MEĐUNARODNA EKONOMIJA 08
8.1. Globalna ekonomska kretanja Posljednja očekivanja MMF-a su da će globalna ekonomija u 2018. i 2019. godini rasti po stopi od 3,7%, što je manje za 0,2 p. p. za obje posmatrane godine u odnosu na prognoze iz jula ove godine. Ipak, globalna ekonomska aktivnost je zadržala kontinuitet, ako se uzme u obzir da su prognozirane stope na nivou iz 2017. godine. Tabela 8.1 Pregled glavnih globalnih indikatora, godina na godinu, % Razlike u odnosu na projekcije Procjene Projekcije Indikator iz jula 2018. p. p. 2017. 2018. 2019. 2018. 2019. rast BDP-a svijet 3,7 3,7 3,7-0,2-0,2 napredne ekonomije 2,3 2,4 2,1 0,0-0,1 ekonomije u usponu/razvoju 4,7 4,7 4,7-0,2-0,4 SAD 2,2 2,9 2,5 0,0-0,2 Eurozona 2,4 2,0 1,9-0,2 0,0 Njemačka 2,5 1,9 1,9-0,3-0,2 Francuska 2,3 1,6 1,6-0,2-0,1 Italija 1,5 1,2 1,0 0,0 0,0 Španija 3,0 2,7 2,2-0,1 0,0 Japan 1,7 1,1 0,9 0,1 0,0 UK 1,7 1,4 1,5 0,0 0,0 Kanada 3,0 2,1 2,0 0,0 0,0 napredne ekonomije van G7 i Eurozone 2,8 2,8 2,5 0,0-0,2 evropske ekonomije u usponu/razvoju 6,0 3,8 2,0-0,5-1,6 Rusija 1,5 1,7 1,8 0,0 0,3 Kina 6,9 6,6 6,2 0,0-0,2 Indija 6,7 7,3 7,4 0,0-0,1 Latinska Amerika i Karibi 1,3 1,2 2,2-0,4-0,4 Bliski istok i sjeverna Afrika 2,2 2,4 2,7-1,1-1,2 Supsaharska Afrika 2,7 3,1 3,8-0,3 0,0 obim globalne trgovine (robe i usluge) 5,2 4,2 4,0-0,6-0,5 potrošačke cijene napredne ekonomije 1,7 2,0 1,9-0,2-0,3 ekonomije u usponu/razvoju 4,3 5,0 5,2 0,3 0,7 Međunarodna ekonomija Izvor: MMF, oktobar 2018. 95
Centralna banka Crne Gore Makroekonomski izvještaj CBCG III kvartal 2018 Prognozirana stopa rasta za razvijene zemlje za 2018. godinu je ostala nepromijenjena i iznosila je 2,4%, dok je prognoza za 2019. godinu smanjena za 0,1 p. p. na 2,2%. U proteklom periodu 2018. godine rast najvećih razvijenih zemalja se kretao prilično neuravnoteženo. Posebno je bila vidljiva razlika između zemalja eurozone i SAD. Eurozona bilježi najnižu stopu rasta u posljednjih pet godina, pri čemu je ekonomska aktivnost u najvećoj ekonomiji eurozone, Njemačkoj, u trećem kvartalu opala za 0,2%. MMF je snizio ovogodišnje prognoze rasta za eurozonu i neke od njenih najvećih ekonomija. Nasuprot tome, SAD su u drugom i trećem kvartalu ove godine imale najsnažniji rast u posljednjih pet godina, dok MMF nije mijenjao prognoziranu stopu rasta za SAD za 2018. godinu. MMF očekuje niže stope rasta za zemlje u razvoju i usponu za 2018. i 2019. godinu u odnosu na prognoze iz jula ove godine, ali su one u ravni sa stopom rasta iz 2017. od 4,7% za obje godine. Ova grupa zemalja je posebno pod uticajem efekata povećanja cijena nafte, globalnih trgovinskih barijera i tržišnih pritisaka na lokalne valute. Prognoze rasta za Kinu, Rusiju i Indiju za 2018. godini su ostale nepromijenjene. Brazil i Argentina su najviše uticali na reviziju prognoza naniže za Latinsku Ameriku. Prema prognozama MMF-a, grupa evropskih ekonomija u razvoju i usponu među kojima je i Crna Gora 35, u periodu 2018-2019. godina, ostvariće niže stope rasta, od 3,8% (revizija naniže za 0,5 p. p.) odnosno 2% (revizija naniže za 1,6 p. p.), prije svega kao rezultat negativnih kretanja u Turskoj. Prema posljednjim prognozama MMF-a, stopa rasta obima globalne trgovine je dodatno revidirana naniže za period 2018-2019. godina, što je rezultat promjena trgovinskih politika u pogledu nametanja carina, promjena trgovinskih ugovora i kontramjera zemalja koje imaju najveće udjele u globalnoj trgovini. Globalna potrošnja nafte i naftnih prerađevina bilježi višegodišnji uzlazni trend, a prognoze govore da će ostvariti veliki rast do kraja 2018. godine. Cijene nafte su u julu zabilježile blagi pad, na oko 75 dolara po barelu, odražavajući zabrinutost tržišta oko potražnje među zemljama u razvoju i usponu. Već u avgustu, tržišni sentiment se poboljšao i cijene su porasle skoro 10%. Prema posljednjim podacima, cijene nafte od 86 dolara za barel u oktobru 2018. godine dostigle su svoj najviši nivo u posljednjih dvanaest mjeseci. Visoka cijena ukazuje da tržišta nijesu bila sigurna da li OPEC i Rusija mogu da nadoknade manjak proizvodnje zbog sankcija Iranu i pada proizvodnje Venecuele. Veće cijene nafte su posljednjih pola godine podigle inflaciju na godišnjem nivou i kod razvijenih zemalja i zemalja u usponu. Kod eurozone i Japana, bazična inflacija je bila ispod ciljanog nivoa centralnih banaka. U SAD je inflacija bila u okviru cilja, što je zajedno sa pozitivnim pokazateljima sa tržišta rada i ostalim ekonomskim pokazateljima (lična potrošnja i investicije) podstaklo FED na novo povećanje referentne kamatne stope. Normalizacija monetarnih politika razvijenih zemalja kreće potpuno različitim tempom. U Japanu će donosioci odluka vrlo moguće ostati pri postojećoj politici kupovine obveznica, s obzirom na to da se projektovana inflacija Banke Japana smanjivala tokom godine. Rizici na finansijskim tržištima, mjereni spredom TED, spredom LIBOR-OIS i indeksom VIX, su jenjavali u drugom i trećem kvartalu 2018. godine, nakon što su početkom godine bili na visokim nivoima. Globalni indeks kretanja cijena akcija je u trećem kvartalu blago porastao - indeks razvijenih tržišta je porastao, dok je indeks zemalja u razvoju i usponu opao. 35 Albanija, Bosna i Hercegovina, Bugarska, Crna Gora, Hrvatska, Kosovo, Mađarska, Makedonija, Poljska, Rumunija, Srbija i Turska. 96
Grafik 8.1 Grafik 8.2 Pokazatelji volatilnosti/stresa na finansijskim tržištima, 2017 - Q3 2018. MSCI globalni indeksi, 2017 - Q3 2018. Izvor: Blumberg Izvor: Blumberg 8.2. Razvijene zemlje Ekonomski rast u eurozoni u trećem kvartalu ove godine u odnosu na prethodni iznosio je 0,2%, dok je godišnja stopa rasta BDP-a iznosila 1,7%. Nastavljen je kontinuitet pozitivnih kvartalnih stopa rasta BDP-a eurozone još iz vremena izlaska iz evropske dužničke krize, ali je, sa druge strane, rast u ovom kvartalu bio osjetno usporen. Njemačka ekonomija, kao glavni generator rasta u eurozoni, zabilježila je pad ekonomske aktivnosti od 0,2%. Litvanska privreda je takođe zabilježila pad BDP-a od 0,4%. Među zemljama koje su ostvarile rast BDP-a, ističu se Letonija (1,8%) i Slovačka (1,1%), dok su Francuska, Italija i Španija, kao najveće privrede nakon Njemačke, ostvarile stope rasta od 0,4%, 0% i 0,6%, respektivno. Industrijska proizvodnja u eurozoni u septembru je ostvarila godišnji rast od 0,9%, koji je bio vođen rastom u segmentu kapitalnih dobara (2,5%) i netrajnih potrošačkih dobara (1,6%), dok su ostali segmenti industrije zabilježili pad. Idustrijska proizvodnja u eurozoni bilježi mjesečni trend rasta od 2013. godine, međutim tokom 2018. godine je uglavnom stagnirala. Posmatrano kroz stalne cijene, trgovina na malo u septembru je ostvarila godišnji rast od 0,8%. Rast je bio zabilježen u svim glavnim segmentima trgovine na malo: hrana, pića i duvan (0,9%), neprehrambeni proizvodi (0,7%) i automobilsko gorivo (1,1%). Trgovina na malo u eurozoni bilježi trend mjesečnog rasta od 2013. godine. Građevinska aktivnost u eurozoni je ostvarila rast od 3,5% u trećem kvartalu 2018. godine, na godišnjem nivou, čime je rast osjetno ubrzan u odnosu na prvi i drugi kvartal kada je iznosio 2,6% i 2,7%, respektivno. Posmatrano po segmentima, rast od 3,2% je ostvaren u stanogradnji dok je kod ostalih građevinskih struktura rast iznosio 4%. Građevinska aktivnost eurozone bilježi trend mjesečnog rasta od sredine 2015. godine. Međunarodna ekonomija 97
Centralna banka Crne Gore Makroekonomski izvještaj CBCG III kvartal 2018 Stopa nezaposlenosti je u septembru iznosila 8,1%, što je pad od 0,1 p. p. u odnosu na jun ove godine, odnosno pad od 0,8 p. p. u poređenju sa septembrom 2017. godine, kada je stopa nezaposlenosti iznosila 8,9%. Smanjenje nezaposlenosti nastavljeno je počevši od 2013. godine, kada je na kraju evropske dužničke krize stopa nezaposlenosti iznosila 12,1%. Istovremeno, 8,1% je najniža stopa nezaposlenosti još od novembra 2008. godine. Stopa nezaposlenosti je bila najniža u Njemačkoj (3,4%), Holandiji (3,7%) i Malti (3,8%). S druge strane, stope nezaposlenosti i pored osjetnog pada u odnosu na svoje prethodne vrijednosti i dalje su ostale visoke u Grčkoj (19%) i Španiji (14,9%). Stopa nezaposlenosti mlađih od 25 godina u septembru ove godine iznosila je 16,9%, pri čemu je najniža bila u Njemačkoj od 6,3% i Holandiji od 7,5%, a najviša u Grčkoj, čak 37,9%, i Španiji, 34,3%. Stopa nezaposlenosti u eurozoni je i dalje znatno viša u odnosu na američku ekonomiju (3,7%) i, sa izuzetkom Njemačke, naglašeno je visoka u velikim evropskim ekonomijama u Francuskoj 9,3% odnosno Italiji 10,1%, gdje je opala za svega 0,1 p. p. odnosno 1,1 p. p. u odnosu na septembar 2017. godine. Godišnja stopa inflacije u septembru je iznosila 2,1%. Po zemljama, najviša je bila u Estoniji (3,5%) i Letoniji (3,3%), a najniža u Grčkoj (1,1%) i Irskoj (1,2%). Prema glavnim sastavnim komponentama HIPC-a, cijene hrane, alkohola i duvana porasle su 2,6%, energenata 9,5%, industrijskih prozivoda (neenergenata) 0,3%, dok su cijene usluga porasle 1,3%, pri čemu su njihovi doprinosi ukupnoj stopi inflacije iznosili 0,51, 0,91, 0,08 i 0,57 p. p, respektivno. Nakon 2015. i 2016. godine kao perioda deflacionih rizika, nastavljen je stabilan trend laganog rasta cijena, što je u skladu sa srednjeročnim ciljem ECB-a da inflacija bude ispod, ali blizu 2%. Tabela 8.2 Kreditni rejting država eurozone, Standard end Purs, kraj septembra 2018. Država Rejting Izgledi (outlook) Austrija AA+ stabilni Belgija AA stabilni Estonija AA- stabilni Finska AA+ stabilni Francuska AA stabilni Grčka B+ pozitivni Holandija AAA stabilni Irska A+ stabilni Italija BBB stabilni Kipar BBB- stabilni Letonija A stabilni Litvanija A stabilni Luksemburg AAA stabilni Malta A- pozitivni Njemačka AAA stabilni Portugal BBB- pozitivni Slovačka A+ stabilni Slovenija A+ pozitivni Španija A- pozitivni Izvor: Standard end Purs (tradingeconomics.com) U drugom kvartalu 2018. godine budžetski deficit država eurozone iznosio je 0,1% BDP-a 36, što je blago manje u odnosu na deficit iz prvog kvartala godine (0,2% BDP-a). Ukupni budžetski prihodi iznosili su 46,2% BDP-a, a rashodi 46,3% BDP-a. Nekoliko država ostvarilo je suficit budžeta, pri čemu su najznačajnije Malta, 4,9%, Letonija, 2,5% i Njemačka, 2,4%. Među državama sa deficitom budžeta, treba istaći Francusku, čiji budžetski saldo iznosi -2,5% BDP-a. Generalno posmatrano, državne finansije zemalja eurozone su u znatno boljoj poziciji i bilježe dugogodišnji napredak, a trend smanjenja budžetskog deficita je započet još u periodu 2009-2010. godine, kada je deficit prelazio 7% BDP-a. Javni dug država eurozone iznosio je 86,3% BDP-a (9,8 hiljada milijardi eura) na kraju drugog kvartala 2018. godine 37, ili 2,9 p. p. manje nego na kraju drugog kvartala 2017. godine (89,2% BDP-a). Najviši nivoi javnog duga zabilježeni su u Grčkoj, 179,7%, Italiji, 133,1% i Portugalu, 124,9% BDP-a. Osim navedenih zemalja, javni dugovi Belgije i Kipra bili su iznad 100% BDP-a i iznosili su 106,3 i 104%, respektivno. S druge strane, najniži nivoi javnog duga zabilježeni su u Estoniji, i Luksemburgu, 8,3% i 22% BDP-a, respektivno. Javni dugovi Letonije, Litvanije, Malte, Slovačke, Holandije 36 Posljednji raspoloživi, sezonski prilagođeni podatak. 37 Posljednji raspoloživi podatak. 98
i Finske bili su takođe ispod mastrihtskog kriterijuma od 60% BDP-a. Gledano prema finansijskim instrumentima, najviše duga se odnosilo na dužničke hartije od vrijednosti, 81,1%, na kredite 15,9% i 3% na gotovinu i depozite. Iako je napredak značajan, dug je i dalje na visokom nivou, posebno kod velikih država na jugu eurozone, čija je fiskalna pozicija i dalje nesigurna. O tome najbolje svjedoče njihovi kreditni rejtinzi prema Standard end Pursu na kraju septembra 2018. godine. Italiji, Portugalu i Španiji dodijeljeni su investicioni rejtinzi slabog kvaliteta, dok Grčka nije imala investicioni rejting. U 12-mjesečnom periodu zaključno sa septembrom, tekući račun eurozone zabilježio je suficit od 357 mlrd. eura 38 (3,1% BDP-a), a u 12-mjesečnom periodu zaključno sa septembrom 2017. godine 339 mlrd. eura (takođe 3,1% BDP-a). U strukturi, suficit je bio vođen robnim suficitom, 310 mlrd. eura (2,7% BDP-a), dok su ostale komponente tekućeg računa: usluge, primarni dohodak i sekundarni dohodak zabilježile salda od 1%, 0,6% i -1,2% BDP-a, respektivno. Po zemljama, u četvorokvartalnom periodu zaključno sa drugim kvartalom 39, najveći suficit na tekućem računu imala je Irska, 13,8% BDP-a, potom Malta, 12,8%, Holandija, 10,5%, Njemačka, 8,1% i Slovenija, 7,5%. Najnegativniji saldo zabilježio je Kipar, -6,6%, odnosno Slovačka, -1,9% BDP-a. Zemlje na jugu eurozone: Grčka, Italija, Portugal i Španija imale su salda tekućih računa od -1,3%, 2,8%, 0% i 1,4% BDP-a, respektivno. Tabela 8.3 Makroekonomske prognoze za eurozonu za period 2017-2020, % 2017. 2018. 2019. 2020. realni BDP 2,5 2,0 1,8 1,7 privatna potrošnja 1,7 1,5 1,7 1,6 državna potrošnja 1,2 1,4 1,4 1,3 bruto investicije u osnovna sredstva 2,8 4,0 3,2 2,9 izvoz 5,6 3,1 3,8 3,6 uvoz 4,2 3,5 4,5 3,9 zaposlenost 1,6 1,4 0,9 0,8 stopa nezaposlenosti, % radne snage 9,1 8,3 7,8 7,4 HIPC 1,5 1,7 1,7 1,7 HIPC, isključujući energiju 1,2 1,3 1,6 1,8 HIPC, isključujući energiju i hranu 1,0 1,1 1,5 1,8 HIPC, isključujući energiju, hranu i promjene u indirektnim porezima 1,0 1,1 1,5 1,8 jedinični troškovi rada 0,7 1,6 1,3 1,7 zarada po zaposlenom 1,5 2,2 2,2 2,7 produktivnost rada 0,9 0,6 0,9 1,0 saldo državnog budžeta, % BDP-a -1,0-0,6-0,8-0,5 strukturni saldo državnog budžeta, % BDP-a -1,0-0,8-1,0-1,0 javni dug, % BDP-a 86,6 84,8 82,8 80,6 saldo tekućeg računa, % BDP-a 3,5 3,2 2,8 2,8 Međunarodna ekonomija Izvor: ECB, septembar 2018. godine 38 Sezonski prilagođeni podaci. 39 Posljednji raspoloživi podatak. Podaci za Luksemburg nijesu bili raspoloživi. 99
Centralna banka Crne Gore Makroekonomski izvještaj CBCG III kvartal 2018 Prognoze analitičara ECB-a iz septembra 2018. ukazuju da će rast u 2018. iznositi 2%, dok će u 2019. i 2020. godini iznositi 1,8% i 1,7 %, resepektivno. Očekuje se da će stopa nezaposlenosti kontinuirano opadati tokom prognostičkog horizonta, tako da će u 2020. biti na nivou od 7,4%. HIPC će biti u okviru ECB-ovog cilja od ispod, ali blizu 2%, i bez deflacionih pritisaka. Konačno, sve će biti praćeno i poboljšanjem stanja državnih finansija, stoga se očekuje da će u 2020. budžetski deficit opasti na 0,5% BDP-a, a javni dug na 80,6% BDP-a. Međutim, treba reći i da su po pitanju većine glavnih parametara septembarske prognoze manje pozitivne u odnosu na junske, kao i u odnosu na martovske prognoze. Prema prognozama MMF-a iz oktobra ove godine stope rasta eurozone za 2018. i 2019. godinu će iznositi 2% i 1,9%, ili 0,4 p. p. i 0,1 p. p. niže u odnosu na aprilske prognoze, respektivno. Junske prognoze Svjetske banke za pomenute godine su bile relativno slične i iznosile 2,1% i 1,7%, respektivno. Ekonomija SAD je u trećem kvartalu 2018. godine porasla 3,5% 40 u odnosu na prethodni kvartal, što je više od tržišnih očekivanja koja su iznosila 3,3%. Rast ekonomije u posljednja dva kvartala bio je najviši još od 2014. godine. U odnosu na treći kvartal 2017. godine stopa rasta je iznosila 3%. U oktobarskom izvještaju o izgledima svjetske ekonomije, MMF je zadržao prognozu rasta za ekonomiju SAD za ovu godinu, 2,9%, ali je smanjio prognozu za narednu godinu za 0,2 p. p. na 2,5%, u jeku najavljenih trgovinskih mjera. Ipak, to su i dalje visoke stope rasta imajući u vidu prognozirane stope rasta ostalih vodećih razvijenih ekonomija. Očekivanja FED-a 41 su da će BDP u 2018. i 2019. godini rasti po stopama od 2,8% i 2,4%, respektivno. Grafik 8.3 Kvartalna stopa rasta i doprinosi komponenti BDP-a u SAD, %, 2014 - Q3 2018. Izvor: Nacionalni biro za ekonomske analize (BEA) Lična potrošnja je u trećem kvartalu, kao i u drugom, sa povećanjem od 4% na kvartalnom nivou imala najveći doprinos u ukupnom rastu. U prilog velikoj ličnoj potrošnji ide i činjenica da je nezaposlenost na kraju kvartala bila na najnižem nivou u gotovo pet decenija, iznosivši 3,7%. Dinamičnost tržišta rada i ekonomije ogledali su se i u broju novih radnih mjesta, pa je tokom trećeg kvartala kreirano 569 hiljada novih radnih mjesta u privatnom sektoru. Zarade nastavljaju da bilježe stabilan rast. Bruto investicije su, takođe, zabilježile snažan kvartalni rast od 12%. Vladina potrošnja je, takođe, imala značajan uticaj na rast ekonomije, ostvarivši rast od 3,3%. Nakon izrazito visokog rasta izvoza u drugom kvartalu od 9,3%, u trećem kvartalu izvoz je imao negativan predznak i iznosio -3,5%, što je zajedno sa velikim rastom uvoza od 9,1% dalo negativan doprinos rastu BDP-a. 40 Stopa izražena na godišnjem nivou, prva procjena. 41 Projekcije članova Komiteta za operacije na otvorenom tržištu, jun 2018. 100
Industrijska proizvodnja je u trećem kvartalu ove godine porasla 4,7% u odnosu na treći kvartal prethodne godine. Prerađivačka industrija je u istom periodu ostvarila rast od 3,5%. Iskorišćenost industrijskih kapaciteta je porasla tokom prva dva kvartala, iznosivši 78,3% u trećem kvartalu. Grafik 8.4 Godišnja stopa IPC, ILP i bazična inflacija prema ILP, %, 2013 - Q3 2018. Godišnja stopa inflacije, mjerena indeksom cijena izdataka za ličnu potrošnju (ILP) 42, je u septembru iznosila 2%. Ista stopa inflacije bez cijena hrane i energenata je u septembru takođe bila 2%. Godišnja stopa inflacije, mjerena indeksom potrošačkih cijena, je na kraju septembra iznosila 2,3% i tokom prvih devet mjeseci 2018. godine je bila iznad 2%. Prociklični, fiskalni podsticaji su značajno uticali na ekonomski rast. Budžetski deficit je u fiskalnoj 2018. godini 43 iznosio 779 mlrd. dolara ili 113 mlrd. dolara više nego u 2017. godini. Deficit je porastao sa 3,5% BDP-a u 2017. godini na 3,8% u 2018. Prema prognozama Kongresne kancelarije za budžet 44 iz avgusta ove godine, budžetski deficit će u fiskalnoj 2019. godini biti dodatno povećan i iznosiće 4,6% BDP-a. Prema prognozama MMF-a 45 budžetski deficit SAD za 2019. je takođe 4,6%. Izvor: FED, Banka federalnih rezervi iz Sent Luisa Grafik 8.5 Kvartalna stopa rasta BDP-a, %, 2014 - Q3 2018. Ekonomija Japana je nakon rasta od 0,8% u drugom kvartalu 2018. zabilježila pad BDP-a od 0,3% u trećem kvartalu u odnosu na prethodni 46. U poređenju sa istim kvartalom prethodne godine, japanska ekonomija je porasla 0,3%, što predstavlja nastavak tendencije pozitivnih godišnjih stopa rasta kvartalnog BDP-a još od prvog kvartala 2015. godine. MMF je u oktobarskim prognozama povisio stopu rasta japanske ekonomije za 2018. godinu za 0,1 p. p. na 1,1%. Stopa rasta za 2019. je ostala nepromijenjena i iznosi 0,9%. Svjetska banka, pre- Izvor: Vlada Japana, Ministarstvo ekonomije, trgovine i industrije, JMA (Japan Macro Advisers) Međunarodna ekonomija 42 Izdaci za ličnu potrošnju (Personal Consumption Expenditures), lančani indeks cijena, koji FED koristi za ocjenu inflatornih kretanja. 43 Fiskalna godina završena je 30. septembra 2018. 44 Congressional Budget Office. 45 Konsultacije po članu IV Statuta MMF-a, jul 2018. 46 Prva procjena. 101
Centralna banka Crne Gore Makroekonomski izvještaj CBCG III kvartal 2018 ma posljednim prognozama 47, očekuje rast od 1% za 2018. odnosno 0,8% za 2019. godinu. Banka Japana je potvrdila prognozu rasta za fiskalnu 2018. godinu 48 u intervalu od 1,3% do 1,5%. Prognoza rasta za fiskalnu 2019. kreće se u rasponu 0,8-0,9%. Vladina potrošnja je porasla 0,2%, bruto investicije u osnovna sredstva su bile manje 0,5%, dok su privatne (nerezidencijalne) investicije opale 0,2%. Lična potrošnja je na kvartalnom nivou smanjena za 0,1%. Zarade su nastavile da rastu nakon što su u drugom kvartalu ostvarile najveći rast od 1997. godine, a u septembru je godišnji rast zarada iznosio 1,1%. Trgovina na malo je nastavila da raste u trećem kvartalu, što je u septembru iznosilo 2,2% na godišnjem nivou. Indeks potrošačke aktivnosti 49 je porastao 0,2% na kvartalnom nivou, premda ima tendenciju pada od početka godine. Industrijska proizvodnja, kao ključni indikator ekonomske aktivnosti u Japanu, drugi kvartal zaredom bilježi pad, koji je u trećem kvartalu iznosio 0,2%. Pad industrijske proizvodnje je ostvaren i na godišnjem nivou, 0,1%. Na mjesečnom nivou, prerađivačka industrija je za posljednjih šest mjeseci porasla samo u avgustu. Indeks poslovnog sentimenta Banke Japana, TANKAN, u septembru bio je blago niži nego što su na to ukazivale prognoze, ali je, istorijski gledano, bio na visokom nivou, s tim da se njegova vrijednost smanjivala od kraja 2017. godine. Stopa nezaposlenosti je u septembru iznosila 2,3%. Stopa nezaposlenosti tokom ove godine bilježi vrijednosti koje su posljednji put zabilježene 1992. godine. Stopa nezaposlenosti mlađih od 25 godina je na kraju trećeg kvartala iznosila 3,4%. Godišnja stopa inflacije bilježi tendenciju rasta od aprila ove godine, a u septembru je iznosila 1,2%. Stopa bazične inflacije 50 je u septembru iznosila 1% na godišnjem nivou, a ukoliko se izuzmu i efekti energenata, onda je inflacija na kraju trećeg kvartala iznosila 0,4%. 8.3. Zemlje u usponu Ekonomija Kine je u trećem kvartalu 2018. ostvarila rast od 1,6% u odnosu na prethodni kvartal, a 6,5% u poređenju sa istim periodom prethodne godine. MMF je u oktobarskim prognozama potvrdio stopu rasta kineske ekonomije za 2018. godinu od 6,6%, ali za 2019. očekuje nižu stopu rasta, od 6,2%. Svjetska banka prema posljednim prognozama 51 očekuje rast od 6,5% za 2018. odnosno 6,3% za 2019. godinu. Industrijska proizvodnja u Kini je u septembru porasla 5,8% u odnosu na isti period prethodne godine, dok je u istom periodu prerađivačka industrija porasla 5,7%, ostvarujući skromnije stope rasta nego tokom prve polovine godine. Indeks menadžera nabavke (PMI) 52 u prerađivačkoj industriji je 47 Jun 2018. 48 Fiskalna godina se završava 31. marta 2019. 49 Consumption Activity Index, koji objavljuje Banka Japana. 50 U slučaju Japana - indeks potrošačkih cijena korigovan za uticaj cijena svježe hrane. 51 Jun 2018. 52 Indeks menadžera nabavke Caixin/Markit u prerađivačkoj industriji. 102
u septembru opao na 50 poena. Nove porudžbine namijenjene izvozu su u trećem kvartalu posebno smanjene, što je nastavljeno i u posljednjem kvartalu ove godine, upućujući na trgovinske tenzije sa SAD. Iako trgovina na malo u Kini bilježi pad stope rasta duži vremenski period, ona je na kraju septembra porasla 9,2% u odnosu na isti period prethodne godine, što i dalje predstavlja značajan rast. Indeks potrošačkih cijena u septembru je porastao 2,5% na godišnjem nivou. Na kraju juna je iznosio 1,9%. Stopa bazične inflacije u septembru je iznosila 1,7%, dok je u junu bila 1,9%. Stopa nezaposlenosti je u trećem kvartalu ove godine iznosila 3,8%. Budžetska potrošnja je za prvih devet mjeseci povećana 7,5%, dok su se prihodi povećali 8,7%. Prema posljednjim prognozama, MMF očekuje fiskalni deficit od 4,1% BDP-a u 2018. i 4,4% u 2019. godini. Budžetski deficit je u 2017. iznosio 3,5% BDP-a. Posljednjih pet godina, zaduženost kineske države je rasla. Na primjer, u 2012. je iznosila 34,4% BDP-a, a u 2017. godini 47,6% BDP-a. Prognoze MMF-a ukazuju na to da će zaduženost kineske države ići uzlaznom putanjom sljedećih pet godina, i za 2018. godinu očekuje dug od 50,1% BDP-a, odnosno 53,9% za 2019. godinu. Berzanski indeks CSI 300 je tokom devet mjeseci 2018. imao snažan opadajući trend, a pad u trećem kvartalu je iznosio 2,1%. U odnosu na njegovu najvišu vrijednost ove godine, ostvarenu krajem januara, pad na kraju trećeg kvartala je iznosio 20%. Ekonomija Rusije je u trećem kvartalu 2018. godine porasla 1,3% u odnosu na isti kvartal prethodne godine. Stopa rasta BDP-a za 2018. godinu prema prognozama MMF-a, Svjetske banke i OECD-a iznosi 1,7%, 1,5% i 1,6% respektivno. Centralna banka je zadržala prognozu rasta ekonomije u rasponu 1,5-2%. Investicije u osnovna sredstva, u poređenju sa istim periodom prethodne godine, bilježe rast u posljednjih sedam kvartala, koji je u drugom kvartalu 2018. iznosio 2,8% 53. Izvoz je u drugom kvartalu porastao 29,9% u odnosu na isti period prethodne godine, dok je uvoz porastao 8%. Ekonomija Rusije zabilježila je veći trgovinski suficit (za 20,8%) nego u drugom kvartalu prethodne godine, pri čemu je zabilježen konstantan rast proizvodnje naftnih derivata u 2018. godine, praćen većom cijenom nafte. Industrijska proizvodnja je u trećem kvartalu 2018. porasla 2,9% u odnosu na isti period 2017. godine. Prerađivačka industrija je na godišnjem nivou rasla u svim mjesecima proteklog dijela godine, izuzev u septembru kada je opala 0,1%. Indeks menadžera nabavke (PMI) za prerađivačku industriju je prvih sedam mjeseci bilježio pad ukazujući na kontrakciju aktivnosti u toj grani. Posljednja dva mjeseca trećeg kvartala se oporavio, a već u oktobru je imao vrijednost 51,3 poena, vođen većim obimom proizvodnje i većim narudžbinama. Međunarodna ekonomija Trgovina na malo je nastavila pozitivno kretanje, pa je u trećem kvartalu njen rast iznosio 2,6% u odnosu na isti period prethodne godine. Indeks potrošačkog povjerenja je pak nakon deset kvartala oporavka opao (-14 poena). Realne zarade i raspoloživi dohodak su u prvom dijelu godine rasli, da bi u avgustu i septembru opali u odnosu na isti period prethodne godine. Stopa nezaposlenosti je na kraju septembra opala na 4,5%, u poređenju sa 4,7% iz juna. 53 Posljednji dostupni podaci u vrijeme izrade izvještaja. 103
Centralna banka Crne Gore Makroekonomski izvještaj CBCG III kvartal 2018 Opadajući trend stope inflacije, koji je trajao još od 2015. godine, kada je ta stopa bila dvocifrena, zaustavljen je tokom prva dva kvartala. Godišnja inflacija je u trećem kvartalu rasla, a na kraju septembra je iznosila 3,4% i bila je ispod ciljane inflacije centralne banke od 4%. Rast inflacije je bio rezultat jače deprecijacije rublje u aprilu i avgustu. Centralna banka Rusije je po prvi put od decembra 2014. godine u septembru povećala referentnu kamatnu stopu, i to za 0,25 p. p, na 7,5%. Prvi put od 2009. godine budžet bilježi suficit, odražavajući više cijene nafte i pažljivu budžetsku potrošnju u skladu sa novim fiskalnim pravilom. Budžetski suficit je za pola godine iznosio 3,2% BDP-a, a prema posljednjim podacima, suficit je porastao u julu i avgustu. Turska ekonomija je u drugom kvartalu 2018. godine porasla 0,9% 54 u odnosu na prethodni kvartal, što je sedmi pozitivni kvartal zaredom. U odnosu na isti kvartal prethodne godine, povećanje ekonomske aktivnosti je iznosilo 5,2% (7,3% u prvom kvartalu). MMF je smanjio prognozu rasta za ekonomiju Turske u 2018. sa 4,4% 55 na 3,5% 56. Prema prognozama OECD-a, stopa rasta BDP-a za 2018. će iznositi 3,3%. Potrošnja domaćinstava je u drugom kvartalu porasla 6,3% u poređenju sa istim kvartalom prethodne godine, nakon skoka u prvom kvartalu, od 9,3%. Bruto investicije u osnovna sredstva su porasle 3,9% u odnosu na isti period prethodne godine. Bruto investicije takođe bilježe manji rast s obzirom na to da je njihova stopa rasta u prvom kvartalu bila 7,9%. Javna potrošnja je porasla 7,2%. Izvoz roba i usluga je u istom periodu porastao 4,5% (0,7% u prvom kvartalu), dok je uvoz, pod uticajem slabljenja turske valute, porastao 0,3% (15,4% u prvom kvartalu). Stopa rasta industrijske proizvodnje se tokom proteklih mjeseci 2018. godine smanjivala, a u septembru je opala 2,7% u odnosu na isti period prethodne godine. Slično je i sa prerađivačkom industrijom, koja je u septembru opala 3,2% u odnosu na isti period prethodne godine. Broj turista je u trećem kvartalu bio veći za 12,7% u odnosu na treći kvartal prošle godine, a prihodi od turizma su porasli 1%. Stopa nezaposlenosti je u avgustu iznosila 11,1%. Godišnja stopa inflacije je, mjerena indeksom potrošačkih cijena, tokom drugog i trećeg kvartala 2018. izrazito porasla. U martu je iznosila 10,2%, u junu 15,4%, a u septembru 24,5%. Stopa bazične inflacije je u septembru bila 24%. Turska lira je u avgustu bila na najnižem nivou od početka višegodišnje deprecijacije, koja je u drugom i trećem kvartalu 2018. bila posebno izražena. Naime, lira je sredinom avgusta bila u gubitku oko 45% vrijednosti u odnosu na dolar od početka godine. Od tog momenta je aprecirala, što je nastavljeno i u posljednjem kvartalu ove godine. Agencija Mudiz je tri puta ove godine snižavala kreditni rejting Turske, sa Ba1 na Ba3, dok su posljednji izgledi rejtinga bili negativni. Agencija Mudiz je u obrazloženju svoje odluke navela dalji gubitak nezavisnosti javnih institucija i smanjenje predvidljivosti vladinih politika. U izvještaju se takođe navodi nedostatak jasnog i uvjerljivog plana za suprotstavljanje finansijskim problemima, dok će otežavajuće finansijske okolnosti i povećanje rizika od eksternih šokova uticati da valuta dodatno oslabi, podrivajući ekonomski rast. Rejting Turske se kod agencije Standard end Purs tokom 2018. mijenjao na sličan način (na početku godine bio je BB). U januaru, Turskoj je potvrđen rejting BB, ali sa negativnim izgledima. U maju rejting je snižen na BB- sa stabilnim izgledima, a u avgustu ponovo na B+ 54 Posljednji raspoloživi podaci. 55 April 2018. 56 Oktobar 2018. 104
sa stabilnim izgledima. Standard end Purs je ukazao na ekstremnu volatilnost lire i prognoziranu recesiju sljedeće godine. 8.4. Zemlje okruženja Nakon usporenog rasta u 2017. godini, u zemljama okruženja u 2018. godini očekuje se oporavak privredne aktivnosti. Ostvarena su pozitivna kretanja na tržištu rada, ali nezaposlenost je ostala i dalje visoka. Zabilježeno je povećanje realnih zarada. Inflacija je od početka 2018. bila pod uticajem rasta svjetske cijene nafte. Zemlje regiona imaju visok nivo javnog duga, a u cilju dalje stabilizacije te dinamike nužan je nastavak fiskalne konsolidacije i strukturnih reformi.57 Grafik 8.6 Godišnje stope rasta BDP-a zemalja regiona, %, 2015 - Q3 2018. 57 Ekonomija Srbije prema preliminarnim podacima ostvarila je realni godišnji rast od 3,7% u trećem kvartalu 2018. godine. Industrijska proizvodnja u prva tri kvartala 2018. godine ostvarila je godišnji rast od 2,3%. Vrijednost izvedenih građevinskih radova u prva tri kvartala 2018. godine porasla je 11,4% u tekućim, a 9,2% u stalnim cijenama, u odnosu na isti period prethodne godine. Promet u trgovini na malo u prva tri kvartala 2018. godine ostvario je godišnji rast od 6,5% u tekućim cijenama, a 4% u stalnim cijenama. Godišnja stopa inflacije je nastavila tokom trećeg kvartala 2018. da se kreće u ciljanom rasponu Narodne banke Srbije od 3±1,5%, i u septembru je iznosila 2,1%. U septembru 2018. godine Narodna banka Srbije je zadržala referentnu kamatnu stopu na nivou od 3%, usljed i dalje prisutnih deflacionih pritisaka. Stopa nezaposlenosti u drugom kvartalu 2018. iznosila je 11,9%. U prva tri kvartala 2018. godine fiskalni suficit je iznosio 1,5% BDP-a, dok je primarni suficit iznosio 4,1% BDP-a. Učešće javnog duga centralne države u BDP-u je smanjeno i na kraju avgusta 2018. godine iznosilo je 55,9%. Usljed uspješne fiskalne konsolidacije, sprovođenja strukturnih reformi i procjene nastavka rasta Izvor: Nacionalni statistički zavodi Grafik 8.7 IPC odabranih zemalja regiona, godišnja stopa, %, 2015 - Q3 2018. Izvor: Nacionalni statistički zavodi Međunarodna ekonomija 57 U vrijeme izrade izvještaja, podaci za BDP za treći kvartal 2018. godine za Crnu Goru, Hrvatsku i Makedoniju nijesu bili dostupni. 105
Centralna banka Crne Gore Makroekonomski izvještaj CBCG III kvartal 2018 BDP-a u narednom periodu, u junu 2018. godine kreditne agencije Standard end Purs i Fič su zadržale kreditni rejting Srbije na nivou BB. Hrvatska ekonomija, prema tzv. modelu brze procjene Narodne banke Hrvatske, porasla je i u trećem kvartalu 2018. godine, ali znatno sporije u odnosu na prethodni kvartal. Prema indeksu obima industrijske proizvodnje u prva tri kvartala 2018. godine, ostvaren je godišnji pad te aktivnosti od 0,3%. U istom periodu promet od trgovine na malo ostvario je godišnji rast od 3,6%. Godišnja stopa inflacije je smanjena sa 2,1% u avgustu na 1,4% u septembru 2018. godine. Stopa nezaposlenosti nastavila je da opada tokom trećeg kvartala 2018. godine i u septembru je iznosila 8,4%. Realni godišnji rast neto plata na kraju trećeg kvartala 2018. iznosio je 2,6%. Učešće javnog duga u BDP-u je smanjeno sa 80,6% na kraju 2016. na 78% BDP-a na kraju 2017. godine. Makedonska ekonomija se oporavlja u 2018. godini, uz ostvareni rast od 0,1% u prvom i 3,1% u drugom kvartalu. Prema procjeni MMF-a, u 2018. godini očekuje se rast od 1,6%. Indeks industrijske proizvodnje u prva tri kvartala 2018. godine ostvario je godišnji rast od 5%. U istom periodu broj turista se povećao 13,6%. Godišnja stopa inflacije u septembru 2018. godine iznosila je 1,5%. Nezaposlenost je u 2017. godini zabilježila opadajući trend, koji se nastavio u 2018. godini. Na kraju drugog kvartala ove godine stopa nezaposlenosti je iznosila 21,1%. Javni dug je na kraju 2017. godine iznosio 39,3% BDP-a, a prema procjeni MMF-a u 2018. godini očekuje se povećanje na 41,5% BDP-a. Tabela 8.4 Javne finansije i salda tekućih računa u privredama regiona, % BDP-a Zemlja Saldo budžeta Bruto javni dug Saldo tekućeg računa 2017. 2018. 2019. 2017. 2018. 2019. 2017. 2018. 2019. Albanija -2,0-2,0-1,9 70,1 69,9 67,6-14,8-6,3-6,4 Crna Gora -5,5-2,7-1,6 63,7 70,0 67,8-16,1-16,5-17,4 Hrvatska 0,9 0,2 0,4 77,5 73,5 70,1 4,1 2,5 2,0 Makedonija -2,8-2,8-2,6 39,3 42,2 44,5-1,3-0,7-0,9 Slovenija 0,1 0,5 0,4 74,1 70,2 66,3 7,1 7,5 7,1 Srbija 1,2 0,4-0,3 61,6 56,4 54,1-6,2-5,9-7,4 EU -1,0-0,6-0,8 83,2 81,4 79,5 2,2 3,5 3,3 Eurozona -0,9-0,6-0,8 88,9 86,9 84,9 3,5 3,8 3,6 Izvor: Evropska komisija Autumn 2018 European Economic Forecast 8.5. Kamatne stope centralnih banaka i kretanje deviznih kurseva Na svojoj oktobarskoj sjednici, Upravni savjet ECB-a je zadržao visinu referentnih kamatnih stopa 58. Savjet očekuje da će stope ostati na postojećem nivou najmanje do kraja ljeta 2019. godine, odnosno dok god bude neophodno da se srednjeročno obezbijedi kontinuirani i održivi nivo inflacije od ispod, 58 Prekonoćni depoziti -0,4%, glavne operacije refinansiranja 0,0% i prekonoćni krediti 0,25%. 106
ali blizu 2%. Takođe, Upravni savjet je odlučio da program novih kupovina obveznica do kraja godine bude nastavljen prema novoj dinamici, od 15 mlrd. eura mjesečno. Federalni komitet za operacije na otvorenom tržištu je u septembru povećao referentnu kamatnu stopu na raspon od 2-2,25%. U obrazloženju Komiteta se navodi da se ekonomski pokazatelji kreću u skladu sa ciljevima centralne banke - maksimalnom zaposlenošću i cjenovnom stabilnošću, pri čemu lična potrošnja i investicije ostvaruju snažan rast. Očekivanja tržišta su da će Komitet povećati stopu još jednom do kraja ove godine. Komitet za monetarnu politiku Banke Engleske je početkom avgusta jednoglasno odlučio da poveća referentnu kamatnu stopu za 0,25 p. p. na 0,75%. U obrazloženju se navodi da se pozitivna kretanja na tržištu rada nastavljaju, kao i kod rasta zarada. Banka Japana je u septembru zadržala nivo referentne kamatne stope (-0,1%). U izvještaju je najavljeno da će Banka zadržati ekstremno nisku kamatnu stopu duži vremenski period, uzimajući u obzir neizvjesnosti u ekonomskoj politici (protekcionizam i opasnost od globalnog trgovinskog rata) i efekte povećanja poreza na potrošnju (promet) najavljenog za oktobar 2019. godine. Prethodno je u julu odlučeno da će prinos na japanske državne obveznice moći da fluktuira ± 0,2 p. p. oko ciljanog nivoa, od 0%. Tokom godine, Banka Japana je kontinuirano snižavala svoju prognozu inflacije, koja je za 2018. u januaru bila u rasponu 1,3-1,6%, a u oktobru ove godine 1-1,2%. Takođe, optimizam sa početka godine da će u 2019. inflacija biti blizu ciljane je jenjavao, budući da je oktobarska prognoza, bez efekata najavljenog povećanja poreza, bila u rasponu 1,3-1,5%, a u januaru ove godine 1,5-2%. Prema mišljenjima analitičara, to je putokaz Banke Japana, koja neće uskoro ići u pravcu normalizacije monetarne politike, suprotno ostalim velikim centralnim bankama. Šestomjesečni LIBOR na američki dolar je na kraju septembra porastao u odnosu na jun i iznosio je 2,6%. Tromjesečni EURIBOR je ostao na gotovo istom nivou kao na kraju drugog kvartala i iznosio je -0,318%. EONIA je uglavnom bilježila manje oscilacije i na kraju septembra je iznosila -0,358%. Uopšteno gledano, kurs eura je nominalno oslabio u odnosu na dolar, reflektujući različita kretanja normalizacije monetarne politike FED-a i ECB-a. Ostali faktori koji su uticali na kretanje kursa su na lokalnom i globalnom nivou zabrinutost oko fiskalne politike nekih zemalja članica eurozone, ali i globalne trgovinske nesuglasice. Pored dolara, euro je deprecirao u odnosu na jen i franak. Posljednja dva mjeseca trećeg kvartala, euro je deprecirao u odnosu na funtu, jer su investitori imali optimističniju percepciju oko ishoda pregovora oko Bregzita. Grafik 8.8 Referentne kamatne stope centralnih banaka, %, 2017 - Q3 2018. Međunarodna ekonomija Euro je tokom trećeg kvartala 2018. nominalno deprecirao u odnosu na dolar (0,6%), franak (2,6%) i jen (2,5%), dok je u odnosu na funtu nominalno aprecirao 0,6%. Na kraju septembra, eurom se trgovalo za 1,16 dolara, u poređenju sa kursem na kraju juna od 1,168 dolara za euro. Tokom trećeg kvartala, eurom se trgovalo u opsegu Izvor: Blumberg 107
Centralna banka Crne Gore Makroekonomski izvještaj CBCG III kvartal 2018 od 1,134 do 1,178 dolara za euro, tako da je euro u avgustu dostigao najnižu vrijednosti u odnosu na dolar u 2018. godini. Grafik 8.9 Referentne tržišne kamatne stope, %, 2017 - Q3 2018. Grafik 8.10 Euro prema drugim valutama, 2017 - Q3 2018. 01. 01. 2017 = 100 (rast/pad označava jačanje/slabljenje eura) Izvor: Blumberg Izvor: Blumberg, kalkulacije CBCG 108