SARMATSKA KULTURA NA TLU BANATA iz zbirke Narodnog muzeja Zrewanin Na prelazu iz stare u novu eru dana{wa Vojvodina bila je naseqena ilirskim, da~kim i keltskim plemenima. Propast da~ke dr`ave na jugoistoku i rimska osvajawa vremenski se poklapaju sa dolaskom sarmatskih plemena na teritoriju severno od Dunava i u Potisje. Sarmati su iranska plemena, nomadska, koja su od III veka pre na{e ere do IV veka `ivela u oblastima Dona, Dunava i Crnoga mora. @ive}i u stepskim oblastima, razvili su sna`nu kowicu. U daqem {irewu prema jugoistoku Sarmati su u II veku pre na{e ere ovaladali Skitijom i na wenoj teritoriji osnovali svoju dr`avu. Po~etkom I veka neka sarmatska plemena po~iwu sa pqa~ka{kim pohodima. Rokselani na dowem Dunavu i Jazigi (izme u Dunava i Tise) upadaju u rimsku provinciju Meziju i nekoliko vekova predstavqaju sna`nog protivnika Rimske imperije. U tim prodorima neka plemena, uz dozvolu Rimqana, naseqavaju grani~ne oblasti Carstva i slu`e kao najamnici i koloni. U III i IV veku postepeno ih potiskuju Goti i Huni. Tokom osvaja~kih pohoda prema zapadu, posle 375. godine, Huni primoravaju Sarmate da, kao pomo}na vojska, u~estvuju s wima u tim pohodima. U toku seobe naroda od IV do VII veka, Sarmate su asimilirala razna plemena. 1 Naseqavawe Vojvodine trajalo u periodu od II do IV veka. Prvi migracioni pokret po~eo u prvoj polovini I v. n. e sa prelaskom Karpata i trajao je do kraja II veka. Tokom drugog migracionog talasa Sarmati naseqavaju Panonsku niziju u drugoj polovini III veka. Tre}i talas doseqavawa odvijao se tokom celog IV veka. Brojne istra`ene nekropole, naseqa kao i pojedina~ni nalazi svedo~e o wihovom prisustvu na prostoru Banata. Najpoznatiji lokaliteti na podru~ju sredweg Banata su:@ivani}eva doqa Boto{ (lokalitet se nalazi pored isu{enog korita re~ice [ozov), Ciglana Banatski Despotovac (otkriveno 17 sarmatskih grobova), Nema~ko grobqe E~ka, obala Begeja Zrewanin, Vinogradi Orlovat, Jamure Aradac, Kameniti vinogradi Aradac, Pa{wak Belo Blato, Kru{ka Toma{evac, Leje Aradac. Naseqa su podizana uglavnom pored reka. Sahrawivawe se vr{ilo u zemqanim rakama, bez grobne konstrukcije, sa orjentacijom sever jug. Grobni iventar u sarmatskim grobovima su, osim keramike, rasko{ni ukrasni predmeti i ogledala. Kerami~ke posude su razli~itog oblika i funkcije. Ra ene su od pre~i{}ene gline, fine fakture, na vitlu i uglavnom su sivoplave. Ukra{avane su utisnutim ornamentom, kombinacijom kosih, horizontalnih i talasatih linija ({oqe, bokali, zdele, amfore, pehari), Posebno se isti~e karakteristi~an mawi bokal sa jednom dr{kom kao redovni grobni iventar, Uticaji rimske kulture upravo je prepoznatqiv na sarmatskoj finoj keramici. Na nekim lokalitetima u Vojvodini otkrivene su kerami~ke ostave i lon~arske radionice (Crvenka kod Vr{ca itd.). Kerami~koj grn~ariji pripadaju i posude grube
fakture u mawem broju na kojima su prisutni uticaji autohtonog stanovni{tva da~kog. U `enskim sarmatskim grobovima ~esto su nala`eni glineni pr{qenici. U uporebi je bio i metal gvo` e i bronza. Od gvo` a je izra ivano oru`je:ma~, kopqe i no`evi, a od bronze nakit. Dolaskom na na{u teritoriju Sarmati donose nove elemente u kulturi, pri ~emu gr~ko helenisti~ka i iranska komponenta imaju odlu~uju}i uticaj, novi stil u umetnosti, koji je vidqiv na nakitu. Karakteristike novog stila u izradi nakita ogleda se i u upotrebi polihromije, pseudogranulacije, pseudofiligrana, dok su motivi geometrijski i floralni. U formirawu materijalne kulture Sarmata odlu~uju}i uticaj imali su i autohtoni keltsko da~ki elementi kao i rimska provincijska kultura. Ti uticaji, u vidu razli~itih stilskih elemenata, uo~avaju se na fibulama, narukvicama, nau{nicama, privescima i aplikacijama, ogrlicama. Na sarmatskim nalazi{tima, nekropolama, naseqima otkriven je velik broj bogatog i rasko{nog nakita. Osim dekorativne uloge, on je kod Sarmata odre ivao visinu dru{tvenog polo`aja nosioca, a neki predmeti su imali funkciju amajlije i no{eni su u apotropejske svrhe. 2 Najraznovrsniju i raznoliku grupu ukrasnih predmeta ~ine fibule : plo~aste, pelta, kupaste, T fibule, Predstavqale su istovremeno i nakit i deo no{we. Na nalazi{tima sredweg Banata uglavnom se javqaju plo~aste fibule. Plo~aste fibule su helenisti~ko orijentalnog porekla. Najve}i broj ovih fibula otkriven je na lokalitetima:@ivani}eva doqa Boto{, Ciglana Banatski Despotovac, Nema~ko grobqe E~ka. Oblik ovih fibula je razli~it: romboi~an, trougaon, srcolik, elipsoidan ili u obliku lava, kowa. Ornament je izveden u vidu geometrijskih motiva, a floralni u vidu stilizovanog cveta. Izra ivane su od bronze i srebra,a ukra{avane emajlom u raznim bojama. Odlikuje ih rafiniranost izrade. Posebno su interesantne T fibule sa oprugom od navoja,ra ene od srebra i bronze. Ovakav tip fibula bio je rasprostrawen u svim rimskim provincijama du` limesa, a koristile su se tokom II i po~etkom III veka. Upravo T fibule sarmatske su i proizi{le od rimskih. 3 U zbirci sarmatskog nakita izdvaja se kolenasta fibula sa spiralnim navojima i stopom ukra{enom tehnikom emajla, sa lokaliteta @ivani}eva Doqa Boto{. Kolenaste fibule datiraju iz rimskog perioda bile su ra{irene u Gorwoj i Dowoj Meziji. Wihova proizvodwa i upotreba bila je intezivna u II i III veku. Od kolenastih rimskih fibula razvile su se i sarmatske, s tim {to je novina ukra{avawe emajlom. 4 Neobi~nom tipu fibula pripada kupasta. Izra ena je od lo{ijeg srebra, sa oprugom od navoja i belim kamenom u sredini. Na ena je na nalazi{tu Ciglana Banatski Despotovac. Privesci kao deo nakita imali su vi{estruku funkciju:kori{}eni su uz no{wu, no{eni su kao ama-
jlija, ukras, centralni deo ogrlice, o lan~i}u ili o pojasu. Kari~ice tako e pripadaju grupi privezaka; ra ene su od bronze i srebra, no{eni su kao posebni privesci ili u sastavu sa drugim privescima. Funkciju amajlije i priveska predstavqali su kauri (pu`evi) i {koqke, sa lokaliteta Ciglana Banatski Despotovac. Sli~ne nalazimo na lokalitetima Vr{ac, Banatski Karlovac. 5 Mu{ka no{wa kod Sarmata bila je dopuwena pojasom sa kop~ama, pre icama i ukrasnim okovima, dok je `enska ode}a bila ukra{ena izvezenim perlama od staklene paste, }ilibara, karneola, opala. @enski grobovi obiluju nalazima nakita:prstewem, nau{nicama, narukvicama i aplikacijama. Prstewe, narukvice i nau{nice izra ivane su od bronze, srebra i zlata. Nau{nice su okruglog oblika, sa kukom i petqom za zakop~avawe, dok je bronzana uvijena `ica, imala funkciju min u{e ili prstena. U ukrasne predmete spadaju perle ( in uhe), po kojima su Sarmati i najprepoznatqiviji. Izra ivane su od staklene paste, almadina, jaspisa, }ilibara. opala, kalcedona, sedefa i kre~waka. Prisustvo kre~waka i nakita od kre~waka mo`e se pratiti od neolita. U sarmatskoj kulturi perle od kre~waka vezuju se za sarmatsko jazi{ku kulturu, cilindri~nog su oblika a ~esto su kombinovane sa staklenom pastom i {koqkama. Omiqeni materijal kod Sarmata od koga su ra ene perle bila je staklena pasta. Upadqiva je lepota bogatstva boja i oblika perli od staklene paste:po obliku su cevaste, pqosnate, okrugle, loptaste, elipsoidne, pravougaone, trouglaste, boje plave, `ute, crvene, zelene, bele, qubi~aste, crne, sive, zlatno plave. 6 Posebnu vrednost iz zbirke sarmatske predstavqaju ogrlice od }ilibara i dve od opala sa nalazi{ta Leje Aradac i @ivani}eva doqa Boto{. U pojedinim `enskim sarmatskim grobovima nala`ene su rasko{ne ogrlice od staklene paste @ivani}eva doqa Boto{ 7, u nizovima sa po 228 perli, Ciglana Banatski Despotovac sa po 159 zrna. Nanizane perle od staklene paste, }ilibara i karneola bile su i narukvice. Dimenzije ovih narukvica su rali~ite, ali je upadqivo da se javqaju i de~ije mawih dimenzija. Za sarmatsku kulturu karakteristi~an je, pre svega, nakit, ~ija je estetska namena izra`ena u bogatim formama, tehnici obrade, kvalitetu obrade, materijalu od koga je izra en, lepoti i rasko{i dekorativnih elemenata, te takav dobija umetni~ku vrednost i umetni~ki karakter. Materijalna kultura sarmatskog doba poznata je pre svega zahvaquju}i izuzetno bogatim grobnim prilozima, sa nekropola. Ti prilozi sa nekropala ili naseqa, svedo~e o stvarala~koj snazi izra`enoj u bogatstvu materijalne kulture i umetni~kog stvarawa,bilo da se radi o nakitu ili kerami~kim prilozima. Sude}i po materijalnoj kulturi,sredwi s Banat od II do IV veka bio je intenzivno naseqen sarmatskim plemenima. Takvo bogatsvo i brojnost arheolo{kog materijala konstatovana je na nalazi{tima {irom Vojvodine
(Bavani{te, Banatski Brestovac, Banatska Palanka, Banatski Karlovac, Baranda, Banatsko Aran elovo, Ba{aid, Bela Crkva, Vatin, Vr{ac, Vlajkovac, Glogow, Deloblato, Dupqaja, Jabuka, Ilanxa, Kova~ica, Kovin, Krstur, Mokrin, Novi Kne`evac, Novo Milo{evo,Omoqica Pavli{, Pan~evo, Rusko Selo, Sakule, Sanad, Star~evo, Stara Palanka, Sefkerin, itd,) Upravo takvo bogatstvo i brojnost otkrivenih nalazi{ta i arheolo{kog materijala, govori o razvijenoj sarmatskoj kulturi kako u Vojvodini tako i na podru~ju sredweg Banata. 1 Sne`ana Marinkovi}, Nakit iz zbirke Narodnog muzeja Zrewanin, katalog, Zrewanin, 1993. str. 13 2 S. Bara~ki, Nakit Sarmata u Banatu, katalog, Vr{ac, 1975, str 9 3 D. Bojovi}, Rimske fibule Singidunuma, Beograd 1983, str 21, 24 4 Isto 3 str 54, 82 5 S. Bara~ki, Nalazi Sarmata u ju`nom Banatu, katalog, Vr{ac. 6 Velika Dautova Ru{evqan, Kulturno blago Vojvodine, Sarmatska kultura, Novi Sad 1980, str. 51 7 U~iteq Lazar Nikoli} iz Boto{a, sakupio je sa lokaliteta @ivani}eva doqa Boto{, arheolo{ki materijal kao i zbirku sarmatskih nalaza. Narodni muzej Zrewanin otkupio je sarmatski arheolo{ki materijal 1932 god. od Lazara Nikoli}a.
SARMATIAN CULTURE IN BANAT From collection National museum in Zrenjanin Sarmatians are Iranian nomadic tribes which since the 3rd century BC lived in the areas of the Don, the Danube and the Black Sea. Living in steppe areas, they developed powerful cavalry. Early in the 1st century some Sarmatian tribes started their plundering campaigns. Rhoxolani (on the lower Danube) and Iazyges (between the Danube and the Tisza) invade the Roman province of Moesia and for several centuries they were strong opponents to the Roman Empire. The settling of the Sarmatians to Vojvodina took place in the period from the 2nd to the 4th century. In the 3rd to 4th centuries they were gradually pushed away by the Goths and the Huns. They built settlements near the rivers. They buried their dead in earth graves without sepulchral structure. In addition to pottery, the most frequent finds in the Sarmatian tombs include numerous luxurious ornamental items. Coming to our territory the Sarmatians broght new elements in the culture in which the Greek-Hellenistic and Iranian components have a crucial influence reflected primarily on the jewelry. The characteristics of the new style include the use of polychromy, pseudo-granulation, pseudo-filigree, while the ornamental motives are geometric and floral. The majority of the Sarmatian material in the collection of the National Museum of Zrenjanin was gathered by excavations, through gifts and acquisitions. The basic pottery forms are: jugs, goblets, cups, and bowls. They were made of clay on the pottery wheel, their colour being grey-blue... The jewelry is a part of sepulchral inventory both in male tombs and female ones. The male costume is adorned by belts and buckles, while the female costume is adorned by embroidered beads. The ornamental items include fibulas, bracelets, appliqués, earrings, pendants and rings. They were made of bronze, silver, while fibulas were decorated in enamel technique. The most interesting group of artefacts refers to pearls, by which the Sarmatians are recognisable. They were used as necklaces, bracelets, and pendants. The pearls are made of glass paste, almadin, jasper, amber, opal, chalcedony, mother of pearl and limestone. The necklaces contain combinations of various types of material. The majority of Sarmatian relics were found in the sites in the Middle Banat; Živančeva dolja Botos, Ciglana Banatski Despotovac, the German Cemetery Ecka, Kruska - Tomasevac, Leje-Aradac, Ciglana-Novi Bečej, Mužlja.