pesni- ~kim delom i svojim autopoeti~kim tekstovima radikalno odstupio od poeti~kih na~ela Parizlija, poput Du- ~i}a, Raki}a i Bogdana Popovi}a. Otuda, Crnjanskov odlazak u Pariz 1920. godine krije u sebi jednu neobi~nu dvosmislicu: na prvi pogled, izraz je kontinuiteta s vlastitim predratnim `eljama, kao i hodo~asni~kog odnosa, koji su prema prestonici Francuske imali, pre svih, njegovi prethodnici. U su{tini, njegov odlazak posta}e jo{ jedna ta~ka u demarkacionoj liniji izme u srpske moderne i srpskog me uratnog modernizma. Stoga, ve} na samom po~etku svog teksta Crnjanski zauzima polemi~an ton 4 u odnosu na konsenzus koji vlada kada je u pitanju francuska metropola: Pariz treba da zapali, tako su mi bar svi rekli. Ali se meni ~ini da }u i ja od njega odneti samo njegove plave rubove, kako se ocrtavaju na nebesima no}u. 5 Polemi~ka o{trica ovog iskaza dolazi do izra`aja u kontekstu re~enice koja otvara poglavlje Pariz (I): Od svakog grada u kome mi je prolazio `ivot, ostali su, u meni, samo njegovi rubovi kako se ocrtavaju no}u na nebu. 6 Crnjanskovu sliku Pariza karakteri{e detronizacija grada: od predmeta obo`avanja Pariz se preobra`ava u obi- ~an grad. Sli~an preobra`aj dogodi}e se i u drugoj knjizi Seoba, u kojoj }e Pavle Isakovi~ ovako opisati Be~: Varo{ kao varo{. Zgrada kao zgrada. 7 I u slu- ~aju Be~a Pavla Isakovi~a, i u slu~aju Pariza, na delu 3 Isto, 310. 4 Promena odnosa prema Parizu nije promakla dosadašnjim istra`iva~ima opusa Miloša Crnjanskog. Tako, Gorana Rai~evi} zaklju~uje: Gor~ina je osnovno raspolo`enje Pisama iz Pariza, grada koji je, ~ak i kada ga prepoznaje kao punog ljubavi i bezbri`nog, Crnjanskom dalek i tu. Rai~evi}, G. Eseji Miloša Crnjanskog, Sremski Karlovci Novi Sad, 2005, 116. 5 Crnjanski, M. Pisma iz Pariza, Putopisi I, Beograd, 1995, 16. 6 Isto. 7 Crnjanski, M. Druga knjiga Seoba, Beograd, 1996, 170. 238
SLOBODAN VLADU[I] je identi~an fenomen: razbijena je aura koja okru`uje metropolu. Benjamin auru ozna~ava kao svest o jedinstvenosti i neponovljivosti umetni~kog dela 8, pa, prema tome, auru prestonice mo`emo da razumemo kao jedinstvenost jednog grada koji usled toga ne mo`e da bude kompariran ni s jednim drugim gradom. Da bi se takva aura obrazovala, neophodno je da grad bude ne samo centar mo}i ve}, pre svega, da raspola`e neprevazi enim simboli~kim kapitalom koji ga ~ini centrom postoje}eg sveta. Crnjanski polazi od aure Pariza oko koje vlada konsenzus samo iz jednog razloga: da bi je raskrinkao. Tim postupkom, u pravom smislu te re~i, Pariz se pribli`ava svom ~itaocu. Analiza Crnjanskovih postupaka destrukcije aure Pariza nije mogu}a bez prethodne rekonstrukcije aure francuske prestonice. Ta aura je mo`da najpotpunije evocirana u Du~i}evom tekstu o Parizu ~iji su se prvi odlomci pojavili 1927. godine u Politici. 9 Za po~etak, primetimo igru komedijanta kalendara: Du~i}ev tekst pojavljuje se znatno docnije od Crnjanskovog. To zna~i da uspostavljanje aure sledi nakon njenog razbijanja. U tome mo`e da se prepozna trag epohalne zakasnelosti Du~i}evog teksta u vremenu koje se pojavljuje pred ~itaocima. Tako se Du~i}ev apologetski stav prema kulturi velikih gradova, koji datira jo{ iz vremena Spomenika Vojislavu iz 1903. godine, nastavlja u neskrivenoj me{avini urbanofilije i frankofilije: Svako se od nas ose}a ovde ubog i bezimen. Ali je Pariz toliko ogroman i sjajan da se pred njim sve na{e li~ne bede gube kao ni{tarije. Potom nastavlja: Jer ni{ta vi{e i nikakva sila ne mo`e izmeniti fakat da smo Pariz videli i u njemu `iveli. Ovo je pokli~ jedne od najve}ih ljudskih sre}a. 10 O~igledno da Prvi svetski rat nije uticao na Du~i}evo odu{evljenje Parizom. U njegovom odu{evljenju Parizom raspoznajemo ose}anje uzvi{enosti. Ova estetska kategorija mogla bi da se shvati kao dodir subjekta s ne~im apsolutno velikim, pri ~emu apsolutno veliko ozna~ava veli~inu koja je nezavisna od svakog upore ivanja. 11 Du~i}eva neskrivena uzbu enost svakako je jo{ jedan znak do- 8 Benjamin, V. Eseji, Beograd, 1974, 21. 9 Gvozden, V. Jovan Du~i} putopisac, Novi Sad, 2003, 83. 10 Du~i}, J. Gradovi i himere, Beograd, 2005, 68. 11 Kant, I. Kritika mo}i su enja, Beograd, 1991, 139. 239
SLOBODAN VLADU[I] `ivljaja uzvi{enog 12, dok mu je sama kategorija uzvi- {enog bliska usled njegove neprekidne `elje za do- `ivljajem ve~nog/beskona~nog, 13 nagla{ene visokom frekventno{}u imenice ve~nost i njenih derivata u, pre svega, Du~i}evoj ljubavnoj poeziji. 14 Ose}anje ni{tavnosti subjekta pred Parizom nije prouzrokovano samo fizi~kom veli~inom Pariza, njegovom ogromno{}u, niti njegovim sjajem, koliko aurom koja se temelji na ideji Pariza kao centra sveta i celokupnog ~ove~anstva. 15 Pariz je do`ivljen kao centar Francuske, a Francuska kao kulturni i civilizacijski centar ~ove~anstva, kao mesto odakle se organizuje hod ljudske civilizacije. 16 Frankofilski diskurs Du~i}a ozna~ava prihvatanje ideje Francuske kao centra odakle je slika Evrope jasna, pregledna i providna. To se odra`ava i na Du~i}evu retoriku, na odse~nost njegovih re~enica, na izostanak i najmanje nesigurnosti u kontrastiranju Francuza i ostalih velikih evropskih naroda. Tako se Du~i}ev tekst sastoji od nizanja vrednosnih sudova i antiteza koje se pre}utno pozivaju na stabilnosti centra, ta~nije re~eno, na njegovu bezvremenost, nepromenjivost, esencijalnost. Zahtev za bezvremeno{}u uslovi}e posebnu strukturu Du~i}evog teksta: dok s jedne strane ispisuje ~itav niz vanvremenskih karakterizacija evropskih naroda, Du- ~i} se, s druge strane, trudi da sa~uva/konstrui{e ideju vanvremenog centra koji }e utemeljiti njegove iskaze, a koja se opet neprekidno rasipa i dovodi u pitanje, budu}i da i sama mora da bude centrirana. Tako je 12 Isto, 138. 13 Veza izme u kategorije uzvišenog i beskona~nosti mo`e da se izvede iz slede}eg Kantovog odre enja uzvišenog: uzvišeno jeste ono, ~ak i samo time što se mo`e zamisliti, pokazuje jednu mo} duše koja prevazilazi svako merilo ~ula. Isto, 141. Prevazila`enjem merila ~ula uzvišeno se bli`i onom lišeno svih merila: beskona~nom, pa tako Kant mo`e nešto kasnije da zaklju~i kako je priroda uzvišena u onoj od svojih pojava, ~ije opa`anje nosi sa sobom ideju njene beskona~nosti. Isto, 146. 14 Vladuši}, S. Dezintegracija motiva mrtve drage u srpskom pesništvu XX veka, magistarska teza, Filozofski fakultet Novi Sad, 2005, 147 148. 15 Du~i} to i precizira: Samo u Parizu imamo ose}anje da `ivimo u kulturnom centru svega ~ove~anstva. Du~i}, J. Gradovi i himere, Beograd, 2005, 69. 16 Ima naroda koji su od Francuza bolji slikari i arhitekti, kao Talijani; i bolji muzi~ari i filozofi, kao Nemci; i ve}i moreplovci, kao Holan ani i Portugalci; i ve}i trgovci i kolonisti, kao Englezi. Ali su zato Francuzi, ipak, u istoriji najve}i inicijatori i reformatori, i najve}i organizatori ljudskog duha. Isto, 70. 240
SLOBODAN VLADU[I] Du~i} na jednom mestu prinu en da prizna neidenti~nost Francuske sa samom sobom, iako poku{ava da je strate{ki ugradi u diskurs frankofilije: Razvitak Francuske je ne{to {to nema primera u istoriji: ima jedna Francuska iz doba Luja XIV, a druk~ija iz doba Direktoara, druk~ija za vreme Carstva, druk~ija iz vremena Restauracije, druk~ija iz 1848, i danas druk- ~ija nego ikada... 17. Istorijska promenjivost Francuske morala je tada da se usidri u ne{to izvesnije i postojanije od nje same u Pariz: Pariz izgleda ve}i i va`niji i od Francuske. 18 Du~i} razdvaja Francusku od Pariza, daju}i prednost Gradu nad Dr`avom. Ta nas ~injenica dovodi na prag ideje Megalopolisa, odnosno grada okru`enog venu- }om provincijom. Ali, u Du~i}evom tekstu nalazimo se tek na pragu ove ideje, po{to je on dominantnu poziciju grada u odnosu na dr`avu rezervisao ekskluzivno za francusku prestonicu, 19 {to zna~i da ne postoji neka sinhronijska mre`a velegrada ~ija bi jedna od ta~aka bio Pariz. Umesto mre`e velegradova, postoji samo Pariz, jedan i jedinstven; u Parizu je sve njegovo 20, tvrdi Du~i}. Sve to stvara oko Pariza auru koja se napaja dijahronijskom vezom s Atinom i Rimom, iz vremena kada su ova dva grada bili centri civilizacije. Ipak, ni sam Pariz nije dovoljno nepromenjiv, pa kao {to Francuska tra`i svoj centar u Parizu, tako i Pariz mora da prona e svoj postojani, nepromenjivi centar. 21 Taj centar Du~i} vidi u Bogorodi~noj crkvi i Seni. Pesnik ka`e: Ceo `ivot ovog velikog grada i ove 17 Isto, 71 72. 18 Isto, 90. 19 Ne ka`e se nikad London nego Engleska, ni Berlin nego Nema~ka, ni Petrograd nego Rusija. Ali se uvek ka`e Pariz, nezavisno od Francuske, i od Evrope, i od cele zemlje. Isto, 90. 20 Isto, 90. 21 Treba imati na umu da se sli~an momenat centriranja grada kao centra sveta, te centriranja povlaš}enog prostora unutar grada kao centra grada, doga a i danas u kontekstu Njujorka. U video-igri Indigo Prophecy (Atari, 2005), za Njujork se decidirano tvrdi, doduše, ne bez trunke ironije, da je glavni grad univerzuma, da bi se na ovitku prevoda romana Glamurama Breta Istona Elisa (Beograd, 2007) centar sveta pronašao u centru Njujorka: Menhetnu. Komparacija du~i}evskog centra Pariza i centra Njujorka ukazuje na epohalnu razliku koja deli percepciju sveta na po~etku i na kraju XX veka. Dok je na po~etku veka još uvek postojala o~ajni~ka potreba da se u kulturi i civilizaciji prona u temelji sveta koji bi obe}avali njegovu trajnost, na razme i XX i XXI veka centar sveta postaje gola finansijska mo}. Tako je mo} kulture transformisana potpuno u mo} brojki. 241
SLOBODAN VLADU[I] velike nacije, obrtao se vekovima samo oko ove Bogorodi~ne crkve i pokraj Sene. 22 Uvid u povla{}enu ulogu Bogorodi~ne crkve u `ivotu Pariza i Francuske neodvojiv je od tuma~enja tog `ivota. Du~i} ovde projektuje izvesne vrednosti na istorijski tok, u smislu da }e se ne{to priznati `ivotom, a ne{to pre}utati i tako gurnuti u tminu zaborava i nepostojanja. Vrednosti koje posreduje Bogorodi~na crkva odre ene su dijahronijski i sinhronijski: ona je bila sredi{te cele u~enosti i pobo`nosti velikog XIII veka, a danas je najve}e sredi{te uljudnosti i mudrosti. 23 Interesantno je primetiti da izme u starih i novih vrednosti ne postoji nikakva napetost, pa bi se ~ak mogle uzeti i skupno. Prema tome, ~ini se da Du~i} ovde pre}utno podriva vlastito tuma~enje Francuske i Pariza, kao najve}eg inicijatora i reformatora ~ove~anstva, 24 jer se u centru Pariza modernisti~ki diskurs sti{ava i ~ili pred bezvremenom prote`no{}u ne~eg {to bismo, uz izvesnu simplifikaciju, mogli objediniti pod nazivom urbana kultura i cilivilizovanost. Pomenuta dvosmislenost izme u modernog i ve~nog nalazi svoj odjek u citatu koji razotkriva povla{}eno mesto Bogorodi~ne crkve i Sene u `ivotu Pariza. Du~i} ka`e da se `ivot nacije i Pariza obrtao samo oko Bogorodi~ne crkve i reke. To samo govori nam da postoji i ne{to drugo {to ne pripada `ivotu Pariza i Francuske, ne{to {to nema veze ni s u~eno{}u, ni s pobo`no{}u, a ni s uljudno{}u, niti mudro{}u. [ta je ostalo iza Du~i}eve slike Pariza, dobro pokazuje jedna re~enica iz pasa`a posve}enog Seni: Po velikim bulevarima pariskim, po~ev{i od crkve Svete Magdalene, tumara obi~an svet koji radije prodaje svoju robu ili svoju sujetu, i `uri svet koji to kupuje; ali samo pored Sene idu oni koji posmatraju, razmi- {ljaju, u~e i pro`ivljavaju Pariz u njegovoj neodoljivoj su{tini i nasravnjivoj lepoti. Onamo je Pariz dnevni i prolazni, a ovde Pariz hiljadugodi{nji i ve~ni. 25 Nema na~ina da se jasnije eksplicira Du~i}eva ideja grada kao prostora u kome se do`ivljava, prou~ava i 22 Du~i}, J. Gradovi i himere, Beograd, 2005, 89. 23 Isto, 90. 24 Du~i}eva jedna~ina Pariz = modernitet, nije promakla tuma~ima njegove putopisne proze. Tako Vladimir Gvozden zapa`a da Du~i}ev Pariz ( ) zadr`ava tipi~nu karakterizaciju Pariza kao simbola moderniteta, kao ambasadora Francuske. Gvozden, V. Jovan Du~i} putopisac, Novi Sad, 2003, 86. 25 Duèiæ, J.Gradovi i himere, Beograd, 2005, 89. 242
SLOBODAN VLADU[I] razmi{lja o onom {to se do`ivljava kao ve~no: kultura, civilizacija, istorija, shva}eni kao mudrost, uljudnost, lepota, u~enost, ljubav. Takva humanisti~ka kulturna uloga grada paradoksalno zahteva da se kao esencija grada uzme reka, dakle ono {to ne pripada urbanitetu, ve} bo`anskom, prirodnom poretku stvari. Du~i} isklju~uje iz grada sve ono {to mu se ~ini povr{no: pre svega trgovinu, dinami~nost razmene, sve one incidentne pojedina~nosti koje se ne mogu ugraditi u civilizatorsku vertikalu Francuske, odnosno u vertikalu humaniteta i kulture. Otuda u Du~i}evom Parizu nema mesta za parisku ulicu, ve} samo za ideju grada. Zato mo`emo da zaklju~imo da je Du~i}eva slika Pariza simbolisti~ka, jer u pejza` grada projektuje nepromenjivu ideju 26 i nesravnjivu lepotu, a na sebe uzima zadatak da u njih poka`e prstom. Nasuprot Du~i}evoj percepciji Pariza koja je, pre svega, zainteresovana za vanvremensko u francuskoj metropoli, Crnjanskova slika Pariza ne previ a aspekte grada za koje bismo mogli da ka`emo da spadaju u diskurs `urnalizma. Na taj na~in se u Crnjanskovom tekstu o~itava promenjen odnos izme u knji`evnosti i novinarstva u srpskoj knji`evnosti izme u dva rata. Vidosava Golubovi} zapa`a da je moderne pisce, kao {to su: Crnjanski, Vinaver, Petrovi}, Krakov, Ranko Mladenovi}, vezivalo ose}anje za faktografiju, publicistiku i novinarske `anrove 27, a kao najeksplicitniji izraz te promene uzima stav Dragana Aleksi}a, koji od knji`evnosti tra`i da se reaktuelizuje materijalom svakodnevnice, onim {to je u vazduhu {to je stvar dana. 28 Bliskost Crnjanskog ovakvim stavovima Aleksi}a svakako odra`ava i njegovo priznanje izneseno 1931. godine u razgovoru s Branimirom ]osi- }em: Bio sam novinar. Verujte da mi to ni najmanje nije {kodilo. Naprotiv. Smatram da bi svaki knji`evnik trebalo da provede nekoliko godina u redakciji velikih listova. Nau~i}e da misli, upozna}e svet, bedu, 26 Jovan Deli} je ta~no uo~io da ova poeti~ka crta va`i za sve Du~i}eve putopise: Od prvog do posljednjeg Du~i}evog putopisa, u svih ~etrdesetak godina rada na putopisu, Du~i} se dr`i iste osnovne strateške linije: ujediniti pejza` i ideju. Deli}, J. O poeziji i poetici srpske moderne, Beograd, 2008, 110. 27 Golubovi}, V. Putopisna reporta`a Miloša Crnjanskog, u: Knjiga o putopisu, Beograd, 2001, 189. 28 Isto. 243
SLOBODAN VLADU[I] jad, komediju ljudsku, isto tako kao i logiku, psihologiju i u`ivanje u pisanju i {tampanju. 29 Ipak, pogre{no je Crnjanskovu sliku Pariza svesti na novinarsku reporta`u. U slici francuske metropole ukr- {taju se dva `anrovska zahteva: prvi, pesni~ki, koji je u potrazi za onim {to je u Parizu nepodlo`no promenama; drugi, `urnalisti~ki, koji te`i da ocrta ono dnevno, moderno, aktuelno u Parizu. Crnjanski je u svom tekstu pokazao duboku svest o ukr{tenosti `anrovskih zahteva koji predestiniraju njegovo pisanje: on ih nekada prihvata, 30 a nekada izaziva i podriva: I{ao sam po pozori{tima, {kolama, izlo`bama, skup{tinama i jednako razmi{ljao {ta da vam sve javim. Sad kada treba da po~nem da se prepirem, da napadam, da branim, sve mi se to ~ini sme{no i dosadno. Voleo bih mesec dana, mesec dana, svaki dan, sto puta, da vam javim ne bojte se, setite se ve~nosti. 31 Moderni, `urnalisti~ki Pariz, sav u pokretu, konfrontiran je s ve~nim Parizom mnogo izrazitije nego {to je to slu~aj kod Du~i}a, koji za aktuelno nema sluha i koji hotimi~no zanemaruje tu stranu Pariza. Sem toga, pesni~ki karakter ve~nosti se kod Crnjanskog razotkriva u slici rubova grada koji svoju vrednost duguju upravo metonimijskoj vezi s ose}anjem ve~nosti koje posreduju. Tako, zauzimaju}i poziciju ruba, ve- ~nost se izme{ta iz centra grada. Kod Du~i}a postoji pojam o ve~nosti koja se temelji u jasno fiksiranim, centriranim objektima (Bogorodi~na crkva, Sena) i znanju koje pripoveda~ poseduje o njima. U Crnjanskovom tekstu slika grada prelama se kroz svest subjekta i dinamizuje 32 se, ali istovremeno i obezli~uje 33 : 29 Crnjanski, M. Ispunio sam svoju sudbinu, Beograd, 1992, 17. 30 Tako na jednom mestu Crnjanski ka`e: Ja ne mogu pisati o njima [kubistima], jer je ovo pismo a ne esej. Crnjanski, M. Pisma iz Pariza, Putopisi I, Beograd, 1995, 33. 31 Isto, 19. 32 Ovde je interesantno uporediti ~itanja Pisama iz Pariza koja preduzima Novica Petkovi}. Jedan od klju~nih poeti~kih momenata ovog putopisa, za Petkovi}a je dinamizacija pejsa`a, odnosno svega što se posmatra. Petkovi} zaklju~uje da se u Crnjanskovim tekstovima rad ~ula povremeno prenosi na ono što se opa`a, pa tako predmet opa`anja postaje pokretan, dinami~an. Petkovi}, N. Lirske epifanije Miloša Crnjanskog, Beograd, 1996, 16 17. 33 U tome se krije jedna nijansirana razlika izme u slike Be~a i slike Pariza, u Pismima iz Pariza. U slu~aju austrijske prestonice, sumatraisti~ka vizija je uronjena u ta~ku u kojoj se vrhuni privatna prošlost Crnjanskog u Be~u to je ku}a Tereze Krones. U Parizu pak nema te privatne prošlosti, pa tako sumatraisti~ka vizija ovde obezli~uje grad. 244
SLOBODAN VLADU[I] Tiho, u podno`ju mosta, spu{ta se u vodu a visoko sa crnih krovova, di`e se u nebesa. Sav {umi. Ki{a, beskrajna ki{a, drhti nad njime, kao da je sav uvezen u tanane, mokre niti vode {to obavija ceo svet. Drhti, ljulja se, odbleskuje. Gubi svoju tvrdo}u i sav se pretvara u senke, {to se ljuljaju na ki{i. Tako je beskrajan, a tako lak, kao da je sazdan od karata. 34 Du~i}ev pojam ve~nosti preobra`ava se kod Crnjanskog u do`ivljaj beskraja koji nije utemeljen u tvrdom objektu i znanju koje taj objekt obavija, ve} je do`ivljen kao privatna epifanija celine, li{ena povla- {}enih urbanih toponima. Gube}i svoje tvrde ivice, grad se preliva u nebo i u vodu, povla{}ene simbole Crnjanskovog sumatraizma, koji u pesnikovom re~niku imaginarnog sugeri{u mir i spokoj pred beskrajem sveta. Me utim, ovakvo ose}anje beskraja pred imaginarnom slikom grada koji i jeste i nije Pariz, zauzima rubno mesto u Crnjanskovoj slici francuske prestonice. Pesni~ki diskurs u Pismima iz Pariza veli- ~anstveno }e se objaviti tek u Finistereu, poslednjem poglavlju putopisa, koje svoj pesni~ki stil ne duguje Parizu, ve} lepoti obale Bretanje, dakle prirodi, a ne gradu, {umama, a ne umetnosti. Povla{}eni prostor u kome do svesti subjekta dolazi njegovo sumatraisti~ko poslanje 35 nije, dakle, velegrad. To potvr uju, najzad, i rubovi grada koji se ocrtavaju na nebu. Nije nu`no upo{ljavati kompleksnu terminologiju dekonstrukcije (u kojoj margine imaju zna~ajnu ulogu), da bi se zaklju~ilo da Crnjanskovi rubovi podrivaju i centar i ono {to se nalazi u centru. Pre svega, ono {to centar grada poseduje, po Du~i}u: u~enost, uljudnost, mudrost, ve~nost, civilizovanost, kulturu. Svega toga kod Crnjanskog nema: ako od grada u se}anju ostaju samo rubovi, to onda zna~i da je centar prazan. To ne zna~i da su vrednosti koje u grad ubrizgava Du~i}ev tekst iz centra pre{le na rubove, niti zna~i da kod Crnjanskog postoji tako o{tar, romanti~arski rafinman prema civilizaciji i kulturi, da se sumatraisti~ki subjekt odri~e tih vrednosti, be`e}i u 34 Crnjanski, M. Pisma iz Pariza, Putopisi I, Beograd, 1995, 17. 35 Tako u Finistereu nalazimo re~enice koje gotovo u potpunosti ekspliciraju sumatraisti~ku poetiku: I dok su dosad ljubavi koordinirane i ljubavno bile vezane samo stvari naporedo, ja }u vezati ljubavlju i ono što je daleko jedno od drugog, i na}i }u vezu izme u bi}a nejednakih. Crnjanski, M. Pisma iz Pariza, Putopisi I, Beograd, 1995, 41. 245
SLOBODAN VLADU[I] prirodu i na rubove grada. U pitanju je ne{to drugo: Crnjanskov tekst pokazuje razliku koja postoji izme u ideje grada kao agenta civilizacije, kao centra modernosti i svetskog progresa, i urbane svesti, koja mo`e da bude definisana kao zbir tehnika koje se upra`njavaju radi pukog opstanka u gradu, odnosno radi u~vr{}ivanja i {irenja mo}i (a ne progresa!) u svetu. Du~i} je, dakle, bio u pravu kada je rekao da je njegov Pariz ideja. Takav stav pripada jeziku mo}i koji sebe predstavlja u nizu afirmativnih termina, uz pomo} kojih obezbe uje ideolo{ku podr{ku za njegov svetski nastup. U pravu je Du~i} i kada ka`e da ~ovek mo`e da se ose}a da je iz Pariza i kad nije iz Francuske 36, odnosno da ~ovek mo`e biti iz Francuske potpuno razli~an ~oveku iz Pariza 37, jer se u tim re~ima nazire san o svetskom gradu kao centru svetske mo}i koji }e prevazi}i nacionalne granice i razli~itosti u ime (urbanog) kosmopolitizma mo}i. Urbanu svest u Crnjanskovom Parizu ne odre uju kultura i civilizacija, ve} velegradski mediji. Ona je jo{ uvek evropska sila 38, pi{e Crnjanski, misle}i na parisku {tampu, i tako jasno imenuje nosioca mo}i u metropoli. Razlika u odnosu na Du~i}a je o~igledna. Novine, nosioci dinami~nog, promenjivog, dnevnog znanja 39, ~ine ni{tavnom i perspektivu ve~nosti, i uljudnost i kulturu. To nisu vrednosti na kojima izrasta velika {tampa, pa ~ak ni pariska velika {tampa. Kao da anticipira prigovor iz ugla onih koji Pariz smatraju centrom kulture i civilizacije, Crnjanski nedvosmisleno zaklju~uje da velika {tampa, ima, i ovde, [kurziv. S.V.] `ivotinjske nagone. 40 I ovde, dakle, u Parizu, gde to Crnjanskova publika, o~arana francuskom kulturom i civilizacijom, najmanje o~ekuje. Anticipiraju}i prigovor da ta mo} po~iva na tradiciji 41 prigovor koji bi se mogao dati iz du~i}evske percepcije Pariza Crnjanski odgovara: Ne sasvim. 42 36 Du~i}, J. Gradovi i himere, Beograd, 2005, 90. 37 Isto. 38 Crnjanski, M. Pisma iz Pariza, Putopisi I, Beograd, 1995, 20. 39 Vidimo da se poeti~ka na~ela u percepciji grada sjedinjuju s tematikom teksta: poeti~ka rešenja koja dinamizuju pejsa` sjedinjena su s interesovanjem za ono što je u gradu dinami~no. 40 Crnjanski, M. Pisma iz Pariza, Putopisi I, Beograd, 1995, 21. 41 Isto, 20. 42 Isto. 246
SLOBODAN VLADU[I] Iako je u odri~nom odgovoru usa ena i rezerva, ipak se iz njega mo`e zaklju~iti da se u Parizu, u gradu medija, odnos prema pro{losti dramati~no menja. Mo} {tampe je simptom te promene. U Crnjanskovom tekstu pojavljuje se jedna misao o {tampi koja je u dosluhu s onda{njim analizama uloge medija. Karl Jaspers u svojoj Duhovnoj situaciji vremena, ~ije se prvo izdanje pojavilo desetak godina iza Crnjanskovog teksta, tvrdi da {tampa prestaje da bude sluga koji prenosi vesti i postaje gospodar. 43 Crnjanski to ka`e jo{ jasnije: Ona [{tampa, op. S.V] je spasila Poljsku. Ne vlada. Nemojte misliti da se zatr~avam. Ona je re{ila sirijsko pitanje i vodi sad veliku turkofilsku kampanju. Njen rad protiv Nema~ke je sjajan. (...) Njina borba s prgavim Lojdom D`ord`om, imala je i veli~ine i toplog humora. Ja ih gledam ve} mesecima. Od krajnje leve Clarté do krajnje desne Action francaise ni jedan dan nisu bili potpuno u opreci sa gomilama. 44 Prvo {to ovde treba zapaziti jeste odvajanje mo}i od politi~ke kaste (vlade) ili politi~kih figura, da bi se ona podarila {tampi. Francuska je, dakle, {tampa, a ne kultura. Sila Francuske je sila njene {tampe, {to zna~i da su politi~ke akcije Francuske determinisane akcijama pariske {tampe. Iako nas odvojenost {tampe od politi~ke elite navodi na misao o nezavisnoj {tampi, kod Crnjanskog se takva ideja ne pojavljuje. Mo} {tampe po~iva na ~injenici da izme u nje i gomile postoji neka veza. Crnjanski ka`e da ni leva ni desna {tampa nijedan dan nisu bili potpuno u opreci sa gomilama. Ovoj dijagnozi ne nedostaje preciznosti: Crnjanski ne govori o potpunoj stopljenosti {tampe i gomile, ve} se na povr{ini te veze ocrtava razlika. U toj suptilnoj nepodudarnosti, koja se ne prime}uje kao nepodudarnost, {tampa bazira svoju mo} da usmerava gomile. Du~i}evu kulturnu elitu, okrenutu ve~nim vrednostima, zamenjuje kod Crnjanskog bezimena {tampa koja operi{e vredno{}u trenutka. Ona ne preslikava stvarnost, ve} je konstrui{e i otuda gre{ke medija nisu gre{ke, ve} ~inovi stvaranja sveta, budu}i da ne postoji nekakva podjednako sna`na, autoritativna instanca koja bi mogla da izvr{i korekciju istine koju 43 Jaspers, K. Duhovna situacija vremena, Novi Sad, 1987, 97. 44 Crnjanski, M. Pisma iz Pariza, Putopisi I, Beograd, 1995, 21. 247
SLOBODAN VLADU[I] konstrui{e {tampa. 45 Tako velegrad postaje prostor u kome mo} {tampe nadilazi svaku drugu vrstu prenosa znanja. U prilog tome govori i Benjaminov tekst Pripoveda~, izvorno posve}en prozi ruskog pisca Nikolaja Ljeskova. Po doma{aju uvida, ovaj tekst ipak znatno prema{uje analizu jednog pisca. Benjaminov tekst zapo~inje upe~atljivom slikom: Sve se ~e{}e oko stola {iri smetenost kada se oglasi `elja za pri- ~om. Kao da nam je oduzeta sposobnost koja nam se ~inila neotu ivom, najsigurnijom me u sigurnima. Naime, sposobnost razmene iskustava. O~igledan je jedan uzrok toj pojavi: cijena iskustva je pala. 46 Pitamo se: ako je iskustvu cena pala, ~emu je onda porasla cena? Sude}i po Benjaminu, raste cena informaciji, kao obliku saop{tavanja karakteristi~nom za {tampu, ~iji uspon opet korespondira s vladavinom gra anstva. Za razliku od pri~e, ~iji se otvoreni kraj upisuje kao zagonetka u svest slu{aoca, informacija samu sebe obja{njava. Dok se pri~a prepri~ava i tako prenosi kroz vreme, informacija nestaje odmah nakon {to nastane. Benjamin previ a da informacija, ba{ kao i pri~a, daje savet za `ivot, ali ne za `ivot u tradicionalnoj, neurbanoj zajednici, ve} u velegradu. Me utim, dok pri~a usled svog otvorenog kraja taj savet ne daje direktno, ve} posredno, informacija savet ispostavlja direktno. Pri~a koja u svog ~itaoca upisuje zapitanost, vi{e nije izraz sveobja{njavaju}eg iskustva zajednice, poput providnog i jasnog anti~kog mita. Ona od slu{aoca tra`i tuma~enje. Prona eni, protuma~eni smisao svedo~i o slu{aocu koji se i sâm prona{ao u pri~i. Pri~i koja savetuje vlastito tuma~enje pre nego preuzimanje neposredno datog smisla, izgleda da odgovara tip ~oveka koga ameri~ki sociolog Dejvid Risman defini{e kao ~oveka okrenutog iznutra. Za razliku od tipa ~oveka usmerenog tradicijom, ~oveka okrenutog iznutra karakteri{e ve}a pokretljivost, ve}a preduzimljivost, ekspanzija u svim oblastima, {to je `ivotna analogija ve}em broju zna~enja pri~e. Sve ovo je rezultat smanjene mo}i kontrole zajednice nad ~o- 45 Crnjanski i navodi u Pismima iz Pariza jednu takvu novinarsku grešku koja dobija obrise karikature: List za `ensku modu, Vogue, doneo je sliku skulpture o kojoj ka`e da predstavlja ~ehoslova~kog narodnog junaka, od ruskog skulptora Deškovi}a. Crnjanski, M. Pisma iz Pariza, Putopisi I, Beograd, 1995, 30. 46 Benjamin, W. Esteti~ki ogledi, Zagreb, 1986, 166 167. 248
SLOBODAN VLADU[I] vekom, jer se objedinjavaju}a tradicija raspada. ^ovek usmeren iznutra kompenzuje raspad tradicije usmereno{}u ka ve}em nizu uop{tenijih ciljeva koji su mu po~etkom `ivota usa eni od strane starijih. 47 Va`no je naglasiti kontinuitet u `ivotu tipa ~oveka usmerenog iznutra: izbor cilja koji ~ovek napravi ostaje relativno nepromenjen kroz ceo `ivot. 48 Klju~na razlika koja ~oveka usmerenog ka drugima deli od ~oveka okrenutog iznutra jeste u promeni subjekta i vremena usmeravanja: ~oveka okrenutog drugima ne usmeravaju vi{e roditelji ve} savremenici. Usmeravanje se ne odvija u mladosti, ve} doslovce tokom ~itavog `ivota. Za na{e istra`ivanje od posebne su va`nosti dva zaklju~ka vezana za pojavu tipa ~oveka okrenutog ka drugima. Najpre, to je zna~ajna uloga medija: Odnos prema spoljnjem svetu i prema samom sebi sve se vi{e i vi{e ostvaruje posredstvom masovnih sredstava komunikacije. Drugima usmereni tipovi do`ivljavaju i politi~ke doga aje preko zavese re~i, kojom su ti doga aji obi~no razbijeni u atome (...) 49 Druga va`na napomena ti~e se geografske pozicioniranosti ovakvog tipa karaktera: to su gradski centri naprednih industrijskih zemalja. 50 Sada mo- `emo da zaklju~imo da mo} medija u velegradu stvara poseban tip ~oveka: to je ~ovek koji je usmeren ka drugima i koji, u tom neprekidnom pode{avanju vlastitog mnjenja i pona{anja prema obrascu koji mu daju mediji, gubi unutra{nji kontinuitet karakteristi- ~an za ~oveka usmerenog iznutra. U trenutku kada je Crnjanski pisao svoj tekst o Parizu, Rismanova klasifikacija tipova karaktera nije ni postojala. Bilo bi preuranjeno re}i da ju je Crnjanski anticipirao. Nemamo dovoljno dokaza za takvu tvrdnju. Me utim, ono {to je izvesno jeste da nagla{ena mo} pariske {tampe objedinjuje i Benjaminov uvid o informaciji koja uti~e na krizu pri~e i pripovedanje i na Rismanovu koncepciju ~oveka usmerenog ka drugima. Pariska {tampa tako postaje instrument koji neprekidno preusmerava gra anina, pa pro{lost kopni u velegradu, jer nema vi{e medija koji bi je odr`ao u `ivotu. To za konsekvencu ima ~injenicu da gra- anin orijentir za svoje usmeravanje nalazi u onom 47 Risman, D. Usamljena gomila, Novi Sad, 2006, 17. 48 Isto, 18. 49 Isto, 23. 50 Isto, 22. 249
SLOBODAN VLADU[I] {to je novo i aktuelno (dakle u {tampi), a ne u kolektivnom se}anju. Kao rezultat te ~injenice, pro{lost se prividno bri{e, jer sve se, eto, menja. Ono {to su [novine, op. S.V.] pre godinu dana pisale, sada opovrgavaju; ono {to su pre godinu dana re{avali parlamenti, sad odbacuju 51 (17). To, me utim, ne zna~i da pro{lost potpuno nestaje: ona biva iznova konstruisana, pri ~emu ta nova pro- {lost nije podudarna staroj. Primer koji to dobro pokazuje jeste Crnjanskova rekapitulacija francuskih izve{tavanja tokom poku{aja poslednjeg vladara Austrougarske, cara Karla I Austrijskog, da u martu 1921. godine povrati krunu na teritoriji Ma arske. Tom prilikom vlade ^ehoslova~ke i Kraljevine SHS uputile su ultimatum Ma arskoj da }e je napasti u slu~aju krunidbe Karla za njenog kralja. 52 Evo kako je o tome, po Crnjanskom, izve{tavala tada{nja francuska {tampa: Izgleda da se kod nas i ne sanja {ta se pro{le nedelje doga alo. Sve su novine javljale da Francuska, uostalom, i nije zainteresovana u mad`arskom pitanju. Neke su sentimentalno spominjale kako je Karlo uvek pokazivao izvesne simpatije za Francusku. Neke su ~ak spominjale interes Evrope, da osamnaest miliona Mad`ara i Austrijanaca, pozitivnije vrednosti nego mi, budu spaseni. Opinion je napisala da smo mi uzrok mnogom zlu. Za{to se ~udite? Franku nije ni malo svejedno kako stoji kruna. 53 Poenta ovog pasa`a je u tome {to Francuska povodom doga aja u Ma arskoj od marta 1921. godine nije pokazala ni zrno istorijskog po{tovanja i solidarnosti za ratno savezni{tvo sa Srbijom iz Prvog svetskog rata. Crnjanski ukazuje na to da Beograd ne zna kako je ma arska kriza propra}ena u Parizu i time implicira neurbanost srpskog ~itaoca. Uzrok takve neurbanosti nije nedostatak kulture ili uljudnosti, ve}, pre svega, nerazumevanje uloge novca u velegradu. Dominacija novca shva}ena je kao svo enje celokupnog urbanog i nacionalnog `ivota na problem franka. 54 Time se doslovce menja smisao dr`ave. Ona postaje li{ena okvira koji joj nude paradigmatska odre enja, kao {to su: tradicija, religija, obi~aji, istorijsko pam}enje, po- 51 Crnjanski, M. Pisma iz Pariza, Putopisi I, Beograd, 1995, 17. 52 Petar Rokai, Zoltan Ðere, Tibor Pal, Aleksandar Kasaš, Istorija Ma ara, Beograd, 2002, 546. 53 Crnjanski, M. Pisma iz Pariza, Putopisi I, Beograd, 1995, 23. 54 Isto. 250
SLOBODAN VLADU[I] gled na svet. 55 To ~ini da istorija u gradu nije ne{to {to je prisutno samo po sebi. Znanje o pro{losti nije stati~no, ve} dinami~no: ono se neprekidno konstrui- {e u zavisnosti od nov~anog interesa koji, potencijalno, nema granice. Ka`emo potencijalno, jer se u opisu pariske {tampe jo{ uvek mo`e opaziti nacionalna kohezija, 56 samo {to ta kohezija vi{e nije utemeljena na nekim neupitnim vrednostima, kao {to je to nacionalna pripadnost, ve} na ~injenici da je franak i dalje mo}niji od marke 57 ili makar jednako mo}an kao funta sterling. Pariz je ovde jo{ uvek francuska prestonica koja se pre takmi~i s ostalim prestonicama nego {to se s njima povezuje i udru`uje nasuprot vlastitom nacionalnom zale u. Dominantna uloga novca u velegradu otvara mogu}nost pretvaranja prestonice u Megalopolis, jer Crnjanskov Pariz vi{e nije, za razliku od Du~i}evog, centar jedne osobene vi{evekovne tradicije i kulture. To je prostor u kome je mo} odvojena od istorijskog pam}enja i istorijskih veza. Usled tog prekida, mo} i mo`e da bude upravljena novcem koji preko medija konstrui{e sliku sveta i tako oblikuje javno mnjenje koje onda anticipira/uzrokuje akcije francuske vlade. Kako novac nema granica, to onda zna~i da je mo} gotovo obezgrani~ena, odnosno da francuska mo} onda mo`e da pripada i strancima. U Crnjanskovom uvidu u antisrpsku propagandnu aktivnost Bugarske u Parizu, 58 ocrtavaju se prvi tragovi lobiranja, koje postaje mogu}e tek kada nacionalna mo} izgubi prefiks nacionalne i postane mo} po sebi, odnosno kada vi{e nije upravljana tradicijom ve} finansijskim interesom njenih nosilaca. Du~i}ev Pariz je prostor odakle se reformatorske ideje oda{ilju u ceo svet; Crnjanskov Pariz, nasuprot to- 55 To se mo`e naslutiti iz veoma ta~ne opaske Nikole Kajteza vezane za odnos izme u dr`avnog poretka i novca: Jer dok objektivni duh i dr`avni poredak zavise od paradigmatskih temelja, obi~aja, religije, pogleda na svet što ih donekle ~ini inertnim, skepti~nim, pa i paranoi~nim, hermeti~nim novac ne zna ni za kakve granice ; Nikola Kajtez, Metafizika novca, Topolino, Novi Sad, 2006, 66. 56 Ali otmenost i ~istota ove štampe je u unutrašnjoj politici. Ako se šega~e, sa sobom to ne ~ine nikad. Nisu Atinjani. Ne prodaju se sasvim. Naša je baš u tome najprljavija. Crnjanski, M. Pisma iz Pariza, Putopisi I, Beograd, 1995, 24. 57 Ne, ne}e propasti. Oni vrlo ta~no znaju da se od sume franaka, kad se prera~unaju u marke, di`e kosa na glavama nema~kim. Ipak }e oni dobiti sve što se mo`e. Isto. 58 Bugari pomalo uspevaju. Niko više ne zna za bugarska zverstva, i svaki od njih zna da je kod nas sve rovito. Crnjanski, M. Pisma iz Pariza, Putopisi I, Beograd, 1995, 22. 251
SLOBODAN VLADU[I] me, mesto je na kome se oblikuje i konstrui{e slika sveta, zavisna od dva aspekta: jedan je finansijska mo} koja je u stanju da izvesnu sliku sveta nametne kao validnu, a druga je mo} reprezentacije, koja je karakteristi~na za urbani prostor. 59 Zna~aj reprezentacije u metropoli mo`e da bude protuma~en kao ovladavanje o~iglednim prostorom, u kome se ne pojavljuje ni{ta {to bi bilo neprijatno oku gra anina. Da bi se u gradu postojalo, vlastiti izgled mora da se prilagodi ose}aju prijatnosti koje dominira urbanim `ivotom. Crnjanski, u tom smislu, zaklju~uje: Trebalo bi beogradskim op{tinarima kupiti bolje cilindre i re}i im kakav se `aket obla~i pre, a kakav posle podne. Jedni }e re}i da ponavljam stare stvari, a drugi da sam socijalpatriota. Ali ovde je `ivot sagra en, i to prili~no ~vrsto, na osnovi u~tivosti i prijatnosti. Od Amerike do {vedskog kralja svi su se poklonili grobu Neznanog vojnika; mi smo to u~inili gore nego republika Liberija. Mislite da je na Kajmak~alanu sve re{eno? ^ekaju vas gorka iznena enja. 60 Klju~ni momenat u ovom pasa`u jeste zna~aj garderobe u kontekstu vrednosti koju reprezentacija ima u urbanoj sredini. Polazna ta~ka mogla bi da bude hipoteza da gra anin svoj zna~aj u urbanom prostoru dobija u zavisnosti od izgleda a ne dela, odnosno rodoslova, kako je to slu~aj u tradicionalnoj zajednici. Ako je ova pretpostavka ta~na, onda ne ~udi ~injenica da se u gra anskom dru{tvu stvaraju mogu}nosti za nastanak mode. Bodrijar tako ovaj fenomen povezuje s renesansnim destruktuiranjem feudalnog od strane bur`oarskog poretka i sa pojavom otvorenog nadmetanja na nivou razgovetnih znakova. 61 Tako moda postaje polje nadmetanja u urbanom prostoru. Stav gra anina prema modi je ambivalentan: on je ili pasivno prati ili pak uspostavlja njene obrasce. U ovom drugom slu~aju mo`emo da govorimo o dendiju. U filozofskom smislu, dendi je ovaplo}enje te`nje za herojstvom iz doba nastanka gra anske demokratije, koju je Bodler video kao dekadenciju. 62 59 Ina~e, sve ovo ljubakanje po tramvajima, i pod zemljom, i na ulici, dosta je ljupko. Nije to neobuzdanost. To je prosto, ovdašnji, razvijen ose}aj za reprezentacijom. Isto, 25. 60 Isto, 21. 61 @an Bodrijar, Simboli~ka razmena i smrt, prev. Miodrag Markovi}, De~ije novine, Gornji Milanovac, 1991, 61. 62 Bodler dendija definiše kao poslednji bljesak herojstva u dekadenciji. Barbe d Orviji, Dendizam i dekadencija, prev. Jelena Pavlovi}, Ukronija, Beograd, 2007, 99. 252
SLOBODAN VLADU[I] Iako je njegovo osnovno polje razlikovanja bila garderoba, {to Bodler iz jasnih razloga nije hteo da prizna, izgled dendija bio je samo simbol dublje superiornosti njegovog uma. Ta superiornost po~ivala je na suptilnom ose}anju za lepo, koji je dendi imao, a obi~an svet ne. Dendija, dakle, mo`emo zamisliti kao umetni~ko delo i kao onog ko nosi umetni~ka dela na sebi. Ne ~udi, otuda, {to je Bodler na jednom mestu tvrdio kako je glavni zadatak genija da izmisli stereotip. Mislio je verovatno na genijalnog dendija u kome mo`emo da prepoznamo za~etnika esteticizma XIX veka, odnosno vere u premo} lepog u odnosu na istinito ili dobro. 63 Crnjanski u odlomku koji smo citirali ne spominje dendizam. Izgled beogradskih op{tinara nije problemati~an zbog toga {to oni nisu dendiji, ve} zato {to on ne odra`ava ni elementarno, pasivno pra}enje urbane mode. U ovom slu~aju, moda se ne pojavljuje kao obrazac koji treba nadma{iti izmi{ljanjem novog, suptilnijeg, rafiniranijeg obrasca u ~emu dendi nalazi cilj svoje misije ve} kao norma, zakon grupe koja u Parizu donosi politi~ke odluke. Modni kôd, koga u Parizu mora da se pridr`ava svako ko u gradu `eli da se reprezentuje, ukazuje na to da grad nikada verovatno i nije bio prostor potpune slobode, a ni tolerancije. U tom smislu, valja se setiti Brankove Bezimene, u kojoj proces civilizovanja mladi}a Srba zapo~inje njegovim presvla~enjem; to deluje ironi~no u kontekstu ~injenice da se proces kulturalizacije ne nastavlja u pravcu obrazovanja, {to i jeste smisao Prosve}enosti, s kojom Branko implicitno polemi{e u svom nedovr{enom romanu u stihovima. I kod Crnjanskog urbanost biva povezana s modnom reprezentacijom, samo {to ona nije, kao kod Branka, ne{to povr{insko i naivno, ve}, pre svega, ~in konstrukcije koja cilja na zadobijanje mo}i u metropoli. U metropoli izgled zamenjuje delo, a reprezentacija se}anje i istorijsko pam}enje. Politi~ki, novinarski aspekt Crnjanskovog teksta usmeren je upravo na obznanjivanje takve prirode metropole, kako bi se preko nje progovorilo o neurbanosti vlastitog naciona. Tu istu neurbanost, paradoksalno, dokumentova}e i Du- ~i}ev tekst, budu}i da se Du~i}eva urbanost iz ugla Crnjanskovog teksta pokazuje kao apsolutna neurbanost. 63 Cidi: Viktor @mega~, Te`išta modernizma, SNL, Zagreb, 1986. 253
IGOR CVIJANOVI] UDK 821.111.09 Ejmis M Apstrakt: Novac, Londonska polja, Informacija grad u romanima Martina Ejmisa jeste rad koji se bavi interakcijom likova i okru`enja u tri romana jednog od najzna~ajnijih britanskih pisaca. Likovi i urbano okru`enje u Ejmisovim romanima predstavljaju neraskidivu cjelinu koja ukazuje na probleme savremenog identiteta. Poseban naglasak u tim djelima stavljen je na mehanizme i obrasce kojima moderni megalopolisi oblikuju sveop{tu destruktivnost koja je prisutna na globalnom, kao i na individualnom planu. Budu}i da njihove protagoniste odre uju i oblikuju gradovi u kojima `ive, taj odnos predstavlja veoma va`nu kariku za razumijevanje Ejmisovog tuma~enja savremene realnosti u okviru njegove postmoderne poetike. Klju~ne rije~i: junak, grad, karakterizacija, identitet, postmodernizam, satira Key words: hero, city, characterization, identity, postmodernism, satire Opro{tajno pismo neuspje{nog samoubice, D`ona Selfa, predstavlja prvi dio Ejmisove nezvani~ne urbane trilogije koju ~ine Novac (Money, 1984), Londonska polja (London Fields, 1989) i Informacija (The Information, 1995). Taj triptih o savremenom megalopolisu, zapravo je niz slika o dehumanizaciji proistekloj iz `ivota odre enog vrijednosnim mjerilima civilizacije s kraja XX vijeka. Ejmisova galerija likova u tim romanima neraskidivo je srasla sa svojim okru- `enjem. On pi{e o traumatizovanim, fragmentarnim ljudima bez korijena koje mu~e pusto{ i istro{enost 254
IGOR CVIJANOVI] karakteristi~ne za savremeno doba. 1 Protagonisti te tri pripovijesti u`ivaju u neumjerenosti svojih poriva dovode}i se do ivice uni{tenja, fizi~kog i/ili duhovnog, i zapravo su satiri~ne karikature pojedinaca izgubljenih u savremenim bespu}ima grada ome enim novcem, nasiljem, svjetskim krizama, pornografijom, slavom i `utim medijima. Premda se ne mogu ubrojati u reljefne likove, Ejmisovim junacima se ne mo`e zamjeriti na uvjerljivosti, jer njegova satira poga a lako uo~ljiva op{ta mjesta savremenog `ivota koja isti~u autodestruktivnost, poput opsesija novcem, pornografijom ili strahom od nuklearnih ili prirodnih katastrofa. Idealno okru`enje za takve likove jesu moderni megalopolisi, kakav je London, premda se Ejmis u svom pripovijedanju doti~e i velikih ameri~kih gradova, kao {to su Njujork (Novac) i ^ikago (Informacija). Savremena blejkovsko dikensovska slika grada, kao zlokobnog, prijete}eg ~udovi{ta koje crpi poslednje ostatke ~ovje~nosti iz svojih stanovnika, otjelotvoruje Ejmisovu ideju apokalipse u malom. Grad u njegovim romanima predstavlja, ~ini se, u doslovnom smislu jedan od posljednjih stadijuma razvoja ~ovje~anstva. Ejmis se, dakle, usredsre uje na drugi vid uloge grada u razvoju ~ovje~anstva, onako kako je defini{e Ri~ard Lehan. On smatra da grad odre uje na{u kulturnu sudbinu u poslednjih tri stotina godina, te da je urbanost u samom srcu zapadne kulture, kao ishodi{te i politi- ~kog reda i dru{tvenog haosa. 2 Savremeni polis je, po Ejmisu, mjesto na kojem blejkovsko iskustvo odnosi prevagu nad nevino{}u, a ~ije je krajnje odredi{te autodestrukcija, kako na individualnom tako i na globalnom planu. Grad je nastao kao zatvoren sistem, entropi~an, {to je dovelo do sunovrata civilizacije, 3 a to se u Ejmisovim romanima ogleda najvi{e u identitetima pojedinaca koji sa~injavaju taj sistem. Oni su, gotovo po pravilu, ljudi ~iji su mikrokosmosi razoreni ili se nalaze na rubu uni{tenja. D`ona Selfa, Samsona Janga, Gaja Klin~a i Ri~arda Tala potresaju udari postmodernih kontradikcija u unutra{njem i spolja{njem svijetu, te grad 1 Malcolm Bradbury, The Modern British Novel, London, 1994, str. 427. 2 Richard Lehan, The City in Literature, Los Angeles, 1998, str. 3. 3 Isto, str. 6. 255
IGOR CVIJANOVI] kod njih postaje, zapravo, stanje uma. Jo{ jedna zajedni~ka crta Ejmisovih junaka jeste ~injenica da ih sve obilje`ava odre ena vrsta proma{aja koja degradira njihovo stanje ljudskosti. Kumulacijom tih padova dolazi se do zbirnog, to jeste, kolektivnog posrnu}a savremene civilizacije, na razli~ite na~ine prisutnog u sveukupnom Ejmisovom djelu, a ne samo u Novcu, Londonskim poljima i Informaciji. *** Upravo grani~nici koji sa~injavaju temelje potro{a- ~kog dru{tva i odre uju njegov karakter predstavljaju prirodnu teritoriju za glavnog junaka romana Novac. U svemu neumjereni, D`on Self svoj poslovni uspjeh duguje televiziji i njenom procvatu u 70-im godinama pro{log vijeka. Nakon niza izuzetno popularnih reklama za brzu hranu, alkoholna pi}a, cigarete i sli~ne potporne stubove potro{a~kog dru{tva, slijedi put u Ameriku i poku{aj snimanja prvog filma. Self nam opisuje {estomjese~no magnovenje u kojem se odvija njegov poku{aj proboja u Holivud, pripovjedaju}i o svojim ovisnostima, susretima s potencijalnim saradnicima na filmu i gotovo sraslim realnostima Londona i Njujorka. Vrtoglava brzina `ivota u megalopolisima na dva kontinenta, krajnja neumjerenost i nezasita pohota, dovode ga do ruba propasti od koje ga, ironi~no, spa{ava finansijski krah. @ivot D`ona Selfa na krilima novca zavr{ava se saznanjem da je bio pion u spletki lika Martina Ejmisa i podvojene li~nosti najbli`eg saradnika Fildinga Gudnija. D`on Self nagla{ava da je on ovisan o dvadesetom vijeku, 4 obja{njavaju}i svoj hedonizam kao posljedicu pojedina~ne nezavisnosti koju je novo doba omogu}ilo ekonomsko-tehnolo{kim razvojem. Klju- ~nu ulogu u tom odnosu ima novac, kroz ~iju se premo} ogleda fizi~ko duhovni krah Selfa kao pojedinca, ali i dru{tva u kojem on obitava. D`on Self je klasi~an predstavnik svog doba tvorac {okantnih televizijskih reklama, odrastao na junk kulturi, [...] alkoholu i pornografiji. 5 Taj lik je Ejmisova preuveli~ana karikatura, proistekla iz raznih pojava koje su se na{le na potro{a~kim listama savremene civiliza- 4 Martin Amis, Money, London, 2000, str. 91. 5 Brian Finney, What s Amis in Contemporary British Fiction? Martin Amis s Money and Time s Arrow, 1995, na http://www. csulb.edu/~bhfinney/amis1.html, 29. 12. 2007. 256
IGOR CVIJANOVI] cije skup posljedica procvata njenih destruktivnih fenomena. Konzumacija i novac koji je omogu}ava, klju~ne su odrednice njegovog odnosa sa svim vidovima spolja{njeg svijeta, jer je njegov um hrpa apetita 6 koji se ne mogu zadovoljiti. Usled nezaja`ljivosti tih gladi, Self se pretvara u roba sopstvenih zavisnosti, a time i savr{enog potro{a~a. U tom procesu, me utim, biva intelektualno i duhovno potro{en ili, kako sam ka`e, kretenizovan. 7 Za{to se to de{ava, ipak, nije mu sasvim jasno. Pobogu, nikad nisam mislio da sebi nanesem zlo. Samo sam `elio da se dobro provedem. 8 [teta je, ipak, ve} pri~injena i to na {irem planu. Okru`enja u kojima se Self kre}e jesu carstva pohlepe, u vidu megalopolisa Londona i Njujorka koji se i sami mijenjaju pod neumitinim uticajem novca. U jednoj od londonskih ulica, Self primje}uje nestanak starog italijanskog restorana i pojavu Burger Dena ; jedna knji`ara pretvorena je u butik, a prodavnica muzi~kih instrumenata u hipermarket suvenira. Razlog za sve promjene je isti i dobro poznat Selfu nedostatak tr`i{ne snage. 9 Te novine, ipak, ne daju osvje`enje i primamljivost urbanom okru`enju: London je starac s gadnim zadahom. Ako oslu{ne{, ~u}e{ kako mu se grudima prolama umorni jecaj. Nemili London. ^ak i samo ime ima taj te{ki akcenat. 10 Njujork nije ni{ta druga~iji, d`ungla sa svojim sirotinjskim ~etvrtima u kojima Self opravdava sopstvenu potrebu za novcem ili uspje{nim novovremenim japijima koji kupuju, ~ak, i izgled. Okru`enje u kojem je uticaj novca vidljiv na svakom koraku ~ini da se Ejmisov junak poistovjeti s Njujorkom, do`ivljavaju}i fizi~ki bol kao razornu silu koja prijeti da ga sru{i. Moja glava je grad, a razni bolovi sad prebivaju u razli~itim dijelovima lica. Bol dêsni i kostiju pokrenuo je kooperativu u gornjem zapadnom dijelu. Preko puta parka, neuralgija je iznajmila dupleks u mojim modernim blokovima od se- 6 Isto. 7 Money, str. 27. 8 Isto, str. 11. 9 Isto, str. 71. 10 Isto, str. 85. 257
IGOR CVIJANOVI] damdeset pa nadalje na isto~noj strani. U centru, brada mi pulsira pod potkrovljem obamrle vilice. [to se ti~e mozga, preko sto pa nadalje, tamo je Harlem, koji se {iri u letnjim po`arima. Klju~a i oti~e. Jednog skorog dana }e eksplodirati. 11 London je kao i Self, izme u ostalog, `rtva vremenske zbunjenosti i civilizacijskih potresa koja ~ini sve pogre{no u pogre{no vrijeme. 12 Iako je aluzija potpuno o~igledna, Self ne{to kasnije defini{e i samog sebe kao stvar sa~injenu od odga anja, kulturnog {oka, promjene vremenske zone. 13 Self i grad, dakle, trpe iste udare koji ih srozavaju u egzistencijalnom smislu nasilni su, li{eni duha i intelekta, i fizi~ki su bolesni. Njihovim glavama odzvanja nepodno{ljiva muzika uli~ne kulture koja razgra uje samu sebe. Agresivno{}u i {okantno{}u, kojima novac napada identitet, istiskuje se sve drugo iz njega, osim razli~itih oblika potro{a~ke misli, sposobne da se preobrazi i u surovo nasilje koje je sastavni dio Selfa i ulica kojima on hoda. U kombinaciji s novcem, ono je, me utim, samodestruktivno, ba{ kao i u slu~aju De Lilovog Erika Pakera u Kosmopolisu. Novac, kao vrhunsko bo`anstvo ova dva lika, jeste bog uni{tenja, usled ~ega je zaplet Novca opro{tajna poruka D`ona Selfa u ime finansijske civilizacije, a De Lilov roman nihilisti~ki vrhunac `ivota jednog milijardera koji nagovje{tava njenu nasilnu erupciju usled besmislenosti kojom odi{e. Novac je pripovijest koja ogoljava napadne uticaje modernog `ivota na identitet stanovnika grada i njegovu neizbje`nu promjenu proisteklu iz dodira s kapitalom. Posljedica te transformacije jeste nepotpunost postmoderne li~nosti, o{te}ene u turbulentnom sudaranju `ivotnih vrijednosti na kraju XX vijeka. Kao groteskni predstavnik takvog doba, Self je zbir gotovo svih apsurdnih posljedica dominantnog kulta novca, diktatora `ivota zasnovanog na neumjerenom tro{enju u sada{njosti i skupom pla- }anju u budu}nosti. Zapitan nad vremenom naplate dugova, Ejmis u Novcu zaklju~uje da su vrijednosti novca odgovorne za pretvaranje raja u toalet, 14 11 Isto, str. 26. 12 Isto, str. 150. 13 Isto, str. 264. 14 What s Amis in Contemporary British Fiction? Martin Amis s Money and Time s Arrow. 258
IGOR CVIJANOVI] upozoravaju}i da je svijetu, kao i D`onu Selfu, koji dobija takvu mogu}nost na kraju romana, potrebna pauza koja }e pru`iti malu priliku razumu da uspori povla~enje poteza u iznudici savremene civilizacije. *** Nastavljaju}i da pi{e o gradu kao simbolu i najtipi~nijem okru`enju savremenog `ivota, u nastavku svoje neformalne urbane trilogije Ejmis se i dalje usredsre- uje na njegovu razara~ku energiju koja nikoga ne ostavlja izvan svog djelokruga. D`ejms Didrik primje- }uje da ona proizvodi dva klju~na odstupanja u vezi s ovim romanom. Prvo je vezano za sredi{nju junakinju Nikolu Siks, koju pripovjeda~ defini{e kao mutanta nastalog iz raznih `anrova, sposobnog da izazove (samo)uni{tenje. Druga posljedica nadahnu}a razorno- {}u sile koju personifikuje grad jeste sâm roman ion je mutant po svojoj formi nestabilna mje{avina milenijumske misterije o ubistvu, urbane satire, apokalipti~ne jeremijade i porodi~ne farse. 15 London na kraju XX vijeka, i sam nepredvidivi koktel savremenih tenzija, sa svojim mra~nim ulicama i jo{ mra~nijim stanovnicima daleko je od pastoralnosti na koju ukazuje naslov Londonska polja. Radnja romana smje{tena je u 1999. godinu, a budu}i da je knjiga pisana deset godina ranije, jasna je simbolika izabrane godine kao broja i kraja jedne epohe. ^ovje~anstvom iz Londonskih polja, naime, vlada Kriza koja dr`i svijet na ivici potpunog kraha. Nuklearna opasnost i ekolo{ka katastrofa nadvijaju se nad glavama stanovnika Londona i ostatka planete. Degradiraju}u ovisnost o televiziji, koju jo{ u Novcu D`on Self odre- uje kao kreteniziraju}u, dodatno produbljuju apokalipti~ne vijesti koje se svakog ~asa mogu ~uti na mnogobrojnim programima. Zemlja je iscrpljena, a Polja iz naslova romana postoje jo{ samo kao nedosti`ni eho nevinosti u umu pripovjeda~a Samsona Janga i u njegovom idealizovanom sje}anju na istoimeni park koji zaista postoji u isto~nom Londonu. Poreme}aj prirode je toliki da se ~ini da ni Sunce vi{e ne mo`e da se penje na uobi~ajenu visinu. Ono ima novu putanju kretanja i spu{ta se sve ni`e. 16 Zajedno sa slabljenjem sun~eve svjetlosti, nestaju ljubav i ~ovje- 15 James Diedrick, Understanding Martin Amis, Columbia, 2004, str. 119. 16 Martin Amis, London Fields, London, 2003, ñòð. 309. 259
IGOR CVIJANOVI] ~nost u Ejmisovim likovima, a smrt i razaranje preuzimaju glavnu ulogu u njihovim `ivotima. Glavni protagonisti Londonskih polja Nikola Siks, Gaj Klin~, Kit Talent i Samson Jang opusto{eni su kao i svijet u kojem `ive. Svako od njih je izop{ten iz neposrednog okru`enja, bilo da se radi o samoizgnanstvu iz emotivnog do`ivljaja svijeta, izgnanstvu iz dru{tvenog miljea ili iz knji`evnosti. Sve ih, pored toga, povezuju vlastite la`i, kao i `elja Nikole Siks da na e svog ubicu. U jednom od intervjuâ povodom objavljivanja Londonskih polja 17, Ejmis govori o analogiji izme u grada i paba, tvrde}i da je London, po sastavu i pona- {anju svojih stanovnika, zapravo isto {to i prosje~an gradski bar. Sli~ne prizore gradova, prije svega Londona i Njujorka, kao urbanih megacentara savremene civilizacije, odslikavaju i pabovi u kojima se kre}u junaci Novca i Informacije. Kao mjesto susreta svih glavnih likova u ovom romanu, pab Crni krst ima zna~ajnu ulogu u zapletu. Poput Londona, Crni krst vrvi od kulturolo{ko rasne izmje{anosti. Mrak i napeta atmosfera podsje}aju na neizvjesnost koja vlada izvan vrata ovog londonskog paba u kom, opet, sli~no spolja{njem svijetu, glavnu rije~ vode prevaranti i nasilnici. Crni krst simboli~no predstavlja i ~etvorokraku vezu glavnih likova Londonskih polja, a boja u njegovom imenu nagovje{tava dominaciju smrti nad njihovim `ivotima, jer oni upravo tu postaju ubice ili nailaze na ljude koji }e ih ubiti. Sâm Ejmis je nagovjestio mogu}e tuma~enje Nikole Siks, centralnog lika Londonskih polja. On ka`e da je Zemlja samovoljna `rtva ubistva, isto kao i Nikola. Stanovnici stvarnog svijeta, kao i glumci u Nikolinoj samoubila~koj predstavi, `ive bez obzira na gre{ke koje prave. 18 Trenutak odluke se odla`e, a njegovim prolongiranjem raste i razorna snaga apokalipse koja }e nastupiti kako na globalnom, tako i na li~nom planu. Protagonisti nimalo pastoralnih Londonskih polja bezglavo jure ka kraju postojanja, `ive}i toliko obezvrije enim `ivotima da im ni sâm kraj vi{e nije va`an, ~ime mo`da pokazuju da je on ve} po~eo. Ako Nikola, kao simbol Zemlje, u potrazi za svojim ubicom odlazi u pab koji predstavlja savremeni grad, 17 Mira Stout, Down London s Mean Streets, na: www. nytimes. com / books/98/02/01/home/amis-stout.html, 15. 2. 2007. 18 Understanding Martin Amis, str. 126. 260
IGOR CVIJANOVI] onda se mo`e zaklju~iti da su gradovi odgovorni za smrt Planete po Ejmisovom tuma~enju. Dakle, grad je za Ejmisa kona~ni simbol ekolo{ke, sociolo{ke i politi~ke katastrofe. Ova ideja veoma je bliska Blejkovom vi enju suprotstavljenosti i nadopunjavanju iskustva i nevinosti, i uloge grada u njihovom vje~nom odnosu. London Martina Ejmisa vrlo je sli~an Londonu Vilijama Blejka u njegovoj istoimenoj pjesmi, ali je savremena fizi~ka i duhovna prljav{tina, ~ini se, dublje ukorjenjena. Akumulacija iskustva dosegla je svoj maksimum, pa ~ak ni dvoje djece u romanu ne posjeduju dje~iju bezbri- `nost jer `ive u doba u kojem nevinost umire sve mla a. ^ak i po danu, mra~ne gradske ulice Somnopolisa 19, u Londonskim poljima, obavljaju svoju poslednju ulogu pred kona~no razrje{enje Krize, slu`e}i kao popri{te pri~e o smrti ljubavi. 20 Pri~u o smrti ljubavi bilje`i ameri~ki pisac Samson Jang, djelimi~ni alter-ego Martina Ejmisa (drugu polovinu predstavlja jo{ jedan pisac u romanu ~iji inicijali mo`da ukazuju na to Mark Espri, koji se nijednom ne pojavljuje u zapletu, ali potpisuje cijelu pripovijest). Pripovjeda~ Londonskih polja pro`ivljava posljednje dane svoga `ivota. Donose}i u sebi smrtonosnu bolest iz Amerike u London, Jang `eli da probije dvadesetogodi{nji nedostatak nadahnu}a koji je obustavio njegovu knji`evnu karijeru i time dâ smisao svom `ivotnom pove~erju. Ono {to se de{ava, me- utim, ne donosi inspiraciju koja rje{ava njegovu blokadu, ve} pora`ava njegov umjetni~ki talenat. Na{av{i dnevnike Nikole Siks i sprijateljiv{i se s njom, Samson se pretvara u pukog zapisni~ara koji sâm postaje najva`niji dio njene samoubila~ke igre. On, s jedne strane, jeste pripovijeda~, ali ne i autor pri~e, ~ime Ejmis u postmodernisti~kom maniru relativizuje ulogu pisca u romanu. S druge strane, njegov odnos s Nikolom Siks predstavlja parodiju samog Ejmisovog pisanja. Ovo je istinita pri~a, ali ne mogu da vjerujem da se stvarno odvija. To je i pri~a o ubistvu. Ne mogu da vjerujem koliko sam sre}an. [...] Romanopisci obi~no ne pro u tako dobro, zar ne, kad se ne{to stvarno de{ava (ne{to objedinjeno, dramati~no i prili~no unosno), a oni to samo zapi{u? 21 19 London Fields, str. 2. 20 Isto, uvodna napomena: The Death of Love. 21 Isto, str. 1. 261
IGOR CVIJANOVI] Jang je savr{ena osoba za pripovijedanje ovakve pri~e. Crnilo grada koje nosi u sebi u vidu smrtonosne bolesti i sposobnosti da izvr{i ubistvo, kao i problem njegove knji`evne strane li~nosti, ~ine idealnu kombinaciju za Ejmisovo ukazivanje na }orsokak u kojem se na{ao savremeni na~in `ivota, ali i sama knji`evnost. Surova realnost pregazila je nadahnu}e, sude}i po konfliktu unutar Samsona Janga, a vi{ak iskustva optere}uje i jedno i drugo. Stoga, ovaj lik postaje najizra`eniji instrument Ejmisove igre s elementima romana. U skladu s tvrdnjom da Londonska polja ra~unaju na postmodernisti~ku pretpostavku da zidovi fikcije nikada nisu ~vrsti 22, ~ak i Jang, kao narator, biva iznena en saznanjem da je on ~etvrta i najva`nija ta~ka Crnog krsta, jer savremeni haos relativizuje sve u ovoj pri~i, uklju~uju}i i ulogu samog autora. Ako je London paukova mre`a, {ta sam onda ja? Mo`da sam muva. Ja sam muva. Poku{aj Samsona Janga da odredi svoje mjesto u pri~i o smrti ljubavi, istovremeno jasno ukazuje i na ulogu grada u njoj. Stanovnici Londona jesu njegovo oli~enje, ali u isto vrijeme i njegove `rtve. Ostaje, me utim, otvoreno pitanje ko predstavlja pauka u ovom pore enju. Izvjesno je da to nisu likovi poput Gaja Klin~a ili Kita Talenta jer ih, pored statusne i simboli~ne smrti, ~eka i bukvalna propast na kraju apokalipti~ne Krize. Da li je pauk Nikola Siks, koji dobija ono {to `eli, pa makar to bila i smrt, ili Samson Jang, koji tako e umire zbog svoje doslovne ubila~ke snage, najja~i protagonista u toj paklenoj mre`i? Grad, kao lik, mogao bi biti klju~ takvog pore enja jer mre`a jeste njegova, a svi ostali junaci nalaze smrt u njoj. Poput svojih stanovnika, i grad je nepovratno daleko od idili~nosti Londonskih polja za kojima ~ezne Samson Jang, iako zna da se ni{ta vi{e ne mo`e popraviti. Londonska polja zapravo su paukova mre`a u kojoj su ljudi isti kao i ulice, nesimetri~ni, [...] jednostrani 23 i iscrpljeni iskustvom ~ija akumulacija dose`e kriti~nu ta~ku u savremenom svijetu i odvodi ih u siguran kraj. 24 Uloga grada u tom procesu je, sude}i po Ejmisu, presudna. Urbana civilizacija iscr- 22 The Modern British Novel, str. 429. 23 London Fields, str. 463. 24 Alexander Laurence and McGee Kathleen, No More Illusions (intervju), na http://www.altx.com/interviews/martin. amis. html, 20. 7. 2008 262
IGOR CVIJANOVI] pila je samu sebe i pretvorila se u sopstvenog d`elata. Kraj, me utim, nije brz, a za ve}inu nije ni primjetan. Savremeni svijet u Ejmisovom djelu polako propada u svjesnom ili nesvjesnom i{~ekivanju razornog raspleta. Paralelno s tim odvija se erozivna dehumanizacija njegovih stanovnika, zbog ~ega se oni pretvaraju u karikaturalne tvorevine koje, i pored toga, omogu}avaju Ejmisu uspjeh u poku{aju da {to vjernije opi{e kako izgleda biti `iv danas. 25 *** Zaplet romana Informacija nije ni izbliza tako slo`en kao njen zna~enjski potencijal. @ivoti dva ~etrdesetogodi{nja londonska pisca i navodno najbolja prijatelja, Ri~arda Tala i Gvina Berija, kre}u se u razli- ~itim smjerovima na kolosjeku uspjeha. Nakon obe- }avaju}eg po~etka knji`evne karijere, Ri~ard, s jedne strane, nezaustavljivo i strmoglavo propada njegovi romani su visokoparni, intelektualno prezahtjevni i {iroj publici ne~itljivi, a time i neobjavljivi; on pi{e kritike biografija {estorazrednih knji`evnika za neugledni ~asopis ironi~nog naziva Litl magazin (Little Magazine) u gotovo nemogu}im vremenskim rokovima; impotentan je; ovisan o alkoholu, cigaretama, a povremeno i narkoticima. Gvin, s druge strane, posle bijednih spisateljskih po~etaka, u`iva u uspjehu svojih plitkih, politi~ki korektnih romana, braku sa lejdi Demeter i medijskoj pa`nji koju dobija kao poznata li~nost. Ta~ka u kojoj se ta dva nezaustavljiva talasa sudaraju jeste Ri~ardov osvetni~ki poku{aj da okon~a Gvinovu karijeru, a kasnije i `ivot, smatraju}i da }e time nadomjestiti svoje `ivotne proma{aje. Zaslijepljen zavi{}u, me utim, Ri~ard neoprezno otvara vrata svoje porodice urbanom nasilju koje je `elio da iskoristi protiv suparnika i umjesto Gvinov, okon~ava svoj knji`evni vijek. Suo~avaju}i se s krizom srednjih godina i neuspjehom u dosezanju vje~nosti, Ri~ard se zati~e na obodu svega ljubavi, porodice, knji`evnosti i samog grada. Njegov odnos sa suprugom D`inom obilje`avaju sakrivanje i izbjegavanje zbog gri`e savjesti prouzrokovane impotencijom i parazitskim `ivotom koji vodi na njen ra~un. Poslovi koji mu donose izvjesne prihode jesu u vezi s knji`evno{}u, ali onom s dna vrednosne ljestvice. 25 Down London s Mean Streets. 263
IGOR CVIJANOVI] Ri~ard je, naime, urednik proze i poezije u izdava~koj ku}i Tantalus, u kojoj knjiga mo`e iza}i svima koji imaju dovoljno novca da pokriju tro{kove objavljivanja. Kao {to ime Talove izdava~ke ku}e ukazuje na Tantalove muke, kroz koje prolazi u potrazi za sopstvenom knji`evnom veli~inom, tako i ime ~asopisa Litl magazin, u kojem objavljuje kritiku, govori o njegovoj bezna~ajnosti u tom domenu. Ri~ard se ne snalazi ni u okru`enju u kojem `ivi. @e za osvetom ga dovodi do bizarnih likova iz gradskog podzemlja s kojima veoma te{ko komunicira, {to stvara tragikomi~ne nesporazume u poslovanju. Ri~ardu je stran jezik ulice, kao i grada uop{te, jer njegovi stanovnici igraju po druga~ijem i novijem ritmu, ~iji takt on ne poznaje. 26 To upu}uje neukrotive nasilnike, poput Stiva Kaznsa, ili maloljetne delikvente, poput tzv. 13, na prag jedinog Ri~ardovog uto~i{ta, njegovog doma, ~ime ugro`ava i bezbjednost sopstvene djece. 27 Ri~ardova iracionalna strepnja za sudbinu sinova na opasnim ulicama Londona pro`ima njegovu borbu s krizama identiteta i obilje`ava kraj romana tamnim tonovima. Glavne odlike nasilja u Informaciji jesu da je nasumi~no i bezobzirno naj~e{}e usmjereno prema najslabijima. Ulicom Talovih, na primjer, ~esto suludo juri nepoznati mu{karac u brzom automobilu, ~ija bezglavost budi u Ri~ardu za{titini~ke nagone prema svom potomstvu i nemo}ni bijes prema smrtonosnoj brzini savremenog `ivota koju on personifikuje. Glavni lik romana ga do`ivljava kao svinju u svom njema~kom automobilu 28 koja `eli da mu pobije djecu. Taj svakodnevni prizor iz savremenog `ivota isti~e neprilago enost Ejmisovog junaka bezumnom i nesaosje}ajnom svijetu oko njega. Takva vrsta zabrinutosti smjenjuje se s dirljivim prizorima Ri~ardove svakodnevne brige i pa`nje koju poklanja sinovima Marku i Marijusu. Me utim, upravo zbog ljubavi prema njima, Informacija na kraju prerasta iz satire u tragediju. Zbog nepromi{ljenosti, podgrijane mr`njom i zavi{}u prema Gvinu, Ri~ard pu{ta uli~ni haos u svoju 26 Martin Amis, The Information, London, 1996, str. 180. 27 Ejmisova zaokupljenost djecom i njihovom bezbjednoš}u u savremenom urbanom mete`u poti~e iz sopstvene realnosti. Informacija je nastala neposredno nakon što je saznao da je njegova ro aka Lusi Partington, kojoj je knjiga i posve}ena, kao i Ejmisovim sinovima, stradala od ruke jednog od najve}ih masovnih ubica u istoriji Velike Britanije Frederika Vesta. 28 The Information, str. 493. 264
IGOR CVIJANOVI] ku}u. Stiv Kazns, oli~enje urbanog podzemlja u Informaciji, uobli~ava svoje psihopatske porive shvataju}i da `eli da povrijedi nekoga ili ne{to {to se ti~e njega li~no: Ne sebe sada. Ve} sebe. Sebe onda. 29 Izbor pada na Ri~ardovog sina Marka, u znak odmazde za lakomisleno poigravanje njegovog oca s opasnim svijetom ulice. ^italac ne saznaje {ta se dje~aku ta~no dogodilo, ali je time veli~ina njegove patnje jo{ turobnija, istaknuta prizorom u kome Marko nije plakao, ali ga Ri~ard nikad ranije nije vidio tako nesre}nog. 30 Tragikomi~na saga o krizi srednjih godina i knji`evnoj zavisti odvija se u istom okru`enju kao i zaplet Londonskih polja u londonskom Vest Endu. U oba romana pojavljuju se pisci kao zna~ajni likovi; djeca, tako e, imaju istaknutu ulogu u `ivotu glavnih protagonista; prisutna je ista kultura pabova, kao i predstavnici razli~itih dru{tvenih klasa, dok je urbani krajolik obilje`en nasumi~nim nasiljem i haosom. Kao i u Londonskim poljima, dru{tvena struktura grada je jasno vidljiva. Gvin Beri `ivi u otmjenoj ulici imu}nih pojedinaca, daleko od sivila, bijede i okrutnosti ~etvrti u kojima se kre}e, na primjer, Stiv Kazns. Sponu izme u ta dva svijeta predstavlja Ri~ard, smje{ten negdje izme u na svom putu ka dnu dru{tvene ljestvice, koji dovodi mrak londonskog podzemlja do glamura u kojem u`iva Gvin Beri. Ri~ardov London ne odi{e luksuzom Gvinovog doma, ve} izrazito primjetnim besku}ni{tvom, nasilnim testosteronom i smradom poroka. Razi{li su se na Ledbrouk Grouvu, ispod izdignutog metroa: tog par~eta Londona u posjedu skitnica i pijanaca, primjernog na svoj na~in pravog modela antigrada; tu su trotoar, ~ak i put, imali na sebi sloj piva (u raznim oblicima) koji ti se uvla~i u cipele dok `urno prolazi{. 31 Ejmis vidi svoj grad kao opasnu teritoriju koja ima zaseban `ivot i sopstvena pravila, ali i kao `rtvu urbane teorije haosa i nekontrolisane pohlepe i pohote sopstvenih stanovnika. 32 Njegovi junaci, romanopis- 29 Isto, str. 478. 30 Isto, str. 492. 31 Isto, str. 62. 32 Michiko Kakutani, Raging Midlife Crisis As Contemporary Ethos, na http://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res = 990CE2DE1238F931A35756C0A963958260, 23. 4. 2008. 265
IGOR CVIJANOVI] ci, svakako nisu dio tog svijeta, ma koliko poku{avali da mu pripadaju. Termin koji autor koristi, antigrad, defini{e posledicu savremenih tenzija u urbanom okru`enju. Ri~ardovo stanovi{te je sli~no onom koje ima Samson Jang iz Londonskih polja grad je pandemonijum koji guta svoje stanovnike podrivene nevinosti i razorene ljudskosti. Prizor u kojem glavni protagonista Informacije prelazi preko besku}nika koji plasti~nom ka{ikom predano jede pse}u hranu iz konzerve 33, simboli~no ukazuje na razgradnju ljudske prirode u urbanom okru`enju. Taj ~ovjek je, kao i D`on Self u Novcu, slikovito sveden na psa lutalicu pored kojeg ostali ravnodu{no prolaze. Ri- ~ardova reakcija na takve slike urbanog `ivota ne razlikuje se od one koju imaju ostali. I on, dakle, mirno kora~a preko besku}nika, ali ga spisateljski instinkt upozorava da mu se smije{i sli~an kraj. Mra~na vizija grada u Informaciji poklapa se s ambisom novog poglavlja u `ivotu njenog glavnog junaka. Ulice Londona izgledaju kao unutra{njost stare uti~nice 34 prljavo, istro{eno, gotovo zarazno, poput unutra{njeg bi}a Ri~arda Tala. Amerika nije ni{ta manje neprivla~na za Ri~arda. Kao i u ve}ini Ejmisovih romana, jedan dio zapleta se odigrava u velikim gradovima Sjedinjenih Dr`ava gdje Gvin odlazi da promovi{e svoju najnoviju knjigu, a Ri~ard ga prati u svojstvu biografa zadu`enog za knji`evni profil svog (ne)prijatelja. Veli~ina ameri- ~kih gradova op~injava Ejmisovog junaka, koji u njima osje}a druga~iji vid otu enja od onog u Londonu. Amerika, personifikovana u svojoj knji`evnoj sceni, predstavlja za Ri~arda ogledalo savremenog svijeta u neprestanom previranju. Amerika je kao svijet. A pogledaj ga, taj svijet. Ljudi se ne sla`u. 35 Postmodernisti~ki opisi ameri~kih gradova, koje glavni junaci romana obilaze na svojoj turneji, sadr`e visprenu kritiku mehanizovane prirode koju urbano okru`enje poprima. Majami je, na primjer, grad ta{tine i robotski ure enih pla`a i hotela koji, poput Gvinovog, izgledaju kao svemirski brod s akvarijumima i zapa- 33 The Information, str. 160. 34 Isto, str. 11. 35 Isto, str. 312. 266
IGOR CVIJANOVI] njuju}im ra~unima za struju. 36 ^ikago je jedini grad koji ga je zaista upla{io. Njegova bezdu{nost i sivilo govore o bezobzirnosti kojom odi{e ta velika ma{ina sa svojim prijete}im pejza`om u kome je izmaglica gusta kao oblaci, oblaci gusti kao dim, a dim gust kao kreda. 37 Ma{inska priroda urbanih cjelina uo~ljiva je i u Denveru, sljede}oj stanici promotivne turneje. Na lokalnom aerodromu, u pet ujutro, niko nije `elio da radi. Pa su stavili robota da obavlja posao. Kompjuter s robotskim glasom, `enskim. 38 Obilazak velikih ameri~kih gradova zavr{ava se u nadrealno apokalipti~nom Los An elesu, sli~nom Makjuanovoj viziji istog grada u pri~i Psihopolis, u kojem Gvin potpisuje ugovor o ekranizaciji svog bestselera. Zbog svoje nesna enosti, odnosno potpune isklju~enosti do kraja romana, kada univerzum i kona~no zavr{i s njim, 39 moglo bi se re}i da je Ri~ard vanzemaljac u savremenom svijetu. On ne `ivi, me utim, u iluziji o prihvatljivosti takvog polo`aja. Svjestan da mu sve manje pripada, Ri~ard postaje bijesan na takvo postojanje i odatle poti~u njegovi osvetni~ki porivi. Druga strana njegove reakcije jeste nesvjesna potreba za razumijevanjem sopstvene bezna~ajnosti na globalnom planu. Svijest o zaboravu koji ga ~eka u budu}nosti podvla~i besmisao i neizbje`nost njegovog pada. 40 Obja{njavaju}i potencijalnom izdava~kom agentu svoje filozofske koncepte, a sagledavaju}i knji`evnost kao odraz dru{tva, Ri~ard govori o srozavanju statusa i vrlina knji`evnih protagonista kroz istoriju, od bogova do gamadi, o istoriji astronomije kao ve} navedenoj istoriji narastaju}eg poni`enja, o principu terestri~nog mediokriteta. 41 Poku{aj da sagleda sopstveno poni`enje kroz prizmu kosmi~ke bezna~ajnosti, za Ri~arda postaje jedna vrsta neuhvatljive utjehe. Njegova sli~nost s Tantalom, prema tome, pro{iruje se s polja knji`evnosti na egzistencijalni nivo. Me utim, krajnji ishod poprima ironi~ne i nihilisti~ke tonove, karakteristi~ne za Ejmisove romane. Ri~ard shvata da mo`e do}i nadomak, ali ne i 36 Isto, str. 320. 37 Isto, str. 332. 38 Isto, str. 347. 39 Isto, str. 485. 40 Peter Childs, Contemporary Novelists, New York, 2005, str. 54. 41 The Information, str. 129. 267
IGOR CVIJANOVI] do odgovora na pitanje vrijednosti sopstvenog postojanja, kona~no svjestan da ne mo`e ispuniti egzistencijalnu prazninu koja ga guta. Ko je on bio? Ko je on bio sve vrijeme? Ko }e on zauvijek ostati? Bio je Abel Janson Tasman (1603 1659): holandski istra`iva~ koji je otkrio Tasmaniju, ne primjetiv{i Australiju... 42 *** Grad, kao dominantno okru`enje u Ejmisovim romanima, ali i stvarnosti, budu}i da najmanje polovina ~ovje~anstva `ivi u urbanim sredinama, 43 postaje, s jedne strane, dio bi}a njegovih stanovnika, {to se vidi iz postupaka karakterizacije primjenjenih u njima. S druge strane, grad postaje i stanje uma. 44 Svijest Ejmisovih junaka postaje dio op{tih zakonitosti sistema modernog svijeta u neminovnom me usobnom uticaju. Ona, po Lehanu, postaje neodvojiva od odre- ene kulture, u ovom slu~aju urbane, i ne pripada vi{e samo pojedincu. Radi se, dakle, o dvosmjernom odnosu uzajamnog oblikovanja u kojem, po Ejmisu, gubi ~ovjek. Akumulacija iskustva, koja proisti~e iz takvog odnosa sredine i pojedinca, oblikuje fragmentarnu prirodu njegovog identiteta. Prepustiv{i se savremenom okru`enju prepunom isku{enja, trivijalnosti i opasnosti, Ejmisov junak gubi kompleksnu su- {tinu i pretvara se u karikaturu vlastitih opsesija, koje njegov tvorac koristi i za komi~ne efekte. Kao velikog savremenog satiri~ara i slikara grada, Ejmisa zanimaju izgubljeni, poreme}eni, pohlepni, suicidalni, proma{eni, nasilni i svi drugi njegovi stanovnici koji su pogo eni ili obuzeti ranije pomenutim impulsima modernog doba. Ni sâm pisac ne izuzima sebe iz takvog okru`enja, pod pretpostavkom da je zajedno s junacima i ~itaocima sazdan od istovjetnih uticaja savremenog doba. On ismijava svoje protagoniste, ruga im se, manipuli{e njima i u`iva u njihovim padovima, pona{aju}i se, dakle, prema obrascima 42 Isto, str. 494. 43 Procenat je naro~ito visok u Velikoj Britaniji i Sjedinjenim Ameri~kim Dr`avama, odnosno zemljama u kojima su smještene Ejmisove pripovjesti i kre}e se, prema nekim istra`ivanjima, do 90 % u prvoj i 80 % u drugoj. 44 The City in Literature, str. 267. 268
IGOR CVIJANOVI] kojima se i likovi vode. Kao {to je ve} navedeno, junak Ejmis u Novcu u`iva u trivijalnostima modernog doba zajedno sa svojim razuzdanim junakom; pisac Samson Jang iz Londonskih polja ubija svoju glavnu protagonistikinju Nikolu Siks, a narator Informacije bje`i od sopstvene pri~e, upla{en ni{tavilom koje donosi kriza srednjih godina. Njegovi protagonisti se veoma ~esto obra}aju direktno ~itaocu, uvla~e}i ga u svoje pri~e, ali u isto vrijeme sakrivaju}i kona~an i eksplicitan sud svog tvorca o silama koje ih oblikuju. Taj dio posla autor ostavlja ~itaocu koji tako, naposletku, i sam postaje dio svijeta sazdanog od likova pisca i okru`enja u njegovim romanima. Njihova isprepletenost sa~injava slo`enu satiri~nu viziju postmoderne stvarnosti grada u romanima Martina Ejmisa. BIBLIOGRAFIJA Amis, Martin. The Information, Flamingo, An Imprint of Harper Collins Publishers, London, 1996. Amis, Martin. London Fields, Vintage, London, 2003. Amis, Martin. Money, Penguin Books, London, 2000. Bradbury, Malcolm. The Modern British Novel, Secker & Warburg, London, 1994. Childs, Peter. Contemporary Novelists, New York, Palgrave Macmillan, 2005. Diedrick, James. Understanding Martin Amis, Columbia, University of South Carolina Press, 2004. Finney, Brian. What s Amis in Contemporary British Fiction? Martin Amis s Money and Time s Arrow, 1995, na http://www.csulb.edu/~bhfinney/amis1.html, 29. 12. 2007. Kakutani, Michiko. Raging Midlife Crisis As Contemporary Ethos, na http://query.nytimes.com/ gst/fullpage.html?res=990ce2de1238f931a35756c0a963958260, 21. 7. 2008. Laurence, Alexander and McGee, Kathleen. No More Illusions (intervju), na http://www.altx.com/interviews/martin.amis.html, 20. 7. 2008. Lehan, Richard. The City in Literature, An Intellectual and Cultural History, University of California Press, Berkeley and Los Angeles, 1998. Stout, Mira. Down London s Mean Streets, na www.nytimes.com/books/98/02/01/home/amis-stout.html, 15. 2. 2007. 269
BOJANA BURSA] UDK 316.72:303.62(497.11) 2006 316.334.56(497.11) 1 Apstrakt: Istra`ivanje o identitetu Beograda organizovano je tokom prole}a 2006. godine i u njemu su u~estvovali stanovnici Beograda, turisti iz Srbije i inostranstva i predstavnici organizacija i institucija iz domena kulture, obrazovanja, predstavnici gradske i republi~ke vlasti, zaposleni u medijima, marketin{kim agencijama i umetnici. Pitanja su bila vezana za kolektivno se}anje, prostorni identitet grada, odnos sada{njosti, pro{losti i budu}nosti grada, dosada{nju promociju i njene mogu}nosti u budu}nosti i sociodemografske karakteristike ispitanika. Rezultati istra`ivanja ukazuju na to da su slike Beograda nedovoljno razvijene i da je identitet Beograda bio do sada uglavnom povr{no predstavljan, a da postoje razli~ite karakteristike na kojima je potrebno graditi identitet Beograda. Klju~ne re~i: identitet grada, istra`ivanje, Beograd Key words: city identity, study, Belgrade Otkrivanje potencijala grada koji uti~u na formiranje identiteta predstavlja veoma va`an korak u definisanju identiteta i uklju~uje, izme u ostalog, prou~avanje istorije, konsultovanje istra`ivanja o gradu, kao i analizu stavova stanovnika, posetilaca i predstavnika grada koji na razli~it na~in uti~u na njegov razvoj. Istra`ivanje koje }e da bude predstavljeno u daljem tekstu ima za cilj da uka`e na to kako ljudi u interakciji s gradom na razli~ite na~ine do`ivljavaju Beograd, kao i na ono {to je karakteristi~no za grad i {to ga ~ini 1 Tekst koji sledi deo je istra`ivanja ra enog u sklopu magistarske teze pod nazivom Identifying and Creating the Identity of Belgrade (mentora prof. dr Divne Vuksanovi}) odbranjene na Uneskovoj katedri za kulturnu politiku i menad`ment Univerziteta umetnosti u Beogradu i Univerziteta Lion II u Francuskoj. 273
BOJANA BURSA] druga~ijim od ostalih. U istra`ivanju su u~estvovali stanovnici Beograda, turisti iz Srbije i inostranstva i predstavnici organizacija i institucija iz domena kulture, obrazovanja, predstavnici gradske i republi~ke vlasti, zaposleni u medijima i marketin{kim agencijama i umetnici. Istra`ivanje je realizovano tokom 2006. godine. Opis upitnika Kao i ve}i broj drugih gradova, Beograd tako e ima svoju istoriju, znamenite ljude koji su u njemu `iveli i koji danas `ive u njemu, atmosferu grada. Polazi{te istra`ivanja bilo je to da je identitet Beograda vi{eslojan, pozitivno ili negativno razli~it, i da je njegovo predstavljanje i promocija do sada neuspe{no vr{ena uz kori{}enje neadekvatnih instrumenata. Vi{eslojni identitet grada ima brojne zajedni~ke ta~ke s dugom istorijom Beograda, promenama u dru{tvu, ali u isto vreme i s ljudima koji u gradu du`e i kra}e `ive. Koriste}i tzv. kvota uzorak, sli~na pitanja su postavljana i gra anima i posetiocima Beograda. Upitnik je bio podeljen u pet delova, a ispitivanje je trajalo oko dvadeset minuta. U prvom delu upitnika nalaze se pitanja vezana za sociodemografske karakteristike intervjuisanih. Zajedni~ke karakteristike za sve ispitanike su pol, uzrast i nivo zavr{enog obrazovanja. Pored op{tih, intervjuisani su odgovarali na dodatna pitanja: a) za gra ane Beograda, pitanje vezano za mesto prebivali{ta da li ispitanici `ive u centru grada ili na periferiji; b) za posetioce da li ispitanici `ive u Srbiji ili u inostranstvu, koji put su u Beogradu, odnosno koliko ~esto dolaze u Beograd, koji je razlog njihovog boravka: posao, obrazovanje, turizam ili ne{to drugo. U drugom delu upitnika nalaze se pitanja vezana za kolektivno se}anje svih intervjuisanih. Pitanja iz ovog dela imaju za cilj da uka`u na one stavove intervjuisanih koji su povezani s istorijom grada i uklju~uju prepoznavanje doga aja i osoba koje su najreprezentativniji predstavnici pro{losti grada. Tre}a grupa pitanja bavi se zna~ajnom ulogom fizi- ~kog okru`enja u formiranju identiteta i orijentisana su na teritoriju na kojoj se grad prostire. 2 Pitanja na koje su ispitanici odgovarali su slede}a: [ta biste 2 Blaise Galland, Jean-Philippe Leresche, Anne Dentan i Michel Bassand, Identités urbaines. Genève Laussanne : duo ou duel? (Genève: François Meyer, Gordon Zola, 1993), 21. 274
BOJANA BURSA] pokazali prijatelju koji je prvi put do{ao u Beograd? (pitanje za stanovnike grada) i Koja mesta pose- }ujete kada ste u Beogradu? (pitanje za turiste). ^etvrta grupa pitanja vezana je za odnos stanovnika grada prema njegovoj sada{njosti, pro{losti i budu- }nosti. Pitanja iz ove grupe su: Kada ~ujete re~ Beograd, na {ta prvo pomislite?, Po ~emu je Beograd poznat?, Koji su doga aji/manifestacije Beograda (kulturne, umetni~ke, sportske ili druge), po Va{em mi{ljenju, najzna~ajniji/e?, kao i pitanje vezano za projekciju izgleda Beograda za deset godina. Peta grupa pitanja istra`uje potencijalne simbole grada, a vezana je i za predstavljanje grada u promotivnom materijalu, analizu njegovih instrumenata i mogu}nosti osavremenjavanja. Upitnik za predstavnike iz domena kulture, umetnosti, obrazovanja, medija i marketinga bio je veoma sli~an upitniku namenjenom stanovnicima. Razlika je u tome {to je ta grupa ispitanika imala dodatno pitanje u grupi ~etiri: Da li neko mo`e da odlu~uje o identitetu jednog grada? Ako je odgovor da, po Va- {em mi{ljenju, ko odlu~uje u slu~aju Beograda? Selekcija ispitanika Anonimni intervju s pitanjima otvorenog tipa realizovan je na kvota uzorku stanovnika Beograda i turista. Ispitivanje stanovnika Beograda bilo je organizovano od 27. marta do 10. aprila 2006. godine. Od prvobitno planiranih 300 (150 predstavnika Beogra- ana koji `ive u centru grada, odnosno u centralnim beogradskim op{tinama Savski venac i Stari grad i 150 predstavnika koji `ive u drugim op{tinama Beograda: ^ukarica, Novi Beograd, Palilula, Rakovica, Vo`dovac, Vra~ar, Zemun i Zvezdara), intervjuisano je 250 osoba. Kvota uzorak je sastavljen na osnovu popisa Republike Srbije iz 2002. godine, predstavljenom za grad Beograd u Statisti~kom godi{njaku Grada Beograda iz 2004. 3 Kvote uzorka su odre ene prema polu, uzrastu, obrazovanju i mestu boravka ispitanika. Posetioci Beograda izazivaju dvostruku reakciju i uticaj: grad uti~e na njih i oni uti~u na grad. Prema Borisu 3 Statistièki godišnjak Grada Beograda iz 2004, 23, 57 67. 275
BOJANA BURSA] Grojsu, spomenici grada nisu oduvek bili tu i nisu oni ~ekali turiste da ih vide, ve} su ih turisti sami stvarali. Turizam je ono {to stvara spomenike u o~ima turista se de{ava ta stalna promena koja stvara od slike ve- ~nost. Razvoj turizma podrazumeva i mnogo br`e stvaranje spomenika. 4 Za potrebe ovog istra`ivanja, analizirani su stavovi dve grupe posetilaca grada, iz Srbije i iz inostranstva. Ispitivanje je bilo organizovano od 27. marta do 20. aprila 2006. godine. Posetioci iz Srbije i inostranstva bili su podeljeni u ~etiri grupe u zavisnosti od razloga boravka (posao, obrazovanje, turizam ili drugo). Ispitano je po trideset posetilaca koji su u Beograd do{li iz poslovnih razloga, zbog obrazovanja ili turisti~ki; deset ispitanika imalo je druge razloge posete. Ukupan broj ispitanika iz inostranstva bio je {ezdeset: osamnaest onih koji su u Beograd do{li radi posla, dvanaest zbog obrazovanja, sedamnaest turisti- ~ki i trinaest iz drugih razloga. Posetioci su u Beograd do{li iz osamnaest zemalja, uglavnom iz Evrope, 83.3 %. Zemlja broj ispitanika % Slovenija 10 16.7 Nema~ka 8 13.3 Francuska 7 11.6 Gr~ka 5 8.3 SAD 5 8.3 Ma arska 4 6.7 Rumunija 4 6.7 Italija 3 5 Kanada 2 3.3 Kina 2 3.3 Bosna i Hercegovina 2 3.3 Makedonija 2 3.3 Albanija 1 1.7 Austrija 1 1.7 Bugarska 1 1.7 Hrvatska 1 1.7 Gana 1 1.7 Velika Britanija 1 1.7 TOTAL 60 100 Tabela 1. Raspodela zemalja u uzorku 4 Boris Groys, Unsere Welt auf Reisen, Die Zeit 29, 11. jul 2002, 35. 276
BOJANA BURSA] Umetnici i predstavnici institucija i organizacija iz domena kulture, obrazovanja, gradskih i republi~kih vlasti, medija, turizma i marketinga bili su deo namernog uzorka. Intervjuisani su izabrani prema prethodno definisanim klasterima (novinari, predstavnici gradske i republi~ke uprave u domenu kulture, predstavnici institucija kulture i umetnosti, predstavnici NVO-a, profesori univerziteta, umetnici, zaposleni u PR i marketing agencijama i zaposleni u turisti~kim agencijama). Intervjui su obavljeni izme u 27. marta i 7. aprila 2006. godine. Odgovor ispitanika kretao se od 0 do 62.5 % (tabela 2). Grupe intervjuisanih Broj poslatih upitnika Broj primljenih upitnika % primljenih upitnika NVO 8 5 62.5 Predstavnici gradskih vlasti 4 2 50 Predstavnici Ministarstva 4 2 50 kulture Profesori univerziteta 24 12 50 PR i marketing agencije 7 2 28.57 Umetnici 5 1 20 Predstavnici institucija kulture 37 7 18.92 Novinari 10 1 10 Turisti~ke agencije 10 0 0 Tabela 2. Broj poslatih i primljenih upitnika Rezultati koji su predlo`eni identiteti Beograda? Odgovori dobijeni od ispitanika sistematizovani su za svaku grupu pitanja posebno. Kolektivno se}anje zajedni~ko je velikom broju stanovnika jednog grada. Ukoliko su mesta kolektivnog se}anja jasno istaknuta, turistima je lak{e da ih prepoznaju. Odgovori intervjuisanih na pitanja vezana za istoriju grada pokazala su slede}e stavove ispitanika. Prema odgovorima dobijenim na pitanje koji je najva`niji istorijski doga aj koji vezuju za Beograd, naj- 277
BOJANA BURSA] ve}i broj ispitanika naveo je doga aje iz politi~ke istorije Srbije: samostalnost Srbije u 19. veku, bombardovanja Beograda (bombardovanja iz 1941, 1944. i 1999. godine), 5. oktobar 2000. godine, studentske i gra anske demonstracije 1996/1997. godine. Izuzetak predstavlja navo enje gra enja hrama Svetog Save na Vra~aru (20 % turista iz Srbije) i imenovanje Beograda za prestonicu Srbije (20 % turista iz Srbije); 29.4 % posetilaca iz inostranstva ne pominje nijedan doga aj vezan za Beograd (tabela 3). Istorijski doga aj po kome je Beograd najpoznatiji Stanovnici Beograda (%) 5. oktobar 2000. godine 14.4 Samostalnost Srbije u 19. veku 11.9 NATO bombardovanje 1999. godine 11.4 Oslobo enje Beograda za vreme Drugog svetskog rata Bombardovanja Beograda za vreme Drugog svetskog rata 8.9 7.9 Osnivanje Beograda 6.4 Imenovanje Beograda za prestonicu Srbije 5.9 Odbrana Beograda 1914. godine 4.9 Beograd kao prestonica SFRJ-a 4 Devedesete godine 20. veka 3.5 Osnivanje Univerziteta u Beogradu 1.5 Bez odgovora 6.4 Ostalo 12.9 Istorijski doga aj po kome je Beograd najpoznatiji Turisti Srbija (%) Samostalnost Srbije u 19. veku 26 Gra enje hrama Svetog Save 24 Imenovanje Beograda za prestonicu Srbije 20 5. oktobar 2000. 8 NATO bombardovanje 1999. godine 6 9. mart 1991. godine 4 Osnivanje BITEF-a 4 Ostalo 12.9 278
BOJANA BURSA] Istorijski doga aj po kome je Beograd najpoznatiji Turisti inostranstvo (%) NATO bombardovanje 1999. godine 29.4 5. oktobar 2000. godine 14.7 Period komunizma 11.8 Ratovi u Beogradu 8.8 Turci u Beogradu 5.9 Bez odgovora 29.4 Istorijski doga aj po kome je Beograd najpoznatiji Bombardovanja (1941, 1944. i 1999. godine) Predstavnici Beograda u domenu umetnosti, kulture, obrazovanja, medija i marketinga (%) 14.6 Samostalnost Srbije u 19. veku 9 5. oktobar 2000. godine 7.9 Studentske i gra anske demonstracije 1996/1997. godine Potpuna nezavisnost od Turskog carstva 6.7 5.6 Osnivanje Beogradske tvr ave 4.6 Oslobo enje Beograda tokom Drugog svetskog rata Prestonica Srbije za vreme despota Stefana Lazarevi}a Beograd kao prestonica Jugoslavije 4.6 4.6 3.4 9. mart 1991. godine 3.4 Otvaranje Velike {kole 3.4 Beograd kao prestonica Srbije 2.2 Gra enje Novog Beograda 2.2 Dr`avni udar 1903. godine 2.2 Ubistvo dr Zorana \in i}a 2.2 Samiti nesvrstanih zemalja 2.2 Ustanci po~etkom 19. veka 2.2 Ratovi u Beogradu 2.2 Ostalo 16.8 Tabela 3. Najva`niji istorijski doga aj vezan za Beograd (%) 279
BOJANA BURSA] Odgovori na pitanje koje osobe najbolje predstavljaju Beograd mogli bi da otkriju ko su osobe koje mo`da ne prepoznaju svi koji su u interakciji s Beogradom, a koje su zna~ajne za razvoj i istoriju grada. Prema rezultatima, gra ani Beograda imenovali su za najreprezentativnije predstavnike grada dve li~nosti iz skore istorije, dr Zorana \in i}a (14.8 %) i gradona~elnika Branka Pe{i}a (14.8 %), kao i jednu li~nost iz srednjovekovne istorije, despota Stefana Lazarevi}a (8.8 %). Turisti koji su u Beograd do{li iz Srbije naveli su kneza Milo{a Obrenovi}a (18.6 %), kralja Petra I Kara or evi}a (14 %), despota Stefana Lazarevi}a (9.3 %), Josipa Broza Tita (9.3 %) i kneza Mihaila Obrenovi}a (9.3 %). Turisti iz inostranstva Beograd uglavnom vezuju za li~nost Josipa Broza Tita (23.8 %), Slobodana Milo{evi}a (19 %), Ratka Mladi}a i Radovana Karad`i}a (9.5 %). Nikolu Teslu je imenovalo 4.8 % ispitanika iz inostranstva kao nose}u li~nost Beograda. 5 Za predstavnike kulture, umetnosti, obrazovanja, medija i marketinga, nose}e li~nosti grada su: knez Mihailo Obrenovi} (12.6 %), dr Zoran \in i} (10.5 %), Mira Trailovi} (7.6 %) i Du{ko Radovi} (6.3 %). To je istovremeno prvi put da je neko iz domena kulture zauzeo jedno od prva tri mesta u odgovorima ispitanika. Kao {to se iz predstavljenih rezultata mo`e videti, kolektivno se}anje povezano s Beogradom zasnovano je na doga ajima iz skore pro{losti koji su povezani s ratovima i op{tom politi~kom istorijom. Me u navedenim karakteristikama izdvajaju se bombardovanja Beograda, pre svega ona iz 20. veka, ali i doga aji koji su se odigrali 5. oktobra 2000. godine. Sli~no tome, i li~nosti koje su obele`ile istoriju Beograda su, pre svega, politi~ari, ali se me u njima nalazi i nekoliko predstavnika kulture, kao {to su: Mira Trailovi}, Du- {ko Radovi} i Ivo Andri}. Jedan od aspekata na kome se bazira identitet grada je i prostorni identitet, ~ime se bave pitanja tre}e grupe. Prostorni identitet podrazumeva prirodno okru`enje s granicom grada, rekama, geografskim polo- `ajem, ostrvima, kulturnim nasle em i parkovima, kao kombinacijom prirodnog okru`enja i kulturnog 5 Iako je godina u kojoj je istra`ivanje vršeno bila godina Nikole Tesle, proslava 150 godina od njegovog ro enja otpo~ela je nekoliko nedelja nakon završetka istra`ivanja. 280
BOJANA BURSA] nasle a. Naravno, prostorni identitet nije mogu}e odvojiti od kolektivnog se}anja vezanog za odre en prostor, jer oba u~estvuju u formiranju identiteta i mnogi delovi Beograda su igrali veoma zna~ajnu ulogu u doga ajima iz pro{losti. Odgovori na pitanja vezana za prostorni identitet ukazuju da su sli~ne, dominantne karakteristike zapazili i stanovnici i turisti iz Srbije. Za stanovnike, najzna~ajnija mesta koja ~ine prostorni identitet su Beogradska tvr ava i Kalemegdan, Knez Mihailova ulica i Trg Republike, Skadarlija i u{}e Save u Dunav; dok su za turiste iz Srbije to Beogradska tvr ava, Narodno pozori{te, muzeji i Knez Mihailova ulica s Trgom Republike. Turisti iz inostranstva su za prostorni identitet izabrali Beogradsku tvr avu, Skadarliju s kafanama i muzeje, dok su za predstavnike Beograda najzna~ajniji prostorni identiteti Beogradska tvr ava, Kosan~i}ev venac i muzeji Beograda. U svrhu lak{eg ~itanja rezultata, odgovori su podeljeni u nekoliko glavnih kategorija u zavisnosti od grupe ispitanika: a. Stanovnici Beograda 1. Ambijent Beograda Beogradska tvr ava (19 %) i zoo-vrt (1.3 %), Knez Mihailova ulica i Trg Republike (8.2 %), crkva Svetog Save (6 %), zgrada Skup- {tine Srbije (1.1 %) 2. Prirodno okru`enje Beograda u{}e Save u Dunav (6.4 %), Avala (3.7 %), Ada (4.9 %), Ko{utnjak (3 %), Top~ider (1.7 %), Ta{majdan (0.8 %) 3. Zabava Beograda Skadarlija (7.4 %), splavovi (1.7 %), kafane (1.3 %) 4. Delovi Beograda van centra grada kula Gardo{ (3.5 %) i zemunski kej (3.1 %), Novi Beograd Arena, PC U{}e, razvoj Novog Beograda (2.2 %) 5. Kultura muzeji (4.2 %), pozori{ta (3.2 %) 6. Ostalo (17.3 %) b. Turisti Srbija 1. Ambijent Beograda Beogradska tvr ava (20.3 %) i zoo-vrt (2.5 %), Knez Mihailova ulica i Trg Re- 281
BOJANA BURSA] publike (4.4 %), crkva Svetog Save (3.8 %), Ta{majdan s crkvom Svetog Marka (3.1 %), Terazije (1.9 %) 2. Prirodno okru`enje Beograda Ada (3.8 %), Avala (1.9 %) 3. Zabava Beograda Skadarlija s kafanama (2.5 %) 4. Zgrade koje obele`avaju grad Narodno pozori{te (10.8 %), Beogradski sajam (1.9 %), stadion fudbalskog tima Crvena zvezda Marakana (1.9 %) 5. Kultura muzeji (14.6 %), galerije (2.5 %), Jugoslovensko dramsko pozori{te (1.9 %), ostala pozori{ta (1.9 %) 6. Ostalo (20.3 %) c. Turisti inostranstvo 1. Ambijent Beograda Beogradska tvr ava (24.5 %) 2. Zabava Beograda Skadarlija s kafanama (18.4 %) 3. Kutura muzeji (14.3 %), Muzej savremene umetnosti (10.2 %), Beograd i inostrani kulturni centri (6.1 %) 4. Zgrade koje obele`avaju grad Ku}a cve}a (10.2 %) 5. Delovi Beograda van centra grada Zemun s Dunavom (8.1 %) 6. Posebnosti Beograda zgrade uni{tene tokom bombardovanja 1999. godine (6.1 %) 7. Prirodno okru`enje Beograda Ada (4.1 %) 8. Ostalo (8.2 %). d. Predstavnici Beograda u domenu umetnosti, kulture, obrazovanja, medija i marketinga 1. Ambijent Beograda Beogradska tvr ava (17.3 %), Kosan~i}ev venac (9.6 %), Knez Mihailova ulica i Trg Republike (5.4 %), Konak kneza Milo{a, crkva Svetih apostola Petra i Pavla i park u Top~ideru (3.6 %), crkva Svetog Save (2.9 %), pijace Beograda (1.2 %) 2. Prirodno okru`enje Beograda u{}e Save u Dunav (3.6 %), Avala (2.4 %), Ada (2.4 %) 3. Zabava Beograda Skadarlija s kafanama (2.4 %) 282
BOJANA BURSA] 4. Delovi Beograda van centra grada kula Gardo{ u Zemunu (1.8 %), Novi Beograd (1.8 %), Centar Sava (1.2 %) 5. Zgrade koje obele`avaju grad zgrada Skup{tine Srbije (3.6 %), vile na Dedinju (2.4 %), Ku}a cve}a (1.8 %), Stari i Novi dvor (1.8 %) 6. Kultura Narodni muzej (6.6 %), Muzej savremene umetnosti (4.8 %), Jugoslovensko dramsko pozori{te (2.4 %), Narodno pozori{te (1.8 %), Kinoteka (1.2 %), ostala pozori{ta (1.8 %) 7. Ostalo (16.2 %) Odgovori ~etvrte grupe pitanja donose, pored saznanja o najreprezentativnijim manifestacijama grada, i informacije o li~nom odnosu prema gradu, kroz opise najva`nijih karakteristika grada, kao i viziju izgleda grada za deset godina. Kulturne, umetni~ke, sportske i sli~ne manifestacije/doga aji Beograda deo su zajedni~ke kolektivne pro{losti grada i prostornog identiteta grada. Mnogi festivali odigrali su va`nu ulogu i usmerili pa`nju na puno zaboravljenih, nekada zna~ajnih mesta grada. Sve grupe ispitanika u zna~ajne manifestacije Beograda ubrajaju: FEST (stanovnici, 20.4 %; turisti iz Srbije, 27.5 %; turisti iz inostranstva, 21.4 %; predstavnici Beograda, 17.5 %), BITEF (stanovnici, 15.6 %; turisti iz Srbije, 15.6 %; turisti iz inostranstva, 28.6 %; predstavnici Beograda, 24.7 %), BELEF (stanovnici, 5.2 %; turisti iz Srbije, 12 %; turisti iz inostranstva 14.3 %; predstavnici Beograda, 7.2 %) i sportske manifestacije (stanovnici, 10.2 %; turisti iz Srbije, 12.8 %; turisti iz inostranstva, 14.3 %; predstavnici Beograda, 5.1 %). Ostale manifestacije koje se pominju su: BEMUS, Oktobarski salon, Sajam knjiga, koncerti, Beer fest i Radost Evrope. Na pitanje o prvoj asocijaciji vezanoj za Beograd, stanovnici Beograda su odgovorili na slede}i na~in: 1. Odnos prema nekom apstraktnom pojmu (atmosfera, osvajanje, beo grad, prljav{tina, d`ungla) 28.9 % 2. Odnos prema delu grada (Beogradske tvr ava, Knez Mihailova ulica, Dunav, Sava) 7.7 % 3. Li~ni odnos prema Beogradu (moj grad, moja ku- }a, moja porodica, moji prijatelji) 23.7 % 283
BOJANA BURSA] 4. Glavni grad (Balkana, jugoisto~ne Evrope, Srbije) 9.3 % 5. Grad zabave (kafei, no}ni `ivot, splavovi) 7.5 % 6. Bez odgovora 2.9 % Za turiste iz Srbije, prva asocijacija u vezi s Beogradom je: 1. Odnos prema nekom delu grada (reke, Beogradska tvr ava, u{}e Save u Dunav, Zemun, Ada) 28.8 % 2. Glavni grad (Balkana, jugoisto~ne Evrope, Srbije) 25.4 % 3. Problemi sa saobra}ajem 20.3 % 4. No}ni `ivot 11.9 % 5. Ostalo 13.6 % Prva asocijacija u vezi s Beogradom za turiste iz inostranstva je: 1. Grad zabave i u`ivanja (uklju~uju}i i u`ivanje u hrani) 33.3 % 2. Bombardovanje Beograda 1999. godine 22.2 % 3. Biv{a Jugoslavija 22.2 % 4. U{}e Save u Dunav 22.2 % 5. Ostalo 0.1 % Brojnost odgovora na postavljena pitanja mo`e da uka`e na raznovrsnost tema na kojima identitet mo`e da bude baziran. Sli~ne odgovore dali su i predstavnici Beograda iz domena umetnosti, kulture, obrazovanja, medija i marketinga: 1. Odnos prema nekom delu grada (reke, Beogradska tvr ava, pogled na Beograd s Brankovog mosta) 63.9 % 2. Li~ni odnos prema Beogradu (centar moje kulture, moj grad, ku}a, prijatelji) 19.7 % 3. Odnos prema apstraktnom pojmu (prljav{tina, haos, smog, tu`na istorija) 9.8 % 4. Atmosfera grada (ljudi, jesen u Beogradu, kafane) 4.9 % 5. Manifestacije Beograda 1.7 % Kada se govori o karakteristikama Beograda, stanovnici izdvajaju: ljubaznost gra ana (15.5 %), no}ni `i- 284
BOJANA BURSA] vot i provod (14.6 %) i kulturno nasle e i manifestacije (7.6 %); 23.8 % turista iz Srbije i 20.6 % turista iz inostranstva smatra da je Beograd najpoznatiji po no}nom provodu i kafanama; 17.7 % turista iz inostranstva izdvaja Slobodana Milo{evi}a (tabela 4). Beograd je najpoznatiji po: Stanovnici Beograda (%) ljubaznosti svojih gra ana 15.5 no}nom `ivotu i kafanama 14.6 kulturnom nasle u i manifestacijama 7.6 u{}u Save u Dunav 5.8 Beogradskoj tvr avi 5.8 atmosferi grada 5.3 istoriji grada 4.4 lepim `enama 4.1 Slobodanu Milo{evi}u 3.5 poziciji grada 2.9 ukusnoj hrani 2.6 bombardovanju Beograda 1999. godine 2 glavnom gradu dr`ave 2 centru Balkana 2 demonstracijama devedesetih godina 20. veka 2 prljavom gradu 2 sportskim doga ajima 2 ostalom 15.9 Beograd je najpoznatiji po: Turisti Srbija (%) no}nom `ivotu i kafanama 23.8 tome {to je metropola 14.3 nasle u, umetnosti i kulturi 12.7 u{}u Save u Dunav 9.5 Beogradskoj tvr avi 8 atmosferi grada 6.3 ljubaznosti njegovih gra ana 6.3 ostalim mestima (Avala, Ada) 4.8 ostalom 14.3 285
BOJANA BURSA] Beograd je najpoznatiji po: Turisti inostranstvo (%) no}nom `ivotu i kafanama 20.6 Dunavu 7.7 Slobodanu Milo{evi}u i ratovima 7.7 Josipu Brozu Titu 14.7 Beogra anima, Beogra ankama 11.7 Beogradskoj tvr avi 8.8 bez odgovora 8.8 Tabela 4. Najzna~ajnije karakteristike Beograda (%) Iz odgovora na pitanje o projekciji izgleda Beograda za deset godina, proiza{le su ~etiri razli~ite vizije razvoja grada. Vizija budu}nosti Beograda njegovih stanovnika predstavlja Beograd kao poslovni i kulturni centar jugoisto~ne Evrope, deo Evropske unije, urbanizovan, moderan, ~ist grad s novoizgra enom operom, koncertnom halom, tornjem na Avali, metroom, novim mostovima, ve}om povezano{}u grada s rekama, `i~arom, renoviranim Starim sajmi{tem, Beogradskom tvr avom i gra evinama uru{enim tokom bombardovanja 1999. godine. Ljudi koji `ive u Beogradu su vedrog duha, tolerantni i kulturni. Mnogobrojni turisti pose}uju grad koji je renoviranih fasada i parkova, i o~uvanog starog duha u kafanama. Vizija grada koju imaju turisti koji dolaze u Beograd iz Srbije odnosi se na multikulturan, moderan, ~ist grad s renoviranim fasadama i novosagra enim mostovima, modernom `elezni~kom stanicom i metroom, ponovno podignutim Avalskim tornjem, s gostovanjima svetski poznatih izlo`bi, s mnogobrojnim turistima iz inostranstva koji dolaze u grad i sre}nim ljudima koji u gradu `ive. Turisti koji u Beograd dolaze iz inostranstva `eleli bi da za deset godina vide Beograd kao moderan grad s renoviranim zgradama i jasno ozna~enim mestima zna~ajnim za kolektivno se}anje grada, s izgra enim metroom, imenima ulica napisanim i }irilicom i latinicom, s dru{tvenim `ivotom i u centru i na periferiji, s otvorenim Narodnim muzejem i brojnim novim umetni~kim scenama. Predstavnici Beograda `eleli bi da Beograd za deset godina bude moderan, urban, ~ist grad, regionalni 286
BOJANA BURSA] centar usko povezan s rekama i s bar dva razvijena centra grada (u Starom i Novom Beogradu), s brojnim novoizgra enim kapitalnim zgradama i za{ti}enim kafanama. To bi bio grad koji ima metro, nekoliko novih mostova, novu `elezni~ku stanicu; grad u kome `ive sre}ni ljudi iz razli~itih zemalja; grad koji je re{io problem nehigijenskog naselja Roma; grad sa za{ti}enim i kori{}enim nasle em (kompleks Starog sajmi{ta, Beogradska tvr ava, Kosan~i}ev venac, Dor- }olska marina), kao i Ratnim ostrvom, i dalje ekolo{ki za{ti}enim delom grada; grad s {irokom kulturnom ponudom (gradski muzej, muzeji na otvorenom, akvarijumi, brojni parkovi, uli~ne predstave, brojne male pozori{ne trupe), restauriranim muralima, renoviranim fasadama, kvalitetnom kulturnom industrijom i osvetljenim zgradama. Peti deo upitnika odnosi se na potencijalne simbole grada, kao i na mi{ljenje o dosada{njoj promociji i marketing instrumentima koji su u toku promocije kori{}eni. Pitanje koji je to simbol koji najvi{e odgovara Beogradu i ~ije bi pominjanje dalo pozitivnu informaciju o gradu, rezultiralo je uglavnom koherentnim odgovorima (tabela 5). Simbol Beograda Spomenik Pobednika na Beogradskoj tvr avi Stanovnici Beograda (%) 24.9 Crkva Svetog Save 13.2 Beogradska tvr ava 11.3 Sru{en toranj na Avali 9.7 Spomenik knezu Mihailu na Trgu Republike 7.1 U{}e Save u Dunav 6.1 Zgrada Beogra anke 4.2 Vrabac, maskota grada 3.5 Ostalo 20 Simbol Beograda Spomenik Pobednika na Beogradskoj tvr avi Turisti Srbija (%) 27.1 Beogradska tvr ava 14.1 287
BOJANA BURSA] Crkva Svetog Save 8.2 Sru{en toranj na Avali 5.9 Zgrada Beogra anke 5.9 Spomenik neznanom junaku na Avali 4.7 Spomenik knezu Mihailu na Trgu Republike 4.7 Narodno pozori{te 3.5 Ostalo 25.9 Simbol Beograda Turisti inostranstvo (%) Beogradska tvr ava 27.4 Skadarlija i kafane 13.6 Crkva Svetog Save 13.6 Spomenik knezu Mihailu na Trgu Republike 13.6 ]irilica 9.1 Uni{tene zgrade 9.1 Bez odgovora 13.6 Simbol Beograda Predstavnici Beograda u domenu umetnosti, kulture, obrazovanja, medija i marketinga (%) Beogradska tvr ava 22.2 Spomenik Pobednika na Beogradskoj tvr avi 20.6 U{}e Save u Dunav 13.1 Panorama Beograda 5.9 Grb Beograda 4.8 Spomenik neznanom junaku na Avali 3.6 Sru{en toranj na Avali 3.6 Spomenik knezu Mihailu na Trgu Republike 2.4 Crkva Svetog Save 2.4 Ostalo 21.4 Tabela 5. Simbol Beograda (%) 288
BOJANA BURSA] Iako intenzivno kori{}en tokom 20. veka, stanovnici Beograda i turisti predlo`ili su statuu Pobednika Ivana Me{trovi}a kao simbol koji bi najbolje predstavljao Beograd. Me u predlo`enim simbolima nalaze se i: hram Svetog Save na Vra~aru, kapije Beogradske tvr- ave, toranj na Avali, sru{en tokom NATO bombardovanja 1999. godine; predstavnici Beograda naveli su: Beogradsku tvr avu, u{}e Save u Dunav i spomenik Pobednika; 5.9 % predstavnika navelo je panoramu Beograda vi enu s Novog Beograda za potencijalni simbol (tabela 5). O postoje}em promotivnom materijalu Beograda, sli- ~na mi{ljenja izneli su turisti iz Srbije i inostranstva i predstavnici Beograda, dok se mi{ljenje stanovnika Beograda razlikuje. Naime, 50.6 % stanovnika smatra da postoje}i promotivni materijal reprezentativno predstavlja Beograd, dok 32.1 % navodi da postoje}i promotivni materijal nije reprezentativan i ne predstavlja dobro Beograd; 17.3 % ispitanika je bez odgovora. Komentari ispitanika vezani su za sadr`aj, dizajn i distribuciju. Komentari vezani za sadr`aj su: neophodnost promene maskote vrabac je previ{e skromna `ivotinja koja ne mo`e da odslikava istoriju Beograda stvaranje savremenog vodi~a grada, uvo- enje vi{e etno motiva u suvenire grada, stvaranje reprezentativnog promotivnog materijala za turiste iz inostranstva i pove}anje raznovrsnosti ponude. Modernizacija postoje}ih instrumenata i uklju~ivanje boja predstavljaju sugestije u vezi s dizajnom, dok su: ve}i broj informativnih punktova u gradu i prodavnica modernih suvenira, uklju~ivanje bilborda i medija u promociju, kao i projekcija holograma sa simbolom grada na svim manifestacijama, komentari vezani za distribuciju promotivnog materijala. Kada govorimo o turistima iz Srbije, 19 % smatra da postoje}i promotivni materijal reprezentativno predstavlja Beograd, 63 % da postoje}i promotivni materijal nije dobro koncipiran i da lo{e predstavlja Beograd. Oni su izjavili da se veoma te{ko pronalaze suveniri grada i da su razglednice veoma staromodne; 18 % ispitanika je bez odgovora. Dalje, 77.5 % turista iz inostranstva izjavilo je da postoje}i promotivni materijal nije odgovaraju}e ura en, a 22.5 % je bez odgovora. Turisti smatraju da bi promocija grada morala da bude kvalitetnija i da sada{nja promocija podse}a na promocije komunisti~kog perioda ( raz- 289
BOJANA BURSA] glednice izgledaju kao da su iz 50-ih ), odnosno na ono {to ispitanici smatraju za promociju tog vremena. Mi{ljenje turista o Beogradu, u periodu od kada u njemu borave, razlikuje se od onog {to su zami{ljali pre posete gradu. Pre nego {to su do{li u Beograd, turisti su ga zami{ljali kao tipi~an postkomunisti~ki grad, inferioran u pore enju s drugim gradovima Balkana, zaostao u razvoju, nesiguran i s veoma vidljivom tradicijom (pod kojom su podrazumevali tradiciju Roma i folklor). Ono {to su zatekli jeste grad koji je, iako se na njemu vidi da je bio mnogo puta ru{en, veoma siguran i kulturno napredniji od onog {to su o~ekivali. [to se ti~e predstavnika Beograda, 27.6 % smatra da postoje}i promotivni materijal reprezentativno predstavlja grad i da je promotivni materijal Beograda mnogo bolji nego {to je situacija u stvarnosti, a 65.5 % da je postoje}i promotivni materijal lo{e ura en, da je predstavljanje staromodno, haoti~no i da doprinosi stvaranju konfuzne slike i me u stanovnicima i me u turistima; 6.9 % ispitanika je bez odgovora. Tako e, ispitanici navode da grb grada dobro predstavlja Beograd. Komentari ove grupe ispitanika mogu da se podele na komentare vezane za sadr`aj i raznovrsnost, dizajn i distribuciju promotivnog materijala. Komentari vezani za sadr`aj ponude su: komponovanje himne grada, stvaranje slogana i zastave, izbor novih simbola koji bi oslikali vizuelni identitet grada, kvalitetna internet prezentacija, raznovrsni suveniri i primena jednog simbola u svim promotivnim proizvodima; kako bi unapredili raznovrsnost, predlo`ili su imenovanje zvani~ne poslasti~arnice s tortom grada, konkurs za najboljeg stanovnika Beograda, izgradnju nove zgrade koja }e postati simbol grada, osmi{ljavanje kratkih pri~a i bajki vezanih za simbole Beograda, {tampanje grba grada na mnogim proizvodima. Tako e, navode da je neophodan novi dizajn razglednica, uvo enje vi{e boja, posebno bele boje, konsultovanje vode}ih dizajnera u osmi{ljavanju novih promotivnih proizvoda, promena maskote ( trenutna maskota, vrabac, odaje utisak siroma{tva ), osnivanje institucije koja bi se bavila prou~avanjem i unapre- enjem identiteta grada i otvaranje brojnih novih distributivnih mesta za promotivni materijal grada. Da li neko mo`e da odlu~uje o identitetu jednog grada? Ako je odgovor da, po Va{em mi{ljenju, ko 290
BOJANA BURSA] odlu~uje u slu~aju Beograda?, bilo je pitanje na koje su odgovarali predstavnici institucija i organizacija. Na ovo pitanje pozitivno je odgovorilo 95.9 % ispitanika, a negativno 4.1 %. Prema rezultatima, ispitanici nisu zadovoljni s grupama koje su do sada odlu~ivale o identitetu grada. Izdvojili su pet nose}ih grupa koje bi trebalo da budu uklju~ene u otkrivanje i formiranje identiteta Beograda u budu}nosti: 1. predstavnici gradske vlasti (34.7 %); 2. stanovnici Beograda (24.5 %); 3. umetnici, radnici u kulturi, urbani planeri, arhitekte (18.4 %); 4. Turisti~ka organizacija Beograda (8.2 %); 5. istorija Beograda (6.1 %); 6. ostali (8.1 %). Tako e, ispitanici su izneli mi{ljenje da postoje}e strukture koje grade identitet Beograda nisu dovoljno razvijene i da je neophodno da se osnuju kompetentni timovi eksperata koji }e se baviti identitetom (u i van gradske uprave), uz aktivno u~e{}e organizacija gra ana. Prikazani rezultati istra`ivanja ukazuju na to da Beograd ima veliki broj raznovrsnih karakteristika koje bi mogle da u~estvuju u gra enju identiteta Beograda. Do sada je, prema rezultatima, Beograd bio povr{no predstavljan, a slike o gradu nisu bile dovoljno razvijene, posebno me u turistima koji su u Beograd do{li iz inostranstva i koji su grad, pre svega, shvatali kao grad provoda. To ukazuje na hitnu potrebu da se identitet Beograda redefini{e i da se identiteti grada prepoznaju i predstave svima koji u njemu `ive ili su potencijalni posetioci grada. Kao grad vi{ehiljadugodi{nje pro{losti, Beograd nudi niz mogu}nosti za izgradnju specifi~nih identiteta. Upravo }e rezultati istra`ivanja u izvesnoj meri uticati na formiranje identiteta grada koji }e biti predstavljeni kroz dvo/trocentri~nost grada, duh Beograda, mir kao potencijalni identitet grada, Beograd kao multikulturni grad i Beograd kao dematerijalizovani grad. 6 6 Predlo`eni identiteti Beograda detaljno su obra eni u tekstu Prikaz teorijskih modela u definisanju identiteta grada. Studija slu~aja grada Beograda. 291
TANJA MANOJLOVI] UDK 711.558(497.11) projekat studenata Fakulteta primenjenih umetnosti U okviru prate}eg programa 31. Salona arhitekture, prikazan je projekat Bu enje, studenata Fakulteta primenjenih umetnosti, vezan za prostor pla`e Lido na Velikom ratnom ostrvu. Na radionicama Novi koncept ure enja pla`e Lido i Apartmani sojenice u~estvovali su studenti zavr{nih godina Odseka unutra{nje arhitekture, dok su na tre}oj, Fotografije Lida zapisi sa terena, u~estvovali studenti ateljea Fotografija. Projekat je ra en u saradnji s Udru- `enjem gra ana Urbana ekologija, a uz pomo} Zavoda za za{titu prirode Srbije. Postavljanju projektnog zadatka prethodilo je istra`ivanje koje je i{lo u dva pravca: kori{}enja obnovljivih izvora energije i za{tite prirodnog dobra Veliko ratno ostrvo. Primena obnovljivih izvora energije bio je jedan od zahteva ekologa. Pored sopstvenog istra`ivanja, studenti su prisustvovali i predavanju, koje je organizovala Agencija za energetsku efikasnost Srbije i Energetsko efikasni ekolo{ko obrazovni centar Lagumica na kome su govorili v. d. direktora Agencije. mr Bojan Kova~i}, i ekspert Evropske unije za obnovljive izvore energije, dr Aleksandar Ivan~i}. Posetili su Sajam energetike, na kojem su dobili zna~ajne informacije, posebno o kori{}enju energije vetra i sunca, kao i firmu REHAU koja se bavi primenom ovih vrsta energije u arhitekturi. Konkretni razgovori sa stru~njacima iz ove oblasti bili su jako dragoceni za usmeravanje studentskih ideja ka realnim i prihvatljivim okvirima. Kroz saradnju sa Zavodom za za{titu prirode, studenti su se upoznali sa specifi~nim pejza`nim i ambi- 295
TANJA MANOJLOVI] jentalnim vrednostima Velikog ratnog ostrva. Istra`ivanje je obuhvatalo i upoznavanje sa svim prirodnim i stvorenim osobenostima, uklju~uju}i i geolo{ke karakteristike, klimatske uslove, postoje}e biotope itd. Izuzetno bogatstvo flore i faune bilo je posebno inspirativno za studente i usmerilo ih je u daljem radu. JKP Zelenilo Beograd omogu}ilo je odlaske na Veliko ratno ostrvo i pru`ilo je informacije koje oni imaju kao staraoci ovog prirodnog dobra. Veliko ratno ostrvo prostire se na povr{ini od gotovo sto sedamdeset hektara. Na njemu su ustanovljene tri zone razli~ite namene i razli~itih re`ima za{tite: zona za{tite prirode (re`im za{tite prvog stepena; po povr{ini najve}a zona, koja obuhvata i kanale Veliki i Mali Galija{), zona rekreacije (drugi stepen za{tite; obuhvata severni deo ostrva i uzani prostor s obradivim povr{inama na zapadnoj strani) i pla`a Lido, zona turizma, s povr- {inom od 4,13 hektara (re`im za{tite tre}eg stepena). Povr{ina koja je tretirana u projektu obuhvata Lido i delimi~no zonu rekreacije. Novi koncept oblikovanja prostora morao je da bude ne samo u skladu sa zahtevima ekologa ve} i s merama za{tite Velikog ratnog ostrva Zavoda za za{titu prirode. Bu enje svesti o neophodnosti kori{}enja obnovljivih izvora energije i za{titi ovog prirodnog dobra, postavljeno je kao crvena nit na nivou celog projekta. U okviru radionice Novi koncept ure enja pla`e Lido, studenti su pojedina~no obra ivali konkretne sadr`aje, ali u skladu sa zajedni~kom urbanisti~kom postavkom i uz me usobna usagla{avanja arhitekton- Miroslava \or evi}, Sojenica 296
TANJA MANOJLOVI] skih i likovnih formi. Na ovoj radionici postavljeni su idejni projekti razli~itih sadr`aja, odnosno namene: pontonski most, mala marina, informaciono edukacioni centar, centralni objekat s restoranom i punktom za policiju i lekare, igrali{te za decu, sportski tereni, teren za ekstremne sportove, bar na pla`i, niz splavova pontona, kao sastavni deo kupali{ta, manji spa centar, konju{nica, razni pomo}ni sadr`aji i elementi (sanitarni ~vorovi, tu{evi, le`aljke...). Tako e, na poseban na~in obra eni su i elementi urbanog dizajna: svetiljke, klupe, staze, korpe za otpatke, oglasne table... Jedini stalni objekti su: edukaciono informativni centar u obliku gnezda, centralni objekat i spa centar, koji su projektovani tako da budu uzdignuti od tla, u vidu sojenica, zbog velikog plavljenja terena. Ostali objekti su lako monta`ni, uklju~uju}i i urbani mobilijar, i mogu se sklanjati van sezone. Osnovna ideja edukacije stanovni{tva o zna~aju Velikog ratnog ostrva posebno je obra ena u okviru ove radionice. Kroz dizajn svih arhitektonsko-urbanisti~kih formi provla~i se misao o prirodi i za{ti}enim vrstama s ostrva, bilo da je u pitanju vizuelna asocijacija, prostorni do`ivljaj, primena odre enih materijala ili likovno-grafi~ki akcenat. Sopstveni senzibilitet i umetni~ko vi enje oblikovanja formi, studenti su primenili u svakom segmentu projekta. Tako pontonski most asocira svojom lako}om na vilinog konjica, a spiralna konstrukcija pokrivenog dela, uvijena u pau~inastu mre`u, uvodi posetioce u magi~ni svet prirode ostrva. Jedan od prvih objekata na koji se nailazi je informaciono edukacioni centar koji predstavlja gnezdo u koje mora da se u e da bi se o ovom ostrvu ptica saznalo ne{to vi{e. Motiv koji se provla~i kroz sve sadr`aje je i znak Lida, list u obliku ostrva, kao i maskota vodomar, jedna od za{ti}enih vrsta ptica s Velikog ratnog ostrva. Na drugoj radionici projektovani su apartmani sojenice, predvi eni prvenstveno za mlade nau~nike, istra- `iva~e i ekologe koji prou~avaju Veliko ratno ostrvo, a koji su do sada uglavnom kampovali na ostrvu. Arhitektura objekata je ~istih, jednostavnih formi, lagane konstrukcije, od prirodnih materijala, sa staklenim povr{inama koje omogu}avaju direktan kontakt s okolinom. Dinami~ni sklopovi samostalnih jedinica apartmana, stvorili su prostore za zajedni~ki rad i odmor grupa istra`iva~a; on se odvija na prostranim terasama 297
TANJA MANOJLOVI] koje mogu u zimskom periodu da se zatvaraju, a da utisak o boravku na otvorenom ne bude naru{en. Enterijeri su pro~i{}eni, svedenih formi, ali prozra~ni i topli u obradama, s puno slobodnog prostora. U svim apartmanima sojenicama koristi se solarna energija, kao i u pojedinim objektima na samom Lidu koji su druga~ije namene (npr: splavovi, sportski tereni itd.). Energija vetra koristi se uz pomo} vetrogeneratora koji su postavljeni na pontonskom mostu, u potpunom skladu s dinami~nom, laganom konstrukcijom vilinog konjica. Spa centar, objekat pokriven zemljom i travom, sasvim primereno koristi geotermalnu energiju. Svi stalni i privremeni objekti napravljeni su od prirodnih, ekolo{kih materijala; projektovani su uz primenu standardnih elemenata, uklju~uju}i i pontone, splavove i sisteme za kori{}enje obnovljivih izvora energije. Poseban na~in oblikovanja svih prostornih struktura kori{}enih u ovom zadatku ~ini ideju o ure enju Lida vrlo prihvatljivom, ali primenljivom i na druge za{ti}ene predele. Ono {to su studenti uspeli da izgrade kod sebe rade}i ovaj projekat, poku{ali su da prenesu i drugima: bu enje svesti o prirodi i budu}nosti u zdravom okru`enju. Izlo`bu u Muzeju primenjene umetnosti pratila su dvodnevna predavanja. Predava~i su bili: Nada \uri} iz Udru`enja gra ana Urbana ekologija (Projekat Pla`a Lido, biser na Dunavu ), Tanja Manojlovi}, docent na Fakultetu primenjenih umetnosti (Projekat Bu enje ), Bojan Kova~i}, zamenik direktora Agencije za energetsku efikasnost Srbije ( Obnovljivi iz- Aleksandar Jovi~i}, Sojenica 298
TANJA MANOJLOVI] vori energije put ka odr`ivom razvoju ), Neboj{a Stani}, REHAU ( Primena obnovljivih izvora energije u arhitekturi ), Goran Sekuli}, Zavod za za{titu prirode Srbije ( Prirodne vrednosti Velikog ratnog ostrva ), Sne`ana Antonijevi}, JKP Zelenilo Beograd (JKP Zelenilo Beograd, kao staralac za{ti- }enog prirodnog dobra Veliko ratno ostrvo ; Predeo izuzetnih odlika ). Goste i u~esnike projekta pozdravili su direktor Zavoda za za{titu prirode, dr Nenad Stavretovi} i Goran Trivan, gradski sekretar za `ivotnu sredinu, koji je podr`ao studente u daljoj promociji projekta. O projektu su se pohvalno izrazili i dr Aleksandar Ivan~i} iz Barselone, stru~njak EU za obnovljive izvore energije i Boris Erg, v. d. direktora Regionalne kancelarije za jugoisto~nu Evropu Svetske unije za za{titu prirode. Izlo`ba je naro~ito izazvala pa`nju ekologa, koji su videli mogu}nost {irenja pozitivnih stavova o za{titi prirode preko sve`ih ideja u radovima studenata FPU. Projekat BU\ENJE, studenata Fakulteta primenjenih umetnosti Autor projekta koncept radionica i izlo`be: docent Tanja Manojlovi} Radionica 1: Novi koncept ure enja pla`e Lido na Velikom ratnom ostrvu Aleksandra @ivanovi}, Sojenica 299
TANJA MANOJLOVI] Mentor: docent mr Tanja Manojlovi}, dipl. arh. U~esnici studenti pete godine Odseka unutra{nje arhitekture: Jovana Bogdanovi}, Aleksandar Buri}, Aleksandra Vara anin, Zoran Grahovac, Vladimira Ili}, Ivona Kisi}, Nemanja Kiso, Darija Kova~evi}, Fedor Radula{ki, Sonja Stefanovi}, Ivana Stojkovi}, Ivana Cvjetinovi}, Tamara [trbac. Radionica 2: Apartmani sojenice Mentor: docent mr Tanja Manojlovi}, dipl. arh. U~esnici studenti ~etvrte godine i apsolventi Odseka unutra{nje arhitekture: Miroslava \or evi}, Aleksandra @ivanovi}, Aleksandar Jovi~i}, Branko Mi}i}, Jelena Radomirovi}. Radionica 3: Fotografije Lida, zapisi s terena Mentor: docent mr Vladimir Tatarevi} U~esnici studenti druge godine Odseka primenjene grafike ateljea Fotografija : Luka Klikovac, Ilija Lazarevi}, Du{an Pe{i}. Student saradnik na projektu: Nina Milenovi}, Odsek primenjene grafike ateljea Grafika i knjiga. 300
ZORAN JEVTOVI] UDK 339.138:069(497.11)(049.3) Vladimir Krivo{ejev: Muzeji, publika, marketing stalne muzejske postavke i Njegova Visost Posetilac (2009), Narodni muzej Valjevo, Valjevo Po~etak XXI veka, sa skoro istovremenim zapo~injanjem ili privo enjem kraju rekonstrukcija vi{e muzejskih objekata, ali i otvaranjem nekoliko stalnih postavki, kao da najavljuje novo doba u muzeolo{koj praksi Srbije. Me utim, uo~ene intervencije mogu da budu svedene samo na uzaludnu investiciju, ukoliko inovacije objekata i izlo`bi ne prate adekvatno i odnos prema posetiocima. Nagove{taji kreativnih promena upu}uju nas ka jo{ uvek retkim prevodima knjiga svetskih stru~njaka, ali temeljniji preobra`aji op- {tih odnosa koji vode napretku muzeja mogu da se o~ekuju tek s pojavom stru~ne literature. Jedno od takvih dugo o~ekivanih dela jeste i knjiga MUZEJI, PUBLIKA, MARKETING stalne muzejske postavke i Njegova Visost Posetilac koju je po~etkom ove godine objavio Narodni muzej Valjevo, a finansiralo Ministarstvo kulture Republike Srbije. Posle velikih dru{tvenih previranja u Evropi i svetu, koje simboli~ki predstavljaju i globalna de{avanja iz 1968. godine, kada se kao odraz kritike na op{te stanje dru{tva u Parizu ~uo i pokli~ Poru{imo muzeje!, do{lo je do kopernikanskog obrta vidljivog u otva- 303
ZORAN JEVTOVI] ranju velikog broja novih muzeja, ali i njihove zna- ~ajnije pose}enosti. Vetrovi promena stizali su u Srbiju sa znatnim ka{njenjem, problemi su se gomilali, a tradicionalno paternalisti~ki pristup dr`ave nad institucijama kulture usporavao je tokove modernizacije. Novi oblici kulturnog menad`menta sporo su stizali na ove prostore, a uspe{na medijacija kojom se doga aj iz lokalnog konteksta selio na nacionalni ili globalni prostor bila je vi{e usamljeni slu~aj nego osmi- {ljena strategija. Povezivanje muzejske delatnosti s marketingom predstavljalo je novu praksu, u okviru koje muzeji mogu da uzvrate udarac samo sistematskom primenom marketin{kih metoda. Ve} u uvodnom segmentu knjige Muzeji, publika, marketing, naslovljenom Za po~etak, Vladimir Krivo{ejev prezentovao je studiju slu~aja u kojoj je jedan zanimljiv, nehoti~an doga aj iz rada jednog na{eg tipi~nog muzeja doveo do kratkoro~nog pove}anja posete, i time ~itaoce uputio ka daljoj razradi bogate tematike sme- {tene izme u 258 stranica. U prvom delu (Muzej i stalne muzejske postavke) obrazlo`en je teoretski pristup istorijatu muzeja, muzeologiji kao nauci i muzeografiji kao praksi. Dat je uvid u stru~ne zadatke muzeja, kao javnih slu`bi namenjenih svim gra anima, i njihovu ulogu u dru{tvu koja je najdirektnije iskazana kroz teoriju i praksu muzejskih komunikacija, s posebnim osvrtom na stalne postavke. Naredno poglavlje (Marketing i delatnost muzejskih institucija) predstavlja svojevrsnu paralelu, jer razvijaju}i osnove teorije marketinga, s neprofitnim sektorom kao jednim od aspekata i te`i{tem na marketingu muzeja, autor koncizno defini{e proizvode muzeja i ciljeve muzejskog marketinga. Stav Krivo{ejeva je da osnovni proizvod muzeja, iskazan kroz izlo`be, ne mo`e da bude pojedina~ni muzejski predmet, niti izlo`ba u celini, ali ni su{ta informacija, ve} ukupan do`ivljaj koji posetilac/korisnik sti~e u muzeju. Posle prva dva dela u kojima su postavljene tematske osnove, u slede}em (Stalne muzejske postavke u Srbiji) je dat op{ti pregled stalnih muzejskih postavki na na- {em prostoru, od njihove starosti do pose}enosti, kako prema vrstama postavki (tematske, kompleksne ili postavke na otvorenom prostoru), tako i po razli~itim kategorijama publike (pojedinci i grupe, deca i odrasli, publika iz okru`enja i sa strane). U okviru ovog poglavlja prezentirana je i detaljna studija slu~aja ko- 304
ZORAN JEVTOVI] ja se odnosi na pose}enost istorijskog spomen-kompleksa u Brankovini i stalne tematske izlo`be u Muselimovom konaku u Valjevu u periodu 2003 2008, kao i na posetu nove centralne postavke Narodnog muzeja Valjevo (2007. i 2008. godine). U okvirima ovog potpoglavlja opisane su prakti~ne marketin{ke metode, inkorporirane u stru~ne aktivnosti, koje su dovele do toga da se za pet godina broj posetilaca u Muselimovom konaku pove}a skoro pet puta (s 4.000 na skoro 20.000). Ve} ova analiza ukazuje na to da Krivo{ejev na marketing ne gleda kroz kolokvijalno uobi~ajene vizure koje marketing poistove}uju s propagandom, ve} kao na celovit sklop koji ujedinjuje istra`ivanje, planiranje proizvoda, njegovu distribuciju i, na kraju, {irok spektar aktivnosti promocije. U tom pravcu usmerena je i tematika poslednjeg dela knjige Marketing stalne muzejske postavke. U ~etvrtom, na izvestan na~in i nose}em delu knjige, uo~ava se nastojanje da se spektar marketin{kih poslova uklopi u dnevnik stru~nih aktivnosti, polaze}i kako od glavnih funkcija marketinga, tako i od osnovnog marketing miksa (proizvod, distribucija, cena, promocija i ljudi). Teoretski prilaz ovim pitanjima autor je obogatio brojnim studijama slu~aja, razradama ideja, kao i prakti~nim uputstvima zasnovanim na primerima, i to na praksama primenjenim u Srbiji, {to je posebno zna~ajno jer ukazuje na to da novi pristupi mogu da budu uspe{no implementirani i u na{im uslovima. Otvaraju}i pitanja vezana za stalne muzejske postavke, autor nas vodi kroz kompleksan proces difuzije muzeolo{ke i marketin{ke teorije i prakse. Na po- ~etku nalazimo istra`ivanje navika, `elja i o~ekivanja posetilaca i, na osnovu njih, planiranje proizvoda kao svojevrsne atrakcije koja publici mora da pru`i i do`ivljaj. U slede}em koraku, na osnovu prethodnih marketin{kih saznanja, Krivo{ejev ~itaoce upu}uje u sfere muzeografije, kroz procese ali i probleme, nude}i mogu}a re{enja na putu planiranja i realizacije muzejske izlo`be. U njenom stvaranju u~estvuje splet razli~itih ~inilaca, od muzejskog predmeta i informacija o njemu, preko na~ina na koji je predmet izlo`en a informacija prezentirana, kao i putem prate}ih sadr`aja koji ~ine jedinstvenu komunikaciju, do uslu- `nih, pomo}nih sadr`aja, sve prisutnijih u savremenim muzejima. 305
ZORAN JEVTOVI] Po{to su predstavljeni poslovi koji vode ka zavr{noj realizaciji postavke, te`i{te je ponovo na marketingu. Slede}a tema se odnosi na promociju, odnosno {irok spektar raznovrsnih aktivnosti koje imaju za cilj da postavka dobije poseban identitet, da se pozicionira, postane brend i kao takva privu~e {to vi{e posetilaca. Zagovaraju}i ofanzivni marketin{ki pristup muzejskim poslovima, Krivo{ejev nije zanemario ni pitanje cena ulaznica i drugih muzejskih usluga, ali i konvencije radnog vremena muzeja koje je, s aspekta dostupnosti, bitno za elemente marketin{ke distribucije proizvoda. Pored toga, svestan zna~aja ljudskog faktora, koji uobi~ajeni 4R pristup marketing miksu pro{iruje na 5R, autor je posebnu pa`nju posvetio i odnosu usmene interpretacije, odnosno vo enju kroz postavku, kao i predupre ivanju standardnog `ivotnog ciklusa koji, ako se pravilno ne organizuje, mo`e da dovede do pada pose}enosti posle po~etnih uspeha. Kao {to je na po~etku knjige prezentovana studija slu~aja s primerom nehoti~nog doga aja koji je uzrokovao privremeno pove}anje pose}enosti, na kraju nas autor vra}a na isto mesto, samo ~etvrt veka kasnije. Obrt je neo~ekivan, jer ovog puta predstavlja primere novog pove}anog interesovanja publike, ali sada zasnovanog na strate{ki osmi{ljenim i organizovanim programima. U ispunjavanju funkcije da se implementacijom marketin{kih metoda muzejima ulije dodatna energija koja }e ih pribli`iti novim slojevima publike, knjiga nudi i indirektan primer samom svojom opremom (autori specifi~nog vizuelnog identiteta su \or e Stanojevi} i Du{an Arseni}). Atraktivan dizajn tvrdih korica, s pastelnom vizijom muzeja uklopljenog u javni prostor, oboga}en kola`ima, kao i `ivopisnim karikaturama, ukazuje da muzeje ne treba do`ivljavati kao monotona skladi{ta starih stvari, ve} kao kulturolo{ke, kreativne i edukativne atrakcije, {to je i osnovna poruka knjige. Knjiga Muzeji, publika, marketing predstavlja svojevrstan priru~nik namenjen muzejskim poslenicima, dok promotere marketinga upoznaje s neprofitnom su{tinom muzejske delatnosti. Me utim, ona je korisno {tivo i za mnoge druge koji rade u ili promi{ljaju o kulturnoj delatnosti, budu}i da se konkretizovani primeri odnosa muzeologija marketing mogu preneti i na druge aktivne ~inioce iz sfere kulture. 306
ZORAN JEVTOVI] Autor knjige, Vladimir Krivo{ejev, je magistar i muzejski savetnik, direktor Narodnog muzeja Valjevo, vi{egodi{nji stru~njak s bogatim iskustvom u razli- ~itim sferama muzejske prakse (od obrade zbirki i rada s publikom, preko realizacije muzejskih postavki, primene inovacija savremene tehnologije, do muzejskog menad`menta). Krivo{ejev je i predsednik Izvr{nog odbora Muzejskog dru{tva Srbije, potpredsednik nacionalne kancelarije IKOM-a i doktorant na Fakultetu dramskih umetnosti. 307
DRAGAN ]ALOVI] UDK 316.77(049.3) 655.413:659.3/.4(049.3) Mediolo{ki zbornik Knjiga za medije mediji za knjigu (2008) Ve} nekoliko meseci veliku pa`nju stru~ne javnosti, ali i {ire publike, privla~i Knjiga za medije mediji za knjigu, koju je priredila prof. dr Divna Vuksanovi}. 1 Re~ je o zborniku autorizovanih izlaganja, predloga i konkretnih zaklju~aka s istoimenog skupa, odr`anog na Fakultetu politi~kih nauka u Beogradu septembra 2007. godine. Na ovom skupu, svoje stavove izlo`ili su eminentni doma}i teoreti~ari i prakti~ari u oblasti medija, me u kojima i Zoran Hamovi}, u ime izdava~ke ku}e Clio; Divna Vuksanovi}, Zoran Jevtovi}, Milena Dragi}evi}-[e{i}, Branimir Stojkovi}, Rade Veljanovski, Miodrag Mija Ili}, Jelena \or evi}, Dejana Prnjat i dr. Povedena rasprava odvijala se u tri sesije. Prva sesija bavila se problemskim pitanjima u vezi mogu}nosti razvoja ure iva~kog koncepta edicije Multimedia izdava~ke ku}e Clio, i to, pre svega, u kontekstu promi{ljanja odnosa doma}ih i stranih autora, zatim stvaranja bibliografske podr{ke razli~itim seminarima, kursevima i dr, te postavljanja jedne kompetentne izdava~ke platforme za edukaciju na nivou visoko{kolskog obrazovanja i stru~nog usavr{avanja kadrova za rad u oblasti medijskih zanimanja. Drugi segment ticao se definisanja uloge i potencijala edicije u realizaciji permanentnog medijskog obrazovanja, dok je tre}a sesija bila posve}ena animatorskom i emancipuju}em delovanju edicije Multimedia u prepoznavanju i formulisanju potrebe za uvo enjem razli~itih oblika medijske kulture i pismenosti u osnovnim i srednjim {kolama u Srbiji. 1 Vuksanovi}, D. (ur.) Knjiga za medije mediji za knjigu. Beograd: Clio, 2008, str. 247. 308
DRAGAN ]ALOVI] Povod povedene debate bilo je zajedni~ko nastojanje vode}ih doma}ih stru~njaka iz oblasti studija medija i izdava~ke ku}e Clio za usagla{avanjem pristupa i postavljanjem edukativnih standarda u oblasti medijskog obrazovanja. Zahtev za usvajanjem jednog savremenijeg koncepta obrazovanja, od posebnog je zna~aja za razvoj kadrova unutar medijskih zanimanja. Ubrzani razvoj elektronske tehnologije i uspostavljanje planetarne medijske mre`e name}e potrebu redefinisanja standarda i tradicionalno shva}enih pristupa u medijskim profesijama. 2 Visoko{kolske ustanove, kao i razli~iti alternativni edukativni centri, suo~avaju se s problemom pra}enja dinami~nog razvoja shvatanja u oblasti teorije medija, {to jo{ sna`nije name}e potrebu za uspostavljanjem dugoro~nog i kompleksnog edukativnog programa u ovoj oblasti. Ovde bi trebalo posebno ista}i zna~aj edukacije za uredni~ke pozicije, za pravno regulisanje prostora medijskog delovanja, za kriti~ko teorijsko sagledavanje i promi{ljanje medijskog prostora, planiranje i sprovo enje op{teg medijskog obrazovanja i obrazovanja putem medija, kao i zna~aj edukacije profesionalnih novinara, te {kolovanja za {iri spektar specijalizovanih producentsko-ekonomskih medijskih profesija. Zahtev za medijskim obrazovanjem mo`e da se sagleda postavljen na dva nivoa. Naime, on podrazumeva insistiranje na edukaciji u cilju razumevanja medijskih tekstova i samog prostora medijskog delovanja, dok istovremeno podrazumeva i zahtev za profesionalizacijom medijskih zanimanja. Uloga medija u savremenom dru{tvu, zna~aj informacija, snaga medijskog delovanja, potreba za preciznim pravno regulisanim odnosima u savremenom dru{tvu, samo su neke od temeljnih ta~aka kojima je zahtev za profesionalnim razvojem kadrova u oblasti medija podr`an. Na ovaj na~in, su`ava se prostor amaterizmu i nekriti~kom delovanju, ~ije posledice na razvoj jednog dru{tva mogu da budu dugoro~ne, a katkad i nenadoknadive. Pored toga, profesionalizacija podrazumeva i insistiranje na po{tovanju eti~kih kodeksa, ~ime se stvaraju uslovi da se jezik mr`nje i netolerancije, spektakularizacija nasilja, smrti, desktrukcije, te razni oblici 2 Jevtovi}, Z. Metamorfoza novinarstva, u: Divna Vuksanovi} (ur.), navedeno delo, str. 109 130. 309
DRAGAN ]ALOVI] senzacionalizma, vre anja gra anskog dostojanstva, ne isporu~uju u domove i javne prostore. 3 Medijsko obrazovanje, pre svega, podrazumeva sticanje medijske pismenosti, u smislu upoznavanja prirode savremenih medija, potom osposobljavanje za razumevanje i kriti~ko sagledavanje medijskih poruka, te razumevanje uloge medija u savremenom dru- {tvu. Sistematsko i profesionalno planirano medijsko opismenjavanje, danas se smatra jednim od nu`nih uslova za uspostavljanje i razvoj demokratskog dru- {tva. 4 No, bez obzira na saglasnost oko ove potrebe, ne postoji precizna saglasnost u na~inu realizacije medijskog obrazovanja. Prema mi{ljenju prof. dr Divne Vuksanovi}, medijsko obrazovanje trebalo bi da poslu`i kao temelj za saznavanje samog okvira stvarnosti, odnosno prakti~nog delovanja unutar matrica specifi~ne medijske paradigme. 5 To bi, dalje, zna- ~ilo da medijsko obrazovanje nije mogu}e ostvariti bez planski sprovedenog procesa edukacije kojim se insistira na u~vr{}ivanju demokratskih procesa i na razvoju gra anskog dru{tva. Medijsko obrazovanje potrebno je da bude kriti~ki utemeljeno, usmereno protiv usvajanja stereotipâ kojima je medijska industrija posebno privr`ena, te protiv svakog oblika konzumerizma kvaziinformativnih, kvaziedukativnih, kvaziumetni~kih i kvazikulturnih sadr`aja. Tokom diskusije ukazano je na poseban zna~aj edicije Multimedia u {irenju medijske svesti kod nas. Profesionalno odgovornim i stru~no vo enim izdava~kim radom, uredni{tvo izdava~ke ku}e Clio ve} punu deceniju nastoji da uka`e na neophodnost kontinuiranog kadrovskog razvoja i permanentne strukovne edukacije unutar korpusa medijskih zanimanja. Svojim izdanjima, ova izdava~ka ku}a obra}a se ne samo akademskoj javnosti ve} i svima onima koji savremenoj medijskoj praksi kriti~ki prilaze. U tom smislu, zna~aj edicije Multimedia jeste mnogostruk. [iroj publici, a posebno mladim istra`iva~ima i studentima dru{tvenih 3 Dragi}evi}-Šeši}, M. Pisati o medijima istra`ivati, analizirati i misliti, u: Divna Vuksanovi} (ur.), navedeno delo, str. 23 34. 4 Kora}, N. Medijska pismenost kao osnov obrazovanja za medije razvojno-psihološka perspektiva, u: Pedagogija: Forum pedagoga Srbije i Crne Gore. (Beograd), vol. 60, br. 4 (2005), str. 511. 5 Vuksanovi}, D. Medijsko obrazovanje: potreba i/ili nu`nost opstanka savremenog sveta kulture, u: Divna Vuksanovi} (ur.), navedeno delo, str. 35 41. 310
DRAGAN ]ALOVI] i humanisti~kih nauka, ovom edicijom pribli`ena su neka od klju~nih dela vode}ih savremenih teoreti~ara medija, poput: Dejvida Mek Kvina, Pjera Burdijea, Pola Koblija, Re`isa Debrea, Rolenda Lorimera, Daglasa Kelnera, Filipa Bretona i dr. Objavljivani prevodi u velikoj meri su doprineli pozicioniranju studija medija u doma}oj sredini, te {irenju medijske kulture i unapre enju medijskog obrazovanja. Predstavljanjem izbora tekstova pod nazivom Knjiga za medije mediji za knjigu, rezimiran je dosada{nji rad, ciljevi i dru{tvena uloga edicije Multimedia, teje najavljena perspektiva daljeg razvoja ovog, mogli bismo re}i, projekta od nacionalnog zna~aja. Istovremeno, ukazano je na neophodnost zasnivanja jednog sveobuhvatnog i dugoro~no planiranog koncepta medijskog obrazovanja kod nas. U tom smislu, ovaj zbornik dragocen je izvor informacija ne samo onima koji se teorijski bave medijskom problematikom, medijskim obrazovanjem ili nekim od korpusa medijskih zanimanja, ve} i izu~avaocima srpske bibliografije i uloge knjige u savremenom dru{tvu. 311
LJUBICA ]OROVI] Dubravka Stojanovi}: Kaldrma i asfalt. Urbanizacija i evropeizacija Beograda 1890 1914. Udru`enje za dru{tvenu istoriju, Beograd 2008. Par dana pred Novu 2008. godinu, autorka je utr~ala u biblioteku. Bile su joj potrebne fotografije Beograda do 1914. godine, nikako kasnije, {to vi{e fotografija za knjigu koja se ve} nalazila u {tampi... Sve je ve} bilo gotovo, ura eno samo te fotografije, odmah, odmah i, naravno, u {to boljoj rezoluciji. Kako to da ih nema vi{e, ne vidi se svakodnevni `ivot, ne vidi se obi~na avlija samo glavne ulice; ne vide se komunalni radovi sve te cevi {to vire iz kaldrme slikane su docnije; ne vidi se svakodnevni `ivot samo Beogra ani koji, kao ude{eni za slikanje, poziraju... Nije bila ba{ zadovoljna. Poku{ala sam s par retkosti, tek da je oraspolo`im kome bi Beograd i Beogra- ani tih godina bili toliko interesantni da zbog njih tegli svu onu te{ku, prete{ku fotografsku opremu, postolja, svetlomere... Zvani~ni albumi sa slikama srpske prestonice di~ili su se zgradama Narodnog pozori{ta, Narodne banke, Dvora, modernim, evropskom gra evinama za ugled nigde ~atrlje, nigde dubokih dvori{ta, nigde redova pred Braninim Orfeumom... Lepo lice grada sme{ilo se s razglednica. Valjalo je svetu poslati poruku kakvu i o~ekuje, a nevolje na{e i 312
LJUBICA ]OROVI] muke, zar nisu one ve} tradicionalno privremene, sklonjene, jo{ i dok traju zaboravljene, a kome ih i prodati?... Po~injali su praznici, novogodi{nja trka za svim i sva- ~im. Nekoliko meseci kasnije u rukama mi se nalazila knjiga, ozbiljna nau~na studija, po svemu..., a onda opet iznena enje. Na sam po~etak, utr~ala je jednostavna re~enica: Volim Beograd. Za jednu vi{egodi{nju stvarala~ku avanturu sasvim dovoljno... Dubravka Stojanovi} je docent na Odeljenju za istoriju Filozofskog fakulteta u Beogradu. Bavi se modernizacijskim procesima, istorijom politi~kih ideja, dru{tvenom istorijom... Od 1994. godine je objavila monografske publikacije: Isku{avanje na~ela. Srpska socijaldemokratska partija i ratni program Srbije 1912 1918; Srbija i demokratija 1903 1914: Istorijska studija o zlatnom dobu srpske demokratije; Srbija 1804 2004. Tri vi- enja ili poziv na dijalog (s Lj. Dimi}em i M. Jovanovi}em). Koautorka je knjige 1804 2004. Moderna srpska dr`ava. Hronologija, kao i serije objavljenih izvora Istorijskog arhiva Beograda: @iveti u Beogradu. Dokumenta Uprave grada Beograda I VI (od 1837. godine...); Kaldrma i asfalt. Urbanizacija i evropeizacija Beograda 1890 1914. (2008). Zamislimo li na trenutak navedene naslove publikacija kao nazive poglavlja jedne te iste knjige, na}i }emo se u sredi{tu autorkinog dugogodi{njeg nau- ~nog interesovanja, u polju neprekidnog preispitivanja, u sredi{tu njenoga rada... Ve} na prvim stranama svoje najnovije knjige, Dubravka Stojanovi} zdu{no brani svoju metodolo{ku potku, brani godine istra`ivanja, godine posve}enosti afinitetom i interesovanjima, ali i emocijom pozivaju}i se na autoritete moderne istorijske nauke, Fernana Brodela i njegovog profesora i mentora Lisjena Fevra. Zadatak istori~ara vi{e nije puko prikupljanje ~injenica od njega se s pravom o~ekuju odgovori na pitanja sopstvenog vremena on a priori ne mo`e da bude neutralan. Bez oslanjanja na savremene dru{tvene teorije, znanja koja tradicionalna istoriografija mo`e prikupiti nemaju su{tinsku saznajnu vrednost. Koristiti savremene teorije za razumevanje i obja{njavanje pro{losti zna~i sastaviti iskopane ~injenice u kodove koje ko- 313
LJUBICA ]OROVI] risti dana{nja nauka /.../. Naime, podizanje na nivo nau~no relevantnog, uklju~ivanje u kontekst savremene istorijske nauke, mogu}no je samo ako se koriste razli~ita teorijska dostignu}a dru{tvenih nauka. To je alat kojim se lokalnim pojavama daje op{ti smisao /.../ pi{e autorka u Predgovoru svoje knjige Kaldrma i asfalt. Mno{tvo i bogatstvo do sada neiskori{}enih istorijskih izvora sliva se u poku{aj Dubravke Stojanovi} da razume gde `ivi. Rezultat ovog vanredno dragocenog istra`ivanja ponekad }e iznena ivati i samu autorku, izna iva}e i nas, i to iz poglavlja u poglavlje. Prepoznava}emo situacije, ljude, objekte, detalje... Nesumnjivo, to je na{ Beograd! Slike se preklapaju, ali ponekad nismo sigurni da li se radi o vremenu pro{lom ili vremenu sada{njem. Neka bude pro{lost: PROSTOR: Zahvaljuju}i bespravnoj gradnji grad se godinama {irio izvan prvobitnih uskih varo{kih granica /.../. ULICE: /.../ borba izme u op{tine, koja je te`ila da urbanizuje grad, i gra ana koji su svoj interes stavljali iznad javnog, usporavala je modernizaciju /.../. KU]E: Re~ je o tome da se u modernizaciji videla opasnost po nacionalni identitet, da se mislilo da grad ugro`ava patrijarhalnu matricu samorazumevanja /.../. OSVETLJENJE I TRAMVAJI: /.../ izuzetni napori pojedinaca, neretko i suprotstavljeni okolini, dovodili su do napretka, dok je sistem ostajao spor, inertan, nezainteresovan, podeljen i nemo}an da ostvari prave pomake. VODOVOD I KANALIZACIJA: Slede}ih pet godina izgubljeno je na uobi~ajene probleme u funkcionisanju op{tine: formiranje i rasformiranje stru- ~nih komisija, usvajanje i odbacivanje projekata, promene u predsedni{tvu op{tine i u samom vodovodu, podele oko toga da li da voda bude izvorska, podzemna, mokrolu{ka, savska ili dunavska... Re~ je o obrascu po kojem se problemi ne re{avaju, ve} se u svakoj novoj fazi dodatno komplikuju. ; /.../ u dono- {enju odluka najmanju vrednost su imali egzaktni i racionalni razlozi niz vanstru~nih motiva je uticao 314
LJUBICA ]OROVI] na proces odlu~ivanja. Od li~nih interesa do partijskih surevnjivosti, od stru~nih sujeta do nespremnosti na preuzimanje odgovornosti, od potrebe za osvetom do `elje za nipoda{tavanjem svega do tada ura enog... Prepoznajemo i opet prepoznajemo, ~udimo se obi- ~nim podudarnostima svakodnevnih okolnosti. Potka beogradskog `ivota svaki ~as istr~ava i pro`ima ~itao~evu pa`nju, ~vrsto nas dr`e}i uz knjigu. Gotovo je s besciljnim tumaranjem kroz zastra{uju}u gomilu pojmova i ~injenica u~imo da o njima mislimo! Postulati moderne istorijske nauke, kojima se autorka uspe{no rukovodi od prve do poslednje stranice svoje knjige, vi{e ne priznaju puko sakupljanje podataka o pro{losti, ~injenica koje nisu nu`no povezane. Potrebno je razumeti svoje vreme. 315