S R E D N J O V E K O V N A K N J I Ž E V N O S T POJAVA I OPŠTA SVOJSTVA Vremenske odrednice: - Književnost srednjeg veka počinje priznavanjem hrišćanstva za državnu religiju Milanskim ediktom 313. godine i traje do 13. veka na Zapadu, odnosno do pada Carigrada 1453. godine na Istoku. - U srednjem veku sve je podređeno hrišćanskom učenju. - Biblija je osnov svakog duhovnog delovanja i ideala kojima se težilo. - Nije posvećivana velika pažnja autorstvu i originalnosti, jer se verovalo da je stvaranje vezano za božje nadahnuće. - Stvaralaštvo ima crkveni / sakralni / raligiozni karakter. - Osnova teološkog učenja je misao o dvojstvu sveta: zemaljsko nebesko materijalno nematerijalno telesno duhovno ljudsko božansko čovek Bog - Sholastika je srednjovekovna filozofija čiji je cilj bio da strogom upotrebom logike i dokazima približe stajališta crkve, božansku pomisao i postojanje običnom čoveku koji je počeo da se pita i da postavlja pitanja. - Javljaju se isposnici, iskušenici, crkveni mučenici koji u molitvama traže put do Boga, spremni na požrtvovanost i samoodricanje. ODLIKE SREDNJOVEKOVNE KNJIŽEVNOSTI hvali se isposništvo i samoodricanje telesnom se suprotstavlja duhovno ističe se ljudska malenkost i ništavnost pred Bogom, koji je najveći i najmoćniji stil je uzvišen, treba da dirne i usmeri misao ka Bogu stereotipan početak i kraj, mnogo citata iz Bibilije knjige su nastajale po manastirima, u skriptorijumuma ili pisarnicama dominiraju dva duhovna i kulturna kruga: istočni / vizantijski zapadni / latinski
PODELA SREDNJOVEKOVNE KNJIŽEVNOSTI - Srednjovekovna književnosti, i iz istočne i iz zapadne kulture, javlja se kao usmena i pisana književnost. Zapadna srednjovekovna književnost - U usmenoj književnosti na Zapadu posebno je prisutan religiozni i viteški ep (9 12. vek) Pesma o Rolandu (Francuska) Pesma o Sidu (Španija) Pesma o Nibelunzima (Nemačka) Slovo o polku Igorovu (Rusija) - Javlja se dvorska književnost svetovnog karaktera. - Razvija se epska književnost (viteški ep i romani) i lirika (ljubavna poezija). - U viteškom epu razvijaju se kult riterstva i kult dame. Riterstvo se prvo javlja kao Hristova vojska. - Poznati viteški romani: Amadis od Galije Don Kihot Migel de Servantes - Na narodnom jeziku javljaju se lirske pesme, priče, obilje romana i drame. Poznata je i takozvana trubadurska poezija koju su stvarali i pevali trubaduri ljubavna poezija od čežnji i uzdaha. Njihova poezija sačuvana je u zborniku Carmina burana (12. i 13. vek) - Od dramskih vrsta u najpoznatija su prikazanja, dele se na: 1. misterije (prikazanja sa temama iz Hristovog života) 2. mirakule (prikazanja iz života svetaca) ISTOČNA SREDNJOVEKOVNA KNJIŽEVNOST Hagiografije književna vrsta nastala na tlu Vizantije, u 8. veku. To su izmišljene, često romansirane bioghrafije svetaca. U opisu se jako insistira na isposničkom životu i predanosti Bogu. U njima se razvio kult moštiju koji se vezuje za motiv čuda. To su priče o tome kako su se nad moštima i grobovima svetaca dešavale neverovatne stvari. U isto vreme javlja se i kult ikona kojima se pripisuje čudotvorna moć u lečenju neizlečivih. Pojavljuju se ikonoborci (zaštitnici ikona) i ikonoklasti (protivnici ikona). Pozante hagiografije: Panonske legende Život Sv. Ćirila i Život Sv. Metodija Apokrifi su priče tematski vezane za Bibliju. U njima je bilblijski motiv obrađen na razumljiv i pristupačan način. Po tematici dele se na starozavetne i novozavetne apokrife. Veoma detaljno su opisane muke u paklu za one koji su grešili na ovom svetu i to ih je činilo privlačnim za čitanje. Kada su počeli da kritikuju ponašanje crkve prozvani su jeretičkim knjigama. Poznati apokrifi: Knjiga o Adamu i Evi
- Romani i pripovetke su prevodilačke vrste nastale na tlu Vizantije. Poznati romani su: Roman o Troji i Roman o Aleksandru Velikom legendarne povesti sa temama iz antičke istorije. - Molitve su lirska srednjovekovna književna vrsta sa religioznim obeležjem. Sastoje se iz tri dela : zahvala, ispovedanje od grešnosti i molba. POČECI SLOVENSKE PISMENOSTI - Stari Sloveni, naši preci, krenuli su pre oko 1500 godina (6. i 7. vek) iz svoje prapostojbine u veliku seobu. Tako se raspala slovenska jezička zajednica koja je dala tri grupe jezika: Južnoslovenski jezici Zapadnoslovenski jezici Istočnoslovenski jezici - Stari Sloveni došli sun a Balkan i 6. i 7. veku. Naselili su prostor između Vizantije i Zapadnog rimskog carstva. Carigrad, veliki centar hrišćanstva, širio je svoj uticaj propovedajući hrišćanstvo na grčkom jeziku. Rim, takođe veliki centar hrišćanstva, širio je svoj uticaj propovedajući hrišćanstvo na latinskom jeziku. - Knez Rastislav vladao je Moravskom (danas Češka) u 9. veku i zatražio je od vizantijskog cara Mihaila da mu pošalje učene ljude koji će propovedati hrišćanstvo na slovenskom jeziku. Car Mihailo šalje u Moravsku najučenije ljude tog vremena, braćšu Ćirila i Metodija. Pre nego što su krenuli u Moravsku, preveli su Sveto pismo sa grčkog na slovenski dijalekat kojim se govorilo u okolini Soluna. - Ćirilo i Metodije dolaze u Moravsku 863. godine i ta godina se uzima kao godina kada su Sloveni primili pismenost. - Ćirilo i Metodije stvorili su prvi književni jezik Slovena staroslovenski jezik to je bio četvrti jezik na kome se moglo čitato Sveto pism,o pored grčkog, latinskog i hebrejsko g. - Prvo slovensko pismo je glagoljica. Sastavio je Ćirilo po ugledu na grčki alphabet, podatak da je on sastavio saznajemo iz dela O pismenima koje je napisao Crnorizac Hrabar. Danas je ta glagoljica poznata kao obla glagoljica. O ranom postojanju glagoljice svedoči i Marijino jevanđelje. - Ćirilica je drugo mlađe slovensko pismo. Nastala je krajem 9. veka u Bugarskoj i misli se da je ovo pismo sastavio učenik Ćirila i Metodija, Kliment Ohridski. - Najpoznatiji učenici Ćirila i Metodija su Kliment, Naum, Gorazd, Angelarij, Sava. - Pod uticajem Ćirila i Metodija otvaraju se dve škole: Ohridska škola negovala je ćirilsko-metodijsku tradiciju Preslavska škola stvara ćirilicu
- Početkom 11. veka u Hrvatskoj nastaje novi lik slova uglasta glagoljica. Pored promene slova menja se i književni jezik u njega se uvlači narodni jezik i živi govor (čakavski). - Od 10. veka u zapadnim krajevima južnoslovenskih zemalja Bosna, javlja se novi oblik ćiriličkog pisma bosančica. Nju su prvo usvojili bogumili (pripadnici srednjovekovne hrišćanske sekte sa dualističkim shvatanjem sveta). - Najmlađe slovensko pismo je latinica. Javlja se u Hrvatskoj u 15. veku. SPOMENICI - Najstariji spomenici pisani glagoljicom su: Marijino jevanđelje Baščanska ploča - Najstariji spomenici pisani oblom glagoljicom na staroslovenskom jeziku su: Asemanovo jevanđelje Sinajski psaltir - Najstariji spomenik pisan na ćirilici je Samuilova ploča. - Najznačajniji srpski ćirilski spomenik je Miroslavljevo jevanđelje. - Najstariji spomenik pisan uglastom glagoljicom je Baščanska ploča. - Najpoznatiji spomenik pisan bosančicom je Povelja Kulina bana (12. vek) - Najstariji slovenački spomenik potiče iz 10. veka Brižinski listići. MIROSLAVLJEVO JEVANĐELJE - Pisano je za humskog kneza Miroslava, brata Stefana Nemanje, 80-ih godina 12. veka. - To je najstariji i najznačajniji spomenik pisan srpskim književnim jezikom. - Tekst je pisan na belom tankom pergamentu u dva stupca. - Glavni pisar nije poznat. - Grigorije Dijak je ukrasio jevađelje, o čemu is am ostavlja podataka u zapisu u Miroslavljevom jevanđelju. Taj zapis je najstariji izvorni tekst pisan na srpskom književnom jeziku. - Jevanđelje je rano dospelo u Hilandar. Poklonjeno je krajem 19. veka kralju Aleksandru I Obrenoviću. - Danas se čuva u Narodnom muzeju u Beogradu, osim jednog lista koji je u Sankt Peterburgu.
SRPSKA SREDNJOVEKOVNA KNJIŽEVNOST - Intenzivno se razvija od 13. do 15. veka. - Tokom čitavog srednjeg veka dela su pisana rukom i ulaze u sastav različitih zbornika. - Knjiga se sastojala od više sveščica (tetrada). - Srednjovekovni pisari ispisivali su tekst na pergamentu (posebno obrađenoj životnjskoj koži) i hartiji. - Palimpsest je pergament čiji je tekst jednom izbrisan (najčešće istrugan) da bi na istom materijalu bio ispisan novi. - Štamparstvo se u ovim krajevima pojavilo 1493/4. godine. Prvu štampariju osnovao je Đurađ Crnojević, na Obodu. Štampana su pre svega dela namenjena liturgijskoj upotrebi. - Inkunabule su prve knjige štampane posle pronalaska štamparije. - U srpskoj srednjovekovnoj književnosti stvarana je poezija i proza. - Poezija se deli na: molitve, himne, pohvale itd. - Najpoznatija pesnička dela su: Azbučna molitva Konstantin Prezviter Siluanovi stihovi o Svetom Savi Molitva knezu Lazaru anoniman pesnik iz Ravanice Slovo ljubve despot Stefan Lazarević Pohvala knezu Lazaru Jefimija Otpisanije bogoljubno Jelena Balšić SRPSKE SREDNJOVEKOVNE BIOGRAFIJE - Biografije, žitija ili životopisi su originalna srpska srednjovekovna književna vrsta. Nastale su pod direktnim uticajem hagiografija. - Kompozicija žitija prati život sveca od rođenja do smrti uz isticanje čudesa posle smrti. - Biografije su pisali arhiepiskopi i drugi učeni ljudi, monasi, al ii sami vladari o svom ocu ili bratu. - Pisane su srpskoslovenskim jezikom. - Najpoznatije srpske srednjovekovne biografije: Život Sv. Simeona Sava Nemanjić Život Sv. Simeona Stefan Prvovenčani Život Sv. Save Teodosije Život Sv. Save Domentijan Život kraljeva i arhiepiskopa srpskih Danilov Zbornik Život Stefana Dečanskog Grigorije Camblk Život despota Stefana Lazarevića Konstantin Filozof Život cara Uroša Pajsije
- Žitije Sv. Simeona od Svetog Save je najstarije delo srpske srednjovekovne književnosti. Sveti Sava je dakle rodonačelnik srpske književnosti. SAVA NEMANJIĆ (SVETI SAVA) - Sava Nemanjić je rodonačelnik srpske književnosti, utemeljitelj sprske crkve i prvi srpski prosvetitelj. - Rano je počeo da čita žitija svetaca i uz pomoć nekih ruskih kaluđera odlazi u Svetu Goru. Dobio je monaško ime Sava. - Kada je Stefan Nemanja napustio presto i zamonašio se u Studenici, prihvativši monaško ime Simeon, Sava ga je pozvao da dođe u Svetu Goru. - Na mestu gde je već postojao manastir Simeon i Sava su podigli prvo srpsko svetilište na Atosu Hilandar. - Napisao je ukupno sedam dela: Karejski itipk Hilandarski tipik Studenički tipik njemu pripada Žitije Sv. Simeona, to je crkveno pravni spis koji sadrži propise o životu monaha u tom manastiru Život Sv. Simeona Služba svetom Simeonu crkvena pesma Krmčija ili Nomokamon opšto crkveni ustav Pismo studeničkom igumanu Spiridonu DOMENTIJAN I TEODODOSIJE - Domentijan je bio jeromonah manastira Hilandar. Misli se da je pratio Svetog Savu na putovanjima u Svetu zemlju. On je prvi Savin biograf. Napisao je Žitije Svetog Save po želji kralja Uroša, u Karejskoj ćeliji, koju je osnovao Sv. Sava. Koristio se visokim srednjovekovnim stilom, nastoji da Savu što više prikaže kao sveca i čudotvorca. - Teodosijevo delo Žitije Sv. Save je zapravo prerada Domentijanovog žitija, izvršena po želji crkvenih velikodostojnika. Želeli su da se život srpskog prosvetitelja što više približi običnom čoveku, samim tim i učini delo što popularinijim u narodu. JEFIMIJA - prva srpska pesnikinja. - žena despota Uglješe Mrnjavčevića, posle Maričke bitke u kojoj je njen muž umro, sklonila se jedno vreme i živela na dvoru kneza Lazara. - doživela je dve lične tragedije: smrt sina jedinca, pogibiju muža i jednu nacionalnu tragediju stradanje Srba na Kosovu.
- Jefimijina dela: Tuga za mladencem Uglješom mali zapis na ikonici za njenog preminulog sina Moljenje Gospodu Isusu Hristu pesma u prozi izvezena na svilenoj zavesi Pohvala knezu Lazaru lirski zapis koji ima svojstvo himne i pohvalne pesme, al i osobenost molitve AKROSTIH pesnički oblik u kome početna slova stiha čitana jedno za drugim daju posvetu, naziv dela ili ime pisca. Slovenski i srpskoslovenski naziv je krajegranesije. Javlja se u delu despota Stefana Lazarevića Slovo ljubve. Korišćena literatura: Časlav Đorđević, Olivera Radulović, Mirjana Grdinić Književnost i gramatika priručnik za prvi razred gimnazija i srednjih stručnih škola. Novi Sad: Venclović 2014. Nataša Stanković Šošo, Boško Suvajdžić, Slavko Petaković Čitanka za prvi razred gimnazija i srednjih stručnih škola. Beograd: Novi Logos 2015. Časlav Đorđević, Mirjana Sekulić Književnost srpski jezik kultura izražavanja za 8. razred osnovne škole. Novi Sad: Venclović 2009.