Glavna odgajivačka organizacija Institut za stočarstvo Beograd - Zemun STRUČNI IZVEŠTAJ I REZULTATI OBAVLjENIH POSLOVA KONTROLE SPROVOĐENjA ODGAJIVAČKOG PROGRAMA U 2016. GODINI GOVEDARSTVO Holštajn - frizijska rasa
UVOD Holštajn-frizijska rasa goveda vodi poreklo od autohtonih crnih i belih rasa dve holandske pokrajine North Holland i Friesland. Ove rase su se dugi niz godina ukrštale i selekcionisale u pravcu, na prvom mestu, dobrog iskorišćavanja pašnjaka. Kao krajnji rezultat dobijena je efikasna, visoko produktivna crno-bela rasa. Sredinom devetnaestog veka, kada se u Americi razvilo tržište mleka, u više navrata su vršeni uvozi ove rase, koja je dalje intenzivno selekcionisana u pravcu visoke mlečnosti. Tako je dobijena specijalizovana mlečna rasa koja je zatim izvožena u mnoge zemlje Evrope. Danas je ovo najmlečnija rasa, koja je zahvaljujući veoma dobroj aklimatizacionoj sposobnosti, zastupljena u svim zemljama sveta koje se bave intenzivnom proizvodnjom mleka. Engleski naziv rase je Holstein, Black and White, a međunarodni kod rase za genetsku ocenu je HOL ili HO. Naziv rase se razlikuje na nacionalnim nivoima, a u našoj zemlji je prihvaćen naziv holštajn-frizijska rasa (HF). Deo populacije HF u kome se javlja crvena boja vodi se kao crveni holštajn (RHF) u istim matičnim knjigama. Holštajn-frizijska rasa goveda se masovno uvozila u našu zemlju u periodu između 1955. i 1960. godine. Priplodne junice i krave su u to vreme uvožene uglavnom iz Holandije a kasnije su uvožene i iz drugih zemalja Evrope (Nemačka, Danska, Belgija). Danas se u Republici Srbiji gaji oko 100.000 krava i junica holštajn frizijske rase. Najveći broj gaji se u Vojvodini a manji deo u Centralnoj Srbiji. Ako se izuzmu krave koje se gaje u okolini Beograda u vrlo intenzivnoj organizovanoj proizvodnji na nekoliko velikih farmi broj koji se gaji na malim farmama u Centralnoj Srbiji je mali i iznosi svega nekoliko hiljada. Dosadašnja selekcija goveda holštajn-frizijske rase uglavnom je bila usmerena u pravcu poboljšanja osobina mlečnosti. Dugogodišnjom selekcijom grla na visoke prinose mleka ozbiljno su narušene reproduktivne osobine. 2
Kao i u prethodnom Glavnom odgajivačkom program, tako i u važećem, holštajn-fizijska rasa i sve selekcijske mere kojom je obuhvaćena, su posebno opisane i definisane, tako da svi subjekti na terenu za ovu rasu mlečnog usmerenja posebno konkurišu pri Ministarstvu poljoprivrede i zaštite životne sredine a Glavna odgajivačka organizacija-institut za stočarstvo piše poseban stručni izveštaj. Na osnovu neposredne kontrole mera sprovođenja odgajivačkog programa na terenu, pregleda matične evidencije i prateće dokumentacije, uvidom u rad odgajivačkih organizacija, obradom podataka, urađen je stručni izveštaj o realizovanim poslovima za sprovođenje odgajivačkog programa za 2016. godinu. U izveštaju se pored toga šta je urađeno u prethodnom periodu ukazuje i na problem i poteškoće u radu, ali i predlažu mere za njihovo prevazilaženje, što je u skladu sa potpisanim ugovorom o kontroli poslova za sprovođenje odgajivačkog programa za 2016. godinu. S obzirom na činjenicu da je u 2016. godini, Uredba za sprovođenje odgajivačkog programa objavljena 18.03.2016. što je mnogo ranije u odnosu na prethodnu godinu, Institut za stočarstvo kao Glavna odgajivačka organizacija predlaže da ova uredba izađe na samom početku godine, po mogućnosti u prva dva meseca 2016. godine, a neposredno nakon toga i konkurs, kako bi odgajivačke organizacije na terenu imale više vremena u toku godine i tako kvalitet rada podigle na jedan viši nivo. U tabeli 1 prikazani su rezultati sprovođenja odgajivačkog programa u 2016. godini, odnosno: broj odobrenih mera na osnovu ugovora između Ministarstva poljoprivrede i zaštite životne sredine sa odgajivačkim organizacijama, obim dostavljenih mera, kao i realizovani tj. priznati obim od strane Instituta za stočarstvo za holštajn-frizijsku rasu. Realizacija ugovorenih selekcijskih mera obavljena je u velikom procentu osim selekcijeske mere progeni test na telesnu građu koji uopšte nije rađen. 3
Tabela 1. Rezultati poslova sprovođenja odgajivačkog programa u 2016. godini Table 1. Results of execution of the Breeding program for 2016. Selekcijska mera Selection measure Odobreno ugovorima Contracted Dostavljeno Submitted Realizovano Realized Realizovano u odnosu na ugovoreno Realized in relation to contracted (%) 1 2 3 4 4:2 Selekcijska smotra krava Selection and evaluation of cows Linearna ocena prvotelki Linear score assessment of cows Kontrola mlečnosti umatičenih krava Milk recording control of registered cows Kontrola bikovskih majki Control of bull dams Performans test bikova Bull performance testing Biološki test bikova Biological bull testing Progeni test na mlečnost Progeny testing for milk performance Progeni test na telesnu građu Progeny testing for body conformation 12.444 17.141 11.417 91,7 2.500 3.796 2.090 83,6 8.500 10.991 8.051 94,72 100 103 100 100,0 5 14 5 100,0 3 6 3 100,0 6 7 4 66,66 2 0 0 00,0 U koloni»dostavljeno» može se zapaziti da su odgajivačke organizacije kao i svake godine odradile i dostavile Institutu za stočarstvo značajno veći obim selekcijskih mera od onih koje su planirane po uredbi, gde se posebno ističu: selekcijska smotra, linearna ocena prvotelki, kontrola mlečnosti, kontrola bikovskih majki i performans test bikova. Ovu konstataciju treba imati u vidu prilikom planiranja obima mera za narednu godinu. Takođe treba obratiti pažnju da je broj 4
odobrenih mera znatno niži od broja mera koje su planirane po Glavnom odgajivačkom programu a koji je usvojila Vlada Republike Srbije. Selekcijska smotra i linearna ocena prvotelki U rasnoj strukturi goveda u Republici Srbiji procenjuje se da simentalska rasa čini oko 75%, grupa crno-belih holštajn-frizijskih goveda oko 15%, dok autohtone rase i melezi čine oko 10% od ukupnog broja goveda. Selekcijska smotra predstavlja jednu od osnovnih zootehničkih mera za efikasno unapređenje govedarstva, a sastoji se u tome da se od raspoloživih grla za priplod odaberu ona koja najbolje odgovaraju postavljenom cilju. Odabiranje grla za matični zapat vrši se jedanput godišnje na selekcijskim smotrama ili kod vlasnika grla. Odabiranje grla obavlja komisija sastavljena od predstavnika osnovne i regionalne odgajivačke organizacije. Za matični zapat se odabiraju grla koja su dobila odgovarajuće linearne ocene a prema uputstvu za linerno ocenjivanje tipa i kondicije goveda (V. Pantelić 2010. g. prezentacija sa seminara Odgajivačkih organizacija Srbije), zatim koje se redovno tele, koje imaju servis period ne duži od 240 dana, te grla poznatog porekla. Nakon završene selekcijske smotre sačinjava se komisijski zapisnik o odabranim grlima za matični zapat. Tabela 2. Struktura selekcijske smotre za HF rasu u 2016. godini Table 2. Strucutre of Selection and evaluation for HF breed, in 2016 Ukupno Total 1+2 Staroumatičene krave Previously registered cows 1 Novoumatičene krave Newly registered cows 2 Izlučene krave Culled cows 3 Priplodni podmladak Breeding progeny 4 17141 12638 4503 4271 8868 Ukupan broj umatičenih krava HF rase iznosio je 17.141, od čega su 4.503 novoumatičene. Procenat novoumatičenih grla u 2016. godini bio je nešto niži nego u 2015. godini, ali je i dalje na zadovoljavajućem nivou i iznosio je 26,27% od ukupnog broja umatičenih krava. Na području centralne Srbije najveća koncentracija grla HF rase prisutna je u Beogradskom okrugu, 10.350 krava, koje se nalaze u matičnom zapatu i obuhvaćene su selekcijskom smotrom, što je nešto niže 5
u odnosu na 2015. godinu. Navedeno stanje potkrepljuje činjenica da se u ovom regionu nalaze velike farme PKB korporacije, PIK Zemun, AD Dragan Marković Obrenovaci, BD Agro Dobanovaci. Pojedini okruzi u Srbiji nemaju umatičene krave ove rase ili imaju zanemarljiv broj. Takođe, treba istaći činjenicu da su pojedine odgajivačke organizacije kao i ranijih godina dostavile Institutu urađenu selekcijsku smotru i kontrolu mlečnosti krava HF rase, bez obzira što im ova mera nije odobrena na konkursu Ministarstva, a sve u cilju ostvarivanja prava po pravilniku o podsticajima u stočarstvu. Tabela 3.Broj umatičenih krava HF rase, obuhvaćenih selekcijskom smotrom u 2016. godini, po regionima Srbije Table 3. Number of registerd HF cows, included in selection measure - selection and evaluation of cows in 2016, by districts Okrug District Ukupan broj umatičenih grla Total number of registered cattle Novoumatičena grla Newly registered cattle Udeo novoumatičenih u ukupnom broju grla Share of newly registered in total number of cattle (%) 8.MAČVANSKI (Šabac) 1.496 231 15.44 8.MAČVANSKI (Loznica) 31 5 16.13 9. KOLUBARSKI 446 80 17.94 10. PODUNAVSKI 245 71 28.98 11. BRANIČEVSKI 692 163 23.55 12. ŠUMADIJSKI 1.147 206 17.96 13. POMORAVSKI 105 26 24.76 14. BORSKI 37 3 8.11 15. ZAJEČARSKI 275 49 17.82 16. ZLATIBORSKI 87 11 12.64 17. MORAVIČKI 56 13 23.21 18. RAŠKI 260 46 17.69 19. RASINSKI 866 156 18.01 20. NIŠAVSKI 297 57 19.19 21. TOPLIČKI 169 53 31.36 22. PIROTSKI 349 71 20.34 23. JABLANIČKI 181 41 22.65 24. PČINJSKI 52 9 17.31 30. BEOGRADSKI 10.350 3.212 31.03 Ukupno/Total 17.141 4.503 26.27 6
Institut za stočarstvo i ove godine napominje da u budućem periodu prilikom planiranja programa sprovođenja odgajivačkog programa, ovu selekcijsku meru ne bi trebalo dodeljivati odgajivačkim organizacijama koje prate zanemarljiv broj grla (3, 5, itd.). Preporuke ICAR-a koje se odnose na evidenciju konformacije kod višestrukih mlečnih rasa su integrisane sa smernicama Svetske federacije holštajn-frizijske rase, a u pogledu harmonizacije ocene linearnog tipa, definicije osobine, standard ocene i objavljivanja podataka za bikove koji se odnose na tip. Ovaj dokument sadrži listu odobrenih standardnih osobina, odnosno, listu osobina koje bi svaka organizacija trebalo da ocenjuje na isti način kako bi se poboljšala harmonizacija/usklađivanje na međunarodnom nivou, odnosno na nivou Interbull-a. Podaci koji su prikupljni korišćenjem ovih standarda se kvalifikuju za MACE evaluaciju Interbull-a. Dalje, dokument sadrži listu 5 osobina koje se obično koriste od strane organizacija kod mlečnih i rasa za kombinovanu namenu širom sveta. Ova lista zajedničkih/opštih standardnih osobina je dodata kako bi se poboljšala i njihova harmonizacija. Grafikon 1. Broj umatičenih krava HF rase, obuhvaćenih selekcijskom smotrom u periodu 2006-2016 godine Graph 1. Number of registered HF cows, included in selection measure - selection and evaluation of cows in period 2006-2016 7
Pored davanja definicija standardnih osobina, date su i preporuke koje se odnose na poboljšanje transparentnosti u sakupljanju podataka i nadzoru nad osobama koji vrše klasifikaciju. Linearne osobine tipa su osnova svih savremenih sistema klasifikacije, i predstavljaju temelj svih sistema za opis mlečne krave. Linearna klasifikacija se bazira na merama/merenju individualnih osobina tipa umesto davanja mišljenja. Ona opisuje stepen postojanja osobine, a ne poželjnost. Grafikon 2. Broj linearno ocenjenih prvotelki HF rase od 2011-2016. godine Graph 2. Number of linear evaluated first calving heifers of HF breed, 2011-2016 Prednosti linearnog ocenjivanja su: o Osobine se ocenjuju pojedinačno o Ocene pokrivaju biološki opseg o Varijacije u okviru jedne osobine se mogu identifikovati/odrediti o Evidentira se stepen neke osobine a ne poželjnost. Linearna ocena prvotelki holštajn frizijske rase obuhvatila je sledeće osobine: I OKVIR 1. Visina krsta 2. Širina grudi 3. Dubina tela 4. Položaj karlice (sapi) 5. Širina karlice 8
II MLEČNI KARAKTER 6. Mlečne karakteristike III NOGE 7. Položaj zadnjih nogu, pogled otpozadi 8. Položaj zadnjih nogu, sa strane 9. Ugao papka IV VIME 10. Prednja veza vimena 11. Pozicija prednjih sisa 12. Dužina sisa 13. Dubina vimena 14. Visina zadnjeg vimena 15. Centralni ligament 16. Pozicija zadnjih sisa Tabela 4. Broj linearno ocenjenih prvotelki HF rase u 2016. godini Table 4. Number of HF first calving heifers in 2016 linear score assessment Okrug District Ukupan broj prvotelki Total number of first calving heifers 8.MAČVANSKI 199 8.MAČVANSKI (Loznica) 5 9. KOLUBARSKI 80 10. PODUNAVSKI 0 11. BRANIČEVSKI 147 12. ŠUMADIJSKI 197 13. POMORAVSKI 25 14. BORSKI 3 15. ZAJEČARSKI 46 16. ZLATIBORSKI 11 17. MORAVIČKI 11 18. RAŠKI 43 9
Okrug District Ukupan broj prvotelki Total number of first calving heifers 19. RASINSKI 138 20. NIŠAVSKI 51 21. TOPLIČKI 44 22. PIROTSKI 74 23. JABLANIČKI 34 24. PČINJSKI 8 30. BEOGRADSKI 2680 Ukupno/Total 3796 Kontrola mlečnosti krava Prema Glavnom odgajivačkom programu, osnovna odgajivačka organizacija dužna je da izradi i sprovodi osnovni odgajivački program koji mora biti u skladu sa glavnim odgajivačkim programom. U sprovođenju odgajivačkog programa osnovna odgajivačka organizacija vrši kontrolu proizvodnih sposobnosti domaćih životinja nad najmanjim brojem domaćih životinja koji omogućava pravilno izvođenje odgajivačkog programa. Tabela 5. Mlečnost krava Holštajn-Frizijske rase u periodu 2007-2016 godine (standardna laktacija) Table 5. Milk performance of Holstein-Friesian cows in period 2007-2016 (standard lactation) Godina Year Broj laktacija Number of lactations Mleko Milk () Mlečna mast Milk fat () Mlečna mast Milk fat (%) Protein () Protein (%) 2007 8545 7427 257 3.45 - - 2008 8915 7649 265 3.47 - - 2009 9395 7761 276 3.55 - - 2010 10620 7721 280 3.63 - - 2011 10701 7849 286 3.64 - - 2012 11247 7858 286 3.64 254 3.24 2013 10658 7443 270 3.63 242 3.25 2014 10978 7310 264 3.62 236 3.22 2015 11893 7251 258 3.55 229 3.16 2016 11111 7060 253 3.59 221 3.13 10
Regionalna odgajivačka organizacija sprovodi glavni odgajivački program na svojoj teritoriji. Regionalna odgajivačka organizacija izvršava poslove predviđene Zakonom i Glavnim odgajivačkim programom tako što obavlja superkontrole kod kontrole mlečnosti AT4 metodom. Kontrola produktivnosti u mlečnom govedarstvu podrazumeva kontrolu mlečnosti svih osobina koje imaju ekonomski značaj. Na prvom mestu to je prinos mleka, sadržaj mlečne masti i sadržaj proteina. Kontrola produktivnosti je zootehnička mera koja pored ostalog ima najveći uticaj na profitabilnost proizvodnje mleka. Na osnovu kontrola mlečnosti vrši se ocena genetskih vrednosti plotkinja i priplodnjaka, čija je tačnost neophodna za postizanje pozitivnog genetskog trenda za osobine mlečnosti. Bez kontrole mlečnosti nemoguće je dobiti kvalitetno, zdravstveno bezbedno mleko za konzum i preradu u mlečne proizvode koje bi poslužilo za podmirivanje domaćeg tržišta a koje istovremeno može biti konkurentno i na svetskom tržištu. Ukupan broj zaključenih laktacija u 2016. godini iznosio je 11.111. Prosečna mlečnost krava u standardnoj laktaciji prema AT4 metodi iznosila je 7.060 sa 3,59% odnosno 253 mlečne masti. Kontrolisane plotkinje imale su sadržaj proteina u mleku od 3,13%, odnosno 221 proteina. Ukupan broj zaključenih laktacija u 2016. godini kod prvotelki holštajn-frizijske rase iznosio je 3.542. Prosečna mlečnost prvotelki u standardnoj laktaciji prema AT4 metodi iznosila je 6.906 sa 3,58% mlečne masti, odnosno 247 mlečne masti. Kontrolisane prvotelke imale su sadržaj proteina u mleku od 3.14%, odnosno 217 proteina. Grafikon 3. Broj zaključenih laktacija krava Holštajn-Frizijske rase u periodu 2007-2016 godine Graph 3. Number of completed lactation of Holstein-Friesian cows in period 2007-2016 11
Grafikon 4. Proizvodnja mleka krava Holštajn-Frizijske rase u periodu 2007-2016 (standardna laktacija, ) Graph 4. Production of milk of Holstein-Friesian cows in period 2007-2016 (standard lactation, ) Grafikon 5. Proizvodnja mlečne masti krava Holštajn-Frizijske rase u periodu 2007-2016 (standardna laktacija, ) Graph 5. Production of milk fat of Holstein-Friesian cows in period 2007-2016 (standard lactation, ) 12
Smanjenje prosečne proizvodnje mleka u odnosu na prethodne godine, je direktna posledica smanjenja proizvodnje mleka kod najvećih farmi, pre svega kod PKB Korporacije i BD Agro Dobanovaca. Tabela 6. Mlečnost krava holštajn frizijske rase po okruzima (AT4 metoda) Table 6. Milk performance of Holstein-Friesian cows by districts (AT4 method) Okrug District N Prinos mleka Milk yield Prinos mlečne masti Milk fat yield, 305 dana 305 days Sadržaj mlečne masti Milk fat content % Prinos proteina Protein yield Sadržaj proteina Protein content % 8 MAČVANSKI 828 5520 216.67 3.93 177.10 3.21 9 KOLUBARSKI 202 6051 219.05 3.62 189.24 3.13 10 PODUNAVSKI 107 5886 220.73 3.75 167.16 2.84 11 BRANIČEVSKI 318 6169 241.57 3.92 200.43 3.25 12 ŠUMADIJSKI 633 5298 208.01 3.93 173.32 3.27 13 POMORAVSKI 15 5272 189.26 3.59 176.08 3.34 14 BORSKI 26 5011 177.70 3.55 164.27 3.28 15 ZAJEČARSKI 194 5940 228.69 3.85 191.45 3.22 16 ZLATIBORSKI 46 5084 188.55 3.71 159.84 3.14 17 MORAVIČKI 33 5059 207.47 4.10 160.97 3.18 18 RAŠKI 173 5167 208.65 4.04 161.92 3.13 19 RASINSKI 610 6034 231.99 3.84 193.70 3.21 20 NIŠAVSKI 205 5356 205.98 3.85 163.12 3.05 21 TOPLIČKI 117 5925 228.71 3.86 190.19 3.21 22 PIROTSKI 233 6574 263.88 4.01 209.98 3.19 23 JABLANIČKI 91 5705 218.41 3.83 172.08 3.02 24 PČINJSKI 13 5762 224.14 3.89 184.96 3.21 30 GRAD BEOGRAD 7267 7768 270.00 3.48 241.76 3.11 Prosečno za Srbiju Average for Serbia 11111 7060 253.45 3.59 221.28 3.13 13
Okrug District Smanjena proizvodnja mleka kod PKB Korporacije od 177, i BD Agro Dobanovaca od čak 1667 dovela je do smanjenja prosečne proizvodnje za celu populaciju holštajn-frizijkih goveda za skoro 200. Analizirajući pad proizvodnje mleka na ovim farmama došli smo do zaključka da su na smanjenje proizvodnje uticali faktori menadžmenta, pre svega promena ishrane, zatim zdravstveni faktori, oboljenje papaka kod krava, izlučenje krava u ranoj fazi laktacije i prelazak na sistem krava-tele kod farme BD Agro Dobanovci, kao i pojava izuzetno visokih temperatura u letnjem periodu i samo zahvaljujući pravilno izvršenim merama sprovođenja odgajivačkog programa na ovim farmama pad proizvodnje mleka nije bio još izraženiji. Tabela 6a. Mlečnost krava holštajn frizijske rase po organizacijama (AT4 metoda) Table 6a. Milk performance of Holstein-Friesian cows by organisations (AT4 method) Organizacija Organization 8 MAČVANSKI OKRUG N Prinos mleka Milk yield Prinos mlečne masti Milk fat yield, 305 dana 305 days Sadržaj mlečne masti Milk fat content % Prinos proteina Protein yield Sadržaj proteina Protein content % 1 Mat 2012 Šabac 278 5339 219.97 4.12 167.11 3.13 2 M.I. FINANCE 120 5060 195.82 3.87 165.97 3.28 3 Vetbol klinika Bogatić 51 5852 229.98 3.93 191.95 3.28 4 AGRO-MAT PLUS DOO, Šabac 249 6138 232.02 3.78 197.64 3.22 5 Vesa Mat, Očage 14 6398 245.68 3.84 202.18 3.16 6 Veterinarska stanica Krupanj 13 3998 157.12 3.93 128.74 3.22 7 VS NEOVET PLUS doo Matijevac, Vladimirci Ukupno/Total 828 103 4960 191.95 3.87 162.69 3.28 Prosečno za okrug/district average 828 5520 216.67 3.93 177.10 3.21 9 KOLUBARSKI OKRUG 1 Zoon Valjevo 166 6446 232.70 3.61 201.12 3.12 2 3 Veterinarska stanica Mićko, Mionica Veterinarska stanica Osečina doo Pecka Ukupno/Total 202 12 5329 205.70 3.86 169.46 3.18 24 3678 131.30 3.57 116.96 3.18 14
Prosečno za okrug/district average 202 6051 219.05 3.62 189.24 3.13 10 PODUNAVSKI OKRUG 1 Plandište Velika Plana 107 5886 220.73 3.75 167.16 2.84 Ukupno/Total 107 Prosečno za okrug/district average 107 5886 220.73 3.75 167.16 2.84 11 BRANIČEVSKI OKRUG 1 Stočari Homolja Suvi Do 30 5614 213.33 3.80 175.16 3.12 2 ZZ Ranovčanka Ranovac 136 5859 230.84 3.94 188.07 3.21 4 IKS PLUS doo, Požarevac 2 6304 233.25 3.70 201.73 3.20 5 OZZ Skipovljanka Požarevac 120 6451 253.52 3.93 213.53 3.31 7 Stočar DH Požarevac 30 6989 271.17 3.88 229.24 3.28 Ukupno/Total 318 Prosečno za okrug/district average 318 6169 241.57 3.92 200.43 3.25 12 ŠUMADIJSKI OKRUG 1 Purenjak sistem,knić 224 5902 233.72 3.96 200.08 3.39 2 Udruženje stočara opštine Topola 35 6050 242.00 4.00 202.07 3.34 3 Dejan-vet Aranđelovac 25 6185 232.56 3.76 194.21 3.14 4 UOGSR Šumadija Kragujevac 227 4444 175.09 3.94 142.21 3.20 5 Mat Toponica 122 5383 207.25 3.85 169.56 3.15 Ukupno/Total 633 Prosečno za okrug/district average 633 5298 208.01 3.93 173.32 3.27 13 POMORAVSKI OKRUG 1 VS Paraćin 15 5272 189.26 3.59 176.08 3.34 Ukupno/Total 15 Prosečno za okrug/district average 15 5272 189.26 3.59 176.08 3.34 14 BORSKI OKRUG 1 UOGSR područja opštine Bor 25 4984 175.94 3.53 163.48 3.28 2 VS Bor, Bor 1 5686 221.75 3.90 184.23 3.24 Ukupno/Total 26 Prosečno za okrug/district average 26 5011 177.70 3.55 164.27 3.28 15 ZAJEČARSKI OKRUG 1 Agrobiser Boljevac, HF 30 5630 214.50 3.81 182.41 3.24 2 Agrobiser Boljevac, RHF 9 5200 200.20 3.85 167.44 3.22 15
3 ZZ Boljevac, HF 10 5786 209.45 3.62 189.78 3.28 4 ZZ Boljevac, RHF 4 5134 183.80 3.58 168.91 3.29 5 Gen Zaječar 66 6203 247.50 3.99 199.74 3.22 6 Agroprojekt Timok Zaječar 75 5984 226.20 3.78 192.09 3.21 Ukupno/Total 194 Prosečno za okrug/district average 194 5940 228.69 3.85 191.45 3.22 16 ZLATIBORSKI OKRUG 1 VS Strujić doo, Priboj 1 4730 184.47 3.90 144.74 3.06 2 Tara agrar inženjering 12 4681 174.13 3.72 140.90 3.01 3 Bajors Ježevica 33 5241 193.92 3.70 167.19 3.19 Ukupno/Total 46 Prosečno za okrug/district average 46 5084 188.55 3.71 159.84 3.14 17 MORAVIČKI OKRUG 1 Suvobor Kop Čačak 22 5351 222.60 4.16 169.63 3.17 2 Dragačevski simentalac, Kotraža 11 4475 177.21 3.96 143.65 3.21 Ukupno/Total 33 Prosečno za okrug/district average 33 5059 207.47 4.10 160.97 3.18 18 RAŠKI OKRUG 1 Simental Kraljevo 24 5919 233.21 3.94 191.78 3.24 2 DOO Simhol, Kraljevo 30 6376 251.21 3.94 204.03 3.20 3 Zovet Obrva 49 5074 209.56 4.13 159.32 3.14 4 Univet Ratina 70 4456 181.36 4.07 135.46 3.04 Ukupno/Total 173 Prosečno za okrug/district average 173 5167 208.65 4.04 161.92 3.13 19 RASINSKI OKRUG 1 ZOOMATIK doo Trstenik 40 5805 227.56 3.92 176.47 3.04 2 Udruženje odgajivača goveda Mims 27 5083 197.73 3.89 153.00 3.01 3 Veterinarska stanica Varvarin 7 5218 196.20 3.76 156.54 3.00 4 Eko-župa Aleksandrovac 31 4732 188.33 3.98 158.05 3.34 5 Vrbnica Selekt, Kruševac 49 5600 215.60 3.85 185.36 3.31 6 Agroprojekt 10 plus Veliki Šiljegovac Ukupno/Total 610 456 6258 239.68 3.83 201.51 3.22 Prosečno za okrug/district average 610 6034 231.99 3.84 193.70 3.21 16
20 NIŠAVSKI OKRUG 1 KK Nonijus 6 4758 185.56 3.90 147.97 3.11 2 Agrarservis tim Donji Matejevac 17 5742 222.79 3.88 169.39 2.95 3 VS Niš 12 4635 192.82 4.16 146.93 3.17 4 Prosperitet Plus, Ražanj 54 5719 225.90 3.95 175.57 3.07 5 Kazneno popravni zavod Niš, Niš 3 4915 201.02 4.09 160.72 3.27 6 Jevtić agrar Ražanj 42 4879 176.13 3.61 151.25 3.10 7 Agronom Kvatro 71 5461 208.61 3.82 163.28 2.99 Ukupno/Total 205 Prosečno za okrug/district average 205 5356 205.98 3.85 163.12 3.05 21 TOPLIČKI OKRUG 1 Udruženje proizvođača mleka Grgure Ukupno/Total 117 117 5925 228.71 3.86 190.19 3.21 Prosečno za okrug/district average 117 5925 228.71 3.86 190.19 3.21 22 PIROTSKI OKRUG 1 DOO Stado, Dimitrovgrad 209 6637 266.14 4.01 213.05 3.21 2 Veterinarska klinika Pirot 24 6030 244.22 4.05 183.31 3.04 Ukupno/Total 233 Prosečno za okrug/district average 233 6574 263.88 4.01 209.98 3.19 23 JABLANIČKI OKRUG 1 Goran-vet Guberevac 54 5711 221.59 3.88 171.90 3.01 2 DOO Đura-vet, Manojlovce 21 5447 205.90 3.78 165.04 3.03 3 Jablaniči simentalac Leskovac 16 6024 224.09 3.72 181.92 3.02 Ukupno/Total 91 Prosečno za okrug/district average 91 5705 218.41 3.83 172.08 3.02 24 PČINJSKI OKRUG 1 VS Bujanovac 13 5762 224.14 3.89 184.96 3.21 Ukupno/Total 13 Prosečno za okrug/district average 13 5762 224.14 3.89 184.96 3.21 30 GRAD BEOGRAD 1 ZZ Sloga Mladenovac 201 5516 222.29 4.03 173.20 3.14 2 ZZ Barajevo 3 4386 174.56 3.98 130.70 2.98 3 Udruženje odgajivača stoke i živine Lazarevac 56 5577 212.48 3.81 181.81 3.26 17
4 Udruženje polj. uzgajivača stoke i živine Barajevo 3 4761 186.63 3.92 156.16 3.28 5 PKB Korporacija Padinska Skela 5504 8346 282.09 3.38 257.89 3.09 6 7 FARMER KONSALTING doo, Boljevci BGD Institut za primenu nauke u poljoprivr. 20 6194 236.61 3.82 196.97 3.18 900 6124 240.67 3.93 196.58 3.21 8 BD Agro, Dobanovci 143 6672 255.54 3.83 211.50 3.17 9 Dragan Marković u restrukturiranju 188 6325 237.19 3.75 206.20 3.26 10 PIK Zemun 249 5170 198.01 3.83 167.51 3.24 Ukupno/Total 7267 Prosečno za okrug/district average 7267 7768 270.00 3.48 241.76 3.11 Ukupno/Total 11111 Prosečno za Srbiju Average for Serbia 11111 7060 253.45 3.59 221.28 3.13 Tabela 7. Mlečnost prvotelki holštajn frizijske rase po okruzima (AT4 metoda) Table 7. Milk performance of Holstein-Friesian first claving heifers by districts (AT4 method) Okrug District N Prinos mleka Milk yield Prinos mlečne masti Milk fat yield, 305 dana 305 days Sadržaj mlečne masti Milk fat content % Prinos proteina Protein yield Sadržaj proteina Protein content % 8 MAČVANSKI 249 5247 205.02 3.91 167.69 3.20 9 KOLUBARSKI 59 5867 215.76 3.68 184.19 3.14 10 PODUNAVSKI 14 4434 174.26 3.93 135.68 3.06 11 BRANIČEVSKI 72 6150 240.91 3.92 199.81 3.25 12 ŠUMADIJSKI 171 5530 217.29 3.93 181.44 3.28 13 POMORAVSKI 2 5455 194.74 3.57 174.01 3.19 14 BORSKI 8 4618 163.94 3.55 151.01 3.27 15 ZAJEČARSKI 50 5709 220.38 3.86 184.22 3.23 16 ZLATIBORSKI 11 4681 174.45 3.73 146.35 3.13 17 MORAVIČKI 7 4617 187.06 4.05 146.13 3.17 18
Okrug District N Prinos mleka Milk yield Prinos mlečne masti Milk fat yield, 305 dana 305 days Sadržaj mlečne Prinos masti proteina Milk Protein fat yield content % Sadržaj proteina Protein content % 18 RAŠKI 55 5193 208.87 4.02 162.97 3.14 19 RASINSKI 175 5920 225.40 3.81 189.00 3.19 20 NIŠAVSKI 49 5215 201.22 3.86 160.14 3.07 21 TOPLIČKI 44 5560 214.62 3.86 178.48 3.21 22 PIROTSKI 55 6527 259.21 3.97 210.43 3.22 23 JABLANIČKI 33 5486 210.26 3.83 166.82 3.04 24 PČINJSKI 2 5336 207.04 3.88 169.15 3.17 30 GRAD BEOGRAD 2486 7474 260.18 3.48 233.03 3.12 Prosečno za Srbiju Average for Serbia 3542 6906 247.01 3.58 216.67 3.14 Koliki je genetski potencijal mlečnosti holštajnske rase najbolje ilustruju proizvodni podaci za 3 vrhunska grla, zabeleženi u knjizi rekorda. Tako je krava Beecher Arlinda Ellen 1975. godine, za 365 dana proizvela 25.247 mleka sa 2,8% masti (714 masti). Zatim, grlo Robton Suzet Padu dalo je 26.953 mleka sa 3,9% masti i 3,4% proteina, dok je krava La-Foster Blackstar Lucu-607, 1998. godine za 365 dana imala proizvodnju od 34.175 mleka, 789 masti (2,31%) i 983 proteina (2,88%). 19
Okrug District Tabela 7a. Mlečnost prvotelki holštajn frizijske rase po organizacijama (AT4 metoda) Table 7a. Milk performance of Holstein-Friesian first calving heifers by organisations (AT4 method) Organizacija Organization 8 MAČVANSKI OKRUG N Prinos mleka Milk yield Prinos mlečne masti Milk fat yield, 305 dana 305 days Sadržaj mlečne masti Milk fat content % Prinos proteina Protein yield Sadržaj proteina Protein content % 1 Mat 2012 Šabac 92 5161 212.12 4.11 161.02 3.12 2 M.I. FINANCE 17 5056 195.16 3.86 164.83 3.26 3 Vetbol klinika Bogatić 14 5722 222.59 3.89 186.54 3.26 4 AGRO-MAT PLUS DOO, Šabac 84 5587 208.40 3.73 179.90 3.22 5 Vesa Mat, Očage 1 5683 222.21 3.91 181.29 3.19 6 Veterinarska stanica Krupanj 4 3678 144.91 3.94 119.54 3.25 7 VS NEOVET PLUS doo Matijevac, Vladimirci Ukupno/Total 249 37 4758 183.66 3.86 155.59 3.27 Prosečno za okrug/district average 249 5247 205.02 3.91 167.69 3.20 9 KOLUBARSKI OKRUG 1 Zoon Valjevo 47 6266 229.96 3.67 196.13 3.13 2 3 Veterinarska stanica Mićko, Mionica Veterinarska stanica Osečina doo Pecka Ukupno/Total 59 6 5019 193.23 3.85 161.11 3.21 6 3589 127.05 3.54 113.77 3.17 Prosečno za okrug/district average 59 5867 215.76 3.68 184.19 3.14 10 PODUNAVSKI OKRUG 1 Plandište Velika Plana 14 4434 174.26 3.93 135.68 3.06 Ukupno/Total 14 Prosečno za okrug/district average 14 4434 174.26 3.93 135.68 3.06 11 BRANIČEVSKI OKRUG 1 Stočari Homolja Suvi Do 2 5049 191.36 3.79 159.55 3.16 2 ZZ Ranovčanka Ranovac 32 5693 223.73 3.93 181.61 3.19 4 IKS PLUS doo, Požarevac 2 6304 233.25 3.70 201.73 3.20 5 OZZ Skipovljanka Požarevac 33 6577 258.48 3.93 217.04 3.30 20
7 Stočar DH Požarevac 3 6967 268.93 3.86 229.91 3.30 Ukupno/Total 72 Prosečno za okrug/district average 72 6150 240.91 3.92 199.81 3.25 12 ŠUMADIJSKI OKRUG 1 Purenjak sistem,knić 73 6111 242.00 3.96 207.16 3.39 2 Udruženje stočara opštine Topola 7 5471 217.20 3.97 181.09 3.31 3 Dejan-vet Aranđelovac 1 4813 170.38 3.54 143.91 2.99 4 UOGSR Šumadija Kragujevac 45 5070 200.27 3.95 162.24 3.20 5 Mat Toponica 45 5073 195.31 3.85 159.80 3.15 Ukupno/Total 171 Prosečno za okrug/district average 171 5530 217.29 3.93 181.44 3.28 13 POMORAVSKI OKRUG 1 VS Paraćin 2 5455 194.74 3.57 174.01 3.19 Ukupno/Total 2 Prosečno za okrug/district average 2 5455 194.74 3.57 174.01 3.19 14 BORSKI OKRUG 1 UOGSR područja opštine Bor 8 4618 163.94 3.55 151.01 3.27 Ukupno/Total 8 Prosečno za okrug/district average 8 4618 163.94 3.55 151.01 3.27 15 ZAJEČARSKI OKRUG 1 Agrobiser Boljevac, HF 7 5387 206.32 3.83 175.62 3.26 2 Agrobiser Boljevac, RHF 6 5015 193.08 3.85 160.98 3.21 3 ZZ Boljevac, HF 5 5911 216.93 3.67 193.29 3.27 4 ZZ Boljevac, RHF 1 5298 189.67 3.58 173.24 3.27 5 Gen Zaječar 17 6045 241.20 3.99 194.04 3.21 6 Agroprojekt Timok Zaječar 14 5717 217.25 3.80 184.09 3.22 Ukupno/Total 50 Prosečno za okrug/district average 50 5709 220.38 3.86 184.22 3.23 16 ZLATIBORSKI OKRUG 1 Tara agrar inženjering 4 4535 169.61 3.74 136.50 3.01 2 Bajors Ježevica 7 4764 177.22 3.72 151.97 3.19 Ukupno/Total 11 Prosečno za okrug/district average 11 4681 174.45 3.73 146.35 3.13 21
17 MORAVIČKI OKRUG 1 Suvobor Kop Čačak 4 4929 202.58 4.11 154.28 3.13 2 Dragačevski simentalac, Kotraža 3 4201 166.36 3.96 135.27 3.22 Ukupno/Total 7 Prosečno za okrug/district average 7 4617 187.06 4.05 146.13 3.17 18 RAŠKI OKRUG 1 Simental Kraljevo 10 5960 234.82 3.94 193.70 3.25 2 DOO Simhol, Kraljevo 11 6036 237.82 3.94 193.15 3.20 3 Zovet Obrva 8 5546 229.05 4.13 174.70 3.15 4 Univet Ratina 26 4433 180.42 4.07 134.76 3.04 Ukupno/Total 55 Prosečno za okrug/district average 55 5193 208.87 4.02 162.97 3.14 19 RASINSKI OKRUG 1 ZOOMATIK doo Trstenik 10 5774 227.50 3.94 177.26 3.07 2 Udruženje odgajivača goveda Mims 4 4569 178.65 3.91 137.07 3.00 3 Eko-župa Aleksandrovac 4 4697 186.94 3.98 156.88 3.34 4 Vrbnica Selekt, Kruševac 18 5182 198.47 3.83 171.01 3.30 5 Agroprojekt 10 plus Veliki Šiljegovac Ukupno/Total 175 139 6100 231.19 3.79 194.59 3.19 Prosečno za okrug/district average 175 5920 225.40 3.81 189.00 3.19 20 NIŠAVSKI OKRUG 1 Agrarservis tim Donji Matejevac 6 5738 218.04 3.80 165.83 2.89 2 VS Niš 7 4851 201.80 4.16 154.75 3.19 3 Prosperitet Plus, Ražanj 11 5487 215.64 3.93 170.10 3.10 4 Kazneno popravni zavod Niš, Niš 1 4924 201.88 4.10 164.46 3.34 5 Jevtić agrar Ražanj 10 4774 170.43 3.57 147.99 3.10 6 Agronom Kvatro 14 5294 204.35 3.86 160.94 3.04 Ukupno/Total 49 Prosečno za okrug/district average 49 5215 201.22 3.86 160.14 3.07 21 TOPLIČKI OKRUG 1 Udruženje proizvođača mleka Grgure Ukupno/Total 44 44 5560 214.62 3.86 178.48 3.21 Prosečno za okrug/district average 44 5560 214.62 3.86 178.48 3.21 22
22 PIROTSKI OKRUG 1 DOO Stado, Dimitrovgrad 47 6654 263.50 3.96 216.26 3.25 2 Veterinarska klinika Pirot 8 5778 234.01 4.05 176.23 3.05 Ukupno/Total 55 Prosečno za okrug/district average 55 6527 259.21 3.97 210.43 3.22 23 JABLANIČKI OKRUG 1 Goran-vet Guberevac 17 5549 212.53 3.83 168.69 3.04 2 DOO Đura-vet, Manojlovce 10 5209 200.03 3.84 156.79 3.01 3 Jablaniči simentalac Leskovac 6 5768 220.91 3.83 178.23 3.09 Ukupno/Total 33 Prosečno za okrug/district average 33 5486 210.26 3.83 166.82 3.04 24 PČINJSKI OKRUG 1 VS Bujanovac 2 5336 207.04 3.88 169.15 3.17 Ukupno/Total 2 Prosečno za okrug/district average 2 5336 207.04 3.88 169.15 3.17 30 GRAD BEOGRAD 1 ZZ Sloga Mladenovac 29 5181 208.79 4.03 162.68 3.14 2 PKB Korporacija Padinska Skela 2004 7882 268.78 3.41 244.34 3.10 3 4 5 FARMER KONSALTING doo, Boljevci BGD Institut za primenu nauke u poljoprivr. Dragan Marković u restrukturiranju 17 6221 237.64 3.82 195.96 3.15 268 5975 234.82 3.93 191.80 3.21 89 6116 230.57 3.77 200.60 3.28 6 PIK Zemun 79 4838 185.30 3.83 156.27 3.23 Ukupno/Total 2486 Prosečno za okrug/district average 2486 7474 260.18 3.48 233.03 3.12 Ukupno/Total 3542 Prosečno za Srbiju Average for Serbia 3542 6906 247.01 3.58 216.67 3.14 23
Bikovske majke Bikovske majke se odabiraju prema kriterijumima iz odgajivačkog programa, obično na velikim mlečnim farmama, ali i na razvijenim porodičnim gazdinstvima. To su elitna grla matične populacije, izabrane na osnovu kriterijuma za proizvodnju mleka, eksterijera i poreklom od najboljih očeva. Sprovođenje odgajivačko-selekcijskog programa za holštajn frizijsku rasu podrazumeva izbor bikovskih majki i bikovskih očeva, usmerenu oplodnju, dobijanje muške teladi za testnu stanicu, biološki test mladih bikova i testiranje bikova na mleko i eksterijer. S obzirom na velike razlike u proizvodnim osobinama, kao i to da su pored proizvodnih osobina kriterijumi za odabir bikovskih majki vezani za telesnu građu, plodnost i zdravstveno stanje, u daljem selekcijskom radu trebalo bi izbegavati odabir bikovskih majki koje se nalaze na individualnom sektoru. Elitne plotkinje sa PKB Korporacije nisu u dovoljnoj meri iskorišćene, jer broj dobijene teladi ne upotpunjava adekvatan broj potrebne muške teladi u performans testu. Takođe komisije koje vrše selekciju bikovskih majki trebale bi u narednom periodu da pooštre kriterijume za njihov odabir kada je u pitanju HF rasa i privatni sektor. Treba istaći i činjenicu da telad koja potiču od bikovskih majki sa individualnog sektora ne odlaze u testne stanice stočarsko veterinarskih centara godinama u nazad, te pomenuto treba uzeti u obzir prilikom raspodele selekcijskih mera za sprovođenje odgajivačkog programa. Primenom veštačkog osemenjavanja, najveći genetski napredak, čak 85%, u populaciji holštajn-frizijskih goveda ostvaruje se selekcijom bikovskih očeva i očeva krava. Iako se, na nivou populacije, selekcijom bikovskih majki i majki krava očekuje genetski napredak od svega 15%, ova dva selekcijska pravca su izuzetno značajna za svakog pojedinačnog odgajivača. Genetski napredak svakog zapata podjednako zavisi od odgajivačkih vrednosti priplodnjaka i plotkinja. 24
Centri za VO Nukleus odgajivači x telad za test Centri za VO Mladi - Performans kontrola mleč. Biološki lin. ocena Progeni test za VO za PP Odgajivači kvalitetnih priplodnih grla - i grla za tov - Nekontrolisana populacija Kao što se može videti na grafikonu 6, broj grla u ovoj kategoriji varirao je u poslednjih 10 godina u rasponu od 102 do 174. U toku 2016. Godine, na području Republike Srbije odabrane su 102 krave holštajn-frizijske rase u kategoriju bikovskih majki, što je najmanji broj u prethodnih deset godina. Smanjenje broja bikovskih majki posebno je izraženo u prethodne dve godine kada se broj bikovkih majki smanjio za trećinu. Najveći broj bikovskih majki holštajn frizijske rase odabran je na farmama PKB Korporacije (91), što je smanjenje od 32 grla u odnosu na 2016. godinu. 25
Grafikon 6. Broj bikovskih majki HF rase u periodu 2007-2016 Graph 6. Number of HF bull dams in period 2007-2016 Laktacija po redu Lactation N Prosek Average Tabela 8. Mlečnost bikovskih majki HF rase, PKB Korporacije Table 8. Milk performance of HF bull dams, PKB Corporation Mleko Milk yield SD Prosek Average Standardna laktacija, 305 dana Standard lactation, 305 days Ml.mast Milk fat % Ml. mast Milk fat SD Prosek Average SD Protein Protein yield Prosek Average SD Protein Protein % Prosek Average I 17 9595 1038,31 318,14 34,45 3,32 0,18 303,28 35,58 3,10 0,09 II 38 10693 1456,02 351,30 46,07 3,29 0,19 327,52 44,33 3,07 0,10 III 18 11092 1906,82 368,87 66,63 3,33 0,23 346,64 62,71 3,12 0,12 IV + 17 10421 1100,75 346,29 38,68 3,35 0,22 325,64 34,32 3,12 0,10 Ukupno Total 91 10450 1375,47 346,15 46,46 3,33 0,20 325,77 44,24 3,10 0,10 SD Prosečna mlečnost u standardnoj laktaciji bila je najveća kod bikovskih majki iz PKB Korporacije i iznosila je 10.450 mleka sa 3,33% i 346 mlečne masti. Sadržaj proteina od 3,10% obezbedio je ukupno 326 mlečnih belančevina. Znatno manja mlečnost od 6804 mleka i 259 mlečne masti ostvarena je u maksimalnoj laktaciji bikovskih majki HF rase na individualnom sektoru u Rasinskom okrugu, ali koje su imale veći sadržaj mlečne masti za čak 0,49%. 26
Preporuke ICAR-a koje se odnose na kontrolu/evidenciju konformacije kod višestrukih mlečnih rasa su integrisane sa smernicama Svetske federacije holštajn-frizijske rase, a u pogledu harmonizacije ocene linearnog tipa, definicije osobine, standarda ocene i objavljivanja podataka za bikove koji se odnose na tip. Grafikon 7. Mlečnost bikovskih majki HF rase na farmama PKB Korporacije u periodu 2007-2016 godine Graph 7. Milk performance of HF bull dams on PKB Corporation farms in period 2007-2016 Tabela 9. Mlečnost bikovskih majki HF rase, individualni sektor Table 9. Milk performance of HF bull dams, individual/provate farms Br. No. Organizacija Organisation 1.AGROPROJEKT 10 PLUS Prosek za Srbiju Average for Serbia N Mleko Milk Prva laktacija First lactation Mlečna mast Milk fat % Mlečna mast Milk fat Maksimalna laktacija Maximum lactation Mlečna Mlečna Mleko mast mast Milk Milk Milk fat fat % Mleko Milk Poslednja laktacija Last lactation Mlečna mast Milk fat % Mlečna mast Milk fat Protein % Protein 11 6804 3,82 259 7720 3,80 293 7639 3,84 293 3,15 240 11 6804 3,82 259 7720 3,80 293 7639 3,84 293 3,15 240 27
Tabela 10. Linearna ocena bikovskih majki HF rase- PKB Korporacije Table 10. Linear score of HF bull dams PKB Corporation O K V I R M K N O G E V I M E VK ŠG DT PK ŠK MK PZNa PZNb UP PVV PPS DS DV VZV CL PZS Min 3 5 6 4 4 6 4 4 3 4 3 2 5 4 2 3 Max 8 8 9 7 8 8 8 7 7 7 8 8 8 9 8 9 Prosek Average 6,19 6,99 7,69 6,01 6,75 6,73 6,36 5,58 5,18 5,85 5,33 4,77 7,03 6,80 6,30 6,64 Legenda/Legend: VK visina krsta/rump height; ŠG Širina grudi/chest width; DT Dubina tela/body depth; PK Položaj karlice/pelvis position; ŠK Širina karlice/pelvis width; MK Mlečni karakter/dairy character; PZNa Položaj zadnjih nogu, otpozadi/rear leg position, rear view; ; PZNb Položaj zadnjih nogu, bočno/rear leg position, side view; UP Ugao papaka/hoof angle; PVV Prednja veza vimena/front udder attachment; PPS Pozicija prednjih sisa/front teat placement; DS Dužina sisa/teat length; DV Dubina vimena/udder depth; VZV Visina zadnjeg vimena/rear udder height; CL Centralni ligament/central ligament; PZS Pozicija zadnih sisa/rear teat placement Tabela 11. Eksterijerne mere i linearna ocena bikovskih majki HF rase-individualni sektor Table 11. Exterior measures and linear score of HF bull dams individual/private farms R.br No. Organizacija Organisation N Eksterijerne mere Exterior measures TM Linearne ocene Linear score VK DT DK ŠK OG O M F V 1. AGROPROJEKT 10 PLUS Prosek za Srbiju Average for Serbia 11 148.27 92.00 57.55 23.91 208.18 731.82 8.27 7.82 8.00 7.64 11 148.27 92.00 57.55 23.91 208.18 731.82 8.27 7.82 8.00 7.64 Performans test bikova Selekcija bazirana na rezultatima performans testa od posebnog je značaja za one osobine koje se karakterišu srednjim i/ili visokim vrednostima heritabiliteta. Pored osobina porasta, kao najvažnije grupe osobina, značajni indikatori za što precizniju procenu bikova u performans testu su i osobine telesne razvijenosti. Za mlečne rase goveda za ocenu odgajivačke vrednosti uzimaju se u obzir podaci o telesnim merama grla, odgajivačkim vrednostima roditelja za osobine mlečnosti i telesnim merama kao i podaci o reprodukcijskim osobinama. 28
Performans test obavlja se na izabranim muškim grlima dobijenim planskim osemenjivanjem bikovskih majki sa bikovskim očevima, u performans testnoj stanici. Mušku telad dobijenu iz planskog osemenjivanja ocenjuje stručna komisija sastavljena od predstavnika selekcijske službe i predstavnika testne stanice. To ocenjivanje se obavlja kad su telad u uzrastu od oko 50 dana, a na osnovu njihovog rasta i razvoja. Tom prilikom utvrđuje se zdravstveno stanje i uzima krv za potvrđivanje porekla životinje. U test se preuzimaju dobro razvijena telad potvrđenog porekla i zdravstvenog stanja. U performans testnu stanicu telad dolaze u uzrastu od 50-70 dana, a test započinje sa 120 dana i traje do 365 dana života grla. Performans testiranje bikova HF rase tokom 2016. godine sprovedeno je za ukupno 14 priplodnjaka, koje je testirala PKB Korporacija. U tabeli 12 prikazani su rezultati performans testa bikova HF rase. Tabela 12. Rezultati performans testa bikova HF rase (PKB Korporacija) Table 12. Results of the performance testing of HF bulls (PKB Corporation) Br. No. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Ime i broj bika Bull s name and No. PRIJAM RS 7155477633 BLAF RS 7185478754 SEVDAH RS 7155475988 PEKAM RS 7185477778 POINT RS 7185477844 PERUN RS 7164877043 SVAROG RS 7144878072 STRIBOR RS 7124878148 SIRIN RS 7104878620 Farma Farm PKB / 03 PKB / 01 PKB / 02 PKB / 03 PKB / 03 PKB / 03 PKB / 01 PKB / 01 PKB / 02 Datum rođenja Date of birth 07.11. 2014 22.12. 2014 15.11. 2014 14.12. 2014 30.12. 2014 26.02. 2015 04.03. 2015 30.03. 2015 21.05. 2015 Masa 12 m. Mass 12 month s Obim Grudi Chest circ. cm Visina krsta Rump height cm Dužina Trupa Body length cm Dub. Grudi Chest depth cm Obim skrot. Test. circ. cm Širina kukov a Width of hips cm Širina Karlice Pelvis width cm Dnev. Prirast Daily gain g RPV RBV % 445 167 136 140 68 30 41 42 1091 99.9 / -1 425 169 135 143 65 33 44 42 1062 97.3 / -30 450 171 145 138 70 32 43 38 1068 97.8 / -24 430 171 137 139 68 31 43 42 994 91.0 / -98 400 165 135 141 64 30 42 40 953 87.3 / -139 475 165 143 147 75 33 44 44 1182 108.2 / +90 430 170 140 145 72 32 44 43 1087 99.5 / -5 397 160 135 140 65 33 37 38 1000 91.6 / -92 570 187 150 155 75 34 49 47 1408 128.9 / +316 29
10. 11. 12. 13. 14. SERDAR RS 7164880210 SANTI RS 7144878816 SKAJ RS 7184877382 STAR RS 7134880136 BRANDO RS 7104880312 PKB / 01 PKB / 02 PKB / 03 PKB / 01 PKB / 01 25.08. 2015 24.07. 2015 17.07. 2015 12.08. 2015 24.09. 2015 400 168 135 135 67 30 42 40 1000 91.6 / -92 440 170 140 144 68 31 42 41 1173 107.4 / +81 480 174 142 147 70 33 43 42 1087 99.5 / -5 420 171 139 145 70 32 42 43 1019 93.3 / -73 425 169 135 143 65 33 44 42 1062 97.3 / -30 Prosek/Average 444 170 140 143 69 32 43 42 1092 99.96 Najveći prirast ostvario je bik Sirin RS 7104878620 od 1.408 grama, a najmanji bik Point RS 7185477844 od 953 grama. Najbolju relativnu priplodnu vrednost (RPV) imao je takođe priplodnjak Sirin RS 7104878620 od 128,9%, a najmanju bik Point RS 7185477844 od 87,3%. Prosečne vrednosti telesne mase i eksterijernih mera nakon završenog testa iznosile su: o telesna masa 444 o obim grudi 170 cm o visina krsta 140 cm o dužina trupa 143 cm o dubina grudi 69 cm o širina kukova 43 cm o širina karlice 42 cm o dnevni prirast 1.092 g o RPV 99,96% 30
Biološki test bikova U toku 2016. godine testirano je šest bikova, i to pet na farmama PKB Korporacije, a jedan bik na području gde odgajivački program sprovodi osnovna odgajivačka organizacija Agroprojekt 10+. Uredbom o sprovođenju odgajivačkog programa za 2016. godinu predviđeno je da se testiraju 3 bika holštajn-frizijske rase. Rezultati testiranja bikova u biološkom testu, prikazani su u narednoj tabeli. Tabela 13. Rezultati biološkog testa bikova na PKB Korporaciji Table 13. Results of the bull biological test - PKB Corporation Živorođena Mrtvorođena TM na Ocena Ukupno Ocena Liveborn Stillborn Muška Ženska rođ., toka Br. Ime i HB broj bika teladi teladi telad telad BM at teljenja blizanaca Name and HB Total Calf Males Females birth Calving calves n % n % Twins score ease MARIO 2205 227 209 92,07 18 7,93 99 109 38,32 4,40 4,37 18 JENISEJ 2206 64 58 90,63 6 9,38 33 25 37,67 4,53 4,67 0 TORO 2252 190 166 87,37 24 12,63 96 70 36,92 4,37 4,30 8 MARKIZ 2249 86 78 90,70 8 9,30 41 37 36,70 4,30 4,30 10 FLAVIO 2248 113 106 93,81 7 6,19 47 59 38,04 4,30 4,50 2 Prosek Average 680 617 90,74 63 9,26 316 364 37,62 4,37 4,39 5,59 Biološkim testom utvrđuje se uticaj priplodnjaka na tok telenja, posebno na pojavu teških telenja, mrtvorođene teladi, te pojavu degenerativnih osobina u potomstvu. Podaci za izračunavanje biološkog testa dobijaju se tokom upisa teladi u knjigu registar teladi, koje obavlja osnovna odgajivačka organizacija. Rezultati biološkog testa objavljuju se kod priplodnjaka za koga su na raspolaganju podaci od najmanje 50 potomaka. Prilikom procene priplodne vrednosti bikova, test na tip teljenja i prisustvo semiletalnih i letalnih gena predstavlja prvu informaciju od koje zavisi njihovo dalje korišćenje u programu osemenjavanja i ispitivanja u biološkom testu. Na osnovu dobijenih rezultata može se konstatovati da je bik Mario HB 2205 imao najveći broj ispitanih teladi (227), a najmanji broj imao je priplodnjak Jenisej HB 2206 (64 teladi). Najmanju prosečnu masu teladi (36,7 ) imao je bik Markiz HB 2249, dok su telad bika Mario HB 2205 imala najveću telesnu masu pri rođenju od 38,32. Kod bika Toro HB 2252 je 31
utvrđena najveća stopa mrtvorođene teladi od 12,63 %, i takav bik treba da se isključi iz dalje proizvodnje. Najbolju prosečnu ocenu teladi na rođenju od 4,53 imao je bik Jenisej HB 2206. Kao što se može videti iz tabele, varijabilnost telesne mase teladi od ispitivanih bikova bila je relativno mala. Prosečan procenat mrtvorođene teladi bio je 9,26. Tabela 14. Rezultati biološkog testa bikova HF rase, individualni sektor Table 14. Results of the biological testing of HF bulls, individual holdings Ime i HB broj bika Bull s name and HB R.S.ILIJAD 2092 Ukupno teladi Total calves Živorođena Liveborn Mrtvorođena Stillborn n % n % Mušk a telad Males Ženska telad Female s TM na rođ. BM at birth Ocena teladi Calf Score Ocena toka teljenja Calving score Br. blizanaca Twins 52 49 94.23 3 5.77 25 24 37.67 4.37 4.92 0 Na osnovu podataka o rezultatima biološkog testa bika, može se kvalitetnije organizovati plan njihovog korišćenja i na taj način izbeći osemenjavanje junica i manjih krava sa bikovima koji daju veći procenat teških teljenja. Progeni test na mlečnost Proizvodnja mleka i mlečne masti ograničena je na samo jedan pol, te se potencijalna sposobnost priplodnjaka za ove osobine utvrđuje na osnovu proizvodnih rezultata majki, sestara, kćeri. Poznavanje kvaliteta bikova i načina prenošenja pojedinih osobina na potomstvo centralno je pitanje odgajivačkih programa. Primena veštačkog osemenjavanja i dugotrajnog čuvanja semena dovodi do smanjenja broja bikova u populacijama, te je njihov individualni uticaj na efekte selekcije i ukrštanja znatno veći. U 2016. godini, obavljeno je progeno testiranje na mlečnost kod sedam bikova holštajnfrizijske rase (tabela 15). Treba napomenuti da su rezultati testa dobijeni na osnovu proizvodnih rezultata prvotelki koje se nalaze na farmama PKB Korporacije. Za izračunavanje progenog testa bikova holštajn-frizijske rase na mlečnost, primenjen je mešoviti model (BLUP): Yijkl = µ + Bi + Fj + Gk + b1(x1-x) + eijkl 32
Yijkl=Proizvodni rezultat l-te krave, kćeri i-tog bika, koja je oteljena na j-toj farmi k-te godine µ = Opšti prosek Bi Fj Gk = Slučajni uticaj i-tog bika-oca = Fiksni uticaj j-te farme = Fiksni uticaj k-te godine b1(x1-x) = Regresijski uticaj servis perioda eijkl = slučajna greška Tabela 15. Rezultati progenog testa na mlečnost Table 15. Results of the progeny testing of milk performance Bik Bull Br.kćeri No. of daughte rs Br.farmi No. of farms GULIVER B 412 31 6 OZIRIS 2032 29 6 KLEO 2025 30 5 MORNAR 20130 35 6 ZAK 2047 69 6 LISABON 2048 28 6 LUTER 2049 37 6 UKUPNO Total 259 6 Pokazatelj Parameter Mleko Milk Mlečna mast Milk fat % Standardna laktacija Standard lactation Mlečna mast Protein Milk fat % Protein 4%MKM 4% FCM PV -527,33 0,13-8,91 0,08-11,15-358,88 Prosek Average 6756,61 3,56 240,10 3,18 213,96 6544,29 SD 1451,63 0,13 52,19 0,13 44,14 1410,07 PV 503,59-0,05 14,11-0,04 12,54 419,76 Prosek Average 8161,24 3,40 277,11 3,08 251,41 7698,17 SD 1318,06 0,13 45,12 0,12 41,28 1241,06 PV 437,32 0,03 17,76 0,10 21,50 446,85 Prosek Average 7420,20 3,45 255,51 3,17 235,43 7056,17 SD 1102,79 0,15 38,78 0,16 37,08 1051,24 PV 518,07 0,00 18,28-0,05 12,00 494,54 Prosek Average 8447,39 3,45 290,09 3,09 260,56 8020,29 SD 1354,98 0,19 41,63 0,13 39,89 1189,63 PV 412,83 0,00 13,00-0,02 10,33 370,69 Prosek Average 8457,08 3,34 281,48 3,08 259,40 7886,54 SD 1836,39 0,14 58,75 0,09 53,43 1667,24 PV 219,21 0,14 17,83 0,05 10,09 362,63 Prosek Average 7523,43 3,57 267,20 3,19 238,73 7284,51 SD 1652,88 0,16 53,58 0,12 49,79 1511,67 PV 48,04 0,07 7,07 0,04 4,51 124,21 Prosek Average 7291,51 3,52 256,47 3,17 231,04 7020,03 SD 1185,33 0,13 39,35 0,09 37,70 1097,63 Prosek Average 7662,59 3,48 265,37 3,14 240,07 7310,87 SD 1517,14 0,16 48,94 0,12 45,38 1380,15 CV,5 19,80 4,70 18,44 3,95 18,90 18,88 33
Ukupan broj kćeri ispitivanih bikova iznosio je 259 koje su ostvarile prosečnu proizvodnju mleka 7.662, sa 3,48 % sadržaja mlečne masti, odnosno 265 mlečne masti. Na farmama PKB Korporacije u 2016. godini bikovi HF rase su progeno testirani i na sadržaj proteina u mleku. Prosečan procenat proteina u mleku iznosio je 3,14%, a količina proteina 240. Najveću proizvodnju mleka imale su kćeri bika Zak HB 2047 od 8.457, a najmanju kćeri bika Guliver HB B 412 od 6.756. Testiranje bikova na osobine mlečnosti na velikim farmama ima svoju opravdanost iz razloga što se osemenjavanje plotkinja vrši planski i što se svakodnevnom kontrolom mlečnosti dobijaju verodostojni podaci. ZAKLJUČAK Zahvaljujući činjenici da je u 2016. godini, Uredba za sprovođenje odgajivačkog programa objavljena u prvoj polovini godine, proizvodnja mleka nije bila u značajnom padu uprkos faktorima koji su uticali na prizvodnju na velikim komercijalnim farmama. Kvalitet rada je zadržan na zadovoljavajućem nivou, a da bi u narednom periodu rezultati bili još bolji Institut za stočarstvo predlaže da zbog specifičnosti posla, ova uredba mora da izađe odmah, još na početku godine, u prva dva meseca, kao osnova svih uredbi koje se kasnije donose iz oblasti stočarstva. Selekcija i reprodukcija stoke su osnovne mere na kojima se zasniva unapređenje govedarske proizvodnje i poboljšanje proizvodnih kapaciteta grla na širem području Republike. Kontrolisano razmnožavanje plotkinja i kontrola produktivnosti krava su preduslov za pouzdan izbor bikovskih majki, performans test mladih bikova i progeni test bikova na proizvodnju mleka i mesa. Očekivani rezultati unapređenja govedarske proizvodnje sprovođenjem Glavnog odgajivačkog programa su: o povećanje broja grla po gazdinstvu o veća proizvodnja mleka, mesa, priplodnog podmladka o poboljšanje kvaliteta mleka i mesa 34