NULTI.vp

Транскрипт

1 UDK = ( Vaqevo) Institut za noviju istoriju Srbije Beograd PIJACE I PANA\URI U VAQEVU IZME\U GODINE APSTRAKT: U radu se, na osnovu arhivskih izvora i {tampe, analizira uloga i zna~aj pijaca i pana ura u dru{tvenom ivotu Vaqeva izme u dva svetska rata. Autor je poku{ao da do~ara sliku pijaca i pana ura i kroz svedo~ewa savremenika tog vremena. Izme u dva svetska rata Vaqevo i wegovo stanovni{tvo delilo je sudbinu Kraqevine SHS odnosno Kraqevine Jugoslavije, postepeno se razvijaju}i od provincijske varo{i do jednog zna~ajnog privrednog grada. Svakodnevicu gra ana Vaqeva ~inili su uobi~ajeni poslovi, porodi~ni ivot, susreti sa poznanicima, razgovori sa prijateqima, ven~awa, slavqa, radosni ali i tu ni trenuci. Okupqawa ve- }eg broja qudi bila su vezana za odre ene prostore, gde su odlazili radi posla ili zabave. Od ve}eg zna~aja za stanovnike Vaqeva i okoline bile su pijace i pana uri. Izgled pijaca Potreba za prodajom ili kupovinom odre ene robe, stoke, vo}a i povr}a uticala je i na nastanak posebnog javnog prostora pijace. Izme u dva svetska rata u centralnom delu Vaqeva postojale su dve pijace, zelena i sto~na. Zelena pijaca nalazila se na levoj obali reke Kolubare dok je sto~na bila sa druge strane obale, nasuprot zelenoj pijaci. I jedna i druga pijaca imale su svojih osobenosti, ali i sli~nosti. Oko pijaca je postojala drvena ograda, koja je u me uratnom periodu polako propadala i nestala. Ulazilo se kroz veliku kapiju, gde se pla}ala taksa za prodaju robe. Same tezge su bile drvene, uglavnom ne natkrivene, {to je uticalo na lo{iju pija~nu ponudu, ali i 54

2 Pijace i pana uri u Vaqevu... slabiju prodaju u toku jesewih i zimskih dana. Dr avni kantari nalazili su se u sredi{tu obe pijace. Wihova izgradwa bila je vezana za doba pre Prvog svetskog rata. Jula godine ministar gra evina Kraqevine Srbije odredio je plan izgradwe op{tinske vage u Vaqevu. 1 Na osnovu toga, Sud Op{tine Vaqevske doneo je odluku da se po odobrenom planu i predra~unu, tro{kovi gradwe kantara unesu u buxet za narednu godinu. 2 Zna~aj vaqevskih kantara za prodavce, ali i vaqevske kupce, bio je ogroman. U me uratnom periodu gotovo da nije postojalo mawih vaga na pijacama i sva roba koja je bila na tezgama ili stoka koja je dovo ena na sto~nu pijacu merila se upravo na dr avnim kantarima. Mawe vage u svojim radwama imali su uglavnom imu}niji trgovci i piqari. S obzirom na robu koju je trebalo meriti, kantar na zelenoj pijaci bio je mawi od kantara na sto~noj pijaci. Op{tinske kantare pored vaga ~inile su dve gra evine ~etvrtastog oblika. Sa dve strane bile su ozidane crvenom ciglom i natkrivene. Druge dve strane su bile otvorene kako bi prodavci mogli da u u i da svoju robu stave na vagu koja se nalazila u centralnom delu te gra evine. Na vrhu kantara nalazio se krst. Kantar na sto~noj pijaci i sama vaga na kojoj je merena prete no krupna stoka, bila je velika i mogla je da se koristi i za merewe drva, drvne gra e, sena, slame, ita, kre~a i razne druge robe. Po obavqenom merewu vlasnik robe je pla}ao taksu slu beniku zadu enom za rad na kantaru. Prodavci su ponekad vi{e puta u toku dana merili svoju robu ili stoku koju prodaju. Prvi put po dolasku na pijacu, kako bi znali da odrede cenu za svoju robu, a drugi put kada na u kupca koji je i sam eleo da se uveri da li se radi o pravoj meri za ponu enu robu ili stoku. 3 Sto~na pijaca je ure ena krajem dvadesetih godine XX veka i tom prilikom je podignut tzv. sto~ni trg. U jednom ~lanku o novom izgledu sto~ne pijace u Vaqevu, koji je objavqen u lokalnim novinama Glas Vaqeva, isti~e se: Sto~ni trg, o kome je re~, podignut je velikim delom na op{tinskom zemqi{tu, na kome se ranije izru~ivalo varo{ko ubre, i mawim delom na zemqi{tu Opan~arskog Udru ewa, koje je op- {tina otkupila za dinara. Trg se prostire od Vitkovi}a ulice do sepija. Ceo tr i{ni prostor kaldrmisan je tako da je sada na wemu boqa kaldrma nego u mnogim varo{kim ulicama. Desnom stranom trga 1 Me uop{tinski istorijski arhiv u Vaqevu (u daqem tekstu MIAV), fond: Op- {tina grada Vaqeva (u daqem tekstu OGV), kut. br.120, pr. br MIAV, fond: OGV, kut. br 120, pr. br Kazivawe Milovana Aleksi}a, zemqoradnika iz Veselinovca, op{tina Vaqevo, septembar oktobar

3 na~iwen je udoban kolovoz koji izbija pravo na sepije. Naro~itu vrednost trga ~ine sedamdeset pet ukusno izra enih obora, sa finom ogradom i lepim kapijama. Obori su pore ani u tri reda tako simetri~no i spretno, da i kupcu i prodavcu obezbe uje ne samo udobnost, nego i brz promet i u{tedu vremena. Podignuta je jo{ moderna vaga i tri nu nika. Du trotoara, pored opan~arske ba{te, zasa ene su lipe... 4 Pijace i vaqevsko stanovni{tvo Po zavr{etku Prvog svetskog rata, Vaqevo je bilo okru ni, sreski i op{tinski centar, i po formirawu banovina godine zadr alo je te funkcije. Prema popisu stanovni{tva, od 31. jula godine u Vaqevu je ivelo stanovnika. 5 Broj stanovnika Vaqeva vremenom se pove}avao, tako da je godine bilo qudi. 6 Kao deo javnog prostora, pijace su okupqale veliki broj qudi, kako iz Vaqeva tako i iz susednih sela, ali i udaqenih mesta. Poqoprivredni proizvodi, vo}e i povr}e prevo eni su na zapre nim kolima. Bilo je i prodavaca iz sela u blizini grada, koji su svoju robu donosili na le ima ili na obranici, ~vrstom drvetu na ~ijim krajevima su mogle da stanu dve kante. Krupna stoka je doterivana iz okolnih sela, lokalnim putevima i gradskim ulicama do sto~ne pijace, s tim {to su seqani uglavnom izbegavali da sa stokom prolaze centralnom ulicom u gradu Kara or evom. U zavisnosti od doba godine na zelenoj pijaci je bilo prisutno razno povr}e, pasuq, boranija, kupus, luk, paprika, krompir, kao i lubenice i diwe, zatim vo}e, jabuke, kru{ke, {qive ali i veoma prodavan poqoprivredni proizvod suve {qive i razne vrste suvih kru{aka. Neke od wih, kao {to su taku{e, kori{}ene su za pravqewe bezalkoholnog pi}a poznatog pod imenom vodqika. 7 Vodilo se ra~una o veli~ini i kvalitetu {qive, jer one koje su bile predvi ene za izvoz morale su da budu ubrane sa peteqkom i da ne budu izgwe~ene prilikom brawa. Postojali su odre eni termini za suve {qive, one sitnije {qive ozna~avane su kao uzane, dok se sam proces odvajawa krupnih od sitnih {qiva u narodu nazivao re{etarewe. 8 Na pijacama se svake godine vr{ilo merewe {qive, proizvedene na doma- 4 Glas Vaqeva, br. 1, 6. januar Milan Tripkovi}, Vaqevo , Vaqevo 1980, str Isto, n. d.; Zoran Joksimovi}, Revolucionarni radni~ki pokret u vaqevskom kraju , Vaqevo 1981, str Kazivawe Milovana Aleksi}a, zemqoradnika iz Veselinovca, op{tina Vaqevo, septembar oktobar Kazivawe Vlastimira Stanojevi}a Lake, zemqoradnika iz Popu~aka, op{tina Vaqevo, septembar oktobar

4 Pijace i pana uri u Vaqevu... }instvima vaqevskog kraja. Krajem godine bilo je izmereno 700 vagona {qive. Oko 1/3, od ukupnog roda, obi~no je upotrebqivano za pe~ewe rakije i prodaju u sve em stawu. 9 Tra en proizvod na pijaci bio je i pekmez. Za ve}u prodaju, pekmez se ~uvao u buradima, mahom bakarnim u kojima se i kuvao. Ukoliko se radilo o prodaji na veliko, bile su odr avane licitacije. Prvog marta godine op{tinski dobo{ar je objavio vaqevskom stanovni{tvu: Na dan 11. marta ove god. odr a}e se ofertalna licitacija za prodaju 35 buradi velikih punih pekmeza, i 27 bureta mawih pekmeza u te ini od prilike trideset hiqada kilograma, prodaja na celu koli~inu sa po~etnom cenom od 2,20 din. od 1 kilograma, kaucija se pola e 10% od izlicitirane cene. 10 Na zelenoj pijaci postojali su posebni delovi, odvojeni od vo}a i povr}a, za prodaju jaja i mle~nih proizvoda, kajmaka, mleka i sira, kao i za prodaju ivih koko{aka, pili}a i }urki. Pojedini prodavci imali su svoje redovne mu{terije i mleko su prodavali po ku}ama ili na ulici. Pred ve}e praznike, na pijaci je bilo mogu}e na}i i razne vrste ribe. Na sto~noj pijaci postojala je velika ponuda raznih doma}ih ivotiwa, ovaca, koza, sviwa, teladi, junadi, krava i kowa. Krupna stoka je bila vezana i okrenuta na jednu stranu ka stazi kuda su prolazili potencijalni kupci. Gradsko poglavarstvo u Vaqevu je preko svog veterinara vodilo ra~una o tome da stoka koja se prodaje bude zdrava a bilo je i slu~ajeva kada je naredbama Kraqevske Banske Uprave u Sarajevu bilo predvi eno da stoka na sto~nim pijacama mora biti i ~ista. 11 Prodavci su morali da imaju odre ene isprave za krupnu stoku kowe i rogatu marvu. U pitawu je bilo uverewe o svojini i zdravqu stoke odnosno sto~ni paso{. U sto~nim paso{ima bili su ispisani najosnovniji podaci o vlasniku, wegovo ime i prezime i mesto boravka, kao i podaci o grlu vrsta i opis ivotiwe, koliko je stara i naro~iti znaci na toj ivotiwi odnosno neka karakteristi~na obele - ja. 12 Krupna stoka nije mogla da se proda na pijaci bez sto~nih paso- {a. Novi i stari vlasnik morali su u op{tini da reguli{u prenos podataka za kupqenu stoku. Petkom je na pijaci bio op{tinski slu - benik koji je vr{io prenos vlasni{tva nad stokom i to je zapisivao u sto~ne paso{e. Pored qudi koji su odlazili na pijacu za svoje li~ne 9 Glas Vaqeva, br. 23, 2. decembar MIAV, fond: OGV, kut. br. 169, pr. br Isto, br. kutije 174, pr. br. 42. Nare ewe Kr. Banske Uprave III, br. 1007, od 10. januara god. 12 Isto, kut. br. 174, pr. br

5 potrebe, bilo je i onih koji su kupovali na veliko. Nekoliko kasapina u Vaqevu pazarilo je krupne volove za dr avu ili vojsku. Tako e, zna~ajna prodaja ostvarivana je i sa pili}ima. Oni su otkupqivani na veliko i prodavani u Beogradu. Bilo je i prekupaca stoke, koji su zaobilazili zakonske procedure oko prenosa vlasni{tva nad stokom a de{avalo se da ponekad budu i uhva}eni na delu. 13 Vaqevski okrug je svake godine, u me uratnom periodu, ubirao odre ene prihode od izdavawa sto~nih paso{a, ali i od drugih taksi. Za jedno tromese~je godine, ta~nije za mesece april, maj i jun najve}i prihodi bili su od tr i{nih taksi ( dinara), zatim od kasapske arende ( dinara) i od merine napla}ivawa takse za kori{}ewe op{tinskih kantara ( dinara). 14 Prihod od izdavawa sto~nih paso{a u toku jednog tromese~ja iznosio je 920 dinara i predstavqao je tek trinaesti prihod Vaqevskog okruga po veli~ini materijalnog iznosa. 15 Godi{wi prihod Op{tine grada Vaqeva od sto~nih paso{a za godinu iznosio je dinara, ~ak dinara vi{e nego {to je bilo predvi eno buxetom. 16 Sli~no je bilo i narednih godina u pogledu prihoda od izdavawa sto~nih paso{a, dok su tr i{ne takse u najve- }em broju slu~ajeva predstavqale najva nije op{tinske prihode. 17 Na pija~nu ponudu i prodaju uticale su i vremenske prilike. Ukoliko su one bile nepovoqne, postojala je ve}a mogu}nost za odre ene mahinacije i pronevere. Po~etkom godine, u Vaqevu i okolini, bile su veoma niske temperature. 18 Uz oskudicu u drvima, javila se i nesta{ica ivotnih namirnica na pijacama. Tih dana bio je prisutan veliki broj {pekulanata, koji su otkupqivali drva i namirnice od seoskog stanovni{tva na putevima blizu Vaqeva i prodavali ih po 13 Isto, kut. br. 194, f. IV, pr. br. 2; kut. br. 200, f. V, pr. br Isto, kut. br. 170, pr. br Prihod vaqevskog okruga za jedno tromese~je godine, pored najve}ih stavki, odnosno napla}enie tr i{ne takse, kasapske arende i merine, predstavqale su i slede}e stavke: 4. kirije ( dinara); 5. prirezi ( din.); 6. iznos ubreta ( din.); 7. popa{a (5.170 din.); 8. taksa za uverewa (4.437 din.); 9. akcize mehanske (2.838 din.); 10. bioskop i zabava (2.480 din.); 11. mrtva~ka kola i grobnice (2.322 din.); 12. nepredvi eni prihodi (1.042 din.); 13. sto~ni paso{i (920 din.); 14. trotoar takse (708 din.); 15. oborije (477 din.); 16. putni~ke objave (388 din.); 17. kameni majdani (330 din.); 18. nov~ane kazne (320 din.); 19. dobrovoqni prilozi (270 din.) i 20. dobo{ke takse (232 din.). Ukupan prihod u tom tromese~ju iznosio je dinara. 16 MIAV, fond: OGV, br. kutije 170, p. br Isto, kut. br. 174, pr. br. 168, Godi{wi ra~un za godinu. 18 Neke od najni ih temperatura po~etkom godine u Vaqevu iznosile su: 22 o S ispod nule (19. januar), minus 30 o S (11. februar) i minus 23 o S (3. mart) objavio Glas Vaqeva, br. 6, 10. februar 1929; br. 7, 17. februar 1929; br. 10, 10. mart

6 Pijace i pana uri u Vaqevu... znatno ve}oj ceni od realne. Op{tinske vlasti su nastojale da spre~e preprodaju pija~ne robe dono{ewem brojnih naredbi. 19 Na vaqevskim pijacama bilo je prodavaca i kupaca koji su na razne na~ine poku{avali da zaobi u usluge dr avnog kanatara. Me utim, i protiv te pojave vlasti Op{tine Vaqevske donosili su nove naredbe, pre svega o zabrani merewa robe na privatnim vagama u okviru pijaca. Desetog septembra godine potvr ena je naredba Poglavarstava od 5. maja po kojoj: Strogo je zabraweno merewe sve robe namewene prodaji na ovd. pijacama na privatnim merilima, no se ovo ima meriti jedino na javnim gradskim merilima, koja jedino i imaju nadle nu dozvolu za merewe robe. Gradska merila dobro su ure ena i sasvim ta~na, na kojima merinu vr{e zakleti organi te je otklowena svaka sumwa u neta~nu meru. U nastavku naredbe se isti~e: Da kupci robe na ovd. tr i{tima kupqenu robu ne smeju meriti u svojim radwama kao privatnim merilima po{to za obavqawe takove radwe nemaju dozvole od nadle ne banske uprave, ve} se roba ima jedino meriti na gradskim javnim merilima, koja kao jedina pravna i postoje. Ko protivno ovoj naredbi postupi ogre{i}e se o pozitivne zakone i iskusiti stroge zakonske posledice. 20 Tako e, postojale su i zabrane prodaje i kupovine robe i stoke van mesta koja su bila predvi ena za trgovinu. Gradsko poglavarstvo u Vaqevu je, 16. juna godine, izdalo naredbu u kojoj je izme u ostalog istaknuto: Kupovina i prodaja sve robe, kao i prodaja ive stoke mo e se vr{iti jedino na trgu kao mestu odre enom za taj posao. Zabrawuje se prekupcima ivotnih namirnica, presretati prodavce na ulicama i putevima i od wih namirnice kupovati i na taj na~in istima cene pove}avati. Zabrawuje se prodavcima robe i drva zadr avawe po ulici radi prodaje, po{to za prodaju postoje trgovi dobro ure eni. Ko se ovoj naredbi ne bi upravqao i protivu iste ma {ta uradio bi}e ka wen nov~anom kaznom od 10 do 150 din. ili zatvorom od 1 do 20 dana. 21 Pored kontrole merewa robe na op{tinskim kantarima, prodaje i kupovine robe, Gradsko poglavarstvo u Vaqevu je vodilo ra~una i o higijenskim uslovima na pijacama. Pri Gradskom poglavarstvu postojala je sanitarna komisija, koja je vr{ila pregled rada i ~isto}e u varo{i kao i na samim pijacama. Protiv onih osoba, koje se nisu starale o higijeni svojih tezgi i prodajnih objekata, propisivane su nov~ane kazne Glas Vaqeva, br. 12, 24. mart MIAV, fond: OGV, kut. br. 178, fascikla V, pr. br Isto, kut. br. 182, f. III, pr. br Isto, kut. br. 207, pr. br. 232; kut. br. 207, pr. br. 233; kut. br. 208, pr. br

7 Najzna~ajniji dan za pijacu bio je petak, glavni pazarni dan. Tog dana je bilo najvi{e qudi a ujedno i najboqa ponuda kako na zelenoj tako i na sto~noj pijaci. Kako bi stigli na vreme i sa po~etkom pija~nog dana izlo ili svoju robu, me{tani iz udaqenih sela su kretali na put ka Vaqevu jo{ u toku no}i. Oko sedam ~asova ujutru otvarana je pija~na kapija i do podneva ili u ranim popodnevnim ~asovima, zavr{avao se radni dan za prodavce na pijaci. Izuzetak su predstavqali ve}i praznici i pana uri. Zna~ajnu ulogu umesto pija~nih prodavaca mogli su da preuzmu lokalni trgovci i piqari. Jedan broj wihovih radwi bio je sme{ten u blizini pijace i tu je vaqevsko stanovni- {tvo pazarilo vo}e i povr}e, mle~ne proizvode, a ponekad i meso. Pored abaxijskih radwi, i na pijaci je bilo mogu}e na}i razna odela. Jednu od pija~nih ponuda, kada su u pitawu bile rukotvorine nastajale na seoskim doma}instvima, ~inili su ru~ni radovi, }ilimi, ko{uqe, prostira~i, ~ar{afi, slamwa~e i {arenice. Siroma{nije stanovni{tvo je na pijacama moglo da za sebe prona e opanke od ko e i tkane pantalone, dok su se na tezgama prodavali i koporani od sukna, {ajka~e, {ubare kao i pleteni {e{iri. 23 Pana uri i wihove proslave Za vaqevsko stanovni{tvo va nu svetkovinu predstavqali su pana uri odnosno va{ari. Pana uri su poput pijaca imali dugu tradiciju odr avawa. U XIX veku u Srbiji su doneta dva zakona o pana urima, dok je tre}i bio vezan za godinu. 24 Pana uri su u me uratnom dobu o~uvali u najve}oj meri raniji zna~aj. U Vaqevu su odr avana dva pana ura godi{we za vreme velikih crkvenih praznika Sv. Ilije i o Mihoqdanu. Ilindanski pana ur, ili kako je ~esto nazivan od strane vaqevskog stanovni{tva, Ilijski ili Ilinski va{ar, trajao je 2, 3. i 4. avgusta, dok je Mihoqdanski pana ur (Mioqdanski va{ar) bio u mesecu oktobru 12, 13. i 14. oktobar. U vreme trajawa pana ura prazni~na atmosfera bila je prisutna na svakom koraku, ali i u o~i samih va{ara. Pripreme za prodaju stoke i razne robe bile su velike, tako da se na put ka pijacama iz okolnih sela kretalo gotovo u toku no- }i kako bi se rano ujutru stiglo na va{ari{te. Ono se nalazilo na prostoru pored reke Kolubare, od mosta na Kolubari i konaka kneza 23 Kazivawe Milke Aleksi}, doma}ice iz Veselinovaca, op{tina Vaqevo, septembar oktobar Videti: Qubodrag Popovi}, Zakon o pana urima i nedeqnim pazarnim danima iz godine i Vaqevski okrug, Glasnik MIAV, br. 37, Vaqevo 2003, str

8 Pijace i pana uri u Vaqevu... Jovice pa sve do tzv. Jaza. 25 Tri dana trajawa pana ura dugo je ostajalo u se}awima qudi koji su ih pose}ivali, a ujedno su ti dani tokom vremena dobili i svoje nazive. Prvi dan bio je sto~ni va{ar, odnosno dan kada je stoka dovo ena na va{ari{te radi prodaje. Proizvodi zelene pijace bili su prisutni drugog dana, ali je taj dan ~esto nazivan i ciganski va{ar jer je okupqao veliki broj Roma koji su svoje okupqawe proslavqali uz muziku. Tre}eg dana bila je zna~ajna ponuda proizvoda me{ovite robe i za taj dan je obi~no isticano da je narodni va{ar. 26 Za ve}inu vaqevskog stanovni{tva va no je bilo prisustvovati pana uru, sresti stare prijateqe i poznanike, a za mnoge devojke i biti vi en od strane momaka. U toku trajawa pana ura, na prostoru va{ari{ta postojao je ve}i broj {atri. Op{tinski organi su izdavali prostor za postavqawe {atre, koje su uglavnom dobijali imu}niji qudi i kafexije. Ispod svake {atre nalazila se bogata trpeza sa velikim izborom hrane i pi}a, pre svega vru}e jagwe}w i prase}e pe~ewe, vino, pivo, ali i limunada, boza i klaker. Najprodavanija poslastica, u vreme Ilindanskog pana ura, bio je sladoled, lu{e i razne liciderske izra evine, naro~ito liciderska srca. Svaka {atra imala je svoju muziku koja je gotovo neprestano svirala, ali bilo je i muzi~ara uvek spremnih da idu za pojedinim trgovcima i da za odre enu svotu novca sviraju samo wima. Pana uri su okupqali i veliki broj qudi iz udaqenih gradova i krajeva zemqe. Me u wima bilo je i kupaca na veliko, koji su pazarili i ~itava stada stoke i uz pomo} svog osobqa, kupqenu stoku vodili u drugi grad. 27 Op{tina grada Vaqeva ubirala je odre ene prihode od odr avawa pana ura. Ti prihodi bili su redovni i predvi eni op{tinskim buxetom za svaku narednu godinu. Ukupan prihod, od dva velika pana ura u Vaqevu godine, iznosio je dinara u odnosu na predvi- enih dinara. 28 Naravno, postojali su i odre eni rashodi koje je op{tina imala u pogledu organizovawa va{ara, ure ewa prostora za va{ari{te, pla}awa kontrolora, mera~a i drugih slu benika zadu enih za rad u vreme pana ura. Pre odr avawa va{ara bilo je neophodno ta~no utvrditi detaqe oko obaveza svakog slu benika i izabrati komesara i wegovog pomo}nika, koji su rukovodili bitnim poslovima na va{ari{tu. U vezi organizovawa Ilindanskog pana ura, 25 Radovan M. Dra{kovi}, Vaqevo u pro{losti, Vaqevo 1987, str Kazivawe Vlastimira Stanojevi}a Lake, zemqoradnika iz Popu~aka, op{tina Vaqevo, septembar oktobar Kazivawe Milovana Aleksi}a, zemqoradnika iz Veselinovca, op{tina Vaqevo, septembar oktobar MIAV, fond: OGV, kut. br. 170, pr. br. 9. Godi{wi ra~un za godinu. 61

9 predsednik Gradske Op{tine Marko Babi} je, 9. jula godine, izdao naredbu: U dane 2, 3. i 4. avgusta svake godine do sada odr avan je va{ar pana ur tako zvani Ilijski va{ar ovde u Vaqevu, pa }e to biti i ove godine. Da bi se za vremena sve pripremilo za izvo ewe ovoga posla nare ujem: 1) Da se sa~ini oglas i po{aqe uredni{tvu Narodnog jedinstva radi obznane; 2) Da se izvesti na~elnik sreski o danima dr awa va{ara i umoli da odredi komesara; 3) Da se izvr{i raspored slu benika na pojedina mesta, radi odr awa reda, a i radi naplate taksa i tro{arine; 4) Da se na dosada{wem mestu napravi vewak ^ardak gde }e se vr{iti prenos sto~nih paso{a. 29 Za dobijawe op{tinskih placeva na va{ari{tu, odr avane su licitacije, u kojima su u~estvovale vaqevske kafexije i trgovci. Postojalo je nekoliko uslova koje su potencijalni zakupci placeva morali da ispune. Pre svega, bilo je potrebno da imaju dozvolu za obavqawe odre ene uslu ne delatnosti, zatim da unapred polo e 100 dinara na ime kaucije kao i da po dobijawu placa na licitaciji daju odre enu svotu novca. Za odr avawe Ilindanskog va{ara godine, bilo je izdato pet placeva za mehanske ili kafanske {atre i pet placeva za prodaju liciderskih proizvoda. 30 Sli~no je bilo i sa Mihoqdanskim pana urom u pogledu priprema i izdavawa op{tinskih placeva. Banovinski list Jedinstvo u Sarajevu, najavqivalo je veliki pana ur u Vaqevu i tako {irilo vesti o toj va noj svetkovini za vaqevsko stanovni{tvo {irom Drinske banovine. U toku tri dana trajawa Mihoqdanskog va{ara 12, 13. i 14. oktobra na va{ari{tu je bilo doterano volova, krava, bikova, kowa i drugih sitnijih doma}ih ivotiwa i od tog broja prodato je Najve}a ponuda, ali i prodaja bila je u pogledu volova, najzna~ajnije doma}e ivotiwe za privre ivawe na selu izme- u dva svetska rata. Glavni kupci za volove bili su Krsta Gli{ovi}, trgovac iz Beograda, Sreten ^elikovi} i Jovan Vidi}, mesari iz Vaqeva, dok su svi ostali kupci pazarili za li~ne potrebe i na malo. 31 Na pose}enost pana ura mogli su da uti~u razni faktori. Mihoqdanski pana ur 12. oktobra godine usled hr avog vremena nije pose}en kako se o~ekivalo. 32 Pored svih priprema i napora koje je ulagala op{tina na organizaciji pana ura, pojava neke od sto~nih bolesti, mogla je da onemogu}i wegovo odr avawe. Sa pojavom i {ire- 29 Isto, kut. br. 177, fascikla IV, pr. br Isto, isto. 31 Isto, kut. br. 178, fascikla V, pr. br Precizni izve{taji sastavqani su na osnovu zapisnika pana ura o prenosu sto~nih paso{a za teku}u godinu. 32 Glas Vaqeva, br. 40, 13. oktobar

10 Pijace i pana uri u Vaqevu... wem slinavke i {apa, krajem jula godine, na podru~ju vaqevskog i susednih srezova, do{lo je do otkazivawa Ilindanskog pana ura. 33 * Vaqevski kraj je bio karakteristi~an primer jedne poqoprivredne oblasti, ~ije je stanovni{tvo dugo ose}alo posledice Prvog svetskog rata. Rad seoskog stanovni{tva u poqima i doma}instvima bio je te ak i mukotrpan. Uz primenu zastarelih oru a, me{tani vaqevskih sela nisu mogli o~ekivati velike prinose. Me utim, i pored toga, oni su donosili svoju robu na pijace i prodavali je, ~ine}i neizostavni deo svakodnevice jednog malog mesta. Nedostatak prostora za razvoj dru{tvenog, kulturnog i duhovnog ivota stanovnika Vaqeva uticao je i na pove}awe zna~aja javnog prostora gde su se okupqale ve}e grupe qudi. Pijace i pana uri kao deo tog javnog prostora, o~uvali su svoj zna~aj iz ranijih vremena i kroz me uratni period. Pored svoje osnovne namene, pijace i pana uri su predstavqali mesto okupqawa qudi razli~itih socijalnih kategorija, materijalnog stawa i ugleda u dru{tvu. Na prostoru vaqevskih pijaca bilo je mogu}e videti seosko i gradsko stanovni{tvo, marqive qude koji su predano radili i privre ivali i one s margina dru{tvenog ivota, skitnice, pijance i prevarante. Pijace su pru ale sliku jednog dru{tva prose~ne srpske varo{i u me uratnom periodu. U Vaqevu izme u dva svetska rata nije postojalo stalno pozori{te kao i objekti za organizovawe raznih sve~anosti i kulturnih manifestacija. Bioskopske projekcije, koncerti i predstave prikazivani su u kafanama i hotelskim salama. Javni prostor preuzeo je va nu ulogu u dru{tvenom ivotu Vaqeva i wegovog stanovni{tva. Velike sve~anosti, poput pana ura predstavqale su zna~ajan doga aj za me{tane Vaqeva i okoline. U toku nekoliko dana u godini, va{ari{te je bilo sredi{te glavnih gradskih de{avawa i dru{tvenog ivota, manifestacija koja se pamtila i uvek rado pose}ivala. Rezime Tradicija postojawa pijaca i odr avawa pana ura va{ara o~uvala se i u periodu izme u dva svetska rata. Vaqevske pijace bile su otvorene preko cele godine, s tim {to je najzna~ajniji pija~ni dan bio petak. U me uratnom periodu Vaqevo je imalo dva va na pana ura koji su odr avani prilikom 33 MIAV, fond: OGV, kut. br. 196, pr. br

11 velikih crkvenih praznika Sv. Ilije u avgustu i o Mihoqdanu u oktobru mesecu. Trgovina, prodaja robe i stoke ~inili su osnovnu namenu pijaca i pana ura, ali oni su bili i deo dru{tvenog ivota Vaqeva i wegovog stanovni{tva. Na pijacama i pana urima susretali su se qudi raznih socijalnih kategorija i zanimawa, preplitala su se razli~ita shvatawa i razmi{qawa, dodirivale kulture i na~ini ivqewa gradskog i seoskog stanovni{tva. Summary The tradition of markets and fairs preserved during the period between two world wars. The markets in Valjevo were open all along the year, but most important day was Friday. Between the Great Wars, there were two important fairs, manifesting on religious holidays St Ilija in August and Miholjdan in Oktober. Trade and sale of farmers products and animals, were main cours of markets and fairs, but they were part of social life of the city and its citizens, as well. Markets and fairs were places where people of different social categories and occupations have meeting and have opportunity of confronting different oppinions and ways of thinking, places where two cultures and ways of life, city and vilage, have met as well. 64