PRIRUČNIK ZA TRENERE: Unapređenje učešća građana i organizacija civilnog društva u donošenju odluka na lokalnom nivou obuka za odbornike / vijećnike R

PRIRUČNIK ZA TRENERE: Unapređenje učešća građana i organizacija civilnog društva u donošenju odluka na lokalnom nivou obuka za odbornike / vijećnike ReLOaD u BiH, UNDP Bosna i Hercegovina Zmaja od Bosne bb, 71000 Sarajevo, Tel: +387 33 293 500, Fax: +387 33 552 330; URL:www.ba.undp.org

I UVODNE NAPOMENE:... 3 II PROGRAM OBUKE... 4 DIO 1: UVOD... 8 1.1. Upoznavanje... 8 1.2 Plan rada, ciljevi i očekivani rezultati obuke... 8 1.3 Pravni okvir, okvir za dobru upravu, participatorno upravljanje lokalnim razvojem... 9 1.4 Mogući nivoi učešća građana i organizacija civilnog društva u donošenju odluka i njihovi efekti... 11 DIO 2: FAZE ODLUČIVANJA I MOGUĆNOSTI UČEŠĆA GRAĐANA I OCD, PRIMJERI IZ PRAKSE... 13 2.1 Faze u upravljanju i donošenju odluka na lokalnom nivou. Kada uključiti građane i OCD?... 13 2.2 Učešće građana i OCD u procesima odlučivanja u jedinicama lokalne samouprave - primjeri iz prakse... 15 2.3 Primjeri akata jedinice lokalne samouprave... 18 2.4 Primjeri iz prakse u drugim zemljama... 18 DIO 3: ANALIZA AKATA JEDINICE LOKALNE SAMOUPRAVE I MOGUĆNOSTI ZA UNAPREĐENJE... 20 3.1 Vježba: Analiza statuta i drugih relevantnih akata jedinice lokalne samouprave... 20 3.2 Ključni izazovi u učešću građana i organizacija civilnog društva u donošenju odluka... 20 3.3 Preporuke za unapređenje i značaj uloge odbornika... 21 DIO 4: IZRADA JEDNOSTAVNOG AKCIONOG PLANA... 22 4.1 Izrada jednostavnog akcionog plana... 22 DIO 5: PITANJA I ODGOVORI; EVALUACIJA... 23 2

I UVODNE NAPOMENE: Regionalni program lokalne demokratije na Zapadnom Balkanu (ReLOaD), finansira Evropska unija, a sprovodi Razvojni program Ujedinjenih nacija (UNDP) u Albaniji, Bivšoj Jugoslovenskoj Republici Makedoniji, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori, Kosovu* 1 i Srbiji. Opšti cilj programa je jačanje participativne demokratije i EU integracija na Zapadnom Balkanu, putem osnaživanja civilnog društva da aktivno učestvuje u donošenju odluka, te unapređenja poticajnog pravnog i finansijskog okruženja za civilno društvo. U Bosni i Hercegovini program se sprovodi u 21 partnerskoj jedinci lokalne samouprave (JLS): Banja Luka, Bijeljina, Bratunac, Brod, Centar Sarajevo, Gradačac, Jablanica, Kakanj, Maglaj, Modriča, Pale, Rudo, Stari Grad Sarajevo, Sokolac, Teslić, Tešanj, Travnik, Trebinje, Tuzla, Vitez i Vogošća. ReLOaD i savezi opština i gradova Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske pokrenuli su ciklus obuke za vijećnike i odbornike 2 u partnerskim JLS s ciljem unapređenja saradnje institucija sa organizacijama civilnog društva (OCD) i jačanja transparentnosti u radu i dodjeli sredstava namjenjenih za OCD. Savezi opština i gradova realizuju programe obuke u okviru Sistema obuke za JLS i svog godišnjeg programa obuka za izabrane zvaničnike. Ovaj Priručnik za trenere ima za cilj da osigura ujednačen pristup trenera saveza opština i gradova Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine i kvalitet u izvođenju obuke za vijećnike i odbornike o temi Unapređenje učešća građana i organizacija civilnog društva u donošenju odluka na lokalnom nivou. Očekuje se da treneri korisnici priručnika imaju određeno iskustvo u izvođenju obuke, poželjno za JLS. Takođe očekuje se da treneri već poznaju oblast učešća građana u donošenju odluka, uloge OCD i saradnje opštinskih vlasti sa njima. Sadržaj Priručnika obuhvata: a) pregled plana obuke; b) detaljno razrađen program sa širim informacijama o oblastima koje obuka nastoji približiti odbornicima / vijećnicima, ideje za vođenje diskusije, opis metodologije za izvođenje pojedinih praktičnih vježbi; c) linkove na važne dokumente i literaturu kojom se treneri mogu dodatno informisati, te metodologiju izvođenja obuke i pojedinih praktičnih vježbi. Priručnik je alat za pripremu i izvođenje obuke i sadrži sve neophodne informacije koje treba prenijeti polaznicima treninga, ali i dodatne informacije za trenere koje će omogućiti kvalitetno i efikasno izvođenje planiranih treninga. Treneri će se u iznošenju informacija voditi power-point prezentacijom, koja je sastavni dio paketa za obuku, kao i vlastitim trenerskim vještinama prilagođavanja potrebama učesnika. Istovremeno ovaj pristup ne ograničava slobodu i kreativnost trenera da, tamo gdje se pokaže potrebnim, sa učesnicima podijele i šire informacije, navedu vlastite ili identifikuju druge primjere iz prakse, a sve u skladu sa definisanim ciljevima obuke i potrebama učesnika. Vrijeme predviđeno za izvođenje pojedinih segmenata obuke (navedeno u opisu metodologije u priručniku) je okvirno i služi za lakše planiranje i vođenje. Treneri imaju mogućnost prilagođavanja vremenskog okvira za pojedine oblasti obuke (ako postoji potreba učesnika ili to zahtijeva veličina grupe), ali se mora voditi računa o postizanju ciljeva obuke, držati se rasporeda tema, ukupnog trajanja obuke i trajanja dva njena bloka. 1 Ova oznaka ne dovodi u pitanje stavove o statusu i u skladu je sa Rezolucijom UNSCR 1244/1999 i Mišljenjem Međunarodnog suda pravde o kosovskoj Deklaraciji o nezavisnosti. 2 Izraze korištene u Priručniku u jednom gramatičkom rodu kao npr. odbornik / vijećnik, trener, građanin itd. treba smatrati rodno neutralnim i oni označavaju osobe ženskog i muškog pola. 3

II PROGRAM OBUKE Svrha: Ishodi učenja: Upoznavanjem opštinskih odbornika / vijećnika sa važnosti i oblicima učešća građana i OCD u donošenju odluka doprinijeti transparentnosti i većem uticaju građana i OCD na procese donošenja odluka u 21 partnerskoj JLS. Odbornici / vijećnici upoznati sa prednostima građanskog učešća u donošenju odluka na lokalnom nivou; Odbornici / vijećnici identifikovali oblike građanskog učešća i uključivanja organizacija civilnog društva u svim fazama donošenja odluka na lokalnom nivou; Odbornici / vijećnici motivisani da u svojim JLS rade na uvođenju novih mehanizama učešća građana u donošenju odluka. Obuka za odbornike/vijećnike: Opis pristupa: Materijali za polaznike Praktična obuka o prednostima i modelima učešća građana i OCD u donošenju odluka i razvojnim procesima na lokalnom nivou. Program rada i metodologija obuke ista je za sve partnerske JLS odbornike/ vijećnike, s tim da je moguće staviti akcenat na pojedine primjere iz prakse relevantne za svaku JLS. Obuka obuhvata sljedeće teme u skladu sa opisom zadatka i utvrđenim potrebama ciljnih grupa: Važnost učešća građana i OCD u donošenju odluka na lokalnom nivou; Pravni okvir za učešće građana i OCD u donošenju odluka; Okvir za dobru upravu i participatorno upravljanje lokalnim razvojem; Mogući oblici učešća građana i OCD u donošenju odluka (informisanje, konsultacije, uključivanje i partnerstvo); Faze uključivanja građana i OCD u donošenje odluka sa akcentom na važnost ranog uključivanja; Učešće građana i OCD u donošenju odluka u radu uprave i skupština opština / općinskih vijeća; Primjeri dobre prakse iz Bosne i Hercegovine, regije Zapadnog Balkana i Evropske unije (modeli učešća, primjeri akata i efekata učešća); Ključni izazovi i mogućnosti njihovog prevazilaženja; Identifikovanje mogućih mjera za unapređenje građanskog učešća u ciljanoj JLS. Obuka uključuje kombinaciju teorijskog (izlaganja i prezentacije) i praktičnog pristupa (zadaci, simulacije) te plenarnog, individualnog i grupnog rada. Kratki vodič za odbornike / vijećnike o učešću građana i OCD u donošenju odluka. Teme: uvodne napomene; značaj učešća građana i OCD u donošenju odluka; uloga OCD u donošenju odluka na lokalnom nivou (savjetodavna, partnerska; praćenje rada i zagovaranje za unapređenja); pravni okvir za učešće građana i OCD u donošenju odluka; oblici učešća građana; zašto je važno uključiti građane i OCD u rane faze odlučivanja; učešće građana i OCD u radu uprave i SO/OV; primjeri dobre prakse (iz Bosne i Hercegovine, regije Zapadnog Balkana i EU, primjeri sa lokalnog ili viših nivoa) sa linkovima na elektronske oblike učešća ili izvore gdje se mogu pronaći akti koji propisuju određene oblike učešća; uloga odbornika; ključni izazovi u učešću građana i 4

OCD u donošenju odluka i mogućnosti za prevazilaženje; korisni linkovi; Definicije najvažniji pojmovi. Izvod iz statuta ili odluka o učešću građana u vršenju javnih poslova JLS u kojoj se održava obuka; Obrazac za izradu jednostavnog akcionog plana; Power-point prezentacije. Ciljna grupa: Vijećnici / odbornici u 21 partnerskoj JLS Organizator: Mjesto održavanja: Period održavanja: Izvođenje: UNDP BiH Partnerske JLS: Banja Luka, Bijeljina, Bratunac, Brod, Centar Sarajevo, Gradačac, Jablanica, Kakanj, Maglaj, Modriča, Pale, Rudo, Stari Grad Sarajevo, Sokolac, Teslić, Tešanj, Travnik, Trebinje, Tuzla, Vitez i Vogošća. Termini radionica će biti usaglašeni između ReLOaD tima i partnerskih JLS. Program rada obuhvata 5 nastavnih časova (5 x 45 min) uz jednu pauzu (ukupno 4 sata). Predloženi termin trajanja radionice je od 9.00 do 13.00 sati, pri čemu je moguće, ako je potrebno, prilagoditi početak specifičnim potrebama svake JLS. Treneri / izvođači sa liste saveza opština i gradova Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine koji su prošli obuku Trening za trenere. Vrijeme: 09:00-09:50 09:50-10:50 Glavni sadržaji: DIO 1: UVOD Ciljevi: Utvrditi predznanje i iskustvo učesnika u oblasti učešća gađana i OCD u procesima donošenja odluka; Definisati pravni okvir za učešće građana na višim nivoima i lokalnom nivou. Identifikovati prednosti uključenosti građana i OCD u procese donošenja odluka i upravljanja razvojem na lokalnom nivou. Upoznavanje učesnika; Plan rada i ciljevi obuke; Prezentacija: pravni okvir, okvir za dobru upravu, participatorno upravljanje lokalnim razvojem; Mogući nivoi učešća građana i OCD u donošenju odluka (informisanje, konsultacije, uključivanje i partnerstvo). Navedite primjere učešća građana u vašoj JLS? Kakvi su njihovi efekti? DIO 2: FAZE ODLUČIVANJA I MOGUĆNOSTI UČEŠĆA GRAĐANA I OCD, PRIMJERI IZ PRAKSE Ciljevi: Način rada Individualno predstavljanje Prezentacija Diskusija Rad u parovima 5

Vrijeme: 10:50-11:10 Pauza 11:10-12:10 12:10-12:40 Glavni sadržaji: Prepoznati mogućnosti za učešće građana i OCD u donošenju odluka u različitim fazama procesa (akcenat na rano uključivanje) i identifikovati primjere iz prakse; Analizirati procese donošenja odluka i prepoznati mogućnosti za uključivanje građana u donošenje odluka u vlastitoj JLS. Faze u upravljanju i donošenju odluka na lokalnom nivou. Kada uključiti građane i OCD? Učešće građana i OCD u procesima odlučivanja u JLS - primjeri iz prakse: tradicionalni oblici direktnog učešća građana informisanje, pritužbe i pohvale, ankete, građanska inicijativa, zborovi građana, referendum, javna rasprava, učešće u radnim tijelima ; noviji oblici učešća građana dani otvorenih vrata, građanski sat, aplikacije i telefonske linije za pitanja, pritužbe, prijave komunalnih problema, e-konsultacije, budžet za građane, itd. Mogućnosti za rano uključivanje u procese donošenja odluka; Primjeri akata JLS (statut, pravilnici, odluke, rješenja). DIO 3: ANALIZA AKATA JLS I MOGUĆNOSTI ZA UNAPREĐENJE Ciljevi: Prepoznati dobre prakse i nedostatke u vlastitoj JLS; Utvrditi moguće mjere za unapređenje normativnog okvira i prakse te uvođenje novih mehanizama; Motivisati polaznike za unapređenje prakse u vlastitoj JLS. Vježba: Analiza statuta i/ili drugih relevantnih akata (u zavisnosti od regulative u JLS: odluka o učešću građana u vršenju javnih poslova / donošenju odluka ili odluka o komunikacijama sa građanima). Pitanja za analizu: Koje oblike učešća prepoznajete?, Kako funkcionišu u praksi?, Kako se može unaprijediti postojeća praksa? Koji novi mehanizmi bi se mogli uvesti?; Ključni izazovi u učešću građana i OCD u donošenju odluka i primjeri iz prakse za njihovo prevazilaženje. DIO 4: IZRADA JEDNOSTAVNOG AKCIONOG PLANA Ciljevi: Provjeriti zainteresovanost i motivaciju polaznika za unapređenje građanskog učešća u vlastitoj JLS; Izraditi jednostavan plan aktivnosti za unapređenje oblasti građanskog učešća u ciljanoj JLS. Izrada jednostavnog akcionog plana (facilitirana diskusija). Način rada Prezentacija Analiza primjera iz prakse Analiza akata i prakse - Rad u grupama Diskusija Prezentacija Facilitirana diskusija 6

Vrijeme: 12:40-13:00 Glavni sadržaji: DIO 5: PITANJA I ODGOVORI, EVALUACIJA Ciljevi: Odgovoriti na preostala pitanja učesnika; Prikupiti povratne informacije o zadovoljstvu obukom. Pitanja i odgovori; Evaluacija obuke. Način rada Diskusija Evaluacioni upitnik 7

DIO 1: UVOD Vrijeme: 50 minuta Cilj ovog dijela je da se polaznici upoznaju sa ciljevima i programom rada, da se utvrdi predznanje i iskustvo polaznika u oblasti učešća gađana i OCD u procesima donošenja odluka kao i definiše pravni okvir za ovu oblast. Kroz prezentaciju i diskusiju oni će se upoznati sa pravnim okvirom za učešće građana i OCD na višim nivoima i na lokalnom nivou te identifikovati svrhu i prednosti uključenosti građana i OCD u procese donošenja odluka i upravljanja razvojem na lokalnom nivou. Na osnovu uvodnog segmenta obuke treneri će lakše moći voditi program, prepoznati iskustva polaznika koja mogu koristiti tokom rada, kao i utvrditi moguće nedostatke u znanju. Metode rada: izlaganje, prezentacija i diskusija. 1.1. Upoznavanje Vrijeme: 10 minuta Ciljevi: omogućiti međusobno upoznavanje učesnika i izvođača obuke; utvrditi stepen zainteresovanosti polaznika za obuku. Instrukcija: Zamoliti učesnike da se predstave, tako što će reći: ime prezime; da u jednoj rečenici kažu koji je razlog i stepen njihove zainteresovanosti za temu obuke. Ako je potrebno, možete polaznicima ostaviti 2 minuta vremena da pripreme odgovore. Trener ukratko sumira navedene izjave učesnika o razlozima i stepenu zainteresovanosti za trening i povezuje ih sa ciljevima programa obuke, koje će u sljedećem koraku predstaviti na slajdu. 1.2 Plan rada, ciljevi i očekivani rezultati obuke Vrijeme: 5 minuta Predstaviti plan rada, ciljeve i očekivane rezultate obuke, uz korištenje pripremljenih slajdova. Opšti (dugoročni) cilj obuke je da upoznavanjem opštinskih odbornika / vijećnika sa važnosti i oblicima učešća građana i OCD u donošenju odluka doprinese transparentnosti i većem uticaju građana i OCD na procese donošenja odluka u 21 partnerskoj JLS. Konkretno obuka će pomoći odbornicima / vijećnicima da: prepoznaju prednosti građanskog učešća u donošenju odluka na lokalnom nivou; identifikuju oblike građanskog učešća i uključivanja OCD u svim fazama donošenja odluka na lokalnom nivou; razviju motivaciju da u svojim JLS rade na uvođenju novih mehanizama učešća građana u donošenju odluka. 8

1.3 Pravni okvir, okvir za dobru upravu, participatorno upravljanje lokalnim razvojem Vrijeme: 10 minuta Ovom prezentacijom planirano je vrlo kratko informisanje polaznika o pravnom okviru kao i drugim dokumentima koji afirmišu učešće građana i OCD-a u donošenju odluka. S obzirom da je predviđeno samo 10 minuta za prezentaciju nije potrebno detaljno predstavljati svaki od akata, već naglasiti generalne principe koje oni navode. Isti slučaj je i sa drugim dokumentima koji se navode u ovom poglavlju. Za početak važno je dati i definiciju građanskog učešća u donošenju odluka, kako bi se preciziralo značenje u kojem će se ovi pojmovi koristiti tokom obuke: Učešće građana i organizacija civilnog društva ili građansko učešće obuhvata niz procesa kojima se pojedincima ili njihovim organizacijama omogućava da utiču na kvalitet odluka koje donose javne institucije, kao i da daju doprinos razvojnim procesima u zajednici kojima ove institucije upravljaju. Građanima je omogućeno da u donošenju odluka učestvuju posredno (putem izabranih predstavnika vijećnika, odbornika i načelnika odnosno gradonačelnika) i neposredno odnosno direktno putem različitih mehanizama predviđenih zakonima i aktima JLS. Ova obuka fokusiraće se na modele neposrednog učešća građana. Pravo građana da učestvuju u vršenju javnih poslova i obaveza javnosti i transparentnosti rada institucija propisani su međunarodnim pravnim aktima, ustavima Bosne i Hercegovine, entiteta i kao i njihovim propisima i propisima Brčko Distrikta Bosne i Hercegovine te aktima JLS. U ovom trenutku nije potrebno pojašnjavati konkretna rješenja predviđena zakonima i aktima JLS, jer će to biti predmet prezentacije u Dijelu 2 obuke, dovoljno je kratko iznijeti svrhu svakog propisa i nakon pregleda propisa istaći ključne principe koje oni afirmišu (predstavljeni na slajdu nakon zakonskog okvira). Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima Ujedinjenih nacija 3 (1948.) npr. navodi da svako ima pravo da učestvuje u javnim poslovima svoje zemlje, neposredno ili preko slobodno izabranih predstavnika. Dakle, Deklaracija jasno stavlja do znanja da je neposredno učešće građana moguće ostvarivati jedino u demokratskom poretku, koji poštuje pravila i procedure i u kome su građani najviši nosilac suvereniteta. Prema Međunarodnom paktu o građanskim i političkim pravima (UN, 1966. godine) 4, svaki građanin ima pravo i mogućnost, bez ikakve diskriminacije i bez neosnovanih ograničenja: a) da učestvuje u upravljanju javnim poslovima, bilo neposredno, bilo preko slobodno izabranih predstavnika. Evropska povelja o lokalnoj samoupravi 5 (Savjet Evrope, 1985. - Bosna i Hercegovina je postala članica 2002. godine i preuzela obaveze iz Evropske povelje) - U članu 3. navodi se da lokalna samouprava podrazumijeva pravo i osposobljenost lokalnih vlasti da, u granicama zakona, regulišu i rukovode znatnim dijelom javnih poslova, na osnovu vlastite odgovornosti i u interesu lokalnog stanovništva. Ovo pravo lokalne vlasti će vršiti putem Savjeta i Skupština, sastavljenih od članova izabranih na slobodnih izborima, tajnim glasanjem, na bazi neposrednog, opšteg, za sve jednakog biračkog prava, a koji mogu da imaju izvršne organe koji su im odgovorni. Ovom odredbom se ni na koji način ne derogira mogućnost skupštine (zborova), referenduma ili bilo koji drugi oblik neposrednog učešća građana u odlučivanju tamo gdje su oni predviđeni Statutom. Iako i druge preporuke Savjeta Evrope i međunarodni dokumenti afirmišu učešće građana u donošenju odluka, ovaj dio ne treba pretjerano opteretiti informacijama i navode se samo ključni dokumenti. 3 http://www.ohchr.org/en/udhr/documents/udhr_translations/src1.pdf 4 http://www.mhrr.gov.ba/pdf/medunarodnipakt%20b.pdf 5 http://www.alvrs.com/v1/media/djcatalog/1985-10-15-evropska_povelja_o_lokalnoj_samoupravi.pdf 9

Ustav Bosne i Hercegovine 6 u Preambuli polazi upravo od ovih dokumenata u daljem definisanju ustavnog okvira. Ovim ustavom, kao i ustavima Republike Srpske 7 i Federacije Bosne i Hercegovine 8 utvrđeni su pravo građana da učestvuju u vršenju javnih poslova odnosno donošenja odluka kao i pravo da budu informisani o radu javnih institucija. Obaveza javnosti rada i razvijanja različitih oblika neposrednog učešća građana u donošenju odluka, kao i neki od oblika tog učešća propisani su Zakonom o lokalnoj samoupravi 9 u Republici Srpskoj i Zakonom o principima lokalne samouprave u Federaciji Bosne i Hercegovine 10. Oblici neposrednog učešća građana propisani su i aktima jedinica lokalne samouprave, prvenstveno statutom i poslovnikom o radu skupštine opštine / općinskog vijeća, a zatim i drugim odlukama i pravilnicima koji regulišu ovu oblast (npr. odluka o učešću građana u vršenju javnih poslova, pravilnik o komunikacijama, odluke o komunikaciji sa građanima, itd.). Posljednjih godina u saradnji UNDP-a, Ministarstva uprave i lokalne samouprave Republike Srpske i Ministarstva pravde Federacije Bosne i Hercegovine, entitetskih saveza opština i gradova te JLS razvijeni su i metodološki okviri i alati za odgovorno upravljanje i participativno upravljanje lokalnim razvojem. Jedan od najpoznatijih i široko primjenjivanih u JLS je Metodologija za integrisano planiranje lokalnog razvoja (MiPRO) 11, koja nalaže visok stepen participativnosti u svim fazama (planiranje, implementacija, praćenje i evaluacija) i osigurava da strategija obuhvati najšire društvene interese. Veliki broj razvojnih strategija JLS upravo je izrađen na ovaj način i uz značajno učešće građana i OCD. (Napomenite polaznicima ako je i strategija razvoja njihove opštine / grada pripremljena prema ovoj metodologiji). Razvijen je i Okvir za dobru upravu koji daje smjernice za praktično unapređenje svih funkcija jedinice lokalne samouprave, uključujući i transparentnost, odgovornost i učešće građana. Uz smjernice i praktične primjere, okvir nudi i matricu za upravljanje rezultatima koja sadrži jasne indikatore napretka kojima JLS treba da teže. 18 opština i gradova koji učestvuju u projektu ekonomskog i okolišnog upravljanja UNDP-a (MEG) već drugu godinu preduzimaju korake na unapređenju svojih funkcija u skladu sa ovim okvirom i mjere rezultate na godišnjem nivou. (Provjeriti sa polaznicima da li su upoznati sa okvirom za dobru upravu, posebno ako njihova opština / grad učestvuju i u MEG projektu 12 ). 6 http://www.ustavnisud.ba/public/down/ustav_bosne_i_hercegovine_hrv.pdf 7 http://www.narodnaskupstinars.net/?q=la/akti/ustav 8 http://www.parlamentfbih.gov.ba/bos/parlament/o_parlamentu/ustavfbih.html 9 http://www.narodnaskupstinars.net/?q=la/akti/usvojeni-zakoni/zakon-o-lokalnoj-samoupravi-0 10 http://www.sogfbih.ba/uploaded/pravni_okvir/osnovni/zakon%20o%20nacelima%20lokalne%20samouprave -hr..pdf 11 Metodologiju su usvojile i preporučile Vlada Republike Srpske, Vlada Federacije Bosne i Hercegovine i savezi opština i gradova, a izrađena je u okviru Projekta integrisanog lokalnog razvoja (ILDP) koji sprovodi UNDP. Metodologiju možete preuzeti na: http://www.ba.undp.org/content/bosnia_and_herzegovina/bs/home/library/poverty/methodology-forintegrated-local-development-planning-in-bosnia-.html 12 Gradačac, Teslić, Tešanj i Tuzla su JLS koje učestvuju i u MEG i u ReLOaD projektu. 10

1.4 Mogući nivoi učešća građana i organizacija civilnog društva u donošenju odluka i njihovi efekti Vrijeme: 25 minuta U kratkom razgovoru sa polaznicima predstavite grubu podjelu oblika učešća građana i OCD prema stepenu uključenosti i aktivnosti. Podjela polazi od informisanja kao osnove u kojem građani i organizacije imaju pasivnu ulogu, pa do partnerstva koje predstavlja zajedničko djelovanje za dobrobit lokalne zajednice. Za svaki nivo sa polaznicima identifikujte nekoliko primjera. Uključivanje Partnerstvo (zajedničko djelovanje) Informisanje Savjetovanje (konsultovanje) Informisanje Jedna od jednostavnijih aktivnosti koja može doprinijeti otvorenosti i transparentnosti rada JLS je informisanje. U ovom slučaju JLS je distributer informacija dok se građani odnosno OCD pojavljuju kao pasivni primaoci informacija. Postavite pitanje polaznicima: Navedite nekoliko primjera komunikacije sa građanima ili OCD čiji cilj je samo njihovo informisanje? (Mogući odgovori: web stranica, bilteni, medijski nastupi i td). Savjetovanje odnosno konsultacije aktivno uključuju građane i OCD u donošenje odluka tako što nastoje prikupiti njihove komentare i sugestije na pripremljene nacrte programa, projekata ili akata. Ovaj stepen često karakterišu struktuirani procesi sa propisanim procedurama, koje iniciraju organi JLS. Iako građani i OCD imaju aktivnu ulogu, njihovo mišljenje se često traži kroz zatvorene upitnike ili u kasnim fazama donošenja odluka, kada su programi i dokumenti već u najvećoj mjeri pripremljeni. Ponovo pitajte polaznike da identifikuju neke primjere? Mogući odgovori su npr: javne rasprave, prikupljanje komentara na nacrte akata putem web stranice, anketiranje itd. Uključivanje podrazumijeva uključivanje građana i OCD u ranim fazama donošenja odluka. Mogu ga inicirati organi JLS, ali proaktivno procese mogu pokrenuti i građani odnosno njihove organizacije. Najčešće se radi o njihovom uključivanju u radne grupe, komisije i druga tijela koja za zadatak imaju izradu nacrta određene javne politike, različite inicijative koje pokreću građani, ali i uključivanje u praćenje i evaluaciju javnih politika. Identifikujte nekoliko primjera sa grupom. Mogući odgovori su npr: partnerska grupa i sektorske grupe u izradi strategije lokalnog razvoja, članstvo u drugim tijelima za izradu javnih politika, zborovi građana i građanske inicijative i sl. Partnerstvo (zajedničko djelovanje) podrazumijeva podjelu odgovornosti u odlučivanju ili sprovođenju određenog programa ili povjeravanje određenih poslova. Mogući odgovori: članstvo u radnim tijelima skupštine opštine / općinskog vijeća sa pravnom glasa, zajednička realizacija projekata, itd. 11

Zaključak Dijela 1: Nakon objašnjenja slajda, podijelite učesnike u parove i zamolite da tokom 5 minuta razgovaraju o sljedećim pitanjima: Pokušajte se sjetiti nekoliko oblika učešća građana koji se uspješno primjenjuju u vašoj JLS? O kojem nivou uključenosti se radi (informisanje, konsultacije, uključenost ili partnerstvo)? Koje su prednosti ranog uključivanja građana i OCD u procese donošenja odluka? Preostalih 10 minuta ovog dijela iskoristite za plenarno predstavljanje zaključaka razgovora u parovima: Zamolite po jednu osobu iz svakog para da iznese zaključke. Dajte komentar (potvrdite ukoliko su zaključci odgovarajući odnosno korigujte netačne tvrdnje. Prednosti ranog uključivanja zapišite na flipchart papir, tako da se jasno istaknu njegove koristi i zaključak ove teme. Ako je potrebno dopunite vlastitim zaključcima o ranom uključivanju. Ključna poruka koja treba proizaći iz ove diskusije je da se uključivanjem građana i OCD omogućava uključivanje njihove perspektive u procese upravljanja i samim tim donošenje kvalitetnijih politika i kvalitetnije upravljanje koje je u skladu sa potrebama građana. Na ovaj način smanjuje se mogućnost da potrebe neke društvene grupe budu zanemarene, kao i rizik od nezadovoljstva određenom odlukom ili politikom, s obzirom da su svi imali priliku da pravovremeno utiču na nju. Takođe, aktivno učešće građana u donošenju i praćenju realizacije odluka i javnih politika doprinosi i jačanju odgovornosti institucija. Dugoročno, omogućavanje učešća građana i OCD u donošenju odluka i zadovoljavanje njihovih interesa jačaju osjećaj pripadnosti zajednici i želju da se pomogne u njenom daljem razvoju. 12

DIO 2: FAZE ODLUČIVANJA I MOGUĆNOSTI UČEŠĆA GRAĐANA I OCD, PRIMJERI IZ PRAKSE Vrijeme: 60 minuta Cilj ovog dijela je da se polaznici upoznaju sa primjerima iz prakse kada je riječ o učešću građana i OCD u donošenju odluka, sa posebnim akcentom na mogućnosti ranog uključivanja u ove procese. Kroz diskusiju o primjerima iz prakse, polaznike treba motivisati da prepoznaju mogućnosti za veće uključivanje građana i OCD u donošenje odluka u vlastitoj JLS. Metode rada: Prezentacija, analiza primjera iz prakse 2.1 Faze u upravljanju i donošenju odluka na lokalnom nivou. Kada uključiti građane i OCD? Vrijeme: 20 minuta Uvod u 2. dio predstavljen je kroz prezentaciju cjelovitog pristupa učešću građana i OCD u donošenju odluka. Kako bi model zaista ispunjavao svoju svrhu, potrebno je da zadovolji sljedeće uslove: Modeli učešća treba da budu propisani zakonom i aktima JLS (jasne procedure, uslovi, koraci, odgovornosti i td). Građani i OCD treba da budu informisani o različitim mogućnostima učešća. Modele učešća je potrebno promovisati, komunikacija treba da bude javna, otvorena, transparentna. Nekada građanima treba i pomoći da na adekvatan način počnu koristiti modele građanskog učešća ili ih obrazovati o specifičnostima svakog modela, uslovima koje treba ispuniti za pojedine oblike učešća, pripremi urednih i argumentovanih podnesaka i sl. Ovdje značajnu ulogu mogu odigrati OCD. 13

Unutar JLS treba da budu jasno dodijeljene odgovornosti za upravljanje procesima učešća građana, kako bi se ove aktivnosti odvijale pravovremeno, odgovorno i kako bi sve zaprimljene informacije i sugestije bile uzete u razmatranje te o njima dostavljena sadržajna povratna informacija podnosiocima. Potrebno je uložiti vrijeme i trud u razvijanje praksi učešća građana na osnovu propisanih modela. Neki modeli neće zaživjeti odmah, niti će ih građani odmah početi koristiti. Osim toga, potrebno je osigurati inkluzivnost odnosno da praksa omogućava učešće društveno marginalizovanih grupa (npr. starije osobe, stanovništvo u ruralnim područjima, osobe sa invaliditetom i dr.). Npr. gdje se utvrdi potreba, uspostaviti mehanizme komunikacije u udaljenim područjima, distribuisati materijale u mjesne zajednice, organizovati događaje u prostorijama pristupačnim za osobe sa invaliditetom, prilagoditi signalizaciju na mjestima učešća slijepim i slabovidim osobama, obezbijediti tumače za znakovni jezik i td. Učešće građana zahtijeva dvosmjernu komunikaciju. Pravovremen i jasan odgovor i uzimanje u obzir sugestija građana i njihovih organizacija, povećavaju povjerenje u svrsishodnost procesa učešća, a samim tim i u rad organa JLS. Važno je da se procesi učešća građana prate, da o njima postoje odgovarajuće evidencije i da se prati status i ishod inicijativa i sugestija koje podnose građani i njihove organizacije. Praćenje i evaluacija može pomoći i pravovremenom prilagođavanju ili izmjeni modela učešća ukoliko se u praksi pokažu određeni problemi ili izazovi. Sažetak postignutih rezultata u oblasti građanskog učešća može biti sastavni dio izvještaja o radu načelnika / gradonačelnika ili informacije o radu skupštine / vijeća. EVALUACIJA PLANIRANJE PRAĆENJE (NADZOR) REALIZACIJA Kratko predstaviti ključne faze u upravljanju svakim ciklusom, bilo da se radi o upravljanju lokalnim razvojem, pojedinačnim projektima ili izradi i sprovođenju akata. Upravljanje se sastoji od četiri osnovne faze: 1) planiranje (analize stanja, zainteresovanih strana, analize problema, postavljanje ciljeva i definisanje programa i mjera), 2) sprovođenje usvojenog programa, 3) praćenje u kojoj mjeri se aktivnosti sprovode prema planu i 4) evaluacija odnosno procjena rezultata i efekata sprovedenih aktivnosti. Postavite polaznicima pitanje: U koju od navedenih faza bi trebalo uključiti građane? Tačan odgovor je: u svim fazama. Podsjetite na zaključak o prednostima ranog uključivanja iz prethodnog dijela. 14

2.2 Učešće građana i OCD u procesima odlučivanja u jedinicama lokalne samouprave - primjeri iz prakse Vrijeme: 20 minuta Zakon o lokalnoj samoupravi (Republika Srpska) i Zakon o principima lokalne samouprave (Federacija Bosne i Hercegovine), kao i većina statuta JLS predviđa nekoliko oblika učešća građana u donošenju odluka, koji već duže vrijeme u upotrebi. Prije svega, to su: referendum, građanska inicijativa, zbor građana, javna rasprava, primjedbe i pohvale u vezi sa radom organa JLS i učešće putem mjesnih zajednica. Pri tome ovi propisi ne sprečavaju uvođenje i drugih pogodnih oblika učešća građana u donošenju odluka, koji nisu u suprotnosti sa važećim propisima, tako da je samim JLS ostavljen prostor i za kreativnost. Osim toga, u Republici Srpskoj referendum i građanska inicijativa kao oblici učešća građana propisani su posebnim zakonom - Zakonom o referendumu i građanskoj inicijativi 13. Slijedi kratko predstavljanje pojedinih oblika učešća građana. Uz svaki mehanizam navedite primjer ako postoji ili postavite pitanje polaznicima da li znaju za neki primjer iz prakse. Referendum Referendum u opštini / gradu može se raspisati radi prethodnog izjašnjavanja građana o pitanjima iz nadležnosti opštine, odnosno grada, utvrđenih zakonom i statutom opštine, odnosno grada. Odluku o raspisivanju referenduma donosi skupština odnosno vijeće, a prijedlog za raspisivanje referenduma mogu podnijeti odbornici / vijećnici, načelnik / gradonačelnik, kao i određeni broj građana 14. Propisana je i javnost postupka sprovođenja referenduma koja podrazumijeva pravo svakog građanina da putem sredstava javnog informisanja ili na drugi način, bude o svim fazama postupka. Građanska inicijativa Građanskom inicijativom se predlaže donošenje ili izmjena akta kojim se regulišu pitanja iz nadležnosti JLS. Postupak pokretanja, broj potpisa potrebnih za građansku inicijativu, razmatranje i odlučivanje o inicijativi propisani su prethodno navedenim zakonima i statutima opština i gradova. Zbor građana Na zboru građana, građani mogu razmatrati pitanja iz nadležnosti organa JLS koja su od zajedničkog interesa za određenu mjesnu zajednicu ili naseljeno mjesto. Broj potpisa potreban za pokretanje inicijative za sazivanje zbora građana, određen je Zakonom o lokalnoj samoupravi u Republici Srpskoj i statutima JLS, a u Federaciji Bosne i Hercegovine i statutima mjesnih zajednica, dok se ostala pitanja uključujući i broj građana potreban za odlučivanje uređuju statutima JLS. U pravilu zboru građana prisustvuju predstavnici organa JLS nadležni za postupanje po pitanju koje je predmet zbora građana. Nadležni organi JLS dužni su razmotriti zaključke sa zbora građana i o svom stavu obavijestiti zbor. Javne rasprave Javna rasprava se sprovodi o nacrtu akta iz nadležnosti organa JLS koji je predmet razmatranja i usvajanja na sjednicama skupštine / vijeća. Javna rasprava se sprovodi u slučajevima kada je to određeno statutom ili drugim propisom. Zaključak o stavljanju nacrta akta na javnu raspravu donosi skupština / vijeće i određuje tijelo koje će biti zaduženo za vođenje i praćenje javne rasprave. Nacrt akta koji je predmet javne rasprave treba da bude dostupan javnosti u toku trajanja javne rasprave (putem web stranice, kao štampani materijal dostupan u prostorijama JLS organa ili mjesnim zajednicama, putem sredstava informisanja i td.). Tijelo zaduženo za praćenje javne rasprave osigurava dostupnost materijala, organizovanje javnih rasprava, prikupljanje, analizu i informacije u vezi sa prijedlozima iznesenim tokom javne rasprave, priprema izvještaj o javnoj raspravi. Izvještaj sadrži i 13 Službeni glasnik Republike Srpske broj 42/10 14 Za više informacija pogledati zakone koji regulišu oblast lokalne samouprave, Zakon o referendumu i građanskoj inicijativi Republike Srpske i statute JLS. 15

obrazložene predlagača akta o prihvatanju ili razlozima za neprihvatanje pojedinih prijedloga, primjedbi i mišljenja iznesenih tokom javne rasprave. Primjedbe i pohvale na rad organa JLS Putem različitih kanala komunikacije JLS organi prikupljaju mišljenja građana o svom radu i sugestije kojima bi se on mogao unaprijediti. Najčešće se radi o knjizi za pritužbe i pohvale u prostorijama u kojima se pružaju usluge građanima, e-mail komunikaciji, pitanjima ili servisima za podnošenje primjedbi i pohvala putem web stranice i sl. Analiza informacija prikupljenih ovim putem, može dati određene preporuke za unapređenje budućeg rada. Učešće putem mjesnih zajednica Domaći propisi, a i praksa prepoznaju mjesne zajednice kao centar za komunikaciju organa JLS sa građanima i prikupljanje informacija o potrebama i interesima građana. Praksa učešća građana kroz mjesne zajednice u Bosni i Hercegovini nije ujednačena, zbog različitih kapaciteta i motivacije rukovodstva mjesnih zajednica. U toku su projekti jačanja uloge mjesnih zajednica koji nastoje osigurati da mjesna zajednica bude centar identifikacije interesa i potreba građana i prosljeđivanje informacija, inicijativa i nosilac zagovaračkih aktivnosti prema upravi i skupštini / vijeću u svim razvojnim procesima od planiranja razvojnih politika, do planiranja budžeta i realizacije projekata. Učešće u radnim tijelima načelnika / gradonačelnika i skupštine / vijeća Većina JLS praktikuje uključivanje vanjskih članova i članica u ova radna tijela. Primjeri su brojni, od opštinskog razvojnog tima, partnerske i sektorskih grupa u razvoju i realizaciji strategije razvoja, preko drugih komisija koje formira načelnik / gradonačelnik ili stalnih i privremenih radnih tijela skupštine / vijeća. U pravilu, trebalo bi da se radi o uključivanju stručnih lica, predstavnika OCD ili određenih grupa građana koji mogu dati kvalitetan doprinos u odlučivanju, odnosno izradi i sprovođenju javnih politika. Anketa o zadovoljstvu građana radom organa jedinice lokalne samouprave Većina JLS sprovodi ankete o zadovoljstvu građana svojim radom. Pojedine opštine i gradovi sprovode i ankete u privrednom ili društvenim sektorima u vezi sa specifičnim temama. Takođe, u posljednje vrijeme počele su pripremati i javne izvještaje o rezultatima ankete. Još uvijek potrebno je unaprijediti i preduzimanje mjera u vezi sa rezultatima anketa i višegodišnje praćenje unapređenja oblasti koje su u nadležnosti JLS. Osim ovih, možemo reći tradicionalnih oblika učešća građana, treba pomenuti i nove oblike učešća građana koji su uvedeni na različitim nivoima vlasti i vremenom dobijaju na značaju i postaju popularniji kod građana i OCD. Neki od primjera su: E-konsultacije Model je uvelo Ministarstvo pravde Bosne i Hercegovine, a servis mogu da koriste sve institucije na nivou Bosne i Hercegovine. Radi se o portalu https://www.ekonsultacije.gov.ba/ putem kojeg institucije mogu registrovati građane i OCD zainteresovane za normativno-pravne aktivnosti, predstaviti svoj godišnji plan konsultacija u izradi pravnih propisa, postaviti nacrte propisa u proces konsultacija sa građanima i OCD, objaviti izvještaje o sprovedenim konsultacijama. Zainteresovani građani i OCD se na ovom portalu mogu registrovati za praćenje normativno-pravnih aktivnosti bilo koje institucije na nivou Bosne i Hercegovine. Nakon registracije, e-mailom će biti obaviješteni o postavljanju dokumenata i nacrta akata u proces konsultacija, elektronski moći dostaviti komentare i sugestije te biti obaviješteni o ishodu konsultacija. Svaka institucija ima imenovanog jednog ili više službenika zaduženih za pravovremeno i ažurno sprovođenje procesa konsultacija. Nakon prvih godina primjene, broj institucija koje koriste ovaj servis se značajno povećao, dok interes građana i OCD postepeno raste, ali bi i dalje mogao biti veći. Ankete i forumi tokom izrade javnih politika Interesantan primjer za ovaj vid konsultacija je web portal www.javnarasprava.ba koji predstavlja ključne novine u nacrtima i prijedlozima zakonskih 16

rješenja i putem kojeg građani mogu izraziti mišljenje i dati komentar o njima. Radi se o servisu kojim upravlja organizacija civilnog društva, ali koji bi se vremenom mogao prenijeti u institucije na svim nivoima vlasti. Kada je riječ o JLS, mali broj njih ima ankete o pojedinim pitanjima iz svoje nadležnosti na zvaničnim web stranicama, ali i one ovaj mehanizam još uvijek nedovoljno koriste za konsultacije u izradi svojih akata. Akreditacija za praćenje rada radnih tijela skupštine / vijeća Rad skupština i vijeća u opštinama i gradovima u Bosni i Hercegovini je javan i vrlo često se prenosi putem lokalnih medija ili se putem web servisa omogućavaju snimci sjednica. U pravilu, svi zainteresovani građani i OCD mogu tražiti da im se odobri prisustvo sjednicama skupštine odnosno vijeća. Neke JLS (npr. Banja Luka, Prijedor provjerite sa učesnicima kakav je slučaj u njihovoj JLS i znaju li i za druge primjere) otišle su i korak dalje i omogućavaju prisustvo sjednicama radnih tijela akreditovanim OCD koje djeluju na području grada. Svrha ovog modela je da omogućiti transparentnost u radu i praćenje rada radnih tijela, ali i da iskoristi priliku za stručni doprinos akreditovanih organizacija. Skupštine ovih gradova na osnovu godišnjeg javnog poziva akredituju zainteresovane organizacije za prisustvo sjednicama radnih tijela. One mogu dobiti riječ na sjednici radnog tijela, ali nemaju pravo glasa. Stručnost i argumenti prisutnih organizacija mogu imati uticaj na zaključak radnog tijela. Dani otvorenih vrata Pojedine JLS uspostavile su praksu dana otvorenih vrata u organu uprave ili skupštini / vijeću ili zajedničkih dana otvorenih vrata na kojima učestvuju predstavnici oba organa (to su npr. Bihać, Stari Grad Sarajevo, Banja Luka provjerite sa učesnicima kakva je praksa u njihovoj JLS i znaju li za druge primjere). Redovno ili povremeno građanima se omogućava razgovor sa gradonačelnikom, načelnikom, rukovodiocima odjeljenja / službi ili predsjednikom skupštine / predsjedavajućim vijeća o aktuelnim temama. Pristup može biti tematski (aktuelna tema, reforme, informacije o procedurama ) ili otvoren (pitanja građana). Na ovaj način građanima se omogućava da direktno komuniciraju sa donosiocima odluka, da se upoznaju sa nadležnostima organa JLS, a donosiocima odluka da se upoznaju da potrebama i interesima građana. Direktna komunikacija sa odbornicima / vijećnicima Pojedine skupštine odnosno vijeća opredijele su se da građanima i OCD omoguće direktnu komunikaciju sa odbornicima / vijećnicima. Ona se odvija putem građanskog sata u skupštini / vijeću (npr. Bijeljina, Žepče, Tešanj, Kostajnica provjerite kakva je praksa u JLS u kojoj radite) jednom sedmično ili dva puta mjesečno. Na ovaj način otvorena je redovna mogućnost sastanaka sa odbornicima / vijećnicima radi uvida u potrebe građana i pokretanja rješavanja identifikovanih problema. Timovi odbornika se formiraju odlukom skupštine, a odbornici na satima građana učestvuju po principu rotacije. Poželjno je da u timove odbornika delegiranih za građanski sat budu uključeni predstavnici različitih stranaka (pozicije i opozicije). Pojedine JLS uvele su i drugi mehanizam formirale su timove odbornika i zadužile ih za komunikaciju sa mjesnim zajednicama (npr. Kostajnica, Lopare). Na ovaj način omogućava se direktna komunikacija sa odbornicima i onim mjesnim zajednicama koje nemaju svog odbornika u skupštini JLS. Timovi su dužni da pripreme izvještaj za skupštinu o komunikaciji sa građanima u mjesnim zajednicama. Osi kontakta u živo, pojedine web stranice JLS omogućavaju direktnu komunikaciju sa odbornicima putem e-maila ili servisa Pitajte odbornika / vijećnika. U naprednijim modelima ovog vida komunikacije, uvidom u statistiku ili vizuelni prikaz građani mogu steći uvid u to koji izabrani zvaničnici su spremni da komuniciraju s njima, a koji ne (statistika postavljenih i odgovorenih pitanja ili grafički prikaz omjera zelene (odgovoreno) i crvene boje (neodgovoreno) 15. 15 Ovaj model komunikacije omogućen je putem portala: www.javnarasprava.ba sa poslanicima i zastupnicima parlamenata na višim nivoima vlasti. 17

Neke JLS uspostavile su i servis Pitajte načelnika (Brod, Bijeljina, Centar, Gradačac, Visoko ). Elektronski sistemi za postavljanje pitanja, prijem pritužbi, prijavu komunalnih i drugih problema (sistem 48 ili 72 sata) više opština i gradova, uglavnom kroz podršku razvojnih projekata, uvele su web-sisteme za postavljanje pitanja, prijem pritužbi, prijavu komunalnih i drugih problema (npr. Bijeljina, Jablanica, Gračanica, Gradiška). Servis ima za cilj brzo elektronsko evidentiranje i rješavanje problema i upita građana. On zahtijeva dobru koordinaciju unutar organa JLS, kao i koordinaciju sa komunalnim preduzećima kako bi građani dobili brze odgovore odnosno kako bi istaknuti problemi bili brzo riješeni. Uvidom u postavljena pitanja, može se vidjeti da ove servise još uvijek koristi vrlo mali broj građana i potrebna je njihova promocija. Budžet za građane pojedine opštinske i gradske uprave (Tuzla, Bijeljina, Zenica, Tešanj, Prnjavor) uz budžet u zakonski propisanoj formi pripremaju i tzv. budžet za građane koji ima za cilj planiranje i predstavljanje budžeta na način razumljiv građanima. U ovako pripremljenom budžetu građani mogu prepoznati planirana sredstva za zadovoljavanje interesa i potreba zajednice i lakše dati eventualne sugestije. Ovdje se ne radi samo o prezentaciji usvojenog budžeta, već o razumljivom prikazu finansijskih projekcija u svim fazama budžetskog ciklusa. Cijeli proces analize potreba i planiranja budžeta odvija se kroz široke konsultacije i na način razumljiv javnosti. Dnevni uvid u stanje računa (Bihać) - Grad Bihać putem web stranice www.bihac.org i ekrana za zgradi Gradske uprave građanima omogućava uvid u stanje računa, prihode i rashode na dnevnoj osnovi. 2.3 Primjeri akata jedinice lokalne samouprave Vrijeme: 10 minuta Pojedine JLS su uz Statut usvojile su i dodatne akte u kojima detaljnije razrađuju oblike građanskog učešća. Neki od primjera su: - odluka o učešću građana u donošenju odluka / vršenju javnih poslova (Kostajnica, Prnjavor, Bihać, Doboj, Žepče) detaljno razrađuje sve oblike učešća građana i OCD u vršenju javnih poslova; - odluka o komunikaciji sa građanima (Gradiška) daje pregled različitih kanala i oblika komunikacije Opštinske uprave i Skupštine opštine sa građanima i nosioce aktivnosti; - odluka o ispitivanju zadovoljstva građana radom uprave i skupštine / vijeća (veliki broj JLS) i td. radi se o odluci o anketiranju građana u vezi sa radom opštinske / gradske uprave i skupštine / vijeća i njihovim zadovoljstvom stanjem u oblastima koje su u nadležnosti organa JLS. Navedene odluke su dostavljene u prilogu ovom priručniku i trenerima se preporučuje da se upoznaju sa njima. Odluke ne treba detaljno prepričavati učesnicima, već samo kratko iznijeti njihovu suštinu. 2.4 Primjeri iz prakse u drugim zemljama Vrijeme: 10 minuta Portal za pitanja, primjedbe i sugestije građana Grada Ljubljane - www.pobude.ljubljana.si Portal je sličan prethodno navedenim portalima sistem 48 / 72 sata. Aktivan je od 2008. godine, a uvidom u statistiku može se vidjeti da ga građani često koriste i da gradska uprava ažurno odgovara na upite i 18

zahtjeve. Do maja 2018, zaprimljeno je više od 20.206 pitanja, od kojih je 20.149 odgovoreno. Rok za odgovor je uglavnom do osam dana. U posljednjih mjesec dana zabilježeno je više od 300 pitanja. Proračun(ajme) - edukativna on-line igra Grada Rijeke (www.rijeka.hr) koja od 2011. godine građanima nudi upoznavanje sa gradskim budžetom i aktivno učestvovan je u kreiranju budžeta. Građani imaju uvid u planirani budžet, prihode i rashode i u odnosu na to mogu birati projekte koje bi željeli realizovati, dodati nove koji nisu planirani. Statistiku biranja ponuđenih projekata i prijedloge novih Grad koristi prilikom planiranja budžeta. Portal Grada Rijeke ima i druge korisne servise koji omogućavaju aktivno učešće građana poput e-konsultacija, otvorenih podataka grada i javnih preduzeća i ustanova, pitajte-odgovorit ćemo (rok za odgovor 15 dana), a moguće je pronaći i interesantne informacije o projektima građanskog obrazovanja za aktivno učešće koje vodi Grad. www.proračnun.pazin.hr portal za aktivno učešće u planiranju budžeta Grada Pazina, pokrenut kao projekat 2015. godine. Građani se mogu informisati o budžetskom procesu, dati svoje prijedloge putem dopisa ili foruma, pratiti realizaciju budžeta i sl. Građani se uključuju i u predlaganje i odabir malih komunalnih projekata koje grad finansira u mjesnim zajednicama. Građanske porote / skupštine Model široko rasprostranjen u Velikoj Britaniji i u određenoj mjeri u Sjedinjenim Američkim Državama i Australiji. Porotu može imenovati javna institucija ili nevladina organizacija. Radi se o grupi nasumično odabranih građana koji pristaju da imaju ulogu porote u donošenju preporuka o različitim društvenim pitanjima ili izboru između različitih opcija za rješenje pitanja od zajedničkog interesa. Porota može obaviti i šire konsultacije sa građanima ili stručnom javnosti, a zaključak dostavlja instituciji koja joj je dala mandat. U Irskoj po ovom principu funkcioniše Građanski parlament (https://www.citizensassembly.ie/en/) koji je uspostavio Parlament Irske 2016. godine i kojem je odredio četiri teme koje će razmatrati u toku svog mandata (amandman na ustav, procedure sprovođenja referenduma, klimatske promjene i briga o starijoj populaciji). Radi se o reprezentativnom uzorku od 100 građana (urbano, ruralno stanovništvo, stepen obrazovanja, pol itd) koji konsultuju širu zajednicu, stručnu javnost i pripremaju preporuke koje će razmatrati Parlament u okviru donošenja odluka u temama koje su na listi državnih prioriteta. 10:50 11:10 PAUZA 19

DIO 3: ANALIZA AKATA JEDINICE LOKALNE SAMOUPRAVE I MOGUĆNOSTI ZA UNAPREĐENJE Trajanje: 60 minuta Cilj ovog dijela je da omogući polaznicima da kroz analizu akata (prvenstveno statuta i odluka o učešću građana u vršenju javnih poslova, ako postoje) prepoznaju prakse u vlastitoj JLS, njihove dobre strane i nedostatke. Na osnovu zaključaka učesnici će moći predložiti mjere za unapređenje. U nastavku ovog dijela biće riječi i o izazovima sa kojima se JLS i građani, odnosno OCD sreću u praksi i mogućim načinima za njihovo prevazilaženje. Metode rada: Rad u grupama na osnovu zadatka i diskusija. 3.1 Vježba: Analiza statuta i drugih relevantnih akata jedinice lokalne samouprave Vrijeme: 40 minuta Cilj: Omogućiti praktičnu primjenu naučenog kroz prepoznavanje prisutnih oblika učešća građana u vlastitoj JLS, dobre prakse i nedostataka koje treba prevazići. Potreban materijal: Pripremljen izvod iz statuta JLS u kojoj radite, koji se odnosi na učešće građana ili ako postoji odluka o učešću građana u vršenju javnih poslova. Instrukcija: Podijeliti učesnike u grupe od 3-4 osobe (u zavisnosti od njihovog ukupnog broja) i dati uputstvo za vježbu. Svaka grupa treba da imenuje jednog izvještača koji će po završetku vježbe kratko izložiti zaključke grupe. Zamolite učesnike da pročitaju dodijeljeni izvod iz statuta / odluku i prepoznaju propisane oblike učešća građana, te u grupi razgovaraju o sljedećim pitanjima: Koje oblike učešća građana prepoznajete? Kako oni funkcionišu u praksi? Kako se praksa može unaprijediti? Koji mehanizmi nedostaju, a postoji opravdanost njihovog uvođenja? Učesnicima omogućiti 20 minuta za rad u grupama, nakon čega će izvještači izložiti zaključke grupa. Pažljivo pratiti rad grupa, kao i izvještaje o zaključcima i povezivati sa ključnim porukama treninga (oblici učešća građana, tradicionalni i novi modeli, koristi i efekti učešća i td.) Na flipchart papir zapišite probleme u praksi koje su identifikovali polaznici, s obzirom da će to biti tema narednih 20 minuta obuke. 3.2 Ključni izazovi u učešću građana i organizacija civilnog društva u donošenju odluka Vrijeme: 10 minuta Sljedeću prezentaciju o izazovima povežite sa zaključcima rada u grupama u kojima su prenesena iskustva iz prakse. Moguće je da ćete primijetiti i neke sličnosti između opisa prakse u JLS i izazova navedenih u prezentaciji. Sljedeća lista izazova daje kratak pregled iskustava koja su istakle JLS tokom rada na unapređenju građanskog učešća u više projekata koje je sprovodio UNDP, kao i izazove navedene u različitim analizama i izvještajima o primjeni mehanizama konsultacija u institucijama 20