Dragutin Mijatović Tatjana Jovanović Cvetković ĐUBRENJE VINOGRADA Banja Luka 2006

Транскрипт

1 Dragutin Mijatović Tatjana Jovanović Cvetković ĐUBRENJE VINOGRADA Banja Luka 2006

2 Strana 2 Sadržaj Strana 1 UVOD 3 2 METODE ODREĐIVANJA POTREBA VINOVE LOZE ZA ĐUBRENJEM 8 3 ULOGA HRANLJIVIH ELEMENATA U ISHRANI LOZE 10 4 ZNACI NEDOSTATKA I SUVIŠKA POJEDINIH ELEMENATA 16 5 VRSTE ĐUBRIVA 30 6 UTICAJ ĐUBRENJA NA KVALITET GROŽĐA 35 7 ĐUBRENJE I PRIHRANJIVANJE 36 Literatura 45 Prostor za vlastite zabilješke 46 Slike: Milosavljević, Burić, Google Brošura pod gornjim naslovom namijenjena je isključivo proizvođačima grožđa, kako bi na što lakši način spoznali važnost đubrenja vinograda. Ovakav tip brošure moguć jedino sastaviti kompilacijom tekstova iz drugih literaturnih izvora tj autora koji su o problemu mineralne ishrane vinove loze mnogo toga već rekli i napisali. Autori

3 Strana 3 1 UVOD Za ishranu, obrazovanje ćelija i tkiva, obavljanje fotosinteze, procese prometa materija, vinova loza usvaja hranljive elemente, u prvom redu iz zemljišta, preko korjena. Na osnovu količine pojedinih neophodnih hranljivih elemenata, ti elementi se dijele u dvije grupe: Makroelementi (C, H, O, N, K, Ca, Mg, S, i Fe) Mikroelementi (B, Mn, Cu, Zn, Mo, Co) Razviću vinove loze, pored ovih, doprinose i tzv korisni elementi (Na, Cl, Si), nisu neophodni, ali su korisni. U zemljišnom rastvoru, elementi se nalaze u obliku anjona i katjona: Anjoni: HCO 3 -, NO 3 -, NO 2 -, SO 4 -, H 2 PO 4 -, Cl -, BO 3 -, MnO 4 -. Oko 90% čine bikarbonatni jon (HCO 3 - ) i nitratni jon (NO 3 - ) Katjoni: Ca 2+, Mg 2+, K +, Na +, NH 4 +, H +, Al 3+, Fe 3+, Fe 2+, Mn 2+, Zn 2+, Co 2+, Mo 4+, i dr U biljnim tkivima nađeno je oko 70 elemenata. U odnosu na suvu materiju, prosječan sadržaj biogenih elemenata je: Organogeni elementi oko 96% C=45% O=45% H=6% Mineralni dio suve materije je oko 4% N=1,5% K=1,0% Ca=0,5% Mg=0,2% P=0,2% S=0,1% Fe=100 ppm Mn=50 ppm Zn=20 ppm B=20 ppm Cu=6 ppm Mo=0,1 ppm

4 Strana 4 Obezbijeđenost loze hranljivim elementima varira u zavisnosti od: - plodnosti zemljišta, - aktivnosti zemljišnih organizama, - vlažnosti i temperature zemljišta (iz vlažnog i toplog zemljišta korijen usvaja veće količine elemenata nego iz suvog i hladnog zemljišta) - tehnologije gajenja vinove loze, itd Na intenzitet usvajanja elemenata utiču: Biološke osobine sorte i lozne podloge (bujnije sorte i podloge, sa razvijenijim stablom i korjenom, usvajaju veće količine hranljivih elemenata nego sorte slabije i umjerene bujnosti), Uzrast i bujnost biljke (mlade biljke, za vrijeme intenzivnog rastenja i razvića, usvajaju veće količine azota, nego stariji čokoti u fazi pune i opadajuće rodnosti), Faza vegetacije (najveći dio azota, fosfora i kalijuma u lišću loze nalazi se u fazi cvijetanja i oplođavanja loze, smanjuje se tokom faze sazrijevanja grožđa, a najniži je u vrijeme opadanja lista), Vrijeme sazrijevanje grožđa i dr Prije pripreme tla za sadnju vinove loze treba ispitati njegov kvalitet. Za izradu pedološke analize uzimaju se uzorci tla sa terena na kojem se namjerava podići vinograd. Ispitivanje obavljaju ovlaštene laboratorije radi određivanja bioloških, hemijskih i fizičkih svojstava tla. Samo se na temelju cjelovite analize može izraditi program poboljšanja svojstava tla. Bez analize najčešće se griješi neprimjerenim đubrenjem koja šteti biljci i tlu, a vinogradaru donosi ekonomsku štetu. Racionalno korišćenje đubriva (troškovi 10-30%) u vinogradarskoj proizvodnji se može izvesti samo na osnovu pravilnog tumačenja rezultata analize zemljišta. Posebnu pažnju treba obratiti na reakciju zemljišta, te sadržaj kalcijumkarbonata, humusa, azota, fosfora i kalijuma. Tumačenje rezultata hemijske analize zemljišta podrazumeva poređenje dobijenih rezultata sa graničnim vrijednostima obezbjeđenosti zemljišta asimilatima. Pri tome potrebno je voditi računa i o drugim svojstvima zemljišta (ph, mehaničkom sastavu i dr.). Tumačenje rezultata hemijske analize zemljišta je veoma složen i odgovoran posao, jer analiza određuje ne samo količinu, već i vrstu đubriva, kao i vrijeme i način njihove primjene.

5 Strana 5 Da bi analiza bila stručno izvedena, neophodno je dobro poznavanje zemljišta i klimatskih faktora rejona, kao i zahtjeva vinove loze za pojedinim hranljivim elementima, te nivoom proizvodnje. Ukoliko se ne raspolaže sa napomenutim parametrima, neminovnio dolazi do grešaka u davanju preporuka za đubrenje, izboru đubriva, doza itd., a što se nepovoljno odražava na ekonomičnost njihove primjene. Da bi se mogle dati preporuke za primjenu i pravovremenu upotrebu đubriva u vinogradarskoj proizvodnji potrebno je rezultate hemijskih analiza zemljišta uporediti sa graničnim vrednostima obezbeđenosti zemljišta datih za pojedine elemente. Reakcija zemljišta Reakcija zemljišta ima velikog značaja za preporuke primjene đubriva. Ona utiče i na izbor đubriva i njihovu količinu. Na osnovu ph vrednosti, zemljišta su podeljena u pet grupa: I alkalna (>7,20 ph u M KCI), II neutralna (6,51-7,20), III slabo kisela (5,51-6,50), IV kisela (4,51-5,50) i V jako kisela (<4,50). Optimalne ph vrijednosti za uspijevanje vinove loze su: 6,5-7,5. Kalcijum karbonat Ovaj sastojak zemljišta ima značajnu ulogu kod primjene organskih i mineralnih đubriva. On utiče na dejstvo unijetih đubriva, i direktno i indirektno, jer svojim prisustvom utiče i na promjenu ph-vrijednosti, koja je od velike važnosti za mnoge procese koji se odvijaju u zemljištu i imaju značaja za ishranu loze. On često ograničava proizvodnju, izazivajući nedostatak nekih neophodnih mikroelemenata (gvožda, cinka i dr.). Prema sadržaju kalcijumkarbonata, zemljišta se razvrstavaju u četiri grupe: - beskarbonatno (0%), - slabo karbonatno (0-5%), - srednje karbonatno (5-10%) i - jako karbonatno (>10%) Prema sadržaju kalcijuma (Ca u mg/100 grama vazdušno suve zemlje) zemljište može biti, svrstano u jednu od slijedećih grupa: Niska obezbijeđenost < 100 mg Srednja obezbijeđenost mg Visoka obezbijeđenost > 250 mg

6 Strana 6 Humus Humus je značajan sastojak zemljišta, jer predstavlja izvor hranljivih materija i faktor za očuvanje plodnosti zemljišta. Njegovom mineralizacijom u zemljišni rastvor prelaze hranljivi elementi. Koloidi humusa adsorbuju većinu hranljivih elemenata i postepeno ih stavljaju lozi na raspolaganje. Zemljišta bogata u humusu su po pravilu plodnija. Prema njegovom sadržaju, u oraničnom sloju, zemljišta su grupisana u tri grupe: Tip tla Sadržaj humusa Pjeskovita visok >2.5 srednji nizak <1.0 Ilovasta visok >4.0 srednji nizak <1.0 Glinovita visok >5.0 srednji nizak <2.0 Klasifikacija vinogradarskih zemljišta, prema sadržaju pristupačnih formi pojedinih elemenata u zemljištu, vrši se na osnovu slijedećih podataka: Azot Pri određivanju doza azota na prvom mjestu uzima se u obzir sadržaj azota u zemljištu, potreba vinove loze za azotom, visina prinosa kao i vremenski uslovi. Uticaj vremenskih prilika (temperature i vlage) je velika na dinamiku mineralnog (nitratnog) azota u zemljištu i usvajanja azota od strane loze. Zato se godišnje doze azotnih đubriva najčešće dijele na dva ili tri dijela, što je naročito važno za rejone u kojima ima dosta padavina. Zemljišta sa većim sadržajem ukupnog azota po pravilu imaju više humusa u sebi pa su i plodnija. Prema sadržaju ukupnog azota zemljišta su podeljena u tri klase: Tip tla Siromašna Srednje obezbeđena Dobro obezbeđena Sadržaj N <0.10 % N % N >0.20 % N

7 Strana 7 Fosfor Prema sadržaju fosfora (P 2 O 5 u mg/100 grama vazdušno suve zemlje) zemljište može biti, u zavisnosti od ph vrijednosti, klasificirano u jednu od slijedećih grupa: Obezbijeđenost fosforom ph < 6 ph> 6 Vrlo niska < 8 < 5 Niska Srednja Visoka Vrlo visoka > 35 > 30 Kalijum Prema sadržaju kalijuma (K 2 O u mg/100 grama vazdušno suve zemlje) zemljište može biti, u zavisnosti od tipa zemljišta, klasificirano u jednu od slijedećih grupa: Sadržaj K Pjeskovito tlo Ilovasto tlo Glinovito tlo Vrlo nizak < 5 < 8 < 10 Nizak Srednji Visok Vrlo visok > 20 > 35 > 40

8 Strana 8 2 METODE ODREĐIVANJA POTREBA VINOVE LOZE ZA ĐUBRENJEM Za određivanje stepena obezbijeđenosti, odnosno ishranjenosti vinove loze i potrebe za đubrenjem vinograda, koriste se slijedeće metode: Metoda obračuna biološkog iznosa hranljivih elemenata Količina iznijetih hraniva iz zemljišta u prvom redu varira u zavisnosti od prinosa grožđa i odgovarajuće mase rezidbom odbačene loze. Ove količine elemenata treba vratiti u zemljište putem đubrenja uzimajući u obzir količine elemenata koje se gube iz zemljišta putem ispiranja, erozije, i sličnih procesa. Računa se da prinos od kg grožđa iznese 6,5 kg aktivne materije N, 3 kg P 2 O 5, i 7,5 kg K 2 O. Količine hranljivih materija (i odgovarajuća količina đubriva kg/ha) koje se tokom godine iznesu sa grožđem i vegetativnim dijelovima loze, u zavisnosti od prinosa grožđa, mogu se vidjeti iz slijedećih podataka: Prinos Kaligrožđa N KAN P 2 O 5 Fosfat K 2 O jumova Ukupno kg/ ha so

9 Strana 9 Elementi ishrane nalaze se u biljci u jednom određenom odnosu, što se vidi iz slijedećih podataka, o čemu bi trebalo da se vodi računa kod ustanovljenja potreba za pojedinim elementom. Odnos elemenata Minimum Normalno Povećan N/K < > 2,4 K/CA+Mg < > 0.4 K/Mg < > 7 K/Ca < > 0.45 P/Fe Fe/Mn < > 1 Metoda obračuna na osnovu hemijske analize zemljišta U cilju racionalozacije proizvodnje grožđa, potrebno je vršiti redovnu kontrolu plodnosti zemljišta (svake 4 godine). Na osnovu prisustva pogodnih oblika hranljivih elemenata u zemljištu, može se suditi o potrebi za đubrenjem vinograd. Metoda obračuna na osnovu hemijske analize listova Analiza hemijskog sastava listova se sve više koristi za dijagnozu ishranjenosti čokota, odnosno potreba za đubrenjem vinograda. Ova metoda zasiva se na činjenici da je sadržaj hranljivih elemenata u listu odraz njihovog sadržaja u zemljištu. Vizuelna metoda. Vizuelna metoda određivanja nedostatka pojedinog elementa ima za osnovu izgled biljke boja listova, porast lastara, sazrijevanje lastara, izgled grožđa, kvalitet grožđa. Ova metoda zahtijeva temeljitije prepoznavanje znakova nedostatka ili suviška pojedinih elemenata na organima biljke a izazvani su poremećajem ishrane. Vegetacioni metod. Vegetacioni metod se zasniva na gajenju mladih biljka u sudovima sa različitim hranljivim supstratom. Služi za ispitivanje režima ishrane, utvrđivanja najboljih kombinacija makro i mirkoelemenata u đubrivima i sl. Metoda poljskih ogleda. U određenim agroekološkim uslovima, za svaku značajniju sortu vrše se istraživanja sa različitim količinama i vrstama đubriva. Analizira se reakcija loze porast lastra, rodnost, kvalitet grožđa, otpornost na mrazeve i dr.

10 Strana 10 3 ULOGA HRANLJIVIH ELEMENATA U ISHRANI LOZE Cio proces mineralne ishrane se ispoijava, i na vinovu lozu djeluje u punoj međuzavisnosti sa drugim procesima i spoijnom sredinom, a slično je i sa djelovanjem pojedinih elemenata mineralne ishrane. Osim zajedničkog djelovanja na biljku, elementi imaju i neka posebna svojstva i djelovanja, bez čijih poznavanja nije moguća njihova korisna primjena u savremenom gajenju loze. Azot Po svom fiziološkom djelovanju na vinovu lozu, azot je najznačajniji i nezamjenljivi element mineralne ishrane. To dolazi otuda što je azot građevna jedinica mnogih organskih jedinjenja: hlorofila, proteina, aminokiselina, enzima, koenzima, nukleinskih kiselina i dr. Vinova loza pripada grupi azotno heterofilnih biljaka, a to znači da se sem malih izuzetaka ne usvaja vazdušni azot, već posredstvom korjena usvaja neorganske oblike azota. Bez dobre obezbeđenosti čokota azotom nije moguće dobro rastenje kao ni produktivnost loze, jer se u procesima metabolizma ovog elementa obezbeđuje energija za sve druge fiziološke procese: fotosintezu, sintezu regulatora rastenja, disanje, apsorpciju. Najveće potrebe za azotom vinova loza ispoljava na početku vegetacionog perioda i tokom intenzivnog rastenja lastara; zatim one opadaju u vrijeme usporenog rastenja do početka sazrijevanja grožđa, a tokom sazrijevanja grožđa ponovo rastu. Za vreme otpadanja lišća nema usvajanja azota. Raspored usvojenog azota u organima čokota je nejednak; najviše ga ima u liskama do 50% od ukupno usvojene mase, a zatim u sjemenkama. U periodima intenzivnog usvajanja na vegetativne organe otpada 60 a na generativne 40%. Utvrđeno je da na usvajanje azota i njegov sadržaj u nadzemnim organima čokota značajno utiču svojstva loznih podloga, a da različiti oblici i visina stabla i različitost rastojanja između čokota, nemaju uticaj na usvajanje azota. (Milosavljević, 1998). Fosfor Za vinovu lozu je fosfor veoma značajan element mineralne ishrane, jer se u čokotu odigravaju brojni i značajni fiziološki procesi i većina od njih je povezana s metabolizmom fosfora. Sadržaj i raspored fosfora u organima čokota je u tjesnoj vezi s procesima koji se u tim organima odigravaju.

11 Strana 11 Usvojeni fosfor se u biljci brzo prenosi i po određenom redosljedu ugrađuje u organska jedinjenja - estre fosforne kiseline i fosfolipide, koji su kao hidrofobni i hidrofilni molekuli značajni u ćelijskim membranama i organelama. Kao sastavni deo nukleinskih kiselina, fosfor učestvuje u sintezi proteina, nukleotida i veoma značajnih koenzima tipa ADP. Ukupne količine fosfora u čokotu su više sadržane u vegetativnim organima (56%), a manje u generativnim (44%). Velike količine fosfora se nalaze u sjemenkama za vrijeme obrazovanja endosperma i embriona, u tačkama rastenja i floemu, i predstavljaju mobilizacione centre za obezbjeđivanje potrebne energije. Inenzitet usvajanja fosfora je u pozitivnoj korelaciji sa rastenjem organa i nivoom metabolitičkih procesa. U vegetacionom periodu sadržaj fosfora se postepeno smanjuje, osim u grebenu grozda, gdje se ili ne smanjuje ili se povećava tokom sazrijevanja. Kalijum Za regulisanje metabolizma vinove loze, kalijum je bez sumnje najznačajniji hranljivi element. Kalijum nije konstitutivni element ne ulazi u građu organskih jedinjenja, ali se bez kalijuma ne mogu sintetisati ni ugljeni hidrati ni proteini, niti mogu da se ostvare brojne druge sinteze. Na značajnost uloge kalijuma ukazuje njegov veliki sadržaj u listu (ima ga oko 2,5%), često puta više nego azota, i time se objašnjava njegova značajna uloga u fotosintetskom procesu. Pospešujući sintezu ATP, kalijum u tzv. svjetloj fazi fotosinteze obezbeđuje energiju potrebnu za asimilaciju CO 2 i sinteze organskih jedinjenja. Pored pozitivnog uticaja na elastičnost ćelijskog zida, propustljivost ćelijskih membrana i uticaja na smanjivanje organskih kiselina u bobicama za vreme sazrijevanje grožđa, kalijum povećava otpornost loze prema štetočinama i bolestima. Ovo se postiže uticajem kalijuma na promjene koncentracije ćelijskog soka, lignifikaciju ćelijskih zidova i češćim zatvaranjem stoma. Najveće potrebe za kalijumom vinova loza ispoljava 20 do 35 dana poslije cvjetanja i za vrijeme sazrjevanja grožđa. Pri sazrjevanju grožđa organske materije iz lista prelaze u bobice. Kalijum podstiče ovaj proces time što povećava propustljivost ćelijskih zidova - prvenstveno u peteljkama lista i grebenu grozda. Premještanje kalijuma iz lista u bobice počinje kad ove počnu da omekšavaju. Proces je veoma intenzivan i zaustavlja se tek kada od ukupnog sadržaja kalijuma u listu, u plodove pređe 75-80%.

12 Strana 12 Magnezijum Najveći značaj i intenzivnu ulogu magnezijum ima u sintezi hlorofila. Od ukupnih količina magnezijuma koje se nalaze u čokotu, 15 do 20% je ugrađeno u hlorofil, a ostalo je u obliku soli i slobodnih ili vezanih jona u ćelijskim zidovima i enzimima. Enzimatska uloga magnezijuma je značajna u procesima fosforilacija, fotosinteze, disanja, metabolizma azotnih jedinjenja, usvajanju i transportu fosfora i u sintezi ugljenih hidrata, proteina i masnih kiselina. Kroz čokot se magnezijum pretežno kreće naviše i zato ga najviše ima u vršnim nadzemnim organima. Usvajanje magnezijuma zavisi od klimatskih uslova - povoljnija je vlažna klima. U nedostatku Mg ravnoteža K/Mg se pomjera u korist kalijuma. Veliko nagomilavanje azota, fosfora i kalcijuma u liskama nepovoljno utiče na prodor Mg i sintezu hlorofila. Na usvajanje magnezijuma značajno utiču svojstva sorti i loznih podloga (Usvajanje magnezijuma od strane Muskat otonela je slabo, od Rajnskog rizlinga bolje, a od Silvanca najbolje). Nekalemljene biljke značajno više usvajaju Mg od kalemljenih. Kalcijum U životu vinove loze kalcijum ima značajnu fiziološku ulogu. Sreće se kao slobodan i vezan, a utiče na diobu ćelija i rastenje, posebno korjena. Utiče na obrazovanje mitohondrija i na klijanje i rastenje polenovih cjevčica. Uloga kalcijuma je posebno značajna u izgradnji ćelijske strukture i regulisanja propustijivosti ćelijskih membrana. Vinova loza usvaja kalcijum u jonskom obliku (Ca++) i pri tom dolazi do izražaja jonski antagonizam u odnosu na K+ i Mg++ što može usporiti usvajanje ovih elemenata. Štetno nagomilavanje kalcijuma je najveće u ksilemu. Povećano usmjeravanje kalcijuma u vegetativne organe - posebno u lastare i listove, doprinosi blagovremenom sazrijevanju lastara, što se, posebno u sušnim godinama, iskazuje kao korisno dejstvo. Uticaj kalcijuma na razvoj korjenovog sistema vinove loze određen je njegovim pozitivnim uticajem na poboljšanje zemljišne strukture i pospješivanju razvoja korisne mikroflore.

13 Strana 13 Sumpor U fiziološkim procesima vinove loze sumpor nije mnogostruko značajan poput nekih drugih elemenata, ali se sinteze izvesnih aminokiselina, proteina i vitamina ne mogu ostvariti bez učešća ovog elementa. Fiziološki aktivni djelovi čokota imaju visok sadržaj sumpora, i pri dobroj obezbeđenosti kalijumom, sumpor doprinosi povećanju sadržaja šećera u grožđu. Najveći deo sumpora vinova loza obezbeduje posredstvom primjene mineralnih đubriva u kojima je on sadržan (kalijumsulfat, amonijumsulfat) U organima vinove loze sumpor se nakuplja i čuva u obliku sulfata, a prema fiziološkim potrebama hemijski redukuje i ugrađuje u organska jedinjenja. Gvožđe Svrstava se u red mikroelemenata - hranljivih elemenata koje vinova loza treba znatno manje od makroelemenata, ali su nezamjenjivi i veoma značajni u fiziolškom, patološkom i ekonomskom smislu. Gvožđe vinova loza usvaja iz zemljišnih rastvora u obliku Fe++ i Fe+++, ili kao helatni kompleks. U zemljišnim rastvorima ima dovoljno gvožđa, ali je njegovo usvajanje često otežano zbog visoke ph vrednosti, poremećenog metabolizma i uticaja konkurentnih makro i mikroelemenata. Ovo su elementi najčešćeg oblika hloroze. Fiziološki značaj gvožđa je u tome što se u njegovom odsustvu ne može vršiti sinteza hlorofila, niti pokrenuti aktivnost veoma značajnih enzima - katalaze, peroksidaze, citohroma, niti regulisati neophodni sadržaji azota i ugljenih hidrata u tkivima vinove loze. Bor Od svih mikroelemenata bor je najviše proučen i njemu se pridaje najveći značaj. Bor ima veliki uticaj na rastenje, cvjetanje, oplodnju i visinu prinosa grožđa. Svoj uticaj bor najviše ispoljava na nivou ćelije: doprinosi izgradnji ultrastrukture i stabilnosti ćelijskog zida i pospešuje diferenciranje kambijalnih ćelija prema ksilemu i floemu. U nedostatku bora usporen je transport produkata fotosinteze što dovodi do njihovog nagomilavanja u listu i usporavanja novih sinteza. Bor je naročito značajan za održavanje hidratisanosti tkiva, a posebno utiče na klijanje polena i razvoj polenove cevčice.

14 Strana 14 Cink Spada u red značajnijih mikroelemenata. Nezamjenjiv je u aktiviranju enzima koji učestvuju u sintezi nukleinskih kiselina i proteina. Cink je neophodan za sintezu triptofana - supstance koja predstavlja početni materijal za sintezu p-indol-sirćetnekiseline-auksina. Nedostatak cinka u mineralnoj ishrani vinove loze retko je uslovljen nedostatkom ovog elementa u zemljištu, već je uslovljen uticajem drugih činilaca, prije svega povećanim sadržajem fosfora. Velike, luksuzirajuće količine fosfora u zemljištu usporavaju usvajaje cinka. Ovo treba imati u vidu pri korišćenju fosfornih đubriva. Mangan Fiziološka uloga mangana u vinove loze u saglasnosti je sa uticajem magnezijuma. Mangan aktivira brojne enzime u procesima fosforilacije i potpomaže nakupljanje ugljenih hidrata i proteina. Nepovoljni uticaj ovog elementa na vinovu lozu povezuje se sa antagonizmom mangana i gvožđa. Ako je jonski odnos ova dva elementa u korist mangana, u tkivima se smanjuje udeo gvožđa bilo da Mn zamenjuje Fe, ili da mangan pospešuje oksidaciju Fe++ - fiziološki aktivniji oblik Fe, što dovodi do poremećaja enzimske aktivnosti i pojave simptoma hloroze. Bakar Sadržaj bakra u biljkama je mali. Sreće se kao Cu++ ili kao elementarni. Pripada grupi teških metala i od mnogih drugih katjona može biti potisnut. U vinove loze najviše je lociran u korjenu, ali ga ima dosta i u hloroplastima. Doprinosi stabilnosti ultrastrukture hloroplasta, usporava starenje listova, učestvuje u procesima fotosinteze i u prometu materija posredstvom učešća u građi enzima - posebno Cu-oksidaze. Molibden U organima vinove loze se sreće u malim količinama i pretežno u korjenu. Kao metalni kompleks učestvuje u građi mnogih enzima - najznačajniji je nitratreduktaza koja ima značajnu ulogu u metabolizmu azota. Čokot usvaja molibden u obliku molibdata - korjenom i preko lista, a zapaženo je da prisustvo SO 4 jona ometa usvajanje ovog elementa.

15 Strana 15 Hlor zasoljenost zemljišta Zasoljenost tla javlja se kao posljedica velike koncentracije soli u zemljišnim rastvorima. Gornje granice zasoijenosti zemljišta u prosjeku su: 2 g/ kg za pjeskovita i 4 g/kg za glinovita zemljišta. U zemljišnom rastvoru se nalaze različite soli, ali se pojam zasoljenosti vezuje za Na+ i Cl-, jer su oni u zemljišnim rastvorima zastupljeni sa više od 80%. Prve znake intoksikacije vinova loza pokazuje već pri koncentraciji NaCI od 2 g/l. Iz zemljišnih rastvora usvojeni elementi Na i Cl se u najvše akumuliraju u listovima. Natrijum se najviše akumulira u peteljkama lista i u cjelini uzeto ima ga dvostruko manje od hlora, što ukazuje da postoji neki aktivni mehanizam za njegovu ekstrakciju iz biljke. Hlor se najviše sreće u perifernim delovima liske i može ga biti i do 0,5% suve materije. Pojačano usvajanje, posebno hlora, izaziva značajne poremećaje u mineralnoj ishrani i procesima biosinteze. Usvajanje K i Mg je smanjeno a Ca uvećano, intenzitet fotosinteze opada, a intenzitet disanja, s obzirom na povećane potrebe u energiji za održavanje selektivnosti ćelijskih membrana i savladavanje spoljneg osmotskog pritiska, značajno raste. Prvi simptomi zasoljenosti se javljaju u obliku nekrotiranja perifernih djelova liske. U daljem toku nekroze mogu zahvatiti cijelu lisku, osim uskih zona oko peteljkinog sinusa. Pri jače ispoljenoj zasoljenosti dolazi do otpadanja lišća, zaperkovi pupoljci se aktiviraju dajući zakržljale zaperke, zimska okca ne ulaze u period mirovanja u i narednoj godini pri iole nepovoljnim uslovima čokot uginjava. Štete od zasoljenosti zemljišta na lozi su velike, a otklanjanje je teško. Sve što umanjuje evapotranspiraciju, odnosno koncentraciju hlora u zemljištu, dreniranje, kalcifikacija i odgovarajuća obrada zemljišta, može ublažiti štetne posledice zasoljenosti. I navodnjavanje kvalitetnom (slatkom) vodom, uz odgovarajući sistem drenaže zemljišta, može biti korisno.

16 Strana 16 4 ZNACI NEDOSTATKA I SUVIŠKA POJEDINIH ELEMENATA AZOT Nedostatak azota Pri nedovoljnoj ishrani azotom nedostatak azota se manifestuje pojavom blijedo do žutozelenih listova, koji su istovremeno uže i kraće liske. Listovi su sitni, liske tanke a lisne peteljke i kod belih sorti dobijaju crvenkastu boju. Slične su pojave i pri jednostranom - neizbalansiranom udjelu azota u odnosu na druge elemente. Pored toga, jednostrana ishrana azotom u lastarima usporava obrazovanje slojeva tvrde like, povećava udio srži, smanjuje sadržaj suvih materija i škroba, usporava sazrijevanje lastara i umanjuje njihovu otpornost prema niskim temperaturama. Poremećaji se najprije uočavaju na starijem lišću, a zatim zahvata i mlađe lišće. Usljed smanjenja fotosinteze, smanjuje se prinos i kvalitet grožđa. Obojenost bobica je slabija. Grožđe i vina je slabije arome. Uočavanjem simptoma, neophodno je odmah reagovati i izvršiti prihranjivanje azotnim đubrivom preko korijena ili lista. Efekti su brzi i veoma dobri.

17 Strana 17 Višak azota Višak azota prepoznaje se po bujnom izgledu čokota, debelim lastarima, velikim spužvasto i mjehurasto naboranim lišćem. Kao posljedica suviška azota, produžava se vegetacija, lastari slabo sazrijevaju, smanjuje se otpornost na bolesti i niske zimske temperature, narušava se odnos vegetativnog i rodnog potencijala, dolazi do osipanja cvjetova i do poremećaja u oplodnji, smanjuje se kvalitet grožđa i vina. U uslovima nedovoljne obezbeđenosti zemljišta kalijumom, višak azota pospešuje ispoljavanje tog nedostatka. Višak azota pospešuje i pojavu hloroze. Višak azota pojava nekroza Višak azota pojava kristala aminokiselina

18 Strana 18 FOSFOR Nedostatak fosfora Nedostatak fosfora manifestuje se u slabljenju porasta lastara i diferencijaciji cvasti u okcima, osipanju cvjetova, slabijem zametanju bobica, listovi dobijaju braunkastu boju, produžava se period vegetacije, smanjuje se prinos i kvalitet grožđa, kao i otpornost loze prema bolestima i zimskim mrazevima. Pravilnim đubrenjem i prihranjivanjem loze folijarno (rastvori fosfornih i kompleksnih tečnih đubriva) uklanja se na zadovoljavajući način nedostatak fosfora. Rizling

19 Strana 19 Merlot Pinot noir Višak fosfora Višak fosfora u ishrani loze je kod nas vrlo rijetka pojava zbog siromašnosti zemljišta tim hranivim elementom. Pri višku fosfora smanjuje se hlorofil u lišću, ubrzano je starenje, list prijevremeno opada, ranije je cvijetanje i ubrzano dozrijevaje grožđa. Višak fosfora izaziva poremećaje pri usvajanju mikroelemenata (Fe, Zn, Mn i dr), pa se pojavljuju znaci njihovih nedostataka.

20 Strana 20 KALIJUM Nedostatak kalijuma Nedostatak kalijuma prvo se pojavljuje na vrhovima starijih listova stvaranjem pjega žutomrke do mrke boje. Ivice listova se savijaju naniže, a zatim dolazi do njihovog suđenja. Ovo se veoma negativno odražava na porast i sazrijevanje lastara i grožđa, na nagomilavanje šećera u grožđu i povećanja kiselosti šire i budućeg vina. Nedostatak kalijuma se efikasno odstranjuje pravilnim đubrenjem i folijarnim prihranjivanjem sorti vinove loze.

21 Strana 21 Nedostatak kalijuma - krajnje lijevo Zdrav list krajnje desno Nedostatak kalijuma - sredina ljeta Nedostatak kalijuma - kasnije u ljeto Višak kalijuma Višak kalijuma se teško uočava, jer se u tom slučaju, prije pojave znaci nedostatka Mg, B, Ca, Zn i Mn.

22 Strana 22 GVOŽĐE Nedostatak gvožđa Hloroza vinove loze se manifestuje promjenom boje listova. Najtipičniji znaci hloroze javljaju se pri nedostatku dovoljnih količina pristupačnog Fe i Mg. Tipični znaci hloroze manifestuju se obezbojavanjem mezofila liske između nerava i zelenim nervima. Pozitivan efekat u ovakim slučajevima ispoljava, folijarno prihranjivanje loze u više navrata sa Fe EDTA (sekvesten, fertilon, versenat, komplekson), zatim folijarno prihranjivanje sa zelenom galicom (FeSO 4, u koncentraciji 1,8 do 2%), kao i unošenjem ovih đubriva oko čokota, na dubinu od 20 do 30 cm. Prema Miroševiću, ako se primjete znakovi hloroze, u tlo se unosi preparat Sequestren Fe-138, dodajući po jednom čokotu 10 do 50 grama na dubinu od 20 do 30 cm ili se čokot pršće sa Sequestrenom Fe-330 u koncentraciji od 0,1%.

23 Strana 23 MAGNEZIJUM Nedostatak magenezijuma Znaci nedostatka javljaju se u obliku hloroze, istovjetnoj kao pri nedostatku gvožđa. Simptomi nedostatka javljaju se u obliku žućkastih i crvenkastih pjega na mezofilu liske između nerava. U takvim uslovima prestaje obrazovanje hlorofila, sinteze ugljenih hidrata, lastari slabije sazrijevaju, a grožđe je lošijeg kvaliteta. Uz duži nedostatak dolazi do potpunog sušenja lišća. Lako se ispire iz tla pa su znaci nedostatka u vlažnim godinama izraženiji. Folijarnim đubrenjem rastvorom MgSO 4 i kompleksnim tečnim đubrivima koja sadrže Mg (Vuksal i dr) efikasno se eliminiše uočeni nedostatak magnezijuma na čokotima vinove loze. Višak magnezijuma Nije čest slučaj.

24 Strana 24 KALCIJUM Nedostatak kalcijuma Znakove njegovog nedostatka izaziva višak K, Mg, i N. Prvi znaci uočavaju se na vrhovima lastara. Rast zaostaje, cvijetovi u cvatnji zakržljavaju, lišće postaje nekrotično između nerava itd. Višak kalcijuma Suvišak kalcijuma izaziva hlorozu, jer se blokira usvajanje Fe, K, Mg, B i drugih mikroelemenata.

25 Strana 25 CINK Nedostatak cinka Nedostatak cinka negativno utiče na oplodnju i zametanje bobica. Grozdovi se slabo razvijaju, greben grozda oboljeva, pa dolazi do lakog opadanja zrelih bobica. Najkarakterističniji znaci nedostatka javljaju se na listovima. Listovi ostaju sitni i imaju izgled rozete. Liske su deformisane i uljed pojave velikog broja sitnih žutih pjega. Listovi imaju mozaičan izgled. Nedostatak cinka češća je pojava na pjeskovitom zemljištima. Nedostatak cinka uklanja se uspješno folijarnim prihranjivanjem, u dva do tri navrata, rastvorom ZnSO 4 u koncentraciji 0,5 do 1,5%

26 Strana 26 BOR Nedostatak bora U nedostatku bora izumiru pupoljci u vršnim dijelovima osnovnih lastara i zaperaka, internodije se skraćuju, a koljenca zadebljavaju. Između glavnih nerava liske javljaju se žute pjege i nekrotična polja. Listovi se suše od ivica prema srednjem nervu. Nedostatak bora se uklanja višekratnim folijarnim prskanjem sa rastvorom boraksa, kao i unošenjem boraksa u zemljište (200 kg/ha). MANGAN Nedostatak mangana U nedostatku mangana mlado lišće je blijedo - dio liske između nerava drugog i trećeg reda požuti, a nervi ostaju zeleni. U daljem toku se javlja crvenilo, zatim nekroza i odumiranje i lisnih nerava. Interesantno je da zaperci dugo ostaju zeleni, a rastenje i sazrijevanje bobica je jako reducirano. Simptomi nedostatka mangana veoma su slični simptomima Cahloroze. U slučaju nedostatka mangana, privremene potrebe mogu se obezbijediti korišćenjem Mnsulfata ili Mn-helatnih jedinjenja.

27 Strana 27 Višak mangana Povećen sadržaj mangana u hranljivom rastvoru, na vinovu lozu uvek deluje nepovoljno: ubrzava destrukciju ultrastrukture hloroplasta što izaziva smanjenje intenziteta fotosinteze i akumuliranje ugljenih hidrata. Nepovoljni uticaj ovog elementa na vinovu lozu povezuje se sa antagonizmom mangana i gvožđa. BAKAR Nedostatak bakra Nedostatak bakra u mineralnoj ishrani vinove loze se retko javlja i neće se javljati dokle god se u suzbijanju nekih bolesti vinove loze koriste pesticidi koji sadrže bakar. Štaviše u zemljištima na kojima je u bližoj prošlosti gajena vinova loza, obično ima akumuliranog bakra. Višak bakra Oštećenja vinove loze zbog viška bakra u zemljištu retko se javljaju. Ovo se posebno odnosi na starije čokote s razvijenim korenovim sistemom jer je utvrđeno da korenov sistem može akumulirati i inaktivirati velike količine bakra. Kod mladih biljaka, pak - posebno na loznim kalemovima u koreništu, višak bakra može izazvati oštećenja u obliku zaustavljanja rastenja i pojave hloroze. MOLIBDEN Nedostatak molibdena Nedostatak molibdena u mineralnoj ishrani vinove loze se javlja veoma retko, a ako se javi njegov sadržaj se može povećati korišćenjem organskih đubriva.

28 Strana 28 Hloroza Najuočljiviji simptom hloroze je promjena boje lišća. Zelena boja iščezava, a umesto nje se javlja žuta, kod crnih sorti moguća je i crvena. Kao najčešći uzrok hloroze uzima se poremećaj u metabolizmu gvožđa i poremećaj u sintezi hlorofila. Prema navodima mnogih autora uzrok hloroze može biti: neobezbeđenost zemljišta gvožđem, veliki sadržaj CaCO 3 u zemljištu, visoki sadržaj bikarbonata i fosfata u zemljišnim rastvorima, povećana vlažnost zemljišta, visok sadržaj teških metala (Mn, Cu, Zn), poremećen odnos katjona, mnogo nedovoljno razloženih organskih materija u zemljištu kao i genetička svojstva sorti i loznih podloga. Hloroza se najčešće javlja na krečnim zemljištima, ali ne zbog nedostatka gvožđa, već zbog njegove imobilizacije usled visoke koncentracije HCO 3 -i povećane ph vrednosti, čime se usporava redukcija Fe+++ u Fe++. Povezano sa HCO 3 -,i visok sadržaj NO 3 - (znatno više nego NH 4 ) može izazvati pojavu hloroze Uspešno suzbijanje hloroze je uvek uslovljeno otkrivanjem uzroka koji je izaziva. Najsigurniji postupak je stvaranje otpornih genotipova prema hlorozi. Veoma je značajno preduzimanje ampelotehničkih radnji koje sprečavaju pojavu hloroze. Neposredni postupak sprečavanja hloroze je obezbeđivanje nedostajućih hranljivih elemenata - najčešće gvožđa. To se postiže upotrebom đubriva u kojima je sadržano gvožđe, korišćenjem H 2 SO 4 i prihranjivanjem Fe-helatnim jedinjenjima preko korjena ili foljarno.

29 Strana 29 Dobro se podsjetiti: Azot najefikasnije djeluje na povećanje prinosa. Za 1 kg čistog azota dobije se 13 do 24 kg grožđa više, a to iznosi povećanje za 44 % prinosa dobijenog samo đubrenjem fosforom i kalijumom bez azota. Za 1 kg čistoga kalijuma dobije se višak prinosa od 4 kg grožđa. Azot i fosfor vinova loza iskorištava samo 25 %, a kalijuma do 60 %. U 100 kg 25 %-tnog KAN-a ima 25 kg čistog azota, a u 100 kg stajnjaka samo pola kilograma. Azot iz stajnjaka se iskoristi samo 25 %, dok se azot iz mineralnih đubriva iskoristi 80 %. Rezultati naučnih istraživanja pokazuju da vinova loza za obrazovanje prinosa ne iziskuje velike količine makroelemenata. Za prinos grožđa od 10 t/ha potrebno je: azota 50 do 80, fosfora 15 do 25, a kalijuma 50 do 80 kg/ha. Ukoliko je prinos grožđa veći, utoliko su potrebe hranljivih elemenata za jedinicu prinosa veće. Za prinos 12 t/ha potrebno je: 84 kg azota, 24 kg fosfora i 93 kg kalijuma po hektaru (Grafikon). Za vinske sorte koje daju visok kvalitet grožđa, kada daju i visok prinos i gaje se na lakim zemljištima, utrošak hranijivih elemenata je znatno veći. U takvim slučajevima preporučuju se sledeći rasponi: za azot 80 do 140, za fosfor 90 do 120, za kalijum 200 do 400, za magnezijum 75 do 150 kg/ha. Od ukupno usvojenih hranljivih elemenata, veći dio se utroši na obrazovanje vegetativnih organa, a manji za prinos grožđa. U grožđe se prema istraživanjima, ugradi: 27 do 31% azota, 35 do 40% fosfora i 38 do 45% kalijuma. Zavisnost utroška elemenata od prinosa grožđa 1 Azot 2 Kalijum 3 Fosfor

30 Strana 30 5 VRSTE ĐUBRIVA S obzirom na vrstu i sadržaj organskih i mineralnih materija, đubriva se dijele na: Organska đubriva Mineralna đubriva i Mikrobiološka đubriva Organska đubriva Veoma su cijenjena u vinogradarstvu. U ovim đubrivima hranljivi elementi su ugrađeni u organsku materiju i ne nalaze se kao slobodni i direktno pristupačni biljci. Da bi vinova loza mogla da iz njih koristi hranljive elemente, prethodno je potrebno da se izvrši njihova mineralizacija, odnosno mikrobiološka razgradnja. Zbog toga se organska đubriva unose u zemljište u kasnu jesen, kako bi se stvorili uslovi da proces mineralizacije započne ranije i da vinova loza u narednoj vegetaciji ima na raspolaganju potrebne hranljive elemente. Od brojnih organskih đubriva najznačajnija su: - stajnjak, - kompost, - oplemenjeni treset, - glistenjak i - zelenišno đubrivo. Stajnjak Najbolji rezultati se postižu ako se kao organsko đubrivo koristi stajnjak ili glistenjak. Dobro njegovan, zreo stajnjak ima dejstvo do 4 godine. Od kg stajnjaka raspoređenog u četvorogodišnjoj rotaciji đubrenja, uz koeficijent godišnjeg iskorišćenja, iskoriste se slijedeće količine hraniva po godinama. Hraniva u kg u 40 tona stajnjaka 1.god-50% 2.god-25% 3.god-15% 4.god-10% Azot Fosfor Kalijum

31 Strana 31 Uvažavajući godišnju potrebu loze (pri prinosu od kg grožđa) od kg azota, kg fosfora i kg kalijuma, uočava se da je uz stajnjak potrebno dodavanje i mineralnih đubriva kako bi se održao vegetativni i rodni potencijal vinograda. Količine čistih hraniva za dodatno đubrenje uz stajnjak, mogu se vidjeti iz donjih podataka. Hraniva u kg/ha 1.godina 2.godina 3.godina 4.godina Azot (N) Fosfor (P 2 O 5 ) Kalijum (K 2 O) Kompost Kompost se proizvodi od različitih organskih otpadaka (lišća, korovskih biljaka, izdrobljenih zrelih i zelenih lastara loze, pljeve, slame, komine), i kavlitet mu zavisi od sastava materijala i postupaka pri proizvodnji. Oplemenjeni treset Javlja u raznim oblicima, od djelimičnog oplemenjivanja mješanjem sa mineralnim đubrivima, do veoma kvalitetnih organomineralnih đubriva tipa bioposta i sl. Glistenjak (Lumbriko-humus) Glistenjak je veoma kvalitetno organsko đubrivo koje ima izražen uticaj na prijem mladih kalemova, porast i plodonošenje. Dobija se od organskih otpadaka posredstvom kalifornijskih glista, te je mogućnosti masovne proizvodnje dosta ograničena. Zbog toga se često pribjegava korišćenju komposta, oplemenjenog treseta i zelenišnog đubriva, koji mogu u mnogome nadomjestiti nedostatak stajnjaka i glistenjaka. Zelenišno đubrenje Ovaj način đubrenja je zaprabo unošenje u tlo zelene biljne mase zaoravanjem, čime se povećava plodnost tla. Za zelenišno đubrenje služe mnoge kulture: lupina, djetelina, grašak, bob, uljana repica i dr.

32 Strana 32 Mineralna đubriva Ova đubriva sadrže jedan ili više hranljivih elemenata u pristupačnom obliku. Prema sadržaju elemenata dijele se na pojedinačna i složena. A. Pojedinačna đubriva Azotna đubriva 1) Kalcijum-amonijum-nitrat, odnosno KAN ili nitromonkal ili kalkamon (NH 4 NO 3 + CaCO3), sadrži 21 do 27% azota. Pogodan je za prihranjivanje vinograda u početku vegetacije. Neutralno đubrivo za sva tla, posebno kisela. 2) Karbamid-urea (CO(NH 2 ) 2 ) je granulirano đubrivo koje sadrži 46% azota. Veoma je rastvorljivo i pogodno za prihranjivanje vinograda u početku vegetacije. 3) Amonijum nitrat (NH 4 NO 3 ) sadrži 35% azota. Fiziološki je kiselo đubrivo, pogodno za prihranjivanje u vegetaciji. 4) Amonijum sulfat ((NH 4 ) 2 SO 4 ) sadrži 21% azota. Fiziološki kiselo đubivo za alkalna zemljišta. 5) Kalcijum-cijan-amid-krečni azot (CaCN 2 ) sadrži 16 do 22% azota. Primenjuje se na zemljištima sa manjim sadržajem kreča, u mladim vinogradima, vinogradima iznurenim rodom ili veoma starim vinogradima. U zemljište se unosi u periodu mirovanja vinove loze. Ne smije se primenjivati u toku vegetacije jer može oštetiti zelene dijelove vinove loze. 6) Čilska šalitra i Norveška šalitra (NaNO 3 ) sadrže 13 do 16% azota. Koriste se za prihranjivanje mladih vinograda, vinograda oštećenih mrazom ili gradom, oštećenih bolestima i iznurenih i starih vinograda. Fosforna đubriva 1) Superfosfat (Ca(H 2 PO 4 ) 2 ) je lako rastvorljivo đubrivo sa 16 do 18% fosforne kiseline kao jednstruki ili kao trostruki (43-48% P 2 O 5 ) Zbog slobodne fosforne kiseline đubrivo je neuralno do slabo kiselo. 2) Tomasov fosfat sadrži 15 do 20% fosfora i nešto drugih elemenata (CaO, Mg, Si, Al, K, S, Zn). Fiziološki alkalno đubrivo. Unosi se u beskrečna zemljišta u periodu mirovanja vinove loze. Kalijumova đubriva 1) Kalijum sulfat (K 2 SO 4 ) sadrži 48 do 52% kalijuma. Fiziološki kiselo đubrivo. Unosi se u zemljište u jesen i pogodniji je za đubrenje vinove loze od kalijumove soli. 2) Kalijum karbonat (K 2 CO 3 ) sadrži 58 do 60% kalijuma. Đubrenje se obavlja u jesen i povoljno utiče na vinovu lozu.

33 Strana 33 3) Kalijumova so (KCl) sadrži 30 do 60% kalijuma. Bolje deluje na krečnim zemljištima, jer je fiziloški kiselo đubrivo. Unosi se u zemljište u proljeće prije kretanja vegetacije. Krečna đubriva 1) Krečnjak - kalcijum karbonat (CaCO 3 ) koristi se za kalcifikaciju zemljišta kisele reakcije. Činilac je strukture zemljišta, a u suvišku u zemljištu izaziva hlorozu. 2) Gips (CaCO 3 ) se primenjuje kao sirov ili pečeni gips. Koristi se za beskrečna zemljišta. B. Složena (kompleksna ) mineralna đubriva Ova đubriva mogu biti dvojna ili trojna. Kada su u pitanju kompleksna đubriva, za vinovu lozu preporučuju se ona u kojima dominira kalijum, sadrže fosfor, a izostaje ili je u sasvim malim količinama azot. Dvostruka kompleksna đubriva sadrže elemente: NP, NK i PK. Ovdje spadaju: amonizirani superfosfat, monoamonijum fosfat itd. Kalijum nitrat je dvojno NK đubrivo (azot-12,4% i kalijum-44%) Trostruka đubriva se upotrebljavaju pri jesenjoj i proljetnoj dubokoj obradi zemljišta, ili rano u proljeće, neposredno prije kretanja vegetacije. Pri meliorativnom đubrenju koriste se kompleksna đubriva, tipa 0:15:30 i sl; dok su za redovno đubrenje mnogo bolje formulacije, tipa 7:14:21. Brojke u kombinacijama kompleksnih đubriva (15:15:15) označavaju količinski sastav đubriva u određenoj formulaciji, u 100 kg đubriva ima 15 kg azota (N), 15 kg fosfora (P 2 O 5 ) i 15 kg kalijuma (K 2 O). Kompleksna đubriva u svom sastavu često pored makroelemenata (N, P i K) imaju ugrađene i pojedine mikroelemente, kao što su cink (Zn), mangan (Mn), bakar (Cu), molibden (Mo), bor (B) i sl. Tečna složena đubriva su vodeni rastvori kompleksnih đubriva koji sadrže, pored elemenata NPK, i mikroelemente, a ponekad i biostimulatore rastenja. Proizvode se pod raznim imenima: vuksal, fertilan, cvetal, folifertil, SAL-12, folijar i sl.

34 Strana 34 Složena mikrođubriva Primjena mikrođubriva u vinogradarstvu je dosta česta. Mikrođubriva (boraks, amonijum molibdat, bakar sulfat, mangan sulfat, cink sulfat), te bakterijska đubriva (azotobakterin, fosforbakterin, silikobakterin) i sl mogu da se koriste sama ili pomješana sa mineralnim i organskim đubrivima. Da bi se sprečio brzi gubitak mikroelemenata ili njihovo prevođenje u nepristupačne oblike, proizvode se tzv helati mikroelemenata sa organskom materijom kao što su: Mn-EDTA (12% Mn), Cu-EDTA (13% Cu), Co- EDTA (10-12% Co), Zn-EDTA (14% Zn). Najviše helatnih formi đubriva proizvodi se sa gvožđem, pod komercijalnim nazivima: sekvesten, versenat, komplekson i dr (Fe-EDTA sadrži 8-12% Fe). Helatni oblici đubriva koriste se za folijarno prihranjivanje, ali se mogu upotrebljavati i preko zemljišta.

35 Strana 35 6 UTICAJ ĐUBRENJA NA KVALITET GROŽĐA Kvalitet grožđa, boja bobica, ukus, veličina, čvrstoća i dr. su sortne osobine. Na pomenuta svojstva utiču i ekološki činioci a posebno agrotehničke mjere, među kojima posebno treba istaći uticaj đubrenja. Zavisno od primjenjenih doza i odnosa pojedinih đubriva ona mogu da poboljšaju ili u slučaju njihove nestručne primjene da pogoršaju kvalitet grožđa. Od neophodnih elemenata na kvalitet grožđa u najvećoj mjeri utiču: azot, kalijum, fosfor, kalcijum, magnezijum i bor. Njihov nedostatak ili suvišak može veoma nepovoljno da se odrazi na kvalitet grožđa. Pri nedostatku azota bobice su sitnije, što u značajnoj mjeri umanjuje njihovu tržišnu vrijednost. Suvišak azota takođe deluje štetno. U uslovima suviška azota bobice često gube karakterističan ukus, njihovo meso postaje mekše, posebno u kišovitim godinama i teže se čuvaju pri skladištenju. Kod vinove loze u uslovima suviška azota smanjuje se sadržaj šećera u širi. Za kvalitet grožđa naročito je značajan odnos između primjenjenih doza azota i kalijuma. Kalijum povoljno utiče na sadržaj šećera, kiselina, vitamina C, kao i na obrazovanje osnovne i pokrovne boje ploda. On veoma povoljno utiče na ukus i aromu. Kalijum povećava sadržaj šećera i ukupnih kiselina u širi i ublažava nepovoljno dejstvo lošeg odnosa vinske i jabučne kiseline na ukus vina. On je veoma značajan i za obrazovanje boje kod sorata koje se odlikuju crvenkastim grozdovima, pošto utiče na sintezu antocijana i polifenola. Dejstvo fosfora na kvalitet plodova je nedovoljno izučen. Utvrđeno je da fosfor utiče na sastav aromatičnih supstanci u plodu. Za dobru obezbeđenost plodova kalcijumom značajan je i odnos sadržaja kalcijuma prema udelu azota, kalijuma i magnezijuma. Kod vinove loze u slučaju akutnog nedostatka bora izostaje obrazovanje sjemenki u bobicama. Magnezijum povoljno utiče na kvalitet vina. On podstiče obrazovanje supstanci koje vinu daju karakterističan buke. U slučaju njegovog nedostatka sortna svojstva vina su manje izražena. Na osnovu dosadašnjih iskustava može se reći da pravilna, dobro izbalansirana mineralna ishrana povoljno utiče na kvalitet grožđa, dok jednostrana, neblagovremena upotreba posebno azotnih i kalijumovih đubriva može da izazove nepoželjne hemiske, fizičke i organoleptičke promjene i time da pogorša njegov kvalitet.

36 Strana36 7 ĐUBRENJE i PRIHRANJIVANJE Ove agrotehičke mjere su redovne u periodu zasnivanja vinogradarskih zasada i u tijesnoj su povezanosti s izvedenom fertilizacijom i načinom sadnje loze. Ako je humifikacija i fertilizacija izvedena pravilno, a sađenje loze obavljeno u jamićima sa dodavanjem organskih i mineralnih đubriva, u prvoj godini se ne vrši prihranjivanje. Štaviše, ni đubrenje zasada na kraju prve godine nije potrebno, jer u zemljištu ima dovoljno hranljivih materija u zoni korjenovog sistema mladih čokota. Ako fertilizacija zemljišta nije izvedena valjano, a zbog sadnje hidroburom nije bilo moguće unijeti đubrivo u zonu sadnog mjesta, prihranjivanje mladih čokota je neophodno. Potreba za prihranjivanjem se najčešće ispoljava u usporenom rastenju lastara, što je znak da u zemljištu nema dovoljno azota. Zbog toga se za prihranjivanje najčešće koriste lako rastvorljiva azotna đubriva. Obično se obavlja jedno prihranjivanje - kada su lastari 10 do 15 cm. Ako i nakon toga rastenje lastara nije zadovoljavajući, poslije 15 odnosno 30 dana obavi se drugo, odnosno treće prihranjivanje. Pri svakom prihranjivanju se utroši 15 do 25 g azotnog đubriva po čokotu, odnosno 50 do 70 kg/ha. Ne preporučuje se rasturanje đubriva po cijeloj površini, jer to manje pogoduje lozi, a pospešuje razvoj korovske flore. S obzirom na životni ciklus razvića vinove loze (ontogeneza), đubrenje može biti: Meliorativno đubrenje (đubrenje prije podizanja vinograda) Đubrenje pri sadnji loze Đubrenje mladih vinograda (do tri godine starosti) Đubrenje vinograda u rodu S obzirom na godišnji ciklus razvića vinove loze đubrenje može biti: Proljetno đubrenje (azotna đubriva, kao i složena đubriva koja sadrže veliki udio azota, unose se u proljeće, prije kretanja okaca) Ljetno đubrenje (prihranjivanje u periodu vegetacije azotnim i tečnim kompleksnim đubrivima). Jesenjsko đubrenje (đubrenje vinograda stajnjakom, fosfornim i kalijevim đubrivima). Po vremenu, tehnici izvođenja i uticaja na lozu, razlikuju se dvije vrste đubrenja: - redovno, koje se obavlja u periodu mirovanja, i - prihranjivanje loze, koje se vrši tokom vegetacionog perioda, a ono može biti: - prihranjivanje loze preko zemljišta i - prihranjivanje loze preko lista.

37 Strana 37 Meliorativno đubrenje Meliorativno đubrenje ima za cilj dovođenja zemljišta u takvo stanje plodnosti koje se smatra najpovoljnije za uzgoj vinove loze. Đubrenju obavezno prethodi temeljna hemijska analiza zemljišta. U cilju privođenja zemljišta kulturi vinove loze izvodi se: Humifikacija (Humizacija) Humizacija je mjera kojom se prije podizanja vinograda nadoknađuje nedostajuća količina organske materije u zemljištu. Zavisno od tipa zemljišta, prethodne kulture, humifikacija se sprovodi različitim organskim đubrivima koja se opet dodaju u različitim količinama. Humifikacijom se sadržaj organske materije u zemljištu dovodi na nivo 2,5 3,0%, što je optimalno za vinovu lozu. Zemljišta koja se koriste za podizanje vinograda uglavnom su siromašnija u organskoj materiji, pa je njeno unošenje neophodno. Humifikacija se sprovodi unošenjem dobro zgorelog stajnjaka, treseta, komoposta, glistenjaka ili drugih organskih đubriva. U nedostatku dovoljnih količina ovih đubriva moguće je koristiti zelenišno đubrivo. Za popravku sadržaja humusa za 1% na dubini do 30 cm, neophodno je pri meliorativnom đubrenju unijeti kg stajnjaka po 1 ha. Ovu količinu stajnjaka može zamijeniti 3 4 puta manja količina treseta ili komposta. Fosfatizacija Fosfatizacija je mjera obogaćivanja zemljišta fosforom. Optimalni nivo fosfora u zemljištu za potrebe vinove loze iznosi mg P 2 O 5 na 100 grama vazdušno suvog zemljišta. Za fosfatizaciju se koriste: stajnjak, treset, tomasov fosfat, superfosfat itd. Tomasov fosfat kao đubrivo pogodniji je za kesela, a superfosfat za alkalna zemljišta. Ako zemljištu nedostaje fosfora (P 2 O 5 ), najjednostavniji način da se odredi količina đubriva je računskim putem. Nedostajuća količina fosfora kao P 2 O 5 pomnoži sa faktorom 30. Primjer: Zemljištu nedostaje 10 mg P 2 O 5 Potrebna količina čistog P 2 O 5 je 300 kg/ha (10 x 30 = 300) Potrebna količina 16% superfosfata je 18,75 mc (300 : 16 = 18,75), odnosno 1875 kg/ha

38 Strana 38 Kalijumizacija (Kalizacija) Kalizacija je mjera nadoknađivanja nedostatka kalijuma u zemljištu. Optimalna količina kalijuma u zemljištu za potrebe vinove loze kreću se od 40 do 50 mg K 2 O na 100 grama vazdušno suvog zemljišta (15-40 mg; mg pjeskovita, mg ilovasta, mg glinovita). Ako zemljištu nedostaje kalijuma (K 2 O), najjednostavniji način da se odredi količina đubriva je računskim putem. Nedostajuća količina kalijuma kao K 2 O pomnoži sa faktorom 20. (Za povećanje (K 2 O), za 1 mg, dodaje se po hektaru 20 kg (K 2 O), u obliku mineralnih đubriva, na pjeskovitim zemljištima 30 kg) Primjer: Zemljištu nedostaje 30 mg K 2 O Potrebna količina čistog K 2 O je 600 kg/ha (30 x 20 = 600) Potrebna količina 40% kalijumove soli je 15 mc (600 : 40 = 15), odnosno 1500 kg/ha. Kalcifikacija (Kalcizacija) Kalcifikacija je mjera regulisanja ph vrijednosti zemljišta, dodavanjem određene količine kalcijuma. Obavlja se najčešće na jako kiselim zemljištima kod kojih je ph niža od 4,5. Potreba za kalcifikacijom utvrđuje se i na osnovu stepena zasićenosti zemljišta bazama.. Ako je zasićenost bazama manja od 50%, potreba za unošenjem kreča je velika. Za vinovu lozu su najbolja zemljišta blago kisele ili neutralne reakcije čija je ph vrijednost 6,5 7,0. Za kalicifikaciju zemljišta koriste se: krečnjak (mljeveni sadrži 80-90% CaCO 3 ), dolomit (CaCO 3 x MgCO %), lapor (CaCO %), pečeni kreč (CaO 75-90%), hidratisani kreč, saturacioni mulj (21-50%). Za smanjenje kiselosti zemljišta (1-1,5) norma je najčešće kg pečenog krečnjaka ili kalcijum karbonata. Sa 10 tona ( kg/ha) «NJIVAL-a» može se povećati ph vrijednost za 1.

39 Strana 39 Đubrenje pri sadnji loze Đubrenje prilikom sadnje kalemova nije obavezno ako je obavljeno meliorativno đubrenje. Prilikom sadnje u jamiće, ili brazde, dodaje se, po jednom sadnom mjestu, 3-5 kg zgorelog stajnjaka ili komposta, odnosno 0,5-1 kg humusa glistenjaka, kao i g NPK đubriva. Kada se sadi uz pomoć vodene sadiljke, tzv hidrobura, onda se može koristiti rastvor mineralnih đubriva, koji u 100 litara vode sadrži po grama azota, fosfora i kalijuma. Đubrenje mladih vinograda Ako se postigne optimalna plodnost zemljišta meliorativnim đubrenjem ili đubrenjem pri sadnji, onda se u prvoj godini poslije sadnje može izostavaviti đubrenje. U drugoj i trećoj godini po sadnji obavlja se đubrenje sa po kg NPK po hektaru, a po potrebi može da se vrši i folijarno prihranjivanje u prvom redu mikoelementima. U prve tri godine mlada loza ima velike zahtjeve za azotom. Zbog toga se po pravilu obavlja prihranjivanje azotnim đubrivom. Ovo đubrivo se obično dodaje u dva navrata. Prvo, nakon kretanja i kada su lastari porasli 10 do 20 cm i drugo u intenzivnom porastu lastara. U periodu rastuće rodnosti, od 4 do 6 godine, količina mineralnih đubriva se povećava iz godine u godinu, kako bi se postigao veći prinos i bolji kvalitet grožđa. Đubrenje mladih vinograda može da se obavi na više načina: - Rasturanjem đubriva po cijeloj površini i njihovim zaoravanjem - Rasturanjem đubriva oko čokota - Rasturanjem đubriva u brazde koje se otvaraju na 60 do 80 cm od čokota u pravcu međureda - Rasturanje đubriva pomoću deponatora na dubinu oko 20 do 30 cm na udaljenosti 60 do 80 cm od redova čokota - Đubrenje pomoću injektora - Đubrenje zajedno sa navodnjavanjem vinograda - Folijarno đubrenje (prihranjvanje), primjena kompleksnih mikrođubriva zajedno sa sredstvima za zaštitu vinove loze.

40 Strana 40 Redovno đubrenje vinograda Redovno đubrenje u periodu plodonošenja vinove loze je obavezna mjera, kojom se reguliše i održava vegetativni potencijal i rodnost, a povećava prinos i kvalitet grožđa i vina. Na težim zemljištima se obavlja isključivo u jesen, a na lakšim i s lakše rastvorljivim đubrivima može i u proljeće. Blagovremeno izvođenje đubrenja omogućuje da se do početka vegetacionog perioda izvrši mineralizacija organskih đubriva i migracija hranljivih elemenata do rizosfere. Organska đubriva (stajnjak i kompost) unose se u jesen, oplemenjeni treset i glistenjak u proleće, a zelenišno đubrivo zaorava tokom mjeseca maja. Sva organska đubriva se unose na dubinu 15 do 20 cm. Mogući su različiti postupci, sve zavisi od veličine parcele, sistema gajenja loze i raspoložive tehnike. Na malim parcelama i u uskorednom gajenju loze, organska đubriva se unose u brazde dubine 15 do 20 cm koje se ručno ili pomoću plugova otvaraju između redova, pune đubrivom i zatrpavaju ili se zatrpavanje đubriva vrši prekopavanjem. U širokorednim vinogradima i na većim parcelama se organska đubriva obično rasturaju (razbacuju) po cjeloj površini i nakon toga zaoravaju. Unošenje organskih đubriva je uvijek povezano sa obradom zemljišta, prethodi jesenjoj ili proljećnoj dubokoj obradi. Mineralna đubriva se unose u zemljište u jesen, preko zime ako to vremenski uslovi omogućavaju i u proljeće. Teže rastvorljiva fosforna i kalijumova đubriva, i kompleksna u kojima ova dva elementa dominiraju, unose se u jesen, a jednokomponentna azotna đubriva isključivo u proljeće. Na glinovitijim zemljištima je preporučljivo da se u jesen unesu i kompleksna đubriva u kojima je manjim udjelom sadržan i azot. Do ranog proljeća, ova manja količina azota dospe do rizosfere, što veoma povoljno utiče na početak rastenja vinove loze. Od raspoloživog asortimana, kompleksnih đubriva za ovu svrhu su najpogodnije formulacije kao što su: 7:14:21 ili 7:20:30 ili 5:20:30. Odnos hraniva u ovim đubrivima odgovara potrebama vinove loze za osnovnim elementima. Primjenom kg navedenih kompleksnih đubriva po hektaru u zemljište se unosi: kg azota (N), kg fosfora, (P 2 O 5 ), te kg kalijuma (K 2 O) po ha. Na lakim zemljištima, azotna đubriva unijeta u jesen mogu do početka vegetacionog perioda biti isprana iz rizosfere.

41 Strana 41 Prihranjivanje vinograda Prihranjivanje je đubrenje koje se obavlja tokom vegetacionog perioda i podrazumijeva obezbjeđivanje čokota hranljivim elementima preko korjena ili preko lista. Ne preporučuje se prihranjivanje preko korjena u sušnim rejonima i kada se primenjuje sistem stalne obrade zemljišta. Klimatski činioci i obrada zemljišta čine da se tokom vegetacionog perioda korjen vinove loze raspoređuje u dublje slojeve. Voda od slabijih atmosferskih padavina koje se preko leta javljaju, najčešće ne stiže do korjenovog sistema. Đubrivo koje je u postupku prihranjivanja unijeto u plići sloj zemljišta, može se uz pomoć letnjih kiša rastvoriti, ali ne može stići do korjena loze, već ostaje na raspolaganju korovskim biljkama. Drugačije je u rejonima sa kišnim vegetacionim periodom i u uslovima primjene navodnjavanja, posebno sistemom orošavanja. U ovakvim uslovima, prihranjivanje je postupak kojim se direktno reguliše i usmjerava mineralna ishrana, i u takvim uslovima redovno đubrenje je manje značajno. Prihranjivanje se izvodi rasturanjem određenih količina odgovarajućih đubriva po cijeloj površini neposredno prije plitke obrade i prije navodnjavanja, ako se ono izvodi. Preporučuju se 2 do 4 prihranjivanja po redosljedu: prvo - u vreme otvaranja okaca; drugo - 8 do 14 dana prije cvjetanja; treće - 10 do 15 dana poslije cvjetanja, i četvrto - u vrijeme šarka grožđa. Pri ovakvom sistemu prihranjivanja, veoma je značajno imati i koristiti rezultate folijarnih analiza. U načelu, pri ranijim prihranjivanjima treba dodavati sve hranljive elemente, a pri kasnijim smanjiti ili izostaviti azot.

42 Strana 42 Folijarno prihranjivanje Folijarno prihranjivanje loze se sve više primjenjuje u vinogradrastvu, naročito u slučajevima pojave znakova nedostatka makro i mikroelemenata. Ishranom preko listova vinova loza dobro usvaja jone hranljivih elemenata i suzbija manjak pojedinih elemenata. Folijarna ishrana je dopunska mjera. Zbog toga se mora kombinovati sa osnovnom ishranom, preko korijena. Obavlja se po umjereno vlažnom i toplom vremenu, sa rastvorom koji sadrži određene količine pojedinih makro i mikroelemenata. Količina rastvora po hektaru iznosi litara. Najbolji efekat se postiže pri korišćenju helata, ali se mogu koristiti i odgovarajuće koncentracije pojedinih mineralnih đubriva. Preparati i koncentracije za folijarnu ishranu Hranljivi Đubrivo elementi (preparat) Koncentracija u % N Co(NH 2 ) P (NH 4 )HPO K K 2 SO Ca Ca(NO 3 ) Mg MgSO Fe FeSO B Na 2 B 4 O 7 x 10 H 2 O Cu CuSO 4 x 5 H 2 O Zn ZnSO 4 x 7 H 2 O Mn MnSO Mo NaMoO 4 x 2 H 2 O Co CoSO 4 x 7 H 2 O Prednosti prihranjivanja tečnim đubrivima -Neposrednim nanošenjem na list, biljke brže usvajaju hranjive materije -Pri tome, nema gubitka hranjivih materija, jer biljka veći dio apsorbuje putem lista, a manji dio pada na tlo i biljka ga prihvata putem korjena -Lako se miješaju sa sredstvima za zaštitu bilja pa se tako smanjuje broj operacija u radu -Za primjenu tečnih đubriva mogu se koristiti postojeći sistemi za navodnjavanje -U sušnim periodima biljke otežano usvajaju hranjive materije iz zemljišta pa primjena tečnih đubriva daje bolje rezultate -Takodje, poslije proljetnih mrazeva ili napada bolesti ili insekata na biljke, tečna đubriva ubrzavaju oporavak biljaka.

43 Strana 43 Metoda obračuna na osnovu hemijske analize listova folijarna dijagnoza Analiza hemijskog sastava listova se sve više koristi za dijagnozu ishranjenosti čokota, odnosno potreba za đubrenjem vinograda. Ova metoda zasiva se na činjenici da je sadržaj hranljivih elemenata u listu odraz njihovog sadržaja u zemljištu. Računa se da apsorpciona moć korjena zavisi dijelom, od koncentracije hranljivih elemenata u lišću. Uzorci listova, sa 8 do 10 koljenca lastara, uzimaju se neposredno prije početka cvijetanja, u toku cvijetanja ili poslije cvijetanja i oplodnje. Prema dosadašnjim istraživanjima, optimalna obezbijeđenost loze hranivima je kada listovi sadrže, u odnosu na suvu materiju: N = 2,25 2,75% (prosjek = 2,50%) P = 0,19 0,24% (prosjek = 0,22%) ili (P 2 O 5 = 0,50%) K = 1,20 1,40% (prosjek = 1,30%) ili (K 2 O = 1,57%) Mg = 0,20 0,30% (prosjek = 0,25%) Danas je takođe prihvaćeno da je obezbijeđenost hranljivim mikroelementima optimalna ako se u lišću vinove loze oni nalaze u slijedećim količinama, računajući mg na 1 kg suve materije lišća (analiziran osmi list u jesen): B = ppm Cu = 4 8 ppm Fe = ppm Mn = ppm Zn = ppm Rezultati folijarne analize Rezultati folijarne analize pokazuju trenutnu koncentraciju elemenata u listu, ali ne i potrebne doze đubriva. I ako između koncentracije pojedinog elementa u lišću i njegovoj raspoloživosti u tlu najčešće postoji pozitivna korelacija, usvojena količina svakako je odraz prethodne raspoložoivosti (do trenutka analize), pa u trenutku analize tog hraniva više ne mora biti dovoljno na raspolaganju u tlu, posebno za povećane potrebe u narednom razdoblju porasta.

44 Strana 44 Prihranjivanje preko lista primjenom tečnih đubriva efikasan je i pogodan način kada treba reagovati brzo i nadoknaditi neki u prvom redu mikroelemenat. Usvajanje elemenata pri folijarnom prihranjivanju odvija se preko epidermalnih ćelija iznad lisne nervature, zatim preko lisnih dlačica, i preko ćelija zatvaračica stoma. S obzirom da se i sorte vinove loze razlikuju, između ostalog, po veličini lista, maljavosti lista, itd., sorte specifično reaguju na mineralnu ishranu. Rastvor za folijarno prihranjivanje mora biti neutralne reakcije, pošto bi se, inače, pojavile ožegotine na lišću. Prije upotrebe reakcija rastvora se obavezno provjerava lakmus-papirom ili nekim drugim indikatorom. Nije preporučljivo prskanje za vrijeme veoma toplog i vjetrovitog vremena, jer u tim slučajevima voda isparava, a đubrivo ostaje na lišću neapsorbovano. Najpogodnije vrijeme za primjenu tečnih đubriva, prskanjem, je oblačno, umjereno toplo i umjereno vlažno vrijeme. Ako su dani vrlo topli, onda se preporučuje da se prskanje izvede ujutro ili predveče (poslije 18 časova), u ekstremnim slučajevima i noću. Prilikom prihranjivanja preko lista treba upotrijebiti što više tečnosti, jer se na taj način ubrzava apsorpcija hranljivih elemenata. Prskanjem mlađeg Loza ne iskoristi sva hraniva dodata đubrenjem zemljišta. Mišljenja su pri tome podijeljena. U najboljim uslovima iskoristi se: Azota 80% Fosfora 40% Kalujuma 60% Prema stepenu kojim vinova loza iskorišćava hranljive materije obično se računa da je đubrenjem, potrebno u zemljište unijeti: N 125% biološki iznijete količine P 2 O 5 200% K 2 O 150%

45 Strana 45 Literatura Burić, D.: Savremeno vinogradarstvo. Beograd, 1995 Đorđević, LJ.: Zaštita i đubrenje voćaka i vinove loze. Pirot, 2004 Ciesielska, J., Mauusa, E., Bourlot, G.: Grape leaf diagnosis standards in comparison to pedological factors. Acta Horticultura 640 Christensen, P.: Foliar fertilization of grapevines. Cline, R,A.: Les analyses foliaire pou les culture fruitieres. Kuepper, G.: Foliar fertilization Milosavljević. M.: Biotehnika vinove loze. Beograd, 1998 Mirošević, N.: Vinogradarstvo. Zagreb, 1996 Nakalamić, A.: Opšte vinogradarstvo. Beograd, Omara, S.: Fertilizing grapes Spring,J.L. i sardnici: Donees de base pour la fumure en viticulture. Revue suisse Viticulture..., vol 35/2003 Ubavić, M., Kastori, R.: Đubrenje voćnjaka i vinograda. Tarailo, R.: Osnovi podizanja, održavanja, podmlađivanja i prekalemljivanja vinograda. Beograd, 2000 Žunić, D.: Tipski projekat podizanja 1 ha vinograda. Beograd 2001

46 Strana 46 Prostor za vlastite zabilješke

47 Strana 47

48 Strana 48

49 Strana 49

50 Preuzeto sa: Mutacija bobica