UDK 911.3:358.45.oo6:3:5o4.6 (497-17 "Tikveš") - 861 Georgi Pavlovski x PROSTORNI HAZMEŠTAJ INDUSTRIJE I NJIHOV UTICAJ NA DEGRADACIJI! ZEMLJIŠTA NA PODROČJU TIKVEŠA Smeštaj u prostoru, granice, saobračajni i funkcionalni položaj Područje Tikveša obuhvata srednji tok reke Vardara u centralnom delu Makedonije i donji tok Črne reke. Južnu granicu sačinjavaju rtovi Kožuf planine, Mali i Veliki Karadag, a na zapadu Dren planine i Kozjaka. Na severu graničiae sa Klepom, Jasenom i Veterskim vrhom, a na istoku sa Koneckom planinom. U prostornom i funkcionalnom položaju republike, Tikveš zauzima veoma značajno mesto u komunikacijskom sistemu zato što se nalazi na transjugoslovenskom saobračajnom pravcu. Tikveš je treci saobračajni Svor u kojem se susreču i koncentrišu više magistralnih saobračajnih pravaca što mu daju važno mesto i funkciju prostora republike. Kao najvažnije saobračajnice su železnička pruga Skoplje-Gevgelija i autoput "Bratsvo-jedinstvo" koji vezuju Tikveš sa Solunom i Grčkom na jugu, a na severu sa Skopljem, Nišom i Beogradom. Kroz Tikveš prolazi magistralni put: Štip-Negotino-Kavadarci-Prilep i Gradsko-Prilep-Bitolj koji povezuju Ovče Polje na istoku sa Pelagonijom na zapadu. Saobracajna i funkcionalna važnost doline Vardara u jugoslovenskim i medjunarodnim okvirima odražava se i na ukupan razvitak Tikveša. ^lag., profesor geografije, Srednje školski centar, 9144o Negotino na Vardaru.
U reljefnom pogledu Tikveš možemo podeliti na četiri područja: ravničarski deo (koji obuhvata lo,6%), padinski (5%), brdski (2%) i planinski (82,4%). Ovakva reljefna struktura uticala je na poljoprivredne površine. Za intenzivan razvoj poljoprivrede najvažniji je ravničarski deo koji obuhvata 12.811 ha (ili 22,8%). Padinski deo obuhvata 6.659 ha (ili 11,8%) i brdski najviše 56.435 ha (ili 65,4%). Zbog uticaj a mediteranske klime ove obradjive površine su veoma povolnje za gajenje: pamuka, duvana, maka, pirinča, vinove lože, kikirikija kao i za rano voče i povrče. Medjutim danas prema ovom zemljištu postoji neodgovoran odnos pa se površine postupno smanjuju i to one koje spadaju u prvu i drugu klasu zemljišta. Za poslednjih deset godina površine su se smanjile za više od 6oo ha. Umesto da sačuvamo ovo zemljište za intenzivnu poljoprivredu, danas podižemo brojne industrijske i energetske objekte i pored toga što za izgradnju istih postoje zemljišta koje su manje pogodne za privredni razvoj. Industrijski i energetski objekti U pogledu smeštaja industrijskih i energetskih objekata na području Tikveša izdvajamo dve zone: a) vardarsku zonu i b) crnorečku zonu. U vardarskoj zoni nalaze se: fabrika "Makedonija", fabrika "8. Novembar", fabrika "9. Maj" i TE "Negotino". Svi ovi objekti nalaze se na desnoj obali Vardara i to izmedju železničke pruge i autoputa. Imaju veoma povoljan smeštaj obzirom, da leže pored najvažnijih komunikacija u dolini Vardara koji povezuje Tikveš sa Solunom i Atinom na jugu, a sa Skopijem i Beogradom na severu. Izgradjeni su na najplodnijem aluvijalnom zemljištu obuhvatajuči oko 8o ha sa tendencijom proširenja i gradnje novih pogona i objekata. Industrijske vode iz ovih objekata odlaze u Vardar pri čemu dolazi do zagadjenja ove reke i pored toga što se
voda koristi za navodnjavanje u hidrosistemu "Pepelište" i hidrosistemu "Prždevo". Črnorečkoj zoni pripadaju BIK "Strašo Pindžur" i industrija gvoždja, nikla i entimona "Feni". Oba industrijska objekta nalaze se u okviru kompleksa vinograda i preko raznih otpadaka vrše degradaciju zemljišta»vazduha i podzemnih voda. U poredjenju sa vardarskom zonom, crnorečka zona ima znatno manje važni položaj zato što leži iskljucivo na magistralnom pravcu: Štip - Negotino- Kavadarci - Prilep. Oba objekta obuhvataju više od 4o ha površine. Energetski i industrijski objekti u varderskoj i crnorečkoj zoni deluju na degradaciju zemljišta i vazduha preko nedozvoljenih koncentracija SO^, 00 2 i drugih štetnih gasova i otpadnih voda koje direktno otiču u Tardar i Ornu reku. Fabrika "Makedonija" je smeštena na vardarskoj terasi od 14o- 146 m, izmedju železničke pruge i autoputa kod mesta Kukuri&ane na desnoj obali Vardara. Ima veoma povoljan položaj zbog toga što leži na transjugoslovenskem saobracajnom pravcu. Obuhvata zemljište sa visokim bonitetnim vrednostima koje spada u prvu klasu. Fabrika "8 Novembar" je smeštena izmedju železniške pruge i autoputa na 13o m nadmorske višine. Podignuta je 1962 godine i spada medju najstarije objekte. Zbog ubrzanog procesa urbanizacije ova fabrika se danas nalazi na 5oo metara od varošice Negotino, a time ugrožava živetnu sredinu. Ima veoma povoljan položaj jer se nalazi na magistralnom i regionalnom raskršču. Podignuta je na paleogeno zemljište koje nije pogodno za koriščenje, medjutim zbog eksploatacije gline i ilovače veoma potpomaže proces erozije zemljišta.
Fabrika "9 Maj" nalazi se na 7km južno od Negotina izmedju autoputa i železniške pruge. Leži na vardar3koj rečnoj terasi. Obuhvata aluvijalno zemljište koje pripada prvoj klasi. Ima velike ambicije i perspektive za proširenje svojih pogona. TE "Negotino" je smeštena na desnoj obali reke Vardara i železničke pruge na područjem Dubrovo, osamtaauzvodno od Negotina po kojemje termoelektrana dobila ime. Leži na aluvijalnom zem- Ijištu sa visokim bonitetnim vrednostim«. Veliki je potrošač industrijske vode i snabdeva se iz Vardara pomo6u podvižne brane. Troši velike količine mazuta do l.ooo tona u danu. Uskoro če se preorientisati na čvrsto gorivo, koristeči ugalj (lignit) iz neposredne bližine. Ovaj energetski objekat ima veoma povoljnu lokaciju jer zauzima centralni deo u industrijsr m i privrednom bazenu Sfi Makedonije, sa ciljem snabdevanjs ktričnom strupom gradova u prečniku od 5 km, a to su: Kavadarci, Titov Veles, Štip, Sadovie, Valandovo i Gevgelija. DIK "Strašo Pindžur" je medju najstarijim objektima podignutim 1956. godine. Udaljen je od Kavadaraca 5oo m i ima negativan uticaj na životnu sredinu jer mu je lokacija blizu prostranih vinograda. Postavljen je na zemljištu koje pripada drugoj i trečoj klasi. Za ovaj period proširio je svoje pogone, a tirne i smanjio korisno zemljište» Industrija gvoždja, antimona i nikla "Feni" je najmladji energetski objekat koji je počeo sa radom 19So godine. Nalazi se u okviru plantažnih vinograda, na 6 km, zapadno od Kavadaraca na regionalnem putu Kavadarci-Prilep. Ovaj veliki privredni objekat je konzerviran, obzirom da bi on proizveo velike materjalne gubitke.
pesticida, viškova veštačkih djubriva, pregrejane vode od termoelektrane kao. i radioaktivnih materija, čije dejstvo nije sasvim dovoljno proučavano. Sve ovo ima za posledicu degradiranje zemljišta. Porast hroničnog bronhitisa, bronhijalne astme, upalenje belih pluca, razna oštečenja kože i sluzokože, posledice su razni zagadjivača koji imaju toksično, alergično ili kancerogeno dejstvo nad organizmom. Zagadjenje i degradiranje zemljišta i tla imaju dalekosežne posledice i pretstavljaju veoma ozbiljan problem u Tikvešu jer zbog zagadjenja tla iz raznih agensa koji padaju na zemljišta, istovremeno zagadjuju ratarske proizvode, voče i povrce koje čovek u svakodnevnom životom upotrebljava. Zagadjena tla osiromašil ju hemijsku strukturu zemljišta i pretvaraju u sterilnu površinu. Na zagadjenju tla na ovom području se veoma malo posvečuje pažnja. Proces industrijalizacije postojano traži sve veče količine siro- * vina zbog čega dolazi do nekontrolirane eksploatacije prirodnih resursa. To se pokazalo i sa drvenim kombinatom u Kavadarcima. On prožiruje svoje pogone i povečava proizvodnju, a ujedno uniš- tava pet puta više šumskih kompleksa na Kožuf planini u uporedjenju sa 197o godine. Zbog toga se ubrzava i proces erozije zemljišta u Tikvešu i pored toga što je ovo područje zahvačeno 9o% erozijom. Eksploatacija rudnika nikla i antimona u Ržanovu doveloje do niza udubljenja, skidanjem gornjeg. sloja zemlišta na večem prostoru bez da se izvršiti rekultivacija. Uporedo sa industrijalizacijom, ide još jedan savremeni proces, koji deluje na degradaciji zemljišta, a to je urbanizacija. Ona oduzima* najplodnije obradive površine koji su izgubljeneza sva vremena. Osim za stanbenu izgradnju, najpogodniji prostor se koristi za izgradnju saobračajne mreže, infrastrukture i dr. Brzi razvoj industrijalizacije i urbanizacije ima za posledicu povečanje potrošnje čvrstih, tečnih i gasovitih goriva kao i veče potrošnje vode, a dolazi i do zagadjenja vazduha, površinskih voda i samog zemljišta. Prisustvo C0~ i S0~ u vazduhu je u porastu, a
u otpadnim industrijskim vodama kao i u zemljištu je povedano prisustvo olova, kadmiuma, mangana, sumpora, vodonika, hlora, azbesta i dr. Buduca preokupacija u Tikvešu treba da bude postavljanje filtera na dimnjacima i otpadnim vodama, a tirne sačuvati ovo područje od zagadjenja, zatim pravilno iskoristiti sve što je prirodom dano ovom području, kao povolnju klimu koja omogučava i dve žetve ugodini, plodno zemljište (za intenzivnu poljoprivredu) koje treba sačuvati i za buduče generacijame. UDC 911.3:358.4-5.006.3:5o4.6 (497.17 "Tikves") - 2o G.Pavlovski > ALLOCATION OP INDUSTRY AND ITS ENVIRONMENTAL IMPACTS IN TIKVEg AREA Summary Tikve area covers middle part of Vardar and lower part of Crna valley. The valley is enclosed,to the south with Koiuf planina, Mali and Veliki Karadag, to the west with Dren planina and Kozjak, and to the east with Konadka planina. Tikve area is located within 41 4o' north latitude and 21 1' and 21 41' east longitude. Spatial and functional location of Tikve within republic is very important. It is located along the transyugoslav transport corridor, at the third main transport function in Yugoslavia. Tikve area is because of that fact in a spacial functional position within its republic. International and Yugoslav meaning of Vardar valley location within the heart of transport development corridor is reflecting in its regional development. Tikve can be divided, according to its surface into four main areas: plain" area covers I0.6 per cent, slope area 5» hilly land 2 and mountainous 82.4 per cent of Tikve. Its agricutlural land is limited. The most suitable area for intensive agricultural development is the plain area with 12,811 ha, or 22.8 per cent. The agricultural land covers further 6,659 ha, or 11.8 per cent within slopes area and within area of hilly land 36,435 ha, or 65.4 per cent.
Arable agricultural areas are very suitable for growing crops because of mediterian climate: cotton, tobacco, poppy, rice, vine branch, peanut as well as early vegetables and fruits. However, the most suitable land areas (the first and second grade) are decreasing gradually. Between the last ten years for more than 600 ha. Instead of preserving it for intensive farming we are locating energetic and industrial plants, although we have other areas for industrial location. We constructed among other also: TE Negotin, cable factory, _REK Feni, Makedonija, factory of building materials, DliC Strašo Pindžur, and so on. And these industrial and energetic plants are the main causes for environmental pollution: SO2, C02 and other gasses, waste drains and so on. And human environment is also affected by this pollution. Further attention in Tikveš should be concentrated towards its protection against pollution and its preservation for agricultural production, for two harvests crops per a year.