Luka Mičeta STEFAN NEMANJA POVEST SRBA OD DOSELJAVANJA NA BALKAN DO DRŽAVE ŽUPANA STEFANA NEMANJE By 2

Luka Mičeta STEFAN NEMANJA POVEST SRBA OD DOSELJAVANJA NA BALKAN DO DRŽAVE ŽUPANA STEFANA NEMANJE By 2

Uvaženom beogradskom duhovniku protojereju Stanislavu Strahiniću, parohu i dugogodišnjem starešini Hrama Svetog Petra i Pavla u Topčideru koga sam imao čast da poznajem. 3

UMESTO UVODA Svaka istorijska knjiga, čak i kada se bavi veoma dalekom prošlošću, ima određeni odnos sa sadašnjošću. [...] Evropa se gradi. Velike nade koje to pobuđuje biće ispunjene samo ako se bude vodilo računa o istoriji." Žak le Gof Sadašnjost i prošlost osvetljavaju jedna drugu." Fernan Brodel Prošlo je devet vekova od kada je rođen srpski veliki župan Stefan Nemanja vladar koji je stvorio srpsku državu po modelu i pravilima tadašnje Evrope i 815 godina od kada je vasilevs Aleksije III Anđeo, na molbu tada već monaha Simeona i sina mu Save, carskom hrisovuljom dodelio Hilandar da bude Srbima na poklon večni". Bilo je to doba početaka srpske književnosti, prava, umetnosti, arhitekture, doba Studenice, majke srpskih crkava", Ðurđevih stupova, Hilandarskog tipika, Miroslavljevog jevanđelja... Pet stoleća teških borbi trebalo je Srbima da od varvarskog slovenskog plemena, koje je na Balkansko poluostrvo došlo u sedmom veku, dostignu nivo moderne, evropski ustrojene zajednice, da definitivno ucrtaju svoju državu na mapi Evrope i zauzmu zasluženo mesto u evropskoj zajednici hrišćanskih naroda. Stefan Nemanja bio je ličnost evropskog formata, čiji su savremenici bili i Fridrih I Barbarosa, Ričard Lavlje Srce, Saladin, vasilevsi Manojlo I Komnin, Isak II Anđeo, Aleksije III Anđeo... Pripadao je vladarima koji su trezveno sagledavali i promišljali političke odnose, ali je bio i ličnost sa vizijom razvoja države koja nije ishodila iz sebičnih i sujetnih razloga. Bio je to vladar koji je znao i da se pobuni i da se pokori. Nije ga bilo 4

strah ni od jednog ni od drugog. Jer shvatiti politiku i vlast u celini oduvek je podrazumevalo i spoznavanje gorčine poraza. U dalekom carigradskom zatočeništvu, iz očajanja koje dolazi od poniženja i poraza, iz prinudne udaljenosti i usamljenosti, Stefan Nemanja stiče bolno političko iskustvo, upoznaje mudrost rasuđivanja koju samo patnja može da podari. Kada je bio slab, tražio je milost, a kada je bio jak, umeo je da bude milostiv. Kao vladar, crpeo je snagu iz snažne volje i uzavrele strasti koju samo vlast može da pobudi, dok je kao monah snagu pronalazio u pravoslavlju i ljubavi prema Stvoritelju. Stefan Nemanja spada među one vladare koji su stekli poštovanje kako svojih podanika i savremenika tako i svojih potomaka. Bio je vladar koji se, ni u dobru ni u zlu, nije mnogo razlikovao od samodržaca koji su mu bili savremenici. Srpski veliki župan, međutim, spada u malobrojne evropske moćnike koji su proglašeni za svetitelje. Samo je uticaj njegovog svetiteljskog kulta na srpski narod bio veći od njegove vladarske slave koja je Srbima u potonjim vremenima davala snagu da ne pokleknu i da preteknu u suočavanju sa silama nemerljivim". Sveti Simeon je nadvisio i nadmašio velikog župana Stefana Nemanju. Silazeći sa trona raspaljen Hristovom ljubavlju" peo se u večnost. Za stvaranje Nemanjinog kulta pobrinuli su se, pre svih, sa velikim hrišćanskim žarom, ali i državnim interesima, njegovi sinovi Sveti Sava i Stefan Prvovenčani. Stefan Nemanja bio je izvor, a Sveti Simeon jamac njihovog legitimiteta. Stvarana je simfonija dveju vlasti, državne i crkvene, kroz političku teologiju". Ustanovljenje kulta Svetog Simeona u velikoj Studeničkoj lavri bilo je polazište i temelj vladarske ideologije nemanjićke države. Stefan Nemanja je tako postao sveti predak koji svojim podanicima prenosi božanske norme" praksa imitatio Christi, koja je bila dominantna crta evropskih srednjovekovnih vladarskih ideologija. Pravoslavna vera i obredi primljeni iz Carigrada koji još nije postao prestonica bez zemlje" i svetiteljski venac dinastije Nemanjića od tada će biti crvena nit srpske istorije i u slavi i u stradanjima. Sudbina jednog naroda trajno je vezana sa sudbinom jedne porodice svetom lozom" Stefana Nemanje. Srbi su se pokoravali sili velikog župana Stefana Nemanje, ali su se klanjali samo moćima svetitelja Simeona. Kršten po katoličkom obredu, Stefan Nemanja je mudro lavirao 5

između Rima i Carigrada opredelivši se za pravoslavlje, uvažavao je snagu katoličanstva. Iako sudbinski povezan sa vizantijskim svetom, mesto Srbiji tražio je i van njega u celovitoj evropskoj zajednici hrišćanskih naroda. Svoju pravoslavnu veru ispovedao je kao monah skrušeno, uzdizao je gradnjom velelepnih zadužbina, branio je molitvama, ali kao vladar i oružjem, brutalnim progonima i pogromima jeretika, bogumila. Nemanja je presto osvojio mačem. Herojska vremena posebno srednjovekovna nikad nije previše krasila sentimentalnost, pa ni prema rođenoj braći. Međutim, Nemanjina vlast i država, zadobijene bespravno i oholom silom, opstale su zahvaljujući njegovoj državničkoj mudrosti i pravoslavnoj veri koju je širio s apostolskom strašću. Uzneću te, Gospode, jer si me podigao", kako reče Sveti Sava prilikom zamonašenja. Već na početku vladavine Stefanu Nemanji je bilo jasno da je podrška vere i crkve presudna. Uticaj vere i snaga crkve u to vreme bili su stožeri koji su obezbeđivali vlast, stabilnost i opstanak države. Crkva je bila garant vlasti, a vlast žirant veri jer vlast zasnovana samo na maču, od mača i pada. Umeo je da brani i odbrani ono za šta se izborio i što mu je sudbina odredila. Znao je da uspešno završeno delo jeste delo koje je predato potomstvu. Vladarski plašt zamenio je skromnom monaškom rizom, mač krstom, štit jevanđeljem, veseli i bučni dvor hilandarskom tišinom čiji je odjek bio snažniji od bilo kakve glasnosti. Na kraju života, ratovanju i prolivanju krvi pretpostavio je podvižništvo i molitvu. Odlazeći u manastir da spase svoju dušu spasavao je i državu i dinastiju. Jer država je tada mogla biti bezbedna samo u naručju crkve, ali i u krilu vizantijskog vasilevsa čijom je kćerkom bio oženjen njegov sin Stefan. Na saboru će skinuti krunu i odreći se vlasti upravo u korist sina Stefana, carskog zeta zaogrnuvši se oreolom duhovnosti. Bio je vlastan i za jedno i za drugo. Neustrašivost ratnika i vladara, dokazana na brojnim ratištima, smenila je revnost studeničkog i svetogorskog monaha koji će sada voditi borbu u manastirskom miru sa samim sobom daleko od očiju podanika i udvoričkog klicanja. Bilo je to izdizanje iznad ljudske mere na putu ka svetosti. Kao što je vlast nekad uzbuđivala njegova čula, dok je bio u punoj vladalačkoj snazi, tako je vera sada umirivala duh starog, krhkog monaha. Karakteristika vlasti je da se od svake ideje podrazumeva brza, 6

trenutna korist vladara. Monaški zavet i manastirski život su samo sporo i neizvesno suočavanje monaha sa sopstvenom savešću priprema za večnost i milost Svevišnjeg. Približavanje sudnjeg časa Stefan Nemanja je u svakodnevnim molitvama čekao u miru i spokojno. Telesnih tegoba i starosti se nije bojao jer je ta čaša za sve opšta", kako je to kazao sinu i kasnijem svetitelju Savi. Plašio se samo za svoju dušu i njen spas ne bez razloga. Rečju, veliki župan Stefan Nemanja bio je tipičan evropski vladar jednog doba postavši izuzetna ličnost srpskog naroda, za sva vremena. Cela tadašnja Evropa bila je rečit primer da bez duhovnog vođstva nije moglo biti ni svetovnog. Kao Atlas, hrišćanstvo je nosilo Evropu. Tako je bilo i sa Nemanjinom Srbijom. Ova nevelika knjiga koja je pred čitaocima predstavlja, pre svega, brevijar jednog slavnog doba srpskog naroda i jednog velikog njegovog vladara, ali i sažetu povest o naseljavanju Srba na Balkansko poluostrvo i o njihovom pokrštavanju, kao i o hristijanizaciji drugih varvara u vremenu kada su udareni temelji moderne Evrope. Ovo je priča o nastanku Srbije, posmatrana u svetlu stvaranja evropskih država od kojih se Nemanjina Srbija nije razlikovala. U Beogradu, na Usekovanje glave Svetog Jovana Krstitelja 2013. L. M. 7

NASELJAVANJE SLOVENA U EVROPI Germani i Sloveni Pad Zapadnog rimskog carstva Evropa i hrišćanstvo Hrišćanska crkva pred pad Rimskog carstva Franačko primanje hrišćanstva Crkva i varvarski kraljevi Pojava slovenskih plemena Slovenska prapostojbina Ulazak Slovena u istoriju Srbi i Hrvati spasavaju Vizantiju Pad Jerusalima Pokrštavanje Srba i Hrvata Karakterologija Slovena Sloveni su razdvojili Istok i Zapad Rađanje islama Propovedi Muhameda i njegovi naslednici Muslimansko osvajanje Jerusalima 8

Germani i Sloveni Sedmi vek je u svetskoj istoriji posebno značajan zbog dva izuzetna događaja koja su presudno uticala na potonju povest čovečanstva: naseljavanje Slovena 1 na evropskom tlu i rađanje islama, njegovo širenje i uticaj. Slovenska plemena su bila daleko od granica Rimskog carstva kada je ono bilo na svojim vrhuncima. To je bio jedan od osnovnih razloga što se rimski pisci i istoričari nisu posebno interesovali za Slovene, za razliku od Germana, kojima je slavni Tacit (55120) posvetio delo Germanija, 2 dok Slovene samo pominje kao Vende. I pored udaljenosti od granica tada poznatog sveta, Sloveni nisu ostali nepoznati grčkim, a naročito ne rimskim piscima. Otac istorije veliki Herodot govori o nekim plemenima na izvorima Dnjestra i Buga, kao i u srednjem toku Dnjepra, koja bi, po datim karakteristikama, mogla biti slovenska. U delima pisaca rimske epohe Sloveni se nazivaju Vendi ili Venedi. Tako karta aleksandrijskog geografa i astronoma Ptolomeja (oko 150. godine naše ere) naziva Karpate Venedskim planinama. Rimski pisac Plinije Stariji (2379) govori o Venedima koji stanuju na reci Visli, a veliki Tacit kaže da istočno od Germana žive Vendi" (B. Ferjančić). S obzirom na to da su se u evropskoj istoriji javili nekoliko vekova ranije, germanski narodi su bili daleko uspešniji od Slovena. Kada su probili granice zapadnog dela Rimskog carstva, Germani su zaposeli njegove teritorije, pa su u Galiji, Germaniji, Španiji, Africi, Italiji i Britaniji osnovali svoje države. Germani (u Rimskom carstvu prisutni još 1 Termin Sloven, koji služi kao etničko ime za čitavo današnje slovenstvo, relativno je nov. Prvi put se sreće kod Ptolomeja (sredina II v.) [...] Teško je reći kako se pojavljuje ovaj naziv. Najverovatnije je etimologija koja ime vezuje sa mestom" (V. G. Rudeljev). 2 Puni naziv dela je De origine et situ Germanorum (O poreklu i običajima Germana) napisano je oko 98. godine. 9

od četvrtog veka kao unajmljeni vojnici, ali i kao sluge i koloni), koji su živeli od poljoprivrede i rata, bili su divlji, zastrašujući ratnici. Njihova ljubav prema slobodi, neko može reći samovolji", imaće značajnu ulogu u razvoju zapadne civilizacije. Dakle, mnogo pre Slovena Germani su se pojavili u orbiti zapadne, latinske kulture, a po primanju hrišćanstva postaju odlučujući činilac na hrišćanskom Zapadu. Pojava Slovena u vidokrugu evropske istorije bila je pak zakasnela i prilično spora. Neophodno je shvatiti, smatra Dimitrije Obolenski, da Sloveni (koji će biti pokršteni tek u devetom veku), bez obzira na privremene sporazume sa Vizantijom u šestom veku, za razliku od Nemaca, rimske provincije nisu zauzimali kao federati, u potrazi za zakonitim ali podređenim položajem u carstvu, već kao osvajači rešeni da pokore. Ta slovenska razaranja na Balkanu bila su velikih razmera i temeljna. Porobljeni su gradovi u unutrašnjosti, veliki deo zemlje je opustošen i ponovo pretvoren, kako reče jedan vizantijski pisac, u skitsku divljinu". Napadi Slovena i osvajanje vizantijskih teritorija ne razlikuju se mnogo od germanskih nasrtaja na Zapadno rimsko carstvo, ali oni, za razliku od Germana, nisu uspeli da unište Vizantiju, niti je pak neki župan uspeo da dođe na vizantijski tron, kako ukazuje Fjodor Uspenski, dodajući: Uprkos značajnoj sličnosti spoljašnjih prilika, slovenska istorija nije pošla onim putem razvoja kojim je krenula zapadna. [...] U ovome se nalazi klica razlikovanja Slovena po kulturi i religiji razlikovanja do te mere dubokog, da se ono odrazilo na celokupnu hiljadugodišnju istoriju slovenskog plemena"; Sloveni su bili osuđeni na skromno životarenje, ne uzdigavši se do rešavanja državnog i nacionalnog zadatka koji je stajao pred njima". 10

Pad Zapadnog rimskog carstva Goti su 24. avgusta 410. godine varvarski razrušili Rim, a o tome kako su se poneli prema drevnom gradu ostavio je svedočenje Sveti Jeronim 1 (331420), koji je 412. godine opisao vizigotsko divljanje, kao i masakr građana koji je mali broj srećnika preživeo. Kada je carski grad izručen razularenom besu germanskih i skitskih plemena", zapadni svet je ušao u novo doba svoje istorije u kome će preovlađivati religija i varvarstvo". Pustošenje i pljačka Rima ostavili su dubok trag na njegove stanovnike i doveli do preispitivanja hrišćanstva koje su ne samo preostali rimski pagani već i neki hrišćani počeli kriviti za propast grada. Hrišćanski pisci, apologeti, uložili su nemale napore kako bi opovrgli optužbe koje su upućivane hrišćanskoj veri i njenom bogu. Iz tog doba ostala nam je dragocena knjiga rimskog pisca, filozofa i teologa Svetog Avgustina (354-430), episkopa Hipona, Civitas dei (Država božja, pun naziv: De Civitate Dei contra Paganos / O državi božjoj protiv pagana), koja je imala izuzetan uticaj na razvoj zapadne civilizacije. Ovu knjigu Sv. Avgustin pisao je petnaest godina, podstaknut upravo vizigotskom pljačkom Rima, ali i da bi opravdao puteve Gospodnje u uništenju rimske veličine". Sveti Avgustin bio je crkveni otac koji će na hrišćansku misao izvršiti veći uticaj nego bilo koji drugi mislilac od Svetog Pavla do Lutera. Nepunih pola veka kasnije, 455. godine, i Vandali su opljačkali Rim. Dok je vizigotsko pljačkanje, kako navode istorijski izvori, trajalo tri dana, Vandali su Rim robili dve nedelje. Taj istorijski događaj je bio toliko dramatičan i šokantan da je iskovana, doduše mnogo kasnije, reč vandalizam 2 kojom se objašnjava bezočno pljačkanje. 1 Sveti Jeronim poznat je, pored ostalog, po tome što je Bibliju preveo sa starogrčkog i hebrejskog na latinski jezik. Taj prevod je dobio ime Vulgata ( obična") i sve do 1979. godine, kada je objavljena Neovulgata, bio je zvanični tekst Rimokatoličke crkve. 2 Glagol vandalizovati (vandalisme) potekao je iz francuskog jezika; prvi ga je upotrebio biskup Anri Gregoar 1794. godine, poredeći ponašanje francuske 11

Crkva je bila jedina rimska ustanova koja je preživela pogrome jer je, pre nego što će carstvo propasti, stekla uticajne pozicije u svim provincijama kojima je Rim vladao. Tako je haos Carstva predstavljao zgodnu priliku za Crkvu". Stoga, posle antičkog nasleđa, uticaj hrišćanstva čini drugi presudan sloj evropske kulture. Svakako najvažniji događaj tog doba bio je pad Zapadnog rimskog carstva 476. godine, kada započinje srednji vek evropske istorije i kada pod germanskim osvajačima nestaje latinski svet. Vreme začeća Evrope" na ruševinama Rimskog carstva. Evropska civilizacija se oblikovala tek u srednjem veku. (R. Lopez) I najveći istoričari su podeljenog mišljenja oko razloga koji su doveli do pada Rimskog carstva. Jedni polaze od ideje da je Carstvo od samog početka bilo osuđeno na propast, dok drugi zastupaju stav da je upravo hrišćanstvo umnogome uticalo na pad Rima, s obzirom na to da je težište egzistencije usmerilo na nagradu koja je hrišćane čekala posle smrti, a ne na zemaljsku zbilju. Ovaj stav opovrgavaju oni koji ukazuju na činjenicu da je Istočno carstvo u kome je uticaj hrišćanstva bio daleko veći nastavilo da živi. Belgijski medievalist Anri Piren zastupa stav da Rim nikada nije pao, već da je carstvo samo nastavilo da egzistira u drugom obliku, odnosno da je prenos vlasti na varvarske ali romanizovane vladare bio logičan jer su oni tokom čitava dva veka, bez obzira na sukobe, sve vreme i sarađivali sa Rimom. Nisu usamljena mišljenja da je Franačko carstvo zapravo predstavljalo sukcesiju Rimskog carstva i da je Karlo Veliki (742-814), koji je 800. godine krunisan kao prvi car Svetog rimskog carstva, bio naslednik rimskih careva. Sva je prilika da Rimsko carstvo bez obzira da li je umrlo ili ubijeno" nije više bilo sposobno da održi svoj politički i vojni integritet, a ta njegova ranija sposobnost dramatično je uzdrmana baš u periodu varvarske najezde. U toku tog perioda kulturnog osiromašenja, gornji slojevi starog Rima napustili su svoje nasleđe i prihvatili puteve kojima su išli njihovi osvajači Germani; rimske su se škole zatvorile, a rimsko pravo izbledelo do neupotrebljivosti. Malo je ljudi, osim sveštenstva, moglo da čita i piše latinski, pa su čak i školovani sveštenici bili retkost. Znanje grčkog jezika u Zapadnoj Evropi skoro je potpuno bilo izgubljeno, a latinski retorski stil je opao. Mnoga književna dela klasične starine bila su ili izgubljena ili zanemarena. Evropska je kultura republikanske vojske sa vandalskom pljačkom Rima 455. godine (I. Vidanović). 12

bila mnogo siromašnija od visoke civilizacije Vizantije, islama i drevnog Rima" (M. Peri). Konstantinopolj tako postaje neposredni naslednik starog Rima, jer je Rim na Tibru postao plen varvara. Sažaljenje u Carigradu je bilo prisutno, ali gotovo bi se moglo reći da je olakšanje bilo veće" (H. G. Bek). Od tada, Istočno carstvo postaje bastion hrišćanstva i utočište grčko-rimske kulture. Konstantinopolj postaje središte civilizovanog sveta, jedina prestonica Rimskog carstva, samo njegovi carevi moći će punopravno da nose carsku titulu, razume se cara Rimljana, a rang njegovog patrijarha biće uzdignut do papskog i neosporno označen kao vaseljenski. Sam Konstantinopolj biće car gradova, grad nad gradovima, dok se Rim, razoren i varvarizovan, potčinjava Konstantinopolju: on će se setiti svoje stare slave, svoje titule i svog primata tek kad varvarski Zapad, koji on hristijanizuje, stekne snagu da se suprotstavi Vizantiji da bi joj, u jednom novom svetu, osporio primat" (E. Arveler). U međuvremenu, Zapad su čekali mračni vekovi, a Istok, odnosno Vizantiju, teške borbe za opstanak. Sudbina Rimskog carstva dramatično je uticala na budućnost hrišćanstva. U istočnim delovima carstva savez između hrišćanstva i rimske države ostao je netaknut i razvio se u blisku povezanost Pravoslavne crkve i Vizantijskog carstva. Tokom dva veka položaj pravovernog hrišćanstva u mnogim delovima Zapadne Evrope biće sumoran. Nije bilo izvesno da li će hrišćanstvo preživeti raspad Zapadnog rimskog carstva, ni da li će uspeti da pokrsti osvajače, među kojima su mnogi ispovedali arijanstvo. 1 Ključni događaj je bio uspešno prilagođavanje hrišćanstva novonastaloj situaciji. 1 Arije (256-336), pesnik i ranohrišćanski teolog iz Aleksandrije, poricao je Isusovo božanstvo i odricao jedinstvo Svete Trojice. Na Prvom vaseljenskom saboru u Nikeji 325. godine, njegovo učenje osuđeno je i odbačeno kao jeretičko. 13

Evropa i hrišćanstvo Temelje moderne Evrope udarili su hrišćanstvo i hrišćanska crkva, što se, dosta kasnije, dogodilo i sa Nemanjinom Srbijom. Istorija hrišćanske vere na evropskom kontinentu nije povest o iznenadnom, brzom i masovnom pokrštavanju pagana Sloveni su dobar primer za to. Za tri i po veka Rimskog carstva, od Avgusta do Konstantina, od 30. godine pre nove ere do 325. godine nove ere, rani hrišćani, u početku malobrojni, uspeli su da stvore vaseljensku crkvu, instituciju koja će fundamentalno oblikovati Evropu, a potom i skoro ceo svet. U Zapadnom rimskom carstvu bilo je oko 100. godine verovatno samo nekoliko hiljada hrišćana. Vek kasnije bilo ih je već nekoliko desetina hiljada, da bi se tokom četvrtog veka taj broj popeo na skoro dva miliona. Početkom petog veka u Zapadnom rimskom carstvu bilo je između četiri i šest miliona hrišćana. U Istočnom rimskom carstvu krajem trećeg i početkom četvrtog veka bilo je možda pet do šest miliona hrišćana, a početkom sledećeg veka pretpostavlja se da ih je bilo između deset i dvanaest miliona. Na istoku carstva hrišćanstvo je bilo mnogo snažnije rašireno nego na zapadu. Nova vera je u početku nastupala oprezno, isprobavala je teren, kao i metode, i proces preobraćanja se odvijao postupno, oblast po oblast. Strategija hrišćanstva nije bila da iz temelja istisne paganska verovanja i običaje, jer to naprosto nije ni moglo, već da ih vešto inkorporira u hrišćanski nauk. Doprinos koji su paganska verovanja dala oblikovanju hrišćanstva je bez sumnje značajan. Hrišćanstvo u trećem veku, a još više u četvrtom, postaje sinkretističko, prožima se paganskim elementima, apsorbuje stare mitološke predstave i prihvata narodne praznike, obrede. Mnoge osobine hrišćanske religije predstavljale su, dakle, prilagođavanje paganskim verovanjima i kultovima. Hrišćanska svetilišta su podizana na mestima paganskog kulta: u Olimpiji u dvorani koja je nosila Fidijino ime, u Delfima, u selu Kastri, u velikom Apolonovom hramu, u Dodoni pored Zevsovog proročišta, u Atini u Partenonu, koji je postao crkva posvećena Bogorodici. 14

Sam naziv hram" ušao je u upotrebu tek oko četvrtog veka. Pošto se u hramu sabiraju verujući koji čine crkvu Hristovu, hram se još naziva i crkvom". Arhiepiskop Averkije Taušev kaže da su hrišćanski hramovi, kao naročita bogoslužbena zdanja, u značajnijem broju počeli da se pojavljuju tek nakon prestanka gonjenja od strane neznabožaca, to jest od četvrtog veka. No, i pre toga hrišćani su već počeli da podižu hramove, najkasnije u trećem veku." Zanimljivo je da se u kanonskim jevanđeljima za označavanje hrišćanske zajednice reč crkva (grč. ekklesia) upotrebljava samo dva puta jednom u opštem, a drugi put sasvim u preciznom smislu, kao lokalna crkva" (M. Vukomanović). Nesporno je da su mnogobrojni i nemilosrdni progoni hrišćana, ali i jeresi koje su se javljale unutar ove nove vere, nametali potrebu za efikasnom organizacijom koja je, uz crkvenu hijerarhiju, davala crkvi koheziju i stabilnost bez koje hrišćanstvo verovatno ne bi opstalo. Međutim, istorija crkve već od Hristove pojave bila je predmet mnogobrojnih rasprava. Spor se, ukratko, svodio na pitanje da li je Hristos samo propovedao novu veru ili je hrišćanstvu dao i čvrst organizacioni oblik, crkvu kao instituciju kojoj je poverio širenje jevanđelja i nastavak svog spasiteljskog delovanja. Na tvrdnji da Hristova namera nije bila da osnuje crkvu već da propoveda duhovno hrišćanstvo, potkrepljenoj činjenicom da rano hrišćanstvo nije poznavalo nikakve crkvene institucije, te da je postapostolsko vreme pogrešno razumelo Hristovu volju i falsifikovalo njegovo delo", kritičari crkvene organizacije zasnivaju svoj stav na tome da je upravo crkva razlog što se slobodna vera iz prvih vekova hrišćanstva okamenila u dogmu. Hristos nigde nije prema onom što je predanjem do nas došlo dao neko jasno naređenje za osnivanje crkve. Ipak, biblijska svedočanstva i reči koje je Isus upotrebio da bi oslikao svoju predstavu crkve pokazuju da je imao veoma konkretnu sliku o crkvi i da su ga apostoli sasvim dobro razumeli. Ipak, Isus je htio tu svoju Crkvu kao povijesnu i vidljivu zajednicu. K tome je smjeralo čitavo njegovo djelovanje. On nije samo naučavao već je i živio u zajednici sa svojim učenicima. Njegovo vjersko naučavanje nije težilo za osnutkom neke škole, već za osnutkom prave životne zajednice, koja bi obuhvaćala čitavo biće životne zajednice u kojoj je on htio biti srce i središte [...] i kojoj će on biti počelo života" (A. Franzen). Crkvena hijerarhija je takođe, nužno, pratila i omogućavala razvoj i jačanje hrišćanstva. Do poslednje decenije prvog veka hrišćanske zajednice su bile u velikoj meri samostalne lokalne skupine koje su obuhvatale pojedinačne zajednice vernika, eklisije (crkve), u kojima su 15

poseban ugled, ali i uticaj, imali oni koji su doživeli prizor vaskrslog Isusa, to jest apostoli. Nakon smrti apostola i njihovih učenika, a da bi se, usled velike pretnje gnostičkog 1 učenja, u celosti sačuvalo jevanđeljsko predanje, javlja se eklisijarhija, ustrojstvo crkvene vlasti. Već u poslanicama antiohijskog episkopa Ignjatija Bogonosca, 2 ubijenog 115. godine u Rimu, uočava se jedna nova razvojna tekovina u hrišćanstvu, naime zahtev hrišćanskim zajednicama da se pokoravaju vođstvu pomesnih sveštenika, odnosno episkopa, kako bi se zajedno oduprli opasnosti od jeresi i raspadanja. Sveti Ignjatije u Poslanici Efescima ide tako daleko da slavi kao blaženu onu zajednicu koja je sa svojim episkopom tako tesno povezana kao Crkva s Isusom Hristom i kao Isus s Ocem, pa se jedinstvo stapa u skladnu celinu". U Poslanici Tralenzima upozorava da biti unutar svetilišta (tj. Crkve) znači biti čist, nalaziti se van njega podrazumeva nečistotu". Drugim rečima, ne može se nastupati nezavisno od autoriteta svog episkopa, sveštenika ili đakona. 1 Mešanjem verskih ideja iz Indije (hinduizam) i Persije (učenje Zaratustre) sa grčkim i minojskim elementima došlo je do pojave novog verskog sinkretizma diljem Sredozemlja. Najpoznatiji je gnosticizam, čija je osnovna ideja bekstvo iz materijalnog sveta, suštine zla, u sferu gde je moguće uživati čist duhovni život, sferu za koju su gnostici mislili da je pravo boravište za božansku iskru u čoveku. Najpoznatiji kritičari gnosticizma, doduše sa različitih pozicija, bili su Sveti Irinej (oko 130 oko 202) i Sveti Avgustin. Engleski filozof religije Džon Hik objašnjava: Umesto učenja o tome da je čovek stvoren konačno savršenim, a da je onda neshvatljivo uništio sopstveno savršenstvo, i utonuo u greh i bedu (što je Avgustinova doktrina), Irinej navodi na misao da je čovek bio stvoren kao nesavršeno, nezrelo biće koje će se podvrći moralnom razvoju i rašćenju, da bi na kraju doživelo savršenstvo što mu ga je namenio njegov Tvorac." Činjenicu da je prevladao Avgustinov stav najbolje potvrđuju reči koje je napisao budući papa Inoćentije III Innocent Nevini, 1161-1216) u knjizi O bedi ljudskog stanja: Sigurno je da je čovek stvoren od zemlje, začet u grehu, rođen za ispaštanje. Ono što on čini je poročno i nezakonito, grešno i nepristojno [...] On će postati gorivo za večnu vatru, hrana za crve, gomila truleži [...] Čovek je stvoren [...] od najprljavijeg semena. Začet je u [...] smradu požude [...] On čini sramna dela čime vređa Boga, svog suseda i samog sebe; sramna dela kojima obeščašćuje svoje ime, svoju ličnost i svoju savest." 2 Episkop Antiohije Ignjatije Bogonosac bio je dete u vreme dok je Hrist još hodao zemljom. Kada su njegovi roditelji jednom prilikom slušali Hristovu reč, Gospod je Ignjatija zagrlio i držao ga u rukama. Tako sveti Ignjatije bi nazvat Bogonoscem zato što je bio nošen rukama ovaploćenog Boga" (J. Popović). 16

Trijumf hrišćanstva i učvršćivanje germanskih kraljevstava na teritoriji koja je nekada pripadala Rimskom carstvu predstavljali su novu etapu u istoriji Zapada; bio je to kraj antičkog sveta i početak srednjeg veka, perioda koji je trajao hiljadu godina". Crkva je više od svega ostalog davala oblik i smer civilizaciji na pomolu; ona je služila kao objedinjujući i kultivišući faktor i obezbeđivala razumljivo i svrsishodno promišljanje života i smrti. Postojala je samo jedna istina božije otkrovenje čovečanstvu. Postojao je samo jedan put do neba, a on je vodio preko crkve. Pripadanje jednoj univerzalnoj crkvi zamenjivalo je status građanina u jednom univerzalnom carstvu. Širom Evrope [...] došlo je do formiranja novog društva čije je središte bilo u hrišćanstvu" (M. Peri). 17

Hrišćanska crkva pred pad Rimskog carstva Dok su Evropu čekali najezde varvara, ratovi i razaranja, kao i korenite društvene i političke promene, crkva se, pre svega u Carigradu, ali i ne samo u Vizantiji, strasno bavila teološkim pitanjima koja su potresala sve hrišćane. I pre i posle svog priznavanja, hrišćanstvo se susretalo sa jeresima koje će vekovima biti jedan od njegovih dominantnih problema i koje će hrišćanstvo proganjati sa više ili manje uspeha do današnjih dana, iako su jeresi postojale pre kanona, a ne kanon pre jeresi" (R. J. Viper). Evsevije Kesarijski, otac crkvene istorije", piše da je hrišćanstvo u drugom veku bilo znatno više ugroženo jeresima i unutrašnjim raskolima nego rimskim progonima. Mnoštvo dela iz perioda pracrkve uperenih protiv jeresi i nastalih iz pera i apologeta i crkvenih otaca svedoči o tome s koliko su se strasti i straha pratila jeretička učenja. Episkop Irinej Lionski (140/145 oko 202), najveći hrišćanski bogoslovski pisac drugog veka, koji je bio savremenik sastavljača Novog zaveta", u svom delu Protiv jeresi odlučno je branio pravoverno hrišćanstvo od jeretičkih pogleda i njihove prakse. Neposredno pred pad Zapadnog rimskog carstva u jednom od njegovih temelja, hrišćanskoj veri, previranja nisu prestajala. Današnjem čoveku je gotovo neshvatljivo s kakvim su se entuzijazmom i strašću stanovnici hrišćanskih zemalja odnosili prema verskim, teološkim problemima, kao i prema polemikama između pojedinih crkvenih dostojanstvenika i uglednika. Opisujući život u Carigradu, Luj Breje kaže: Čitav narod je bio opsednut teologijom još od prvih vaseljenskih sabora. Diskusije o Trojstvu i o Hristovoj prirodi vodile su se javno na trgovima i u dućanima." Posle zvaničnog i opšteprihvaćenog priznavanja glavne dogme o Svetom Trojstvu 1 na prva dva vaseljenska 1 Tertulijan (160-220), istupajući protiv Prakseje, pobijao je njegovo mišljenje o jednom nerazdvojnom Bogu, rekavši da je Bog jedan, ali da se u kvantitativnim razlikama, s obzirom na oblike i način ispoljavanja, ovaj jedini Bog pokazuje kao 18

sabora, 1 usledile su polemike i žučne rasprave o misteriji Hristove ličnosti. Trećem vaseljenskom saboru u Efesu, održanom 431. godine, prethodili su rasprave i sukobi dvojice patrijarha Nestorija Carigradskog i Kirila Aleksandrijskog. Nestorije je bio protiv naziva Majka božja Bogorodica (Theotokos) i bio je pristalica naziva Hristorodica (Christotokos), jer se ona može jedino tako nazivati zato što je rodila čoveka Isusa u kome Bog kao u jednom hramu stanuje". Međutim, ne samo patrijarh Kirilo, već su i Vizantinci bili odlučno protiv Nestorijevog učenja. Nestorije nije prisustvovao saboru, iako se tada nalazio u Efesu. Narod je bio toliko gnevan na njega da je on radi lične zaštite molio i dobio carsku telesnu stražu". Car Teodosije II (401-450), koji je jednom okružnicom pozvao sve mitropolite Istoka i Zapada i tako organizovao vaseljenski sabor u Efesu, odbacio je Nestorija i njegovo učenje niko više ne sme sa mnom govoriti o tom čoveku" i proterao ga u samostan u blizini Antiohije, a Kirilo je i teološki i crkveno-politički stekao značajnu pobedu. Papa Sikst III (432-440) u čast ovog sabora naredio je da se postave marijanski mozaici na salvoluku novosagrađene bazilike Santa Marija Mađore. Međutim, ubrzo je došlo do nove hristološke jeresi monofizitizma, koji je bio mnogo privlačniji za široke narodne mase od nestorijanstva. Monofizitizam je učenje po kome je u Hristu prisutna samo jedna priroda, božanska, a ne i ljudska. Da paradoks bude potpun, Evtihije, carigradski monah, posle smrti svog učitelja patrijarha Ćirila, a u nameri da suzbije ponovnu pojavu nestorijanstva, uveo je monofizitizam kako i piše 448. godine u jednom pismu papi Lavu I Velikom (papa od 440. do 461). Mnogi su ga tada optuživali za arijanstvo, iako je Arije poricao Isusovo božanstvo, a Evtihije njegovo čoveštvo. Kako je primetio Edvard Gibon, radilo se o potajnom i neizlečivom razdoru koji je postojao između onih koji su se najviše bojali da ne pomešaju i onih koji su se najviše bojali da odvoje božansko i čovečansko u Hristu". Posebno važan događaj bio je Četvrti vaseljenski sabor u Otac, Sin i Duh sveti" (O. Mandić). 1 Prvi vaseljenski sabor održan je u Nikeji 325, a Drugi u Carigradu 381. godine. Odluke, 'orosi' Vaseljenskih sabora [...] su putokazi na kojima su upisana tačna uputstva kuda i kako treba da se kreće živa hrišćanska misao; ona individualna i ona saborna misao" (A. Kartašov). 19

Halkidonu, na maloazijskoj obali Bosfora, koji je sazvao vizantijski car Markijan (392-457) 17. maja 451. godine. U Halkidonu je potvrđeno da je Marija Bogorodica (Theotokos), a onaj koji je od nje rođen je nestvoreni, božanski Sin božji, jedan od Svete Trojice. 1 Isus je, dakle, jedno lice ili ipostas sa čovečanskom i božanskom prirodom, jednosuštan, jednobitan sa Bogom Ocem i Svetim duhom 2 a kao čovek je iste suštine sa svim ljudskim bićima. Na petom zasedanju ovog Sabora, održanom 22. oktobra, utvrđen je stav o prirodi Hristovoj kojim se, pored ostalog, zaključuje: Mi naučavamo svi jednoglasno jednog te istog Sina, našeg Gospoda Isusa Hrista, potpunog kao Boga i kao čoveka [... ] u (ne iz) dve naravi, nepomešane i nepreobražene (protiv monofizita), nerastavljene i neodeljene (protiv nestorijanaca), koje obe sjedinjuju u jednoj osobi i jednoj ipostasi." Na istom saboru došlo je do još jedne rasprave koja je snažno uticala na odnose između Rima i Carigrada. Naime, još je 3. odluka Drugog vaseljenskog sabora održanog 381. godine u Konstantinopolju dala konstantinopoljskom arhiepiskopu prvenstvo časti nad rimskim episkopom zato što je taj grad Novi Rim". 3 Dakle, čast i mesto konstantinopoljske stolice potvrđeni su na političkim temeljima". Pitanje mesta konstantinopoljske stolice bilo je stavljeno na dnevni red na 16. zasedanju 31. oktobra 451. godine i razmatralo se kao neko vrlo duhu. 1 Hrišćanska dogma po kojoj je jedan Bog u trima ipostasima Ocu, Sinu i Svetom 2 Treće lice Svete Trojice, jedna od tri ipostasa Boga. Poimanje Svetog duha bilo je razlog za razlaz Carigrada i Rima koji se dogodio u 11. veku, za vreme pape Lava IX (papa od 1049. do 1054) i carigradskog patrijarha Mihajla I Kerularija (1043-1059), kada dogmu Rimokatoličke crkve o Svetom duhu, Qui ex Patre Filiokue procedit ( Koji od Oca i Sina ishodi"), nije prihvatila Istočna crkva, ostavši pri shvatanju da Duh sveti proizlazi samo iz Oca, a ne i od Sina. Na tom teološkom pitanju, poznatom pod nazivom filiokve, došlo je do definitivnog raskola, pa su se dve crkve konačno razišle 1054. godine. 3 Grigorija Bogoslova (iz Nazijansa, oko 330-389) proslavila je odbrana doktrine o Svetoj Trojici kao jednog od najvećih branitelja hrišćanske dogme u borbi protiv arijanstva. On prvi emfatično pozdravlja Konstantinopolj kao novi i drugi Rim, upravo zato što je to jedan drugačiji Rim, neopterećen manom nasilne vladavine, tiranijom nad slobodnim građanima i jezom paganstva. U ovom Konstantinopolju boravi hrišćanski rimski car, naslednik onog 'Rimljanina' Konstantina koji je crkvi poklonio slobodu" (H. G. Bek). 20

obično pitanje [...] kao post scriptum nakon nekog velikog posla koji je već bio obavljen". Međutim, kada je bio zamoljen od Sabora i samog cara da to svojim potpisom potvrdi, papa Lav Veliki je odbio, rekavši, između ostalog: Ko zna gde sve nema nekakvih prestonica." Pošto nije dobio od pape saglasnost za takvu odluku, imperator Markijan je bio primoran da digne ruke od tog posla, pa je najzad, 7. februara 452. godine, potvrdio sve odluke Halkidonskog sabora, posle čega ih je potvrdio i sam papa, prešavši preko 28. odluke kao da nije ni postojala. 1 Sve u svemu, dok je crkva u Vizantiji posle Halkidonskog sabora svoje najbolje snage koristila za precizne distinkcije u hristologiji, svet se brzo menjao. Na teritorijama Zapadnog rimskog carstva germanska plemena su osnovala nova carstva: Vandali i Istočni Goti kratkotrajna, Zapadni Goti i Longobardi dugotrajnija, a Franci svoje plodno carstvo. Arapi su u nezadrživom naletu osvojili Egipat, Siriju, Persiju, kao i zapadnu Afriku, i tako stegli islamski pojas koji je osam vekova držao hrišćanski zapad odsečen od ostalog sveta. Crkveni i državni poredak su se prožimali međusobno i ovdje u franačkom carstvu, ali opet drugačije nego li u bizantskom carstvu. Zapadnogotske i franačke nacionalne skupštine i sabori su vjeran odraz tog stanja; jasno nam pokazuju zašto se u to vrijeme na Zapadu nije mogao održati niti jedan ekumenski koncil. Rim, jedini crkveni autoritet, koji bi za to bio ovlašten, pripadao je Istočnorimskom carstvu, te još uvijek nije imao dovoljno utjecaja u germanskim Crkvama, osim u anglosaksonskoj koju je sam osnovao" (H. Jedin). 1 U potonjoj istoriji zapadne crkve zakonsku snagu 28. Halkidonske odluke priznao je Rim ne samo prećutno nego čak i formalno, saborno. Na Konstantinopoljskom saboru 869. godine za vreme pontifikata pape Hadrijana II (792-872), koji je bio papa od 867. do 872. godine doneta je 21. odluka kojom se priznavalo prvenstvo Konstantinopoljskog patrijarha, odmah posle rimskog pape. Za vreme pape Inoćentija III, latini su, nakon što su 1204. godine zauzeli Konstantinopolj, postavili svog patrijarha, a na Lateranskom koncilu (saboru) 1123. godine doneta je odluka da posle Rimske crkve prvo mesto ima Konstantinopoljska". To će se potvrditi i na Firentinskom saboru 1438. godine, gde je rečeno da konstantinopoljski patrijarh biće drugi posle najsvetijeg rimskog pape". 21

Franačko primanje hrišćanstva Najznačajniji osvajači bili su Franci, koji su se sredinom četvrtog veka pojavili na obalama Rajne i počeli da zaposedaju teritorije današnje Belgije, zapadne Nemačke i severne Francuske. Već krajem osmog veka Afrika, Španija i Britanija bile su jedine zapadne provincije carstva u kojima Franci nisu uspeli da uspostave svoj uticaj kao dominantan. Ključna ličnost Franaka, i u njihovoj verskoj transformaciji, bio je kralj Hlodoveh (481-511), koji je pobivši sve svoje muške rođake osigurao vlast sebi i svojim potomcima Merovinzima koji će Francima vladati skoro dva i po veka, do 751. godine. Episkop Grigorije Turski (538-594), pisac Istorije Franaka koji je dobio nadimak varvarski Herodot ispričao je povest o Hlodovehovom pokrštavanju, povest koja istovremeno pokazuje kako je crkva uspevala da osigura prevlast nad varvarskim narodima. Hlodoveh se oženio burgundskom princezom Klotildom, hrišćankom, koja je sve činila kako bi muža prevela u hrišćansku veru. Međutim, to nije bilo nimalo lako. Varvari su u odnosu prema svojoj staroj religiji bili pre svega veoma pragmatični. Od bogova se očekivalo da budu moćni i da plemenu podare razna dobra, naročito ratne pobede. Peter Dincelbaher objašnjava da je srednjovekovna religijska praksa u velikoj meri bila sazdana na načelu do-ut-des, dakle na uzajamnoj koristi; sa Bogom se mora sklopiti pakt, naglašavale su katihete u doba preobraćanja". Episkop germanskog porekla Danijel iz Vinčestera podučavao je svojevremeno, u osmom veku, hrišćanske misionare kako da pristupaju paganima i kako da istaknu veću važnost i moć hrišćanskog boga u odnosu na paganske idole: Ako su [paganski] bogovi svemoćni, dobrostivi i pravedni, onda oni ne samo da nagrađuju svoje verne već i kažnjavaju one koji su ih odbacili. Ako čine ovo [...] zašto pošteđuju nas hrišćane koji smo okrenuli gotovo čitav svet od njih i porušili idole? [...] Nadmoć hrišćanskog sveta mora im se često isticati u poređenju sa prilikama u kojima sami i malobrojni žive u svojoj prastaroj ludosti." Poslerimski Zapad je na varvare ostavio snažan utisak: kamene građevine, kovani zlatni i srebrni novac, veština čitanja i pisanja, vino, 22

maslinovo ulje, fine tkanine... Hrišćani su mogli s pravom da ističu svoju kulturnu nadmoć i tvrde da je ona dokaz moći njihovog Boga". Pomenuti Grigorije Turski piše da je Hlodoveh pred bitku sa Alamanima, kada su on i njegove trupe bili u teškoj situaciji, napravio savez" sa hrišćanskim bogom svoje supruge Klotilde, što je bila prekretnica u franačkom prihvatanju hrišćanstva: Isuse Hriste, za koga Klotilda tvrdi da je sin živog Boga, za tebe kažu da pomažeš onima koji rade i daješ pobedu onima koji veruju u tebe. Pun pobožnosti, molim slavu tvoje pomoći tako da ću, ako mi daruješ pobedu nad ovim neprijateljima i ako budem osetio onu silu za koju ljudi tebi privrženi vele da su osetili od tebe, verovati u tebe i biti kršten u tvoje ime. Dozivao sam svoje bogove ali, kako sam doznao, oni su daleko da bi mi pomogli. Zato verujem da oni nemaju moći, jer ne pritiču u pomoć onima koji im se pokoravaju. Sada tebe prizivam. Želim u tebe da verujem, samo ako se izbavim od mojih neprijatelja." Kada je Hlodoveh izvojevao pobedu protiv Alamana, Remigije, arhiepiskop Remsa koji mu je u tajnosti davao versku poduku prosvetlio" ga je ukazavši mu na značaj saveza sa crkvom ako želi da obezbedi narodnu vernost". Preko tri hiljade njegovih ratnika je od 496. do 506. godine pokršteno i od tada je hrišćanstvo postalo vera Franaka. Tako je crkva ne samo preživela već i ojačala i povećala svoj ugled. Međutim, treba istaći i činjenicu da su Germani u to doba bili više vezani za arijansku verziju hrišćanstva, što je bila dodatna teškoća u njihovom preobraćanju. Naime, u Vizantiji je tokom vladavine proarijanski operedeljenog vasilevsa Konstancija II (337-361) boravio kao deo poslanstva Gota vrlo obrazovani gotski uglednik Vulfila (oko 311-382), tvorac gotskog alfabeta i prevodilac Biblije na gotski jezik, koji je u Carigradu prihvatio hrišćanstvo u arijanskom obliku. Patrijarh Evsevije Nikomedijski, koji je 325. godine u Nikeji bio Arijev najrevnosniji privrženik a koga je Konstantin Veliki zajedno s Arijem svojevremeno prognao postao je za vreme Konstancija carigradski episkop. On će, oko 341, postaviti Vulfilu za arijanskog episkopa hrišćanima u gotskoj zemlji". Tako su se Goti prvo upoznali sa hrišćanstvom u arijanskom obliku. Od Gota su s vremenom arijanstvo preuzela ostala germanska plemena. Tako je arijanstvo postalo germanska nacionalna religija koju su Germani žestoko branili od pravovernog hrišćanstva. Zbog razlike u poimanju hrišćanskog nauka Germani su se neprijateljski odnosili prema starosedeocima koji su bili na liniji pravovernog hrišćanstva. Istočnogotski kralj Teodorik Veliki (489-526) 23

imao je čak nameru da osnuje veliku arijansku germansku državu. Međutim, do toga nije došlo pre svega zbog otpora mladog franačkog kralja Hlodoveha. Hlodovehov korak bio je državnički potez od najvećeg značaja" i po svojim posledicama jedan od najznačajnijih događaja u svetskoj istoriji". On je stopio germanstvo s hrišćansko-antičkom kulturom i stvorio preduslov za rađanje hrišćanskog Zapada. 24

Crkva i varvarski kraljevi Crkva je dosta učinila na uspostavljanju dijaloga sa varvarskim vođama, a uporedo sa hrišćanskom indoktrinacijom ona je uputila varvare u pismenost i vezala ih izvesnim predstavama i moralnoreligijskim standardima, nastojeći da time smiri izlive neobuzdanih ratničkih strasti" (V. Stanovčić). Dok je crkva bila slaba i nepriznata, prihvatala je vlast na osnovu biblijske paradigme da je svaka vlast od boga. Priznata i ojačana crkva prešla je na teoriju o dva mača koju je formulisao papa Gelasije I (papa od 492. do 496. godine), 1 pišući vizantijskom caru Anastasiju I (car od 491. do 518): Postoje uglavnom dve stvari, uzvišeni care: sveti autoritet sveštenika i carska vlast [...] Ti znaš, najmilostiviji sine, da iako ti prevazilaziš ljudski rod u dostojanstvu, ipak moraš da pokorno saviješ glavu pred službenicima božanskih stvari, i da od njih zavisi tvoj spas [...] I tako su hrišćanskim carevima potrebni sveštenici za njihov večni život, a sveštenici moraju da koriste carske propise kao privremene neophodnosti." Kako je vreme prolazilo, u rascepkanoj Evropi je sve bolje organizovana crkva sve više jačala, a njen uticaj na proces formiranja Evrope i stvaranja evropskih država postajao je sve značajniji. U biblijskoj izreci da je svaka vlast od boga, crkva je našla doktrinarni osnov da prizna i države varvarskih naroda. Tako se, po mišljenju Edvarda Krejsija, kroz crkvu i hrišćanstvo, koje su germanski kraljevi polako prihvatali, očuvao nukleus zapadne civilizacije iz kog će nastati buduće zapadnoevropske nacije. Vaseljensko hrišćanstvo je preživelo kraj Zapadnog rimskog carstva i stvaranje germanskih kraljevina na kontinentu. Ono je bilo organizovano oko germanskih vladara, kao u Vizantijskom carstvu oko vasilevsa. Posmatrano u celini, Franačko carstvo postalo je dostojan naslednik Zapadnog rimskog carstva. 1 Papa Gelasije je bio čvrst i mudar upravljač crkvom, aktivni pisac i teolog", koji je postavio sebi u zadatak da ostvari jedinstvo istočne i zapadne crkve. 25

Pokrštavanje Anglosaksonaca je takođe bio događaj od vanredne važnosti za kasniji razvoj Evrope i za njenu istoriju. Hrišćanstvo se u Britaniji pojavilo tokom trećeg veka, a u četvrtom veku su egzistirale samo tri episkopije. Papa Grigorije Veliki 1 poslao je prve misionare u istoriji crkve upravo u Britaniju, među Anglosaksonce. Četrdeset italijanskih monaha papa Grigorije je uputio u ovu zemlju 596. godine. Posle raznovrsnih nevolja, misionari su se iskrcali u Kentu, kraljevini najbližoj tada već hrišćanskom Franačkom carstvu. Kralj Etelbert od Kenta (560616) bio je oženjen Bertom, unukom franačkog kralja Hlodoveha, koji je misionarima dozvolio da se nastane u Kenterberiju, gde su i osnovali manastir Sv. Petra i Pavla (kasnije Sv. Avgustina). U roku od nekoliko godina, Etelbert je kršten, a u Kenterberiju je hrišćanska misija uspostavila svoju važnu bazu. Tako su u sedmom veku na jugu Engleske pagane pokrstili misionari koji su stigli pravo iz Rima. Kako je izgledalo pokrštavanje u tom dobu najbolje ilustruje pismo pape Grigorija I Velikog koje je on 601. godine uputio biskupu Avgustinu od Kenterberija, a u kojem ga savetuje kako treba pokrštavati pagane u Britaniji: Hramove idola [paganskih bogova] kod tog naroda ne treba uništavati, već treba uništiti idole u njima, blagosloviti vodu i njome poškropiti rečene hramove, podići oltare i postaviti relikvije. Jer, ako su hramovi dobro izgrađeni, oni će po naravi stvari promeniti štovanje demona u službu istinitog Boga; da bi narod, videvši da njihovi hramovi nisu razrušeni, uklonio zablude iz svojih srca te, prepoznavajući i štujući istinitog Boga, njemu se s vremenom, prema navici obraćao. Kako su se pagani navikli za žrtve demonima klati mnogo goveda, potrebno je to promeniti u bilo kakvu svečanost, kao što je dan posvećenja ili rođendan svetih mučenika čije su relikvije ovde smeštene, neka pagani naprave kolibe od granja drveća kraj tih crkava koje su preuređene od hramova i neka zdušno proslave gozbenu svečanost te odsada ne žrtvuju životinje đavolu, nego neka na slavu Božju u svojo) gladi životinje kolju i Darovitelju svega za sitost svoju hvaludaju." 1 Papa Grigorije I ili Grigorije Veliki (papa od 590. do 604) bio je izaslanik pape Pelagija II na carigradskom dvoru od 579. do 585. godine. Veštom politikom prema Longobardima postavio je temelje potonjoj moći rimskih papa. Prvi je upotrebio sintagmu servus servorum Dei (sluga slugu božjih) za titulu rimskog pape, a bio je i prvi latinski pisac koji je spomenuo Slovene u Istri i Dalmaciji. Na pravoslavnom istoku poznat je i kao Grigorije Dvojeslov (Dijalogičar), zbog dijaloga koje je pisao. 26

Misija pape Grigorija Velikog stvorila je na zapadnom obodu hrišćanskog sveta crkvu odanu papskoj stolici. 27

Pojava slovenskih plemena O doseljavanju Slovena u severni i središnji deo Balkanskog poluostrva u istoriografiji prevladavaju dva mišljenja: po prvom su Sloveni već od osamdesetih godina šestog veka prisutni na širem području Balkana, a po drugom Sloveni prodiru na Balkan u prvim godinama vladavine vasilevsa Iraklija (610-641). Postoji i mišljenje da Sloveni naseljavaju teritorije koje su držali Rimljani još sredinom 5. veka. U to vreme je, naime, rimska odbrana na Dunavu slomljena usled hunsko-germanske najezde. Iz tog vremena potiče, kako je utvrdila Irma Čermošnik, najstarije slovensko naselje na Balkanu, kod Mušića na Drini. Međutim, pisani i arheološki izvori pokazuju da su Južni Sloveni poseli balkanske i zapadne panonske prostore tokom druge polovine 6. i početkom 7. stoleća. Savremena istoriografija prihvata da se seoba Srba i Hrvata dogodila za vreme cara Iraklija. Već je šesti vek oglasio dolazak novih vremena sa prvim velikim prodorima Slovena i Avara, donevši potpunu promenu etničke i političke strukture Balkanskog poluostrva. Nova pozornica događanja postaje središnji deo poluostrva, odnosno severne provincije prefekture Ilirik, koja je obuhvatala oblasti od Dunava na severu, preko slivova Morave i Vardara, do Albanije i Grčke na jugu. Sredinom sedmog veka počinje veliki proces skupljanja geografskog prostora" usled arabljanske ekspanzije na jug i istok i konsolidacije slovenskih i bugarskih osvajanja na Balkanskom poluostrvu koja su, zadirući duboko na teritorije Vizantije, ugrožavala i Carigrad. Međutim, Srbi, kao i Sloveni u celini, spadaju među one narode o čijem se poreklu i najranijoj prošlosti pouzdano zna vrlo malo, iako se u istoriji javljaju relativno kasno, početkom srednjeg veka. Ranija istorija Slovena nedovoljno je poznata, baš kao i razlozi koji su ih doveli na obale Dunava, odnosno na samu granicu Vizantijskog carstva. Upravo zbog toga ruski vizantolog Fjodor Uspenski smatra da se do istorijski relevantnih podataka o Slovenima ne može doći proučavanjem života slobodnih Slovena, već onih koji su živeli u okviru Vizantijske imperije, 28

odnosno da prve stranice slovenske istorije pripadaju nesamostalnom slovenstvu". U Vizantiji, naime, ne postoji period koji ne poznaje nikakve pisane spomenike i koji je stoga primoran da, kako navodi nemački vizantolog Hans Georg Bek, svoje korene traži u području legende i mita, 1 gde vladaju magla, magija, bogovi i heroji, a jedini opipljivi elementi koji se odnose na taj period su krugovi grobova (neretko zagonetni) i ostali arheološki tragovi". Sloveni, dakle, kasno postaju prepoznatljivi društveni oblici", ali su se, za razliku do mnogih drugih plemena, kao što su Huni, Vizigoti, Avari ili Ostrogoti, koja su protutnjala Balkanskim poluostrvom, oni na njemu zauvek naselili. Društveno uređenje Slovena u šestom veku bilo je slično onom kod zapadnih Germana pre seobe: mnoga mala plemena, rodno grupisana, sa naslednim kraljevima ili kneževima bez velike vlasti i narodnim skupovima koji su zapravo odlučivali o svim važnim stvarima. Kako je pisao Pseudo-Kesarije, Sklavini (Sloveni) su divlji, slobodni i bez poglavara, pošto svoje vođe i starešine stalno ubijaju, bilo na gozbi bilo na putu". Najezde Slovena preko Dunava spominju se prvi put pod carem Justinom I (518-527), ali kada je Justinijan, koji je carski tron preuzeo avgusta 527. godine, za komandanta vizantijske vojske na dunavskoj granici postavio vrsnog oficira Hilvuda, prodori Slovena u ovim vizantijskim provincijama više nisu bili toliko uspešni, barem ne do Justinijanove smrti 565. godine. Sekretar vizantijskog vojskovođe Velizara (rođen između 500. i 505, umro 565) i vrsni pisac Prokopije, rodom iz Kesarije, ostavio je dosta važnih podataka o podunavskim Slovenima 6. veka. U svojoj Tajnoj istoriji, pamfletu protiv Justinijana, Prokopije piše da Iliriju i celu Trakiju, od Jonskog zaliva do predgrađa Carigrada, uključujući Grčku i Hersonu (odnosno Galipoljsko poluostrvo), pustoše Huni (to jest Bugari), Sklavini i Anti gotovo svake godine, od kako je Justinijan, okrutan i prema svojim podanicima, preuzeo Rimsko carstvo. Prokopije ističe da čitava carska vojska nije kadra da zameni Hilvuda, koji je bio veoma odvažan ratnik, toliko nesrebroljubiv da je najvećim blagom svog života smatrao to što nije ništa stekao". Hilvudov odlazak otvorio je Slovenima širom vrata na dunavskoj granici" (B. Ferjančić), a upravo na Dunavu, pedeset godina posle Justinijanove smrti, rešavaće se sudbina srednjovekovnog 1 Suštinu mita je vrlo zanimljivo definisao Salustije, novoplatoničar iz 4. veka, rekavši: Ovo se nikad nije dogodilo, ali oduvek postoji." 29

Vizantijskog carstva" (D. Oboleneski). Slovenska prapostojbina Slovenska prastaništa su se najverovatnije nalazila između reka Visle i Dnjepra, odakle su oni, po mišljenju Frensisa Dvornika, prodirali u oblasti iza Dnjepra, sledeći tokove reka do Crnog mora, Dunava i dalje. Prve Slovene koji su, verovatno predvođeni Antima, došli u dodir sa Vizantijom porazili su u 6. veku turski osvajači Avari. Slovenska plemena locirana oko Dnjepra, kasnije nazvana Rusima, osnovala su u 9. veku, u savezu sa skandinavskim ratnicima, državu sa centrom u Kijevu. Zaposedanjem teritorija srednje Evrope, koje su starosedeoci bili gotovo napustili, Sloveni su već tokom petog veka dospeli do Panonije i preko Karpata doprli do severnog oboda današnje Vlaške. Ti Sloveni se tada još nisu spuštali do Dunava, jer su do 567. godine duž Dunava živeli Gepidi, a posle njih Avari. Sloveni su u susedstvu Vizantije proveli više od jednog stoleća, brojni ali raštrkani, slabo organizovani, bez vladara i organizacije koji bi bili kadri da ih ujedine. Zbog toga su ih povremeno osvajala i pokoravala plemena koja su prodirala iz crnomorskih stepa, a jedno od takvih plemena bili su turski Avari. Avari su naselili Dunavski basen, pokorili Slovene i sa njima počeli da napadaju Vizantiju. Invazija Avara, i Slovena pod njihovom vlašću, na Balkan postaje intenzivnija tokom 6. i 7. veka. U velikom avarsko-slovenskom pohodu 588. godine dolazi do prve veće, ozbiljnije kolonizacije Sklavina" daleko na jugu Helade, na Peloponezu. Glavne pravce prodora na teritoriju Vizantije ipak su činile oblasti između gradova istočno ili južno od linije Morava-Vardar, dok su zapadna ilirska i jadranska područja bila još pošteđena. Sudbina Srba i Hrvata u mnogo čemu se razlikuje od sudbine Slovena naseljenih u Grčkoj, pre svega zbog toga što su Srbi i Hrvati bili vojno najsposobniji predstavnici Slovena, što im je omogućilo ne samo da poraze Avare već da nametnu političku vlast svim onim Slovenima koji su iz pravca Panonije prodrli u središnji Ilirik i duž dalmatinske 30

obale. Upadljivo je da avarski napadi prema Makedoniji, Heladi ili Dalmaciji prestaju od trenutka naseljavanja Srba/Hrvata (T. Živković). Dodiri sa Vizantijom značajno su uticali na život Slovena. Ratovi sa Vizantijskim carstvom podsticali su njihov društveni razvoj i znatno poljuljali temelje rodovsko-plemenskog uređenja. Iz ratnih pohoda preko Dunava Sloveni su se vraćali sa bogatim plenom, koji se uglavnom gomilao u rukama plemenskih starešina. U tom smislu ilustrativno je svedočenje Prokopija, zapanjenog količinom plena koju su Sloveni prigrabili: Varvari prosto nisu mogli da idu napred, jer su sa sobom gonili neizmerni plen u ljudstvu i raznoj stoci i svakojakom blagu." Uspon pojedinih slovenskih porodica i najuspešnijih pojedinaca, kao i njihove težnje da se što pre i što uspešnije uklope u vizantijsko društvo njihova dobrovoljna helenizacija zasnovana je na ekonomskom i društvenom interesu nesumnjivo su ubrzali proces društvenog raslojavanja i obrazovanja kneževske vlasti, iz krugova rodovsko-plemenskih starešina. Carigrad je pridobijao te arhonte, kako ih je nazivao, vizantijskim titulama i položajima, pri čemu se nije libio da, kada je to bilo potrebno, bogatim darovima obezbedi lojalnost pojedinih vladara iz susedstva. Međutim, za potpuni ulazak Slovena u vizantijsku orbitu najzaslužnije je bilo primanje hrišćanstva. Jer upravo je iz hrišćanstva potom proizlazio hijerarhijski odnos između vladara malih kneževina i vizantijskog cara. Tokom prvih decenija desetog veka u Srbiji su već snažno prisutni vizantijski uticaj i svest da titula srpskog arhonta vredi samo ako je potvrdi Carigrad. 31

Ulazak Slovena u istoriju Vizantolog Frensis Dvornik izrikom kazuje da su Slovene naseljene na zapadnom i srednjem Balkanu oslobodili Hrvati i Srbi koji su došli preko Karpata iz današnje Galicije na poziv cara Iraklija". Vreme doseljavanja Slovena u severni i središnji deo Balkanskog poluostrva u isto vreme predstavlja njihov ulazak u istoriju". U tom smislu, svaki južnoslovenski narod od vremena svog dolaska na Balkan postaje istorijski narod: U dodiru sa starom i razvijenom civilizacijom, stupajući u aktivne odnose sa Vizantijom i katoličkim Rimom, glavnim faktorima evropske istorije ranog srednjeg veka, u brzom prelazu ka ranim, embrionalnim državnim organizacijama, Južni Sloveni već u razdoblju od VI do IX veka postaju i sami istorijski subjekt" (D. Bogdanović). Što se tiče Srba, savremena istoriografija prihvata da se njihova seoba odigrala u vreme cara Iraklija. Smatra se da je Iraklije naselio Srbe jugozapadno od Soluna kako bi štitili grad od neprijateljskih slovenskih plemena Droguvita i Sagudata. Najvažniji izvor podataka o seobi Srba na Ilirskotračko poluostrvo, ali i o njihovoj ranoj istoriji, jeste spis De administrando imperio (O upravljanju carevinom, poznatiji kao Spis o narodima) cara Konstantina VII Porfirogenita 1 (vladao od 913. do 959), završen 951. godine, koji je namenio svom sinu Romanu II da bi ga upoznao s položajem i teritorijama naroda njihovog doba i posavetovao ga kako se treba ophoditi sa susednim narodima. 2 Po ovom caru piscu, Srbi potiču od nekrštenih Srba, zvanih i Beli, nastanjenih s one strane Turske (Ugarske), 1 Vasilevs Konstantin VII Porfirogenit bio je višestruko talentovan. Bavio se istorijom i arheologijom, a Teofan kaže da je bio poznat i kao slikar, zlatar, skulptor, muzičar, i da je poznavao tajne mehanike. 2 Prvo izdanje ovog spisa izašlo je u Lajdenu 1611. godine pod naslovom De administrando imperio, kako ga je ne baš sasvim prikladno nazvao njegov prvi izdavač, holandski klasičar J. Meursius" (B. Ferjančić). 32

u zemlji koju su oni sami zvali Bojki. Ti Beli Srbi graničili su sa Franačkom i Velikom Hrvatskom, nazvanom i Bela, a u svojoj zemlji stanuju od davnina. Pošto su dvojica braće nasledila vlast nad Srbima, jedan od njih je sa polovinom naroda prebegao caru Irakliju i ovaj mu je dozvolio da se naseli u oblastima oko Soluna, u kraju koji od tada nosi ime Servija. Porfirogenit nastavlja: Posle nekog vremena odluče Srbi da se vrate kućama i car ih pusti. A kad pređoše reku Dunav, pokajavši se javiše caru Irakliju preko zapovednika, koji je tad upravljao u Beogradu, da im da drugu zemlju za naselje. Kako su tada i sadašnja Srbija i Paganska i takozvana Zahumska zemlja i Travunija i Konavli, koje su bile pod vlašću romejskog cara, kako su tad te zemlje opustele od zbog Avara (jer su odande prognali Romane, koji sad stanuju u Dalmaciji i Draču) to car naseli te Srbe u tim zemljama. Behu Srbi podložni romejskom caru. Njih car pokrsti dovedavši sveštenike iz Rima i poučivši ih da vrše dela pobožnosti lepo im razvi veru hrišćansku." Porfirogenitovo svedočenje o seobi Srba i Hrvata, posmatrano u odnosu na vojni položaj i mogućnosti carstva tokom Iraklijeve vladavine, pokazuje da je ova seoba mogla da se odigra samo i isključivo između 628. i 634. godine". Osim Srba i Hrvata, njemu uglavnom nisu bila poznata imena ostalih slovenskih plemena koja su naseljavala Balkan za vreme Iraklija, pa ih stoga naziva po oblastima u kojima su živeli (Zahumljani, 1 Travunjani, 2 Konavljani, 3 Neretljani 4 i Dukljani 1 ). 1 Zahumljani koji sada tamo stanuju su Srbi, potičući iz vremena onog arhonta, koji je caru Irakliju bio prebegao. Zahumljani su nazvani po planini koja se zove Hum, a inače na jeziku Slovena Zahumljani znači "oni iza brda'" (K. Porfirogenit). 2 Zemlja Travunjana i Konavljana je jedna. Tamošnji stanovnici vode poreklo od nekrštenih Srba, koji su tu živeli od onog arhonta koji je prebegao caru Irakliju iz nekrštene Srbije" (K. Porfirogenit). 3 U spisu O upravljanju carstvom se Travunija i Konavlje navode kao jedna oblast, nad kojom vlada zajednički knez. Međutim, u Spisu o ceremonijama zasebno se govori o knezu Konavlja i o knezu Travunije. Letopis popa Dukljanina, takođe spominje Konavlje samo kao jednu župu oblasti Travunije" (B. Ferjančić). 4 Neretljani vode poreklo od nekrštenih Srba, iz vremena onog arhonta koji je prebegao caru Irakliju [...] Pagani se zovu zbog toga što nisu primili krštenje u ono vreme, kada su pokršteni svi Srbi. Pagani na jeziku Slovena znači nekršteni" (K. 33

Iz rasutih podataka ovog Porfirogenitovog spisa mogu se rekonstruisati granice Srbije ranog srednjeg veka. Ona se prema jugoistoku prostirala do doline Ibra, zapadnih padina Kopaonika i Metohije, a prema severu je očigledno dopirala skoro do Save. Sasvim je izvesno da se Srbija prostirala i zapadno od toka donje Drine, obuhvatajući grad Tuzlu, kao i oblast Bosne, ograničenu u ranom srednjem veku samo na dolinu istoimene reke" (B. Ferjančić). Porfirogenitova namera je bila da pruži sliku o geostrateškom položaju pojedinih naroda, i tako svome sinu i nasledniku Romanu pruži podatke i pouke za vođenje spoljne politike Carigrada. Potpuno je logično da se Konstantin Porfirogenit ozbiljno trudio da u spisu tako važnog karaktera svog sina, budućeg cara, upozna sa verodostojnim i proverenim podacima o narodima koji su okruživali carstvo Romeja. Stoga je nesumnjivo da ovaj spis istorijskoj istini daje bitnu prednost nad propagandističkim tonovima" (LJ. Maksimović). Porfirogenit). 1 I Duklju su ranije držali Romani [... ] Avari su porobili i ovu zemlju i ona je ostala pusta, i za cara Iraklija ponovo je naseljena, kao i Hrvatska, Srbija, zemlja Zahumljana, Travunija i Konavlje", piše Konstantin Porfirogenit. Komentarišući ovaj Porfirogenitov navod, B. Ferjančić kaže: Pošto se u 35. glavi nigde izričito ne kaže da su Dukljani Srbi, Hauptman dokazuje da je Duklja bila naseljena hrvatskim stanovništvom, pozivajući se na vesti Jovana Skilice koji meša Srbe i Hrvate, kao i na podatke popa Dukljanina o Crvenoj Hrvatskoj. Međutim, Grafenauer odbacuje navedenu hipotezu, ističući da Dukljani prema načinu naseljavanja pripadaju Srbima, a da se oblast Dalmatinskih Hrvata prema jugu nije prostirala dalje od reke Cetine. Pisac De administrando imperioverovatno je propustio da kaže za Dukljane da pripadaju Srbima, što ističe za sva plemena nastanjena u južnom Primorju." 34

Srbi i Hrvati spasavaju Vizantiju Preduslovi za nastanak srpskog naroda, kaže Sima Ćirković, stvoreni su u 7. veku, kada se na tle rimske provincije Dalmacije naselio, uz druge slovenske skupine, i deo plemena Srba. Nije poznato čime su se plemena toga doba međusobno razlikovala, na čemu se zasnivala njihova individualnost. Izvesnu ulogu su, svakako, igrala predanja o poreklu. Među balkanskim Srbima dugo se održavala tradicija o doseljavanju sa severa, iz 'Bele Srbije', odakle je poticao i najstariji vladarski rod. Sloveni su se na Balkanskom poluostrvu razlili na velikom prostranstvu, obrazujući veliki broj malih kneževina, koje su vizantijski pisci tog vremena zapažali kao mnoštvo i opisivali karakterističnim imenom 'Sklavinija'." Iako rasturene po celom poluostrvu, Sklavinije je, kao regione koji su faktički bili van domašaja vizantijske vlasti, ali bez sopstvene državne organizacije, ipak karakterisalo izvesno geografsko jedinstvo. Inače, Sklavinije prvi pominje vizantijski istoričar Teofilakt Simokat poreklom iz Egipta, sekretar vasilevsa Iraklija koji je u opisu drugog pohoda carevog brata i stratega Petra preko Dunava u leto 602. godine upotrebio ovaj izraz da bi opisao staništa Slovena na levoj obali donjeg Dunava. Osim njega, nijedan drugi vizantijski pisac ne koristi pojam Sklavinija između 628. i 638. godine. Doseljavanje Srba i Hrvata na Balkan oslobodilo je Vizantiju brige od Avara i oni je posle 626. godine više nisu ugrožavali. Vizantija je Srbima prepustila odbranu severnog Ilirika, Hrvatima odbranu priobalne Dalmacije", i tako su strahoviti avarski napadi prestali zauvek. Međutim, rana istorija Slovena je puna tragičnih događaja, sjajnih nada i mogućnosti koje su obećavale", ali su se retko ostvarivale, usled promenljivih okolnosti i događaja koji su bili van njihove kontrole. Mišljenje izrečeno u osamnaestom veku da Sloveni zauzimaju više mesta na zemlji nego u istoriji" potvrdila je upravo njihova povest. Papa Grigorije Veliki 600. godine u pismu episkopu Salone Maksimu piše: Slovenski narod, koji nam toliko preti, žalosti me i brine: žalostan sam, jer saosećam sa vama, zabrinut sam, jer su Sloveni iz Istre 35

već počeli da prodiru u Italiju. Ali ne savetujem vam da padate u očajanje, jer onima koji će živeti posle nas, suđeno je da vide još gore." Početak sedmog veka u Vizantiji obeležio je dolazak na presto Flavija Foke, u čijoj su ličnosti odista do punog izražaja došli najgrublji ljudski instinkti" i čija je osmogodišnja tiranska vladavina (602-610) predstavljala najgori period vizantijske istorije". Nastupa vreme promena na teritoriji središnjeg Balkanskog poluostrva, jer nezadovoljne vizantijske trupe, koje su morale da prezime na neprijateljskoj teritoriji, ubijaju cara Mavrikija i postavljaju Foku za cara. On odmah odlazi u Carigrad kako bi osigurao presto, ostavljajući tu graničnu oblast nezaštićenom. Pristavši na veliki godišnji danak u zlatu, sa Avarima je sklopio mir. Time su, međutim, praktično nestale prepreke koje su zadržavale slovensku bujicu i ona se nesmetano izlila preko čitavog Balkanskog poluostrva". Nakon Foke, u doba vasilevsa Iraklija, jednog od najvećih vladara Vizantije, koji je zatekao carstvo u potpunom rasulu, ekonomski i finansijski potpuno iscrpljeno, završava se doseljavanje Slovena na prostore Vizantijske imperije i Balkan postaje njihovo stalno boravište. Istovremeno u Vizantiji postaju primetni znaci konačnog raskida s rimskom tradicijom. Iraklijevom vladavinom započinje nova epoha u istoriji Vizantije koja povlači granicu između starog i novonastalog istorijskog kretanja". Završava se rimski i počinje vizantijski period u pravom smislu. Potpuna helenizacija i sve veća teokratizacija daju novo obeležje carstvu. Grčki jezik, jezik naroda, postaje zvanični jezik u Vizantiji, a Iraklije uzima grčki naziv za titulu vladara vasilevs. 1 1 Vizantijski carevi pre cara Iraklija zvanično su nosili titulu avgusta, mada su koristili i titulu gospodara (dominus). U zvaničnim dokumentima pre carevog imena stajala je odrednica imperator cezar, a iza imena stajala je titula avgusta. Titula vasilevsa prvi put se zvanično javlja 629. godine. 36

Pad Jerusalima Najvažniji događaj s početka Iraklijeve vladavine bio je pad Jerusalima u ruke Persijanaca. Jevreji su jedva dočekali persijske uspehe protiv Iraklija kako bi se osvetili Vizantincima za teror i progone koji su započeli još tokom vladavine cara Foke, a nastavili se pod Iraklijem. Grad je bio izložen nemilosrdnoj pljački a nekoliko desetina hiljada hrišćana je stradalo od jevrejske ruke, dok je oko 35.000 zarobljeno. Zarobljen je patrijarh Zaharije a mnoge hrišćanske svetinje su postradale. Hram Groba Gospodnjeg bio je spaljen, baš kao i sve građevine Sv. Jelene, skupoceni darovi koje su hodočasnici donosili iz svih zemalja bili su opljačkani. Neke relikvije su uništene, a neke su pobednici poneli sa sobom. Hrišćanima je posebno teško pao gubitak Životvornog drveta krsta, koje su Persijanci odneli u Ktesifon. Bio je to težak udarac za ceo hrišćanski svet. Svestan da ne može da vodi rat na dva fronta, Iraklije je poslao izaslanstvo ratobornom persijskom vladaru Hozroju II, kako bi sklopio mir, bez obzira na činjenicu što mu se Hozroje II u jednom pismu ovako obratio: Hozroje, ljubimac bogova, gospodar i kralj cele zemlje, sin velikog Armazda, svome slugi Irakliju, bezumnom i nevaljalom." Od sklapanja primirja nije bilo ništa. Hozroje je Iraklijeve izaslanike okovao i bacio ih u tamnicu, a na ponudu koju su mu doneli odgovorio je: Neka vas ne zavarava prazna nada. Ako Hristos nije mogao da se spase od Jevreja koji su ga ubili na krstu, kako će onda vama pomoći? Ako siđeš i u morski bezdan, pružiću ruku i uhvatiću te!" Međutim, ubrzo, već dvadesetih godina 7. veka, Iraklije uspeva da stabilizuje carstvo i načini preokret u borbi sa Persijom. Tome je prethodio, 620. godine, gotovo ponižavajući mir koji je morao da sklopi sa Avarima, plaćajući im veliki danak. Iraklije je morao avarskom kaganu da pošalje i taoce, među kojima su bili njegov nezakoniti sin Jovan Atalarih i nećak Stefan, sin careve sestre Marije. Iraklije je, potom, uspostavio regentstvo, povereno desetogodišnjem careviću Konstantinu, patrijarhu Sergeju i patrikiju Vonu. Uz svesrdnu pomoć crkve, koja mu je na raspolaganje stavila svoje dragocenosti, 37

svečano ispraćen, posle službe u Svetoj Sofiji, drugog dana Vaskrsa, 5. aprila 622. godine krenuo je u svojevrsni krstaški rat protiv Persijanaca, sa nerukotvorenom ikonom Spasitelja u rukama, koja mu je služila kao ratna zastava. Dok se Iraklije borio na persijskom ratištu, avarski kagan sa velikim masama Bugara, Gepida i Slovena 626. godine kreće na Carigrad, na čijoj je strani bio i persijski vojskovođa Sasanidskog carstva Šahrabaraz; ipak, doživeli su težak poraz od vizantijskih trupa pod komandom magistra Vona, kome je Iraklije poverio odbranu prestonice. U proleće 630. godine Iraklije je potpuno slomio persijsku moć. U Jerusalimu je potom uzdigao od Persijanaca povraćeni Sveti krst stekavši time pravo na titulu Novi Konstantin" što je bio simboličan čin završetka prvog velikog verskog rata hrišćanske ere". U Vizantijskom carstvu bilo je, naime, rašireno uverenje da bog čuva Vizantiju i da im prilikom vođenja ratova hrišćanska vera pomaže. To je bilo posebno uočljivo tokom Iraklijeve vladavine, pre svega zbog njegovih pobeda nad Persijancima, Avarima i Slovenima koje su doživljavane kao pobede hrišćanstva nad paganima. 38

Pokrštavanje Srba i Hrvata Kada se rimska i vizantijska administrativna struktura raspala, gotovo je uništena mreža episkopija ustanovljena još u četvrtom veku, i nekad napredno hrišćanstvo u ovom kraju je ugašeno za nekoliko sledećih vekova. Još od vremena cara Konstantina Velikog u balkanskim provincijama bilo je dovršeno izgrađivanje crkvene organizacije, čiji počeci sežu čak u doba apostola i njihovih prvih sledbenika. Jer, podseća Frensis Kont, od četvrtog veka Balkan je bio jedno od značajnijih središta hrišćanskog sveta, što smo suviše skloni da zaboravimo". Položaj Srba i Hrvata u ranom srednjem veku bio je u znatnoj meri određen teritorijom koju su zaposeli, odnosno prostorom koji se nalazio na razmeđi vizantijskog i rimsko-franačkog uticaja. S obzirom na to da su se nalazili na periferiji dvaju svetova, oni ni u Rimu ni u Carigradu nisu pobuđivali veći interes. Ako se tome doda da nisu razvili sopstvenu pismenost po dolasku na Balkan, rana istorija Srba i Hrvata ostaje po mnogim svojim obeležjima misterija za današnjeg istraživača". Vizantija dostiže veliki uspon oko 870. godine, kada otvara put masovnoj hristijanizaciji, praćenoj snažnim ne samo političkim već i kulturnim uticajem. Sloveni su došli u dodir sa hrišćanstvom praktično od trenutka doseljavanja (nije isključeno da su i ranije imali dodira sa arijanstvom), ali se prema izvorima može posredno zaključiti da su njihove vođe prihvatile hrišćanstvo tokom osmog veka, a da sistemska hristijanizacija počinje od devetog veka, ukazuje hrvatski etnolog Vitomir Belaj. Dobrim delom, istorija religije je, u stvari, istorija širenja religijskih ideja izvan kultura u kojima su ponikle. Konstantin Porfirogenit kaže da su sva srpska i hrvatska plemena pokrštena za vreme vladavine cara Vasilija I (867-886), i to je činjenica koja je odavno prihvaćena u opštim istoriografskim pogledima". Pišući o Slovenima, vasilevs Lav VI Mudri 1 sažeto govori i o odnosu 1 Car Lav VI, sin osnivača makedonske dinastije Vasilija I, rodio se 866. a na presto je stupio posle smrti svoga oca, 886. godine. Veoma obrazovan, pobožan i fizički slabunjav, Lav nije učestvovao u ratovima, već je do svoje smrti 912. godine 39

vasilevsa Vasilija prema Slovenima: Naš po božjoj volji otac i samodržac Romeja Vasilije, učinio je da oni napuste stare običaje i pogrčivši ih i podvrgnuvši ih upravljačima na romejski način, i podarivši im krštenje, oslobodi ih ropstva sopstvenih vladara i nauči ih da se bore protiv naroda neprijateljskih Romejcima, postupajući pažljivo prema njima, čime je učinio sigurnim od čestih pobuna Slovena Romejce, koji su od njih pretrpeli mnoge teškoće i ratove u stara vremena." Ljubomir Maksimović smatra da je pokrštavanje iz Vasilijevog vremena, sa polazištem u jadranskom prostoru, imalo svakako odlučujući značaj za 'kneževinu' Srbiju [...] Međutim, činjenica da se u staroj srpskoj crkvenoj terminologiji uočavaju latinski uticaji otvara mogućnost postojanja i starijih hristijanizacionih tokova iz Primorja. S druge strane, u istom smislu svedoči postojanje grčke (vizantijske) onomastike u krajevima koji će kasnije trajno biti vezani za Rim i postati deo katoličkog sveta. Oba fenomena ukazuju na složenost najranije hristijanizacije istočno-jadranskog prostora, računajući i njegovo zaleđe, u čijim tokovima latinski i vizantijski uticaji koegzistiraju u gotovo simboličnom odnosu. To sve nisu mogle biti posledice nekog misionarskog poduhvata koji bi bio isključivo vezan za vladu Vasilija I i manjeviše namah izveden, nego posledice dugotrajnih prilika." Hristijanizacija Srba i Hrvata bila je dugotrajan proces. Sva je prilika da je taj proces započeo vrlo rano, verovatno u vreme naseljavanja Srba i Hrvata na Balkansko poluostrvo, i da je tekao neprekidno, ali uz duge prekide sa regresijama na paganske kultove. Konstantin Porfirogenit kaže da je vizantijski car poslao Srbima sveštenike iz Rima tek kada su oni od vasilevsa Iraklija zatražili nove teritorije i kada su se na njima nastanili. Pokrštavanje se odvijalo na dalmatinskoj obali. Kod Hrvata bi to mogla da bude Salona ili Zadar, dok je za Srbe to mogao da bude Kotor (Dekatera). Najpre su pokrštene izabrane plemenske starešine, živeo povučeno u dvoru, baveći se državnim poslovima i pišući. Bio je plodan i svestran pisac: njegov opus obuhvata raspon od verskih govora i dogmatskih rasprava do astroloških spisa, pesama i epigrama. Njegove Vasilike, Zbornik zakona, podeljene u 60 knjiga i 6 tomova, predstavljaju najveću zbirku zakona Vizantijskog carstva u srednjem veku i temelj pravne nauke" carevine. U spisu o ratnoj veštini zvanom Taktika, Lav je nastojao da napiše praktičan priručnik savremenog ratovanja i nameni ga, pre svih, svom sinu, ali u njemu se može naći i dosta podataka o Slovenima. Izgleda da je upravo zbog svoje literarne delatnosti Lav VI dobio počasni nadimak Mudri" (G. Ostrogorski). 40

čime je potvrđen saveznički odnos prema carstvu. Međutim, prema arheološkim pokazateljima, to prvo pokrštavanje nije se ukorenilo ni kod Srba ni kod Hrvata, s obzirom na činjenicu da i srpski i hrvatski vladari sve do sredine devetog veka nose stara narodna, paganska imena. Da su Srbi i Hrvati na početku pete decenije sedmog veka još pagani svedoči misija opata Martina, koga je papa poslao u Dalmaciju i Istru da otkupljuje zarobljene hrišćane, dakle u vreme kada su, prema Porfirogenitu, Srbi i Hrvati upravo pokršteni. Ova dva podatka, koja se međusobno isključuju, pokazuju da je pokrštavanje Srba i Hrvata moglo da bude plod careve konstrukcije ili pak da se ono zaista dogodilo, ali samo u slučaju manjeg broja plemenskih starešina, dok je u samim plemenima bilo veoma slabo ili nikako primljeno. Dakle, Iraklije jeste poslao sveštenike iz Rima, ali je pitanje koga su oni pokrstili, da li samo vladara, istaknute pojedince ili čitav narod", pa se ne bi smelo ići dalje od zaključka da je bio pokršten vladar sa svojom užom porodicom". Međutim, ukazuje Ljubomir Maksimović, hristijanizacija jednog paganskog naroda nikad nije čin idejnog, nego pre svega političkog opredeljenja. Stoga je njen odlučujući zamah na ovom prostoru mogao nastupiti tek stvaranjem relativno organizovanih državnih tvorevina Srba i Hrvata [...] Taj preobražaj vezan je za IX vek, vreme posle iščezavanja avarske pretnje, kao što su za isto stoleće vezani i neki njegovi osnovni preduslovi koji dolaze iz spoljnjeg sveta: aktivniji povratak Vizantije na Jadran, porast suparništva između Rima i Carigrada i porast zainteresovanosti oba centra za učvršćivanje interesnih sfera kroz širenje sopstvenih, već međusobno različitih političkih i verskih, ako ne i civilizacijskih, modela. Najzad, generisanje unutrašnjih mogućnosti Vizantije za agresivniji nastup ka varvarskom svetu, u susednom ili udaljenijem svejedno, bilo je završeno do sredine istog devetog veka." Na samom početku hrišćanstva u Srba izgleda da je došlo do neke vrste spora" oko jurisdikcije Rima i Carigrada. Papa Jovan VIII (872-882) tražio je od slovenskog kneza Mutimira da se vrati veri svojih predaka, pod jurisdikciju panonske dijaceze, jer je nešto pre toga bila obnovljena Metodijeva panonsko-sremska arhiepiskopija. 1 Ukoliko je srpski knez 1 Godine 869/70. Metodije je postao episkop Sirmijuma. Između 870. i 873. bio je zatočenik bavarskih episkopa i franačkog kralja Ludovika, da bi po oslobođenju iz zatočeništva ponovo obavljao svoju dužnost u Panonskoj dijacezi od 873. do 879, kada ga je papa pozvao u Rim. 41

Mutimir zaista bio savremenik pape Jovana VIII, možemo pretpostaviti da je Srbija, krštena Srbija", kako je naziva car Konstantin VII Porfirogenit, osetila neposredne rezultate Metodijevog misionarskog rada. Veoma je teško danas proceniti koliko je uspeha imala ova rana hrišćanska misionarska aktivnost, u kojoj je meri tadašnje pokrštavanje Srba izmenilo njihova verovanja i način života, i da li su hristijanizacijom bili zahvaćeni široki krugovi življa ili je ona ostala ograničena na vladarski rod, župane i njihovu okolinu. Podaci iz kasnijih stoleća govore da su sveštenici i crkvene starešine morali da ulažu mnogo napora da seljačke mase približe idealu hrišćanske pastve. Sudeći po tome, hristijanizacija devetog veka nije duboko prodrla niti temeljito preobrazila život i verovanja Srba" (S. Ćirković). U tom smislu je indikativno i pismo pape Jovana X (914-928) poslato oko 925. godine vladarima Hrvatske i Zahumlja u kom im kaže da oni od davnina pripadaju apostolskoj veri, za razliku od Sasa koji su pokršteni novo tempore, odnosno za vreme pape Grigorija IV (827-844). Konačni uspeh hristijanizacije Srba i Hrvata postignut je, dakle, tek tokom devetog veka, naročito u drugoj polovini stoleća. Međutim, istorijski tokovi u vekovima koji su predstojali odredili su različitu sudbinu hrišćanstva kod Srba i Hrvata. 42

Karakterologija Slovena Bez čvrste unutrašnje organizacije Sloveni su živeli plemenski podeljeni, ne priznavajući vlast jedne vrhovne uprave. Prokopije o Slovenima piše da se oni, kao i Anti, ne pokoravaju jednom gospodaru, već da od davnina žive u demokratiji i zato se kod njih sva javna pitanja uvek raspravljaju na skupštinama. Grčka Monemvasijska hronika 1 s kraja devetog ili početka desetog veka jasno objašnjava status Slovena (na Peloponezu): Nisu podanici romejskog cara, niti bilo kog drugog." Slovensku podeljenost pred kraj šestog veka u više nepovezanih i nesložnih malih celina Vizantinci su podržavali, sprečavajući i na taj način organizovanje Slovena u snažniju zajednicu. Sprečavanje ujedinjenja i formiranja krupnijih državnih zajednica bilo je prevashodno u interesu Vizantije, te je ona permanentno vršila opstrukciju ujedinjenja Slovena podržavajući jednog slovenskog vođu protiv drugog. Župljansko uređenje po klanovima, odsustvo snažne kneževske vlasti i neprestana borba među plemenima karakterišu slovenski život u periodu naseljavanja Balkanskog poluostrva. U prvoj polovini sedmog veka nastala je u Vizantiji priručna knjiga za vojnike Strategikon 2 Pseudo-Mavrikija jedan od najvažnijih vojnih tekstova srednjeg veka, u kojem se govori i o Slovenima. U 1 Monemvasijska hronika (Hronika o osnivanju Monemvasije) spada među kraće vizantijske hronike koje imaju karakter lokalnih istorija. Za slovensku istoriju Monemvasijska hronika ima izuzetan značaj jer pokreće pitanje slovenskog naseljavanja na Peloponezu u ranom srednjem veku. 2 Kada je reč o vojnom priručniku za generale, sačuvanom pod imenom Strategikon, treba reći da još nisu rešena osnovna pitanja autorstva i vremena nastanka. On se skoro jednoglasno citira pod imenom nepoznatog autora Pseudo- Mavrikija. Većina naučnika nastanak samog dela stavlja u vreme oko osamdesetih godina 6. veka, dok ga manji deo vezuje za početak 7. veka. Pseudo-Mavrikije je dao ne samo originalan doprinos vizantijskoj vojnoj literaturi, nego i dragocen istorijski dokument o narodima koji su u njegovo doba okruživali granice Vizantije. 43

poglavlju Kako treba postupati sa Slovenima, Antima i sličnim", Pseudo-Mavrikije piše: Plemena Slovena i Anta žive na isti način, imaju iste običaje i slobodna su, ne dopuštajući nikako da budu porobljena ili da se njima vlada, naročito u svojoj zemlji. Mnogoljudna su i izdržljiva, lako podnoseći i žegu i studen i kišu i golotinju tela i oskudicu hrane. Prijazni su prema onima koji im dolaze kao stranci, i prijateljski ih provode od mesta do mesta, kudgod zatraže, tako da, ako se nebrižljivošću domaćina dogodi da stranac nastrada, protiv njega [domaćina] pokreće rat onaj koji mu ga je poverio, jer osvetu stranca smatra svetom. Svoje zarobljenike ne zadržavaju u ropstvu neograničeno vreme kao ostali narodi, nego im, posle tačno određenog roka, ostavljaju na volju da se, uz izvesnu otkupninu, povrate u svoju zemlju, ili ostaju tamo kao slobodni ljudi i prijatelji [...] A žene njihove čestite su iznad svake ljudske prirode, tako da većina njih smrt svojih muževa smatra sopstvenom smrću i svojevoljno se zadavljuju, ne smatrajući životom življenje u udovištvu [...] Neverni su potpuno i nesložni u pogledu ugovora, popuštajući više strahu nego podmićivanju. Pošto kod njih, naime, vladaju različita mišljenja, oni se ili ne slože ili, ako se i slože, njihovu odluku uskoro drugi pogaze, budući da svi suprotno misle i nijedan nije voljan drugome da popusti. Kako kod njih ima mnogo glavara i pošto se međusobno ne slažu, nije neumesno neke od njih pridobijati, možda bolje bilo rečima bilo darovima, naročito one bliže granici, a napadati druge, da ne bi [naše] neprijateljstvo protiv sviju stvorilo kod njih jedinstvo ili vlast jednoga." Izuzimajući jedino niziju između donjeg Dunava i planina Balkana, gde su Sloveni pred kraj sedmog veka uključeni u bugarsku državu, slovenske zajednice su dugo ostale u plemenskoj fazi i sve do devetog veka kod balkanskih Slovena nema traga razvijenim političkim institucijama i bilo čemu što bi se moglo nazvati državom. U ovome leži osnovna razlika između slovenskih i germanskih osvajanja teritorija Rimskog carstva." Sloveni su mnogo sporije od Germana shvatili prednost udruživanja sa Carstvom, prednost rimskih zakona i ustanova, i ugleda koji bi njihovi vođi mogli da dobiju postavši podanici i namesnici cara u Carigradu". U toku prva dva veka slovenskog boravka na Balkanu nema nijednog vladara koji bi bio dovoljno snažan da rasute zajednice spoji u državu i omogući korisnu simbiozu sa grčko-rimskom civilizacijom Vizantije. Razlog kulturne zaostalosti balkanskih Slovena u sedmom i osmom veku nalazi [se] u činjenici da su oni za razliku od Gota i 44

Franaka [... ] za vreme svojih seoba i naseljavanja bili uglavnom neosetljivi na uticaj hrišćanstva", smatra Dimitrije Obolenski. 45

Sloveni su razdvojili Istok i Zapad Razilaženje između Rima i Konstantinopolja odvijalo se polako, ali nezaustavljivo, a njegov najznačajniji rezultat, pored ostalog, bile su duhovna samostalnost i duhovna osobenost Vizantije. Bio je to proces koji nije nastao odjednom, već je tinjao vekovima, doprevši i do naših vremena netaknut u svojoj izvornoj isključivosti i posebnosti, potirući sve ono zajedničko što je spajalo dve crkve. Sve je počelo sa carem Teodosijem Velikim (347-395). Posle cara Konstantina, verovatno najznačajniji vizantijski car bio je upravo Teodosije Veliki, koji je carstvo podelio na Istočno i Zapadno, čime je posejana klica razdora koja će kasnije eskalirati do neslućenih razmera. Teodosije Veliki, poslednji rimski car, kršten je u Solunu 380. godine, i te iste godine, 28. februara, objavio je edikt kojim je hrišćanska religija postala obavezna za sve podanike Rimskog carstva; tada, u stvari, hrišćanstvo postaje državna vera". Konstantinopoljskim ediktom od 10. januara 381. godine proglasio je da su u hrišćanstvu obavezne odluke Nikejskog sabora. Bilo je to vreme kada su protiv pagana preduzimani krvavi progoni, kada su zabranjene Olimpijske igre, ućutkano proročište u Delfima, kada su paganski sveštenici morali, kako svedoči ranovizantijski pisac Libanije, da ćute ili umru". Teodosije Veliki je, pred smrt 395. godine, podelio Rimsko carstvo tako što je Istočno dao starijem, osamnaestogodišnjem sinu Arkadiju, a Zapadno mlađem Honoriju, koji je imao samo jedanaest godina. Time je prvi put, i na ovaj način, data prednost Istoku. Granica je išla otprilike linijom povučenom od Beograda prema Boki kotorskoj". Iako Teodosije ovom podelom nije hteo da stvori dve posebne države smatrajući da je rimska teritorija jedinstvena ipak se, tokom istorije, istočni i zapadni deo sve više udaljavaju jedan od drugog, vodeći zaseban život, diktiran specifičnim ekonomskim, političkim i kulturnim uslovima. To je na kraju ostala definitivna podela. Međutim, Dimitrije Obolenski, govoreći o osvajanjima Slovena, ukazuje na jednu veoma važnu stvar, naime da su ona doprinela razdvajanju grčke i latinske polovine hrišćanskog sveta. Sve dok je u 46

Iliriku živeo prilično veliki deo stanovništva sa latinskog govornog područja, koji se miroljubivo mešao sa Grcima, i dok su bili otvoreni transbalkanski putevi između Carigrada i Rima, Balkansko poluostrvo predstavljalo je most između vizantijske i latinske kulture. Slovenska osvajanja uveliko su smanjila latinski element u Iliriku i stvorila pregradu paganskog varvarstva, zbog koje je prelaz preko Balkana više od dva veka predstavljao izuzetnu opasnost. Ova prepreka na kopnu doprinela je u istoj meri koliko i arapska dominacija na Sredozemnom moru rascepu između istočne i zapadne Evrope." Iako dubinu ove kulturne šizme ne treba preuveličavati, ostaje tačno da je slovensko osvajanje Balkana zatvaranjem i delimičnim razaranjem vitalnog kanala komunikacije između Grka i Latina doprinelo njihovom međusobnom otuđenju tokom sedmog i osmog veka, tog odlučujućeg razdoblja kada su politički i verski činioci sve više razdvajali vizantijsku i rimsku crkvu". Jedno od najpouzdanijih merila za određivanje pripadnosti jednom narodu jeste jezik. S obzirom na to da Srbi i Hrvati govore istim jezikom, po ovom osnovu nije moguće izvršiti podelu ovih Slovena na Srbe i Hrvate. Međutim, kako je srpsko pleme primilo hrišćanstvo istočnog a hrvatsko rimokatoličkog obreda, razlika u veri biće odlučujući faktor i kod širenja imena njihovih plemena. Srpsko i hrvatsko pleme nisu se u početku graničili jedno s drugim. Na teritorijama između njih, kao i na prostoru severno od njih, nalazio se veliki broj Južnih Slovena koji još nisu bili opredeljeni. Ali i ovi Južni Sloveni su bili verski podeljeni na pravoslavne i na rimokatolike. Sledbenici Pravoslavne crkve na tome prostoru prihvatili su, kako najstarije vesti o njima svedoče, sa pravoslavnom verom i sve običaje i druge ambleme, koje nalazimo kod pravoslavnih Srba, kao npr.: upotrebu ćirilice, uzimanje specijalnih, čisto srpskih imena prilikom krštenja, a takođe i prezimena, proslavu krsnog imena, održavanje božićnih narodnih običaja itd. Ali prigrlivši sve ostale ambleme pravoslavnih Srba, nisu ovi naši pravoslavni preci usvojili i srpsko ime, ili bar to srpsko ime nije prodrlo u sve slojeve društvene kao jedan prečišćen i utvrđen pojam, nego su puštali da ih susedi nazivaju najrazličnijim imenima, pa su se i oni sami raznim imenima označavali. Među tim raznim imenima bilo je, razume se, i srpsko ime, ali srpsko ime nije bilo ni najčešće, a nekmoli dominantno" (A. Ivić). 1 1 Aleksa Ivić, govoreći o ovoj pojavi, kaže: Danas [1922] su svi sledbenici pravoslavne vere na prostoru između negdašnjeg srpskog i negdašnjeg hrvatskog 47

Sredinom osmog veka raspored snaga u Evropi bio je znatno izmenjen. Rimsko carstvo nakon što je u sedmom veku islam otcepio Bliski istok, severnu Afriku i Španiju bilo je podeljeno na tri, ispostaviće se, dugovečne celine: Vizantijsko carstvo, islamski svet i latinski Zapad, od kojih se svaka temeljila na veri i jeziku. Jedan jermenski spis iz druge polovine sedmog veka izričito navodi da je na teritoriji vizantijskih evropskih provincija bilo 25 naroda" pod imenom Slavi". Međutim, posle doseljavanja Slovena na Balkansko poluostrvo, ne ocrtavaju se, niti se čak mogu nazreti, kasniji južnoslovenski narodi, ni teritorije njihovih srednjovekovnih država. Stvarnost su tada bili mali okviri političkih organizacija u kojima se uobličavaju plemenske zajednice. Iako se javljaju imena koja će kasnije poneti čitavi narodi (Hrvati, Srbi), njihovi nosioci u početku jedva da igraju veću ulogu od stanovnika drugih 'Sklavinija'. Plemenska šarolikost balkanskih Slovena iščezava postepeno tako što deo 'Sklavinija' biva potčinjen od država koje šire svoju vlast na Balkanskom poluostrvu, dok se drugi deo plemena potpuno opredeljeni i to svi listom su prihvatili srpsko ime. Katolici nisu posvuda tako odlučno uzeli hrvatsko ime. U Crnoj Gori i u Dalmaciji, naročito u Dubrovniku i u okolini, nalazi se hiljadama katolika koji se priznaju za Srbe. Neopredeljeni su još u većini svojoj i Bunjevci, kao i Šokci u Baranji. Jedan deo Bunjevaca prihvata ime hrvatsko, ima i jedan mali deo koji se Srbima zove, ali ni jedno ni drugo ime nije zahvatilo dubljeg korena, te je većina Bunjevaca i danas još neopredeljena. [...] Članovi senata u negdašnjoj dubrovačkoj republici bili su katolici, pa ipak crnogorski mitropoliti Sava i Vasilije Petrović u pismu svom od 1. septembra 1763. mole Dubrovčane za pomoć 'da učinite našoj crkvi i narodu černogorskom jednom sumom od asprih, kako Serbli Serbima i svojijema susedima' (Vjesnik, kr. zem. arhiva, XVI, strana 225). Isti mitropolit Sava Petrović piše dubrovačkom senatu 15. juna 1767: 'I drago nam je vladanje vaše, koji se vi jošte od našega srpskoga jezika nahodite, koji zapovijedate', a 25. jula 1775. godine piše istom senatu dubrovačkom: 'Vaša slavna republika zna, da je sve gospodstvo i slava serbska pala i ništa nije ostalo do vas, kako jedan cvijet na vas svijet..., može se serbska zemlja s vama ponositi'. Kao što su Srbi nazivani pa se i oni sami tokom XVI do XIX veka nazivali raznim imenima, ista ta sudbina pratila je u to doba i Hrvate. Dalmatinski pisci XVI i XVII veka nazivaju sebe i svoj narod Slovenima. Tako se nazivaju i slavonski Hrvati čak i u XVIII veku (između drugih i Matija Ante Relković, poznati pesnik slavonski). U mnogobrojnim listinama, u pismima i izveštajima katoličkih misijonara i u drugim istorijskim spomenicima XVI i XVII veka preci današnjih bosansko-hercegovačkih i slavonskih Hrvata nazivaju se 'katolicima' ili 'hrišćanima'. Ni u jednom spisu iz tih vekova, u koliko je meni poznato, nisu oni nazvani Hrvatima. Slavonski Hrvati zvali su se osim toga i Šokcima, ali ni u jednom dokumentu od svih, koji su meni došli do ruke, nisu nazvani Hrvatima." 48

rastvara u prostranijim organizacijama samih Južnih Slovena" (S. Ćirković). U vizantijskim pisanim izvorima Srbi se često imenuju i imenima antičkog doba, po oblastima u kojima su živeli (Dalmati, Tribali, Dačani itd.). Srbe najčešće nazivaju Dalmatima po rimskoj provinciji Dalmaciji. To je zemlja, kako kaže Ana Komnina, koja počinje Kosovom, sa gradovima Lipljanom i Zvečanom. U Analima Franačkog kraljevstva, pod 822. godinom zabeleženo je da Srbi drže veliki deo Dalmacije". Taj podatak se odnosi na oblast Une, kako je to pokazala hrvatska istoričarka Nada Klaić. Kasniji latinski izvori navode da Srbi žive u Dalmaciji ili Slavoniji (Sclavonia), u zavisnosti od toga da li se misli na antički ili onovremeni pojam Dalmacije. Naime, rimska provincija Dalmacija prostirala se od Istre do sliva Morave, i od mora do doline Save. Na tu Dalmaciju misle i franački anali i vizantijske hronike. Ali pošto je onovremena vizantijska Dalmacija obuhvatala samo uzan primorski pojas, latinski izvori nekad Srbiju nazivaju Slavonijom, koja se prostire između Dalmacije (obuhvata gradove Trogir, Split, Dubrovnik i Bar) i Mađarske. U to rano vreme treba razlikovati Južne Slovene od Srba. Najstarije vesti nazivaju slovenske doseljenike na Balkanu zajedničkim imenom Sloveni, ali su se Sloveni već u severnoj domovini svojoj delili na mnoga plemena, od kojih je svako pleme imalo svoje posebno ime, kao Anti, Duljebi, Bužani, Smoljani, Poljani, pa su i oni Sloveni, koji dođoše na Balkan, poneli sobom i svoje plemenske formacije i svoja plemenska imena" (A. Ivić). 49

Rađanje islama Izuzetan događaj sedmog veka bila je pojava islama na istorijskoj pozornici i iznenađujući arapski uspeh" koji je ostavio žig na kulturi i istoriji Evrope". Nije prošlo ni punih šest vekova posle Hrista kada se pojavio tvorac religije koja je preobrazila čitav Istok, religije koja je još brže i intenzivnije nego hrišćanska osvojila skoro bezgranične prostore i grupisala oko sebe više vernih negoli mnogo uzvišenije hrišćanske dogme" (J. Radonić). Arabijsko poluostrvo je domovina islama. Jug Arabije, prozvan i Arabia Felix (plodna Arabija, srećna Arabija), posebno jugozapadna oblast nazvana Jemen, privlačio je pažnju kako Persije tako i hrišćanske Abisinije, koje su na ovu teritoriju prenele zaratustrinske 1 i hrišćanske uticaje. Jevreji su takođe dolazili na ove prostore i osnivali svoje zajednice, dok je severozapadni sused, hrišćanski Egipat, bio veliko središte grčkog hrišćanstva. Islam je nadirao i širio se nesvakidašnjom brzinom, krčeći put u sredinama gde su već odavno delovali zreli religijski sistemi", jer Muhamedovo učenje, iako samo po sebi primitivno i duhovno nerazvijeno, bilo je puno elementarne snage" (G. Ostrogorski). Međutim, u prvim godinama islama Arapi su manje težili tome da obraćaju druge narode u svoju veru, a više da vladaju njima i osvoje nove zemlje. Možda je islam uspeo i zbog toga što je malo perioda u istoriji kakav je bio period od Justinijanove smrti do Muhamedove pojave, perioda u kojima je društvo bilo zahvaćeno sveopštom demoralizacijom, kada su svi narodi poznati Grcima i Rimljanima do neprepoznatljivosti izgubili 1 Zaratustrizam (ili zoroastrizam) religija u čijoj osnovi je učenje proroka Zaratustre i važi za najstariju dualističku religiju. Bila je dominantna u Persiji do sedmog veka. Zaratustra je drevni persijski filozof čije se učenje može sažeti u sentenci: Humata, Hukhta, Huvarshta (Dobre misli, dobre reči, dobra dela). Prema Zaratustri, osnovu naše zemaljske egzistencije predstavlja kosmička borba između istine i laži, odnosno dobra i zla ili pak svetla i tame. U kasnijem zaratustrizmu suprotstavljene sile se nazivaju Ahura Mazda (Bog) i Ahriman (Ðavo). 50

energiju i vrline. Otkud potreba za novim oblikom religije i u čemu je tajna njenog uspeha? Važno je, pre svega, ukazati na značaj Meke oko 600. godine, na povoljan položaj koji joj je omogućavao kontrolu karavanskog trgovačkog puta koji se pružao pravcem sver-jug, duž zapadne ivice Arabijskog poluostrva; naime, drugi put, koji je išao od Persijskog zaliva na severozapad, bio je zatvoren tokom druge polovine šestog veka zbog rata između Persije i Vizantije. Nije nevažna ni činjenica da je Meka u ovom ratu bila neutralna, pa je put kroz Meku i zato dobio na značaju. To je bio, u stvari, osnovni preduslov nastupajućeg društvenog raslojavanja među Arabljanima. Takođe, Meka je tada bila značajan trgovački centar 1 jer se u njoj nalazila Ćaba i crni kamen, 2 arapsko svetilište paganskog boga Hubala. Grad je procvetao zahvaljujući hodočasnicima posvećenim kultu ovog paganskog boga. U Meki se tada javljaju sve bogatiji arabljanski trgovci, koji se sve smelije upuštaju u krupne finansijske poduhvate i aranžmane, što je bila svojevrsna novina u arabljanskom društvu. Naime, do tog vremena bogatstvo se u Arabiji merilo brojem kamila koje je neko posedovao. 1 Mekanske karavane predislamski mnogobožački Arabljani nisu napadali jer su poštovali ovaj grad kao sveti, zbog Ćabe, granitnog zdanja koje obeležava mesto gde je Avram trebalo da žrtvuje bogu sina Ismaila i koje je on sam sa njim podigao. U Ćabi se, u istočnom uglu, nalazi crni meteorit, navodno iz vremena Adama i Eve, i na njoj se nalazilo 360 kamenih idola, simbolišući 360 lunarnih dana u godini posvećenih nabatejskom bogu Hubalu (Petra u Jordanu im je bila glavni grad), a možda i arapski panteon. Na Ćabi su se nalazile i figure Isusa Hrista i njegove majke Marije. I hrišćani i predkoranski Arapi su dolazili na hadžiluk u ovaj Avramov grad u miru, a mekanski karavanski trgovci su uživali sigurnosni transportni imunitet kako ne bi sa građanima Meke ograničili napadačima pristup svetilištu. Po Koranu, Muhamed je u Ćabi uništio sve kipove, idole i prilagodio je islamu (teolozi ukazuju na suru XVII, ajet 81)" (D. Veselinov). 2 Na jugu Arabije cvetao je fetišizam, našavši svoj odraz u kultu velikih kamenova postavljenih porebarke. Najkrupniji je bio poznati crni kamen u svetilištu Ćabe u Meki. Okružen mnogim manjim kamenim fetišima koji su simbolizovali druga plemenska božanstva i duhove, taj crni kamen u obliku kocke, primljen je od svih Arapa kao najveći božanski simbol" (L. S. Vasiljev). Crni kamen je u kasnijoj tradiciji dovođen u vezu sa Adamom, koji je taj sveti predmet, bilo je rečeno, doneo sa sobom iz raja. Kamen je, po svoj prilici, bio sagorela kometa, i na nj se gledalo sa strahopoštovanjem jer je pao s neba." 51

Međutim, ni bogati trgovci nisu mogli da raspolažu neograničenim brojem kamila, jer je njihovo održavanje zahtevalo ozbiljne izdatke i postajalo sve veći problem. Tako oni s vremenom počinju sve više da trguju luksuznom robom manjeg gabarita, kao što su začini, tamjan, svila, što im je omogućavalo da posluju u mnogo širim finansijskim razmerama i za kratko vreme dođu do velikog bogatstva. Povećavajući tako lično bogatstvo, oni su, kako izgleda, i zanemarivali tradicionalne porodične i bratstveničke veze. Ljudi koji su se svojim ličnim naporom obogatili bili su sve manje skloni da ozbiljno prihvataju odgovornost što je nameće srodništvo, pa je i broj rođaka koji su na taj način ostajali bez svojih prirodnih zaštitnika, prema plemenskoj tradiciji, sve više rastao." To je stanje proizvelo krizu u arapskom društvu. Novi individualizam, zasnovan na novcu, podrio je ustrojstvo stare kulture, što je imalo za ishod rastuće osećanje društvene nelagodnosti, nedostatka sklada i lične nesigurnosti. Slomom tradicionalne ideje o besmrtnosti u životu bratstva, i u sećanju potomaka nečijeg bratstva, bila su pokrenuta metafizička pitanja; etička pitanja stala su da se iznose kad je ideale čojstva i velikodušnosti pomračio rastući status novca kao pokazatelj značaja u društvu. Ukratko, bila je to situacija bezakonja, i ona je dovela do obrazovanja novog religijskog pokreta pod vođstvom Muhameda, čoveka rođenog u Meki" (T. Ling). U Muhamedovom učenju iz mekanskog perioda naglašavano je da je bog stvoritelj sveta i čoveka, da će svi ljudi vaskrsnuti da bi izašli pred njega kako bi im se sudilo prema onom kako su živeli i da tog dana bogatstvo i moć neće imati nikakve važnosti, da ljudi stoga moraju živeti s tim na umu, ostavljajući se bezobzirnog zgrtanja novca i da umesto toga treba da upražnjavaju velikodušnost. Muhamed je poslat da na sve to upozori ljude Meke, naročito one koji su svojom grabljivošću uzrokovali raspad mekanskog društva, a samim tim i gubitak osećanja smisla i svrhe u ljudskom životu". Međutim, u svemu što je naučavao Muhamed bilo je malo novoga. Otkud onda tako brz uspeh nove vere? Tu bi trebalo, s jedne strane, pomenuti činjenicu o kojoj smo već govorili, da su brojne hristološke rasprave obeshrabrujuće i zbunjujuće delovale na vernike. To dejstvo je bilo jedan od glavnih činilaca koji su do sedmog veka žitelje na širokom mediteranskom području, nominalno hrišćanskom, unapred učinili sklonim da prihvate ono što im je ličilo na jednostavniju religiju islam, posebno u Maloj Aziji, Siriji i Egiptu, gde su teološke sporove gotovo redovno pratili i javni nemiri. S druge strane, dobar deo odgovora leži u činjenici da su žitelji Meke želeli i kroz veru da sačuvaju neutralnost: da su se opredelili za jevrejsku veru, Carigrad 52

bi to protumačio kao nameru stvaranja saveza sa snažnom jevrejskom strujom u Persiji; da su se pak okrenuli hrišćanstvu, Persijanci bi ih smatrali pristalicama i saveznicima Vizantije. Uspesima islamiziranih Arapa veoma je išla u prilog i činjenica da su se Vizantijska imperija i Persijsko carstvo u međusobnim sukobima gotovo potpuno vojno i ekonomski iscrpli. U arapskom gradu Meki 26. aprila 570. godine rođen je Muhamed. Njegov otac Abdulah umro je pola godine pre nego što će se Muhamed roditi. Kada je imao oko šest godina umire mu i majka. Brigu o dečaku je preuzeo njegov stric, trgovac, mlađi brat njegovog oca, Abu Talib. Sa njim je Muhamed proveo mladost putujući i trgujući. Muhamed, koga su opisivali kao privlačnog muškarca kovrdžave kose i brade, isticao se razoružavajućom srdačnošću. Pričalo se da prilikom rukovanja nikad nije prvi povlačio ruku. Krasila ga je harizmatična duhovnost. Divili su mu se zbog poštenja i mudrosti. Bio je poznat kao El Amin Pouzdani, i kao El Sadik Istinoljubivi. Dobar glas koji ga je pratio bio je jedan od razloga što ga je kao dvadesetogodišnjaka bogata udovica Hatidža bint Huvejlid, koja je već imala 40 godina i bila iz plemena Ben Hašim, angažovala da vodi njene trgovačke poslove. Ubrzo se udala za njega i imali su šestoro dece. Muhamed je imao već 40 godina kada mu se, po legendi, 610. godine, u pećini Hira u blizini Meke gde je voleo da meditira, javio arhangel Gavrilo (Džibril) sa prvim otkrovenjem od boga koji je njega, Muhameda, izabrao za glasnika i proroka. Od toga dana počela je istorija jedne vere koja će sudbinski uticati na potonju istoriju čovečanstva. 53

Propovedi Muhameda i njegovi naslednici U Muhamedovom učenju se priznaju prethodni proroci i svakom od njih se odaje priznanje, ali se njihovo pojavljivanje tumači samo kao put uspinjanja vere ka vrhovima i konačnim odgovorima koje bog saopštava preko poslednjeg (i najvišeg) proroka Muhameda. Muhamedovo propovedanje izazvalo je nezadovoljstvo i proteste bogatih porodica u Meki koje su se plašile da im to može smanjiti prihode od hodočasnika. Čak mu je i život bio u opasnosti. Znajući za Muhamedove sposobnosti i veštine, 622. godine posetilo ga je poslanstvo iz Jatriba i od njega zatražilo pomoć, pozivajući ga da dođe u njihov grad i uspostavi mir među zavađenim plemenima i klanovima. Ta godina, kada su Muhamed i njegovi najbliži prijatelji i istomišljenici prešli u Jatrib, posebno je poštovana kod muslimana i od tada Jatrib menja ime u Midanat un-nabi, Medina. To je godina seobe ili, kako je muslimani nazivaju, godina Hidžre početak islamskog kalendara. Njegov uspeh je bio izuzetan. U Medini je Muhamed osnovao i prvu džamiju. Muhamed je umro 8. juna 632, u šezdeset drugoj godini. Nasledio ga je kao zapovednika vernika 1 njegov tast Abu Bakr 2 (oko 573 634), cenjeni sudija i tumač snova", treća osoba koja je po predanju prihvatila islam. Abu Bakr je dovršio ujedinjenje arapskih plemena koje je započeo Muhamed. Uputio je poziv na džihad 634. godine, čime je otpočeo 1 Muhamedovi naslednici koristili su titulu zapovednik vernika. Kasnije, poglavari država nazivani su kalifat rasul Alah naslednik božjeg glasnika ili kalif. 2 Dok je bio u braku sa Hatidžom, Muhamed nije imao drugih žena. Posle smrti Hatidže ženio se više puta. U trenutku kada je umro imao je 11 žena. Najdraža mu je bila Ajša, ćerka njegovog prijatelja i saveznika Abu Bakra. Što je bio stariji, bio je sve slabiji prema ženama. Njegov sluga Anas svedoči, a to potvrđuju i Ibn Omar i Muhamedova žena Ajša, da je i u starijim godinama bio toliko revnostan da u roku od 24 časa nije bio nemaran ni prema jednoj od svojih jedanaest žena". 54

proces arapskog širenja i osvajačkih pohoda. Pod vođstvom Abu Bakra, Arapi (muslimani) stupaju na svetsku pozornicu kao respektabilna sila koja će u vekovima koji slede promeniti sliku sveta i istorije. Glavni arapski vojskovođa toga vremena bio je razmetljivi zapovednik" Halid bin Valida (592-642), aristokrata iz Meke, koji je na početku bio Muhamedov protivnik, ali je ipak primio novu veru. Muhamed ga je nazvao Sablja islama", što je on i bio. Kako se smatra, ostao je neporažen u preko sto bitaka. Vodio je uspešne ratove, kako protiv Persije tako i protiv Vizantije. Ako ne najvažnija, a onda sigurno presudna bila je njegova pobeda nad Vizantijom 636. godine, kada su muslimani osvojili Damask 1 i druge gradove hrišćanske Sirije i naterali vasilevsa Iraklija da napusti ovu zemlju u kojoj su obrazovani muslimani počeli da proučavaju klasičnu grčku tradiciju", a čije su beneficije prigrabili arapski osvajači i njihova duhovna elita". 2 Do te velike bitke, jedne od najznačajnijih bitaka u istoriji" na reci Jarmuku, pritoci reke Jordan, na tromeđi današnjeg Jordana, Sirije i izraelske Golanske visoravni došlo je 20. avgusta 636. godine. Vasilevs Iraklije poslao je veliku vojsku koju je predvodio Teodor Triturije evnuh i sakelarije, tj. carski rizničar, a verovatno i vrhovni vojskovođa Orijenta (magister militum per Orientem). Arapsku vojsku predvodio je Halid bin Valida. Pod naletima vizantijske konjice, muslimani su morali da se povlače čak pet puta, ali su se uvek vraćali u borbu, jer im žene, koje su stajale iza njih, nisu dozvoljavale da napuste bitku. Ostala je zabeležena i legenda da je u odlučujućem trenutku bog poslao peščanu oluju koja je zaslepila hrišćane i oni su se u panici razbežali, a potom im je Halid presekao odstupnicu. Hrišćani su do kraja bitke bili toliko iscrpljeni da su ih Arapi zatekli kako leže na svojim 1 Damask se smatra najstarijim gradom, iako postoje mišljenja da su to Biblos, ili Jerihon, ili Alep. U ovom gradu je Savle iz Tarsa prešao u hrišćanstvo i postao Pavle. Pod hrišćanskom dominacijom Jupiterov hram je pretvoren u crkvu posvećenu Svetom Jovanu Krstitelju, koja će nakon islamskog osvajanja biti pretvorena u Omeidsku džamiju. U njoj se i danas čuva glava ovog velikog hrišćanskog sveca. 2 Prvi muslimani, Arabljani, stvarajući muslimansku imperiju, nasledili su, zajedno sa osvojenim teritorijama, i stare kulture sa njihovom prastarom tradicijom koja dopire do grčko-rimskih, iranskih, faraonskih i asirsko-vavilonskih vremena. Muslimanski Arabljani su sa živim interesovanjem i talentom asimilovali i prerađivali veliko intelektualno i umetničko nasledstvo koje su zatekli" (E. Šimanjski). 55

ogrtačima, zreli za pokolj". Poginuo je čak i brat cara Iraklija. Bilo kako bilo, bitka je trajala šest dana i po nekim podacima poginulo je 50.000 ljudi. U završnom, nezadrživom naletu, uz pokliče Alahu ekber, sinovi pustinje" su naneli težak poraz vizantijskim trupama. Vasilevs Iraklije, koji je već ušao u sedmu deceniju života, nije učestvovao u bici, ali je bio neopisivo tužan jer je znao da je zauvek izgubio Siriju, jednu od najvažnijih vizantijskih provincija. Kažu da je Iraklije tada rekao: Oprosti, Sirijo." Odneo je Časni krst u Carigrad, bolno se opraštajući: Zbogom, Sirijo, zbogom zauvek." Tako je i bilo. Pre kraja sedmog veka Arapi će stvoriti svoj kalifat na samom tlu carstva, u Damasku. 56

Muslimansko osvajanje Jerusalima Nije prošlo mnogo vremena a sve vizantijske azijske teritorije pale su muslimanima u ruke. Pokoreno je Persijsko carstvo, Mesopotamija (639/40), Arabljani su potom prodrli u Jermeniju i zaposeli najjače utvrđenje Dvin, započevši, u isto vreme, i osvajanje Egipta. Svetom zemljom, u kojoj je Iraklije uspostavio vlast hrišćanstva, ponovo su zagospodarili nevernici. Ova nemilosrdna sudbina slomila je starog cara i fizički i psihički. Dve godine pre pobede na Jarmuku, u Meki umire Abu Bakr. Njegov naslednik, novi zapovednik vernika, postaje Muhamedov tast Omar 1 (oko 580-644), jedan od prvih preobraćenika u islam, prozvan Pravedni, čija se ćerka Hafsa 625. godine udala za Muhameda. Omar 638. godine dakle za manje od trideset godina od kada se Muhamedu javio arhanđel Gavrilo, 2 a šest godina od Muhamedove 1 Omar Pravedni, nekadašnji rvač, koji se nije razdvajao od svog biča, čovek koji je prvi počeo da sastavlja Kuran, pravi muslimanski kalendar i vaspostavlja islamske zakone, ostaće zapamćen i po tome što je za žene uveo stroža pravila od samog Muhameda. Kada mu se sin jednom prilikom napio, izbičevao ga je do smrti. 2 Kako veruju Muhamedovi sledbenici, dok je jedne noći spavao pored Ćabe Muhamed je imao viziju. Po legendi, arhangel Gavrilo ga je probudio, te su zajedno, uzjahavši krilatog konja sa ljudskim licem Buraka, pošli na noćno putovanje" čiji je cilj bio najudaljenije svetilište". Tamo je Muhamed sreo svoje očeve" Adama i Avrama, kao i svoju braću" Mojsija, Josifa i Isusa, da bi se potom lestvama uspeo na nebo. To noćno putovanje" (Isra) i uspenje" (Mirac) smatraju se Muhamedovim jedinim čudima, jer Muhamed, za razliku od Isusa, nije činio čuda. Iako Jerusalim i Hram nikada nisu pomenuti, muslimani su verovali da je najudaljenije svetilište" bilo Brdo hrama. Baš sa kamena na Brdu hrama, mesta gde je bio Solomonov hram, Muhamed se uspeo na nebesa. Po nekim muslimanskim predanjima, centar i pupak sveta nije bila Meka već Jerusalim, najviši od svih gradova i najbliži nebesima". Kada je osnovao prvu džamiju, odredio je jerusalimski Hram kao prvu kiblu, odnosno smer molitve. S obzirom na to da su se jevrejska plemena opirala Muhamedovom otkrovenju, ali i kontroli, on je okrenuo kiblu prema Meki i odbacio jevrejski put", rekavši da je bog uništio jevrejski Hram zato što su se Jevreji ogrešili i da zato muslimani neće slediti tvoju kiblu, Jerusalime". 57

smrti osvaja Jerusalim. Jerusalim je pod patrijarhom Sofronijem koji je napisao i pohvalu Jerusalimu Sione, blistavi Sione vasione" dugo odolevao muslimanskim trupama. Patrijarh Sofronije nije mogao da veruje u propast koja je zadesila hrišćane. U svojoj propovedi u Crkvi Svetog groba hrišćane je optužio za grehe, a Arape, koje je nazivao Saracenima, za svirepost. Odakle dolaze ti ratovi protiv nas? Odakle višestruke varvarske najezde? Mulj bezbožnih Saracena pokorio je Vitlejem. Zbog naših greha, Saraceni su ustali protiv nas sa zverskim nagonom. Hajdemo da sebe popravimo." Bilo je kasno za to. Predvođeni najslavnijim arapskim vojskovođom posle Halida, neustrašivim pustolovom, plemićem Amrom ibn el Asom, muslimani su opkolili Jerusalim. Patrijarh Sofronije je sa ključevima Jerusalima u rukama sačekao Omara, koji je u grad ujahao na beloj kamili, a potom ga odveo do Davidovog svetilišta. Omar i njegove vojskovođe Halid i Amr, kao i Muavija ibn Abi Sufijan, aristokrata iz Meke koga je Omar nazvao arapski Cezar", zatekli su Brdo hrama zatrpano smećem koje su hrišćani bacali kako bi uvredili Jevreje". Od tada će početi milenijumska bitka za sveta mesta. Uprkos tome, barem u prvim godinama, postojala je u današnje vreme nezamisliva međuverska tolerancija. Muslimani i hrišćani su delili hramove u kojima su se na smenu molili. U Damasku su godinama zajednički koristili Crkvu Svetog Jovana i neke crkve i u Jerusalimu. Crkva Katizma, koja se nalazi izvan grada, imala je molitvene niše u kojima su se molili muslimani. Kako kaže S. S. Montefjore, izgleda da su se rani muslimani isprva molili u Crkvi Svetog groba ili pored nje, pre nego što je postignut dogovor o Brdu hrama". Inače, Jevrejima i većini hrišćana nisu smetale rane verzije muslimanskog iskaza ispovedanja vere šahada koji je glasio: Nema boga do Boga", sve do 685. godine kada je dodato: A Muhamed je njegov izaslanik." 58

DOBA STVARANJA PRVIH SRPSKIH DRŽAVA Ulazak u orbitu Vizantijskog carstva Rusi i Vizantija Ćirilo i Metodije Dolazak Bugara na Balkan Vizantija, Sloveni i Bugari 59

Ulazak u orbitu Vizantijskog carstva Ubrzo posle naseljavanja na teritorije Balkanskog poluostrva, Sloveni su počeli da obrazuju državne tvorevine Sklavinije od jednog ili više slovenskih plemena, kojima su upravljali knezovi ili, kako su ih Vizantinci nazivali, arhonti. 1 Pripadnici srpskog plemena učestvovali su u stvaranju nekoliko kneževina. U 9. veku, pored Srbije, koja je zauzimala teritoriju između reke Save i dinarskog grebena, nastanjene su i oblasti u planinskim predelima i kraškim poljima. Neretljani su se nalazili između Cetine i Neretve, kao i na ostrvima Braču, Hvaru i Korčuli. Između Neretve i zaleđa Dubrovnika bila je teritorija Zahumljana, dok su Travunjani i Konavljani bili između Dubrovnika i Boke kotorske. Takođe, jedno od središta srpskog političkog života" u 11. veku bila je kneževina Duklja, koja je obuhvatala teritoriju oko Skadarskog jezera i doline reke Zete. Sve ove oblasti bile su permanentno izložene pokušajima potčinjavanja: najpre su to bili Avari iz Panonije, a od 680. godine Protobugari, koji su stvorili snažnu državu i nametnuli se Slovenima između Dunava i planine Balkan kao gospodari. Tako od sredine 9. veka i Srbija postaje poprište dvaju suparničkih carstava, Vizantije i Bugarske. Vizantija je u devetom veku odlučno nastojala, a uglavnom i uspevala, da povrati vlast i uticaj nad jugoistočnom Evropom. Tokom tog perioda Balkansko poluostrvo izranja iz mračnog doba, dobijajući obrise koji će ga karakterisati kroz vaskoliku srednjovekovnu istoriju. Čim su se oslobodili arabljanskog pritiska zbog unutrašnjih nemira u arapskom kalifatu Iraklijevi naslednici, već car Konstans II (641-668), kreću u pohode na narode koji su im bili najbliži, na Slovene. Tako je započela vizantijska 'rekonkista', koja je trajala vekovima i postizala značajne uspehe podvrgavajući veliki deo Slovena ne samo carskoj vlasti 1 Kako navodi Konstantin Porfirogenit, vizantijski carevi su sredinom 10. veka oslovljavali vladare Srbije, Hrvatske, Zahumlja, Konavlja, Travunije i Duklje kao arhonte i slali su im, kao svojim vazalima, zapovesti, a ne pisma koja su slali poglavarima nezavisnih država. 60

već i grčkom jeziku i vizantijskoj kulturi" (S. Ćirković). Vizantija je, naime, tek u 9. veku bila u stanju da obrati veću pažnju na Slovene. Deveti vek bio je, dakle, prekretnica u istoriji Balkanskog poluostrva, vek vizantijskog preporoda, ali i vek postepenog potpadanja Slovena pod političku jurisdikciju Carigrada. Ovaj ulazak balkanskih Slovena u političku i kulturnu orbitu Vizantijskog carstva preobrazio je političku i kulturnu sliku srednjeg i južnog dela Balkanskog poluostrva. Treba naglasiti da su samo oblasti na koje se protezala vizantijska tematska organizacija 1 jer je to jedino sigurno merilo realnih odnosa zaista i pripadale Carigradu. Gde nije bilo tema, nije bilo ni stvarne vizantijske vlasti. U drugoj polovini 9. veka Vizantija je osnovala temu Dalmaciju, koja je obuhvatala dalmatinske gradove i dalmatinska ostrva, od Kvarnera do Kotora, a njeno središte bilo je u Zadru. Tako je vizantijska vlast ponovo uspostavljena u balkanskim oblastima iz kojih je bila potisnuta slovenskom seobom, i Vizantija je započela proces političke reokupacije i kulturne rehelenizacije. Politički i kulturni uticaj Vizantije, međutim, nije dosezao do unutrašnjosti Balkanskog poluostrva koja je i dalje ostala van njegovog domašaja. Smrću vasilevsa Teofila, 28. januara 842. godine, okončana je velika kriza Vizantijskog carstva koja je bila izražena kroz ikonoborački pokret. Restauracija ikona svečano je proglašena u martu 843. godine. Tokom ovog perioda došle su do izražaja grčko-hrišćanske kulturološke karakteristike Vizantije, jer je ona, savladavši vojnu navalu arabljanskog kalifata, uspela da savlada i navalu kulturnih uticaja islama u obliku ikonoborstva. S druge strane, bilo je to doba okončanja vizantijskog suvereniteta na Zapadu, koje je istovremeno nagovestilo i kraj papske supremacije na Istoku. Kao što je stvaranjem carstva Karla Velikog 1 Jedan od načina spasavanja carstva bilo je uvođenje tematskog" uređenja (reč tema" znači okupljanje misli se na okupljanje vojnika), koje je vojni aparat pretpostavljalo državnom. Bila je to jedna čisto vizantijska inovacija koja je carstvo udaljila od rimske administrativne tradicije". Sistem tema uveden je polako, uz teškoće u početku, a zatim mnogo šire posle 800. u onim oblastima Balkana u kojima je vizantijska vlast uspela da uspostavi neposredan politički nadzor nad Slovenima". Strateg, kao carski zastupnik, imao je komandu nad vojnim kontingentom, koji se takođe zvao tema i bio sastavljen, što je važna novina, od vojnika regrutovanih iz te oblasti i opremljenih sredstvima koja daje stanovništvo teme; drugim rečima, on je prirodno zadužen za odbranu svoje oblasti i sopstvene zemlje", što je s vremenom stvorilo nacionalni duh samoodbrane" i udahnulo duh zajedničke odgovornosti" (D. Obolenski). 61

Vizantijska država bila potisnuta sa Zapada, tako je sada usponom Carigradske patrijaršije Rimska crkva potisnuta sa Istoka" (G. Ostrogorski). Bilo je to vreme kada su se Vizantijska država i crkva suočile sa velikim zadatkom pokrštavanjem Južnih i Istočnih Slovena, vreme otpočinjanja nove epohe u vizantijskoj istoriji, epohe velikog kulturnog poleta, a nešto docnije i snažne političke i vojne ekspanzije". Posle burnih dešavanja na vizantijskom dvoru, Mihailo III (842-867) krunisan je za samodršca i uz pomoć svog izuzetno sposobnog ujaka cezara Varde i patrijarha Fotija, koji je bio najznačajnija ličnost, najveći političar i najveštiji diplomata koji je ikada zauzimao carigradsku patrijaršijsku stolicu" omogućio Vizantiji ostvarenje mnogih značajnih poduhvata, pre svega širenje vizantijskog uticaja na slovenske zemlje. 62

Rusi i Vizantija Sredinom devetog veka Vizantija je došla u dodir sa Rusima. Naime, 860. godine Rusi su sa svojom flotom opseli Carigrad. Predstavljali su toliku opasnost da je vasilevs, koji je krenuo u rat protiv Arabljana, morao da se vrati kako bi preuzeo komandu odbrane vizantijske prestonice. Od tog doba Vizantinci stupaju u dodir sa mladom ruskom državom koja im je bila gotovo nepoznata i počinju da razvijaju misionarsku delatnost. Pokrštavanje Rusa i njihovo uvođenje u vizantijsku orbitu bilo je najbolje, ali i najsigurnije sredstvo za otklanjanje opasnosti koja je Carigradu pretila od ovog mladog slovenskog naroda", jer od svih kulturnih tekovina Vizantije, nijedna nije bila važnija od donošenja hrišćanstva Slovenima" (Dž. Bilington). Za razliku od slovenskih kraljevina na Balkanu, Rusija je bila u potpunosti van granica (starog) Rimskog carstva, jedna od poslednjih posebnih nacionalnih civilizacija koje su prihvatile vizantijsko hrišćanstvo", ali tako da nikada neće nedvosmisleno prihvatiti političku podređenost Konstantinopolju. Ideja o univerzalnom carstvu u Vizantiji opstajala je kroz vekove i, kao sve drugo u Vizantiji, bila je povezana sa pravoslavnim hrišćanstvom. Na tom planu, došlo je do zanimljivog procesa: opadanje moći vizantijske države poklopilo se sa jačanjem uloge njene crkve među hrišćanima na istoku" (R. Radić). Nestorov letopis, nastao krajem 11. i početkom 12. veka, kazuje kako se izaslanicima ruskog kneza Vladimira (958-1015) koje je 987. godine knez poslao u svet kako bi se upoznali sa svim velikim religijama muslimansko bogosluženje nije dopalo, a nisu videli nikakvu slavu" ni u obredima zapadnih hrišćana. Ruski letopisac je ostavio zabeležene utiske o Carigradu i Svetoj Sofiji ovih izaslanika: Grci nas odvedoše u zdanje gde svome Bogu služe i ne znađasmo jesmo li na nebu ili na zemlji. Jer na zemlji nema takvog sjaja ili takve krasote i ne znamo kako da ih opišemo. Znamo jedino da Bog ovde boravi među ljudima i da je njihova služba lepša od obreda drugih naroda. Jer tu 63

krasotu zaboraviti ne možemo." Konkretna lepota, a ne apstraktne ideje, kaže Džejms Bilington, prenela je suštinu hrišćanske poruke Rusima i nadahnula novi procvat vizantijske likovne umetnosti i književnosti na ruskom tlu. Legenda kaže da je knez, posle njihovog izveštaja, doneo odluku da Rusi, koji su dotle bili pagani, prihvate hrišćanstvo iz Vizantije, a ne sa Zapada. Ubrzo po svom pokrštavanju, 988. godine, knez Vladimir je doneo u Kijev veličanstvene vizantijske obrede i službe. Tokom vladavine njegovog sina Jaroslava Mudrog učeni crkveni ljudi su kuljali iz Vizantije, donoseći uzore za prve ruske zakone, letopise i propovedi". 64

Ćirilo i Metodije Tri godine posle ruske opsade Carigrada jedan izuzetan događaj presudno je uticao na slovenske zemlje. Moravski knez Rastislav uputio je 863. godine poslanike u Carigrad sa zahtevom da mu vasilevs pošalje misionare. U Carigradu je moravsko poslanstvo primljeno sa pažnjom i uvažavanjem jer su vasilevs Mihajlo III, koregent, njegov ujak Varda i carigradski patrijarh Fotije želeli da prošire uticaj Vizantije i Carigradske patrijaršije i nad Zapadnim Slovenima kako bi umanjili uticaj Rima i Franačke države. Solunska braća Konstantin (827-869) i Metodije (815-885), učeni sinovi vizantijskog visokog činovnika Lava, krenuli su 867. godine na ovaj istorijski zadatak. 1 Konstantin i Metodije su znali jezik Slovena i čim im je poverena ova misija počeli su sa prevođenjem na slovenski jezik najvažnijih hrišćanskih spisa. Konstantin, izvanredan lingvista, stvorio je prvo slovensko pismo, što je bio neophodan preduslov za bilo kakav drugi rad, posebno za prevođenje hrišćanskih knjiga. Poziv moravskog kneza je pre svega bio motivisan željom da u svojoj državi onemogući uticaj franačkih prelata i da u savezu sa Carigradom ostvari protivtežu franačko-bugarskoj koaliciji koja je pretila da ugrozi njegovu samostalnost. Rastislav je smatrao da će primanje hrišćanstva iz Carigrada biti manje opasno po nezavisnost njegove zemlje. Vizantija nije propustila ovu priliku. Ideja moravskog kneza je u potpunosti odgovarala Vizantiji, koja je uticajem u Moravskoj nameravala da ostvari uticaj i u Bugarskoj. Međutim, uspešan rad carigradskih misionara ugrozio je franačke interese u Moravskoj čiji su se sveštenici požalili Rimu i zatražili pomoć. Papa Hadrijan II (867-872) pozvao je 868. godine solunsku braću da dođu u Rim i da objasne svoje ideje i metode rada. Braća su u Rimu dobila od pape dozvolu za dalji rad. Ali već početkom sledeće godine, 1 Svece Ćirila i Metodija, zajedno sa Svetim Benediktom Nursijskim (480-543) Pravoslavna crkva spomen Sv. Benedikta slavi 14. marta papa Jovan Pavle II proglasio je pokroviteljima Evrope. 65

14. februara 869, u jednom rimskom manastiru umro je Konstantin, koji će se neposredno pred smrt zamonašiti i uzeti plaća danak, čime su Vizantinci bili primorani da priznaju postojanje jedne varvarske države na teritoriji carstva. Posebno je važno to što su Bugari, za razliku od Slovena, imali izvesne političke institucije i vojnu organizaciju pre nego što su došli na Balkan. Tako je područje koje su osvojili Bugari posle naseljavanja Slovena bilo zauvek izgubljeno za Carigrad, i Vizantija je prvi put morala da se odrekne suvereniteta nad delom svoje teritorije, teritorije na kojoj je Asparuh formirao snažnu bugarsku državu. Asparuh je pokazao da nije samo osvajač već i državnik, jer je uspeo da nametne vlast slovenskim došljacima koji su morali da plaćaju porez u naturi i da prihvate savezničko" mesto u bugarskoj državi koja se konstituisala. Međutim, tokom sledeća dva veka Sloveni su, kao brojniji narod, asimilovali Bugare turskog porekla". Ovo spajanje je do početka devetog veka bilo uveliko sprovedeno, a do desetog veka Bugarska je već po svemu slovenska država. Slovenizacija, smatra Frensis Kont, uistinu predstavlja konstantu u istoriji odnosa između slovenskih naroda i njihovih suseda, sa jednim izuzetkom koji potvrđuje pravilo: podalpske i baltičke Slovene asimilovali su Germani tokom ranog srednjeg veka". Na tom putu bilo je velikih prepreka, jer je slovensko paganstvo bilo indoevropskog porekla, dok je bugarsko poticalo iz Azije. Bilo je potrebno da prođe skoro jedno i po stoleće pa da se jedno slovensko ime nađe među bugarskim uglednicima bio je to Dragomir, član poslanstva koje je han Krum poslao u Vizantiju, u jesen 812. godine. Bugarski kagan Tervel, naslednik Asparuhov, pomogao je svrgnutom vasilevsu Justinijanu II (685-695; 705-711) da opet dođe na tron, posle čega je, iako paganin, Tervel okićen vizantijskom titulom ćesara. Sporazumom sklopljenim 705. godine ovaj bugarski vladar je bio uzdignut kao niko pre njega. Sporazumom između Bugarske i Vizantije, Bugarska je stekla status respektabilne sile na Balkanu. Potom će vasilevs Teodosije III (715-717) sa Bugarima sklopiti još jedan sporazum 716. godine. Ti sporazumi su bili očajnički potezi, koje su carski diplomati smislili da bi (bugarske) osvajače zadržali na području severno od balkanskog masiva. Vizantinci su smatrali da trajni mir sa Bugarima može biti postignut samo iskorenjivanjem ove parazitske države i proterivanjem Bugara na drugu stranu Dunava". Kada je vasilevs Konstantin V Kopronim (741-775) svojim pobedama u Siriji, Jermeniji i Mesopotamiji privremeno otklonio 66

opasnost od Arabljana, posvetio se svom životnom cilju uništavanju Bugarske. Poslednjih dvadeset godina života Konstantin V posvetio je borbama sa Bugarima, koristeći u tu svrhu i Slovene, potpirujući skrivenu netrpeljivost između bugarskog plemstva i Slovena". Međutim, iako je Bugarska bila ovim ratovima teško iscrpljena i obogaljena, i dalje je bila na mapi", a njene vladajuće klase snažno ujedinjene mržnjom prema Vizantijskom carstvu. 67

Vizantija, Sloveni i Bugari Vizantijsko-bugarsko suparništvo ostavilo je snažan trag u razvoju Balkana. To suparništvo je značajno određivalo politički položaj najstarije srpske države i u najvećoj meri uticalo na njen razvoj. Bugarska je bila bliža od Vizantije, te tako i neposrednija opasnost po Srbe. Slovene i Bugare, sve dok Bugari nisu primili hrišćanstvo, malo toga je spajalo. Opštili su isključivo na grčkom jeziku, jer je ovaj jezik tokom dva veka bio službeni jezik bugarske države, ali i njen jedini pisani jezik, s obzirom na to da ni Bugari nisu imali sopstveno pismo. Slovenski jezik je prevagnuo kada su Sloveni primili hrišćanstvo. Napredak je bio brz i već u sledećoj generaciji slovenski jezik postao je zvanični jezik bugarske države. Ovu odluku donela je, 893. godine, skupština sazvana u Preslavu, koji je posle Pliske postao nova prestonica bugarske države. Bugarska spoljna politika bila je sve dok han Boris I nije došao na bugarski tron 852. godine prozapadna, odnosno profranačka, i iza nje je stajala Rimska crkva. Kada je, početkom šezdesetih godina 9. veka, Boris I potvrdio savezništvo sa Ludvigom Nemačkim, činilo se da će primiti hrišćanstvo od franačkih sveštenika. Međutim, vasilevs Mihailo III je 864. godine krenuo na Bugarsku i Boris I se odmah predao obećavši, preko poslanstva koje je poslao u Carigrad, da će se odreći saveza sa Francima i da će primiti hrišćanstvo iz Carigrada. Već sledeće godine Borisa je krstio episkop iz Carigrada, kao i veliki broj istaknutih Bugara. Tako je Lav VI Mudri već krajem devetog veka učinio da Bugari budu istočni Rimljani braća po istoj veri". Bugarska je prva velika i dobro organizovana država Istočne Evrope koja prihvata vizantijsko hrišćanstvo. Međutim, Boris I je želeo da sačuva nezavisnost države i pokušao je da od Vizantije dobije autonomnu crkvenu organizaciju u Bugarskoj. Carigradski patrijarh Fotije i vizantijske vlasti nisu odgovorili na ovaj Borisov zahtev. Boris I je, zatim, ponovo odlučio da pošalje izaslanike na dvor Ludviga Nemačkog u Regensburg, sa molbom da mu pošalje franačke misionare. Poslao je izaslanike i u Rim, tražeći od pape da postavi bugarskog 68

patrijarha i sveštenike. Papa Nikola I (papa od 858. do 867) odmah je u Bugarsku poslao dva episkopa. Boris I se nadao da će odbacivanjem vizantijske nadležnosti i pristajanjem na suverenitet Rima uspeti da spreči podrivanje državnog jedinstva i vojne moći svoje zemlje od strane nove vere, kao i da Bugarska postane politički satelit Vizantije, zavisna od njene kulture". Krajem 866. godine papski izaslanici su došli u Bugarsku a Boris I je proterao grčke sveštenike. Vizantija je reagovala oštro. U pismu koje je ovim povodom uputio svim poglavarima istočnih crkava, carigradski patrijarh Fotije je latinske misionare u Bugarskoj opisao kao bezbožne i gnusne", opominjući ih da i najmanje zanemarivanje tradicije vodi do potpune nepokornosti dogmi". Fotijeva najoštrija zamerka bila je što latinski sveštenici u Bugarskoj propovedaju učenje dvostrukog proishođenja Svetog duha (filiokve), što je nesumnjiva jeres. On uverava ostale patrijarhe da će uspeti da bugarsku crkvu vrati pravovernosti i moli da pošalju predstavnike na sabor koji treba da se sastane u Carigradu i osudi latinska sagrešenja. Papa Nikola I je 863. godine, tražeći neposrednu nadležnost nad istočnim hrišćanskim svetom", ekskomunicirao patrijarha Fotija. Četiri godine kasnije, na Fotijevu inicijativu, sabor kome je predsedavao car Mihailo III (vladao od 842. do 867), ekskomunicirao je papu Nikolu I, osudio filiokve i ostale latinske običaje, čime je došlo do otvorene šizme između Rima i Carigrada. Međutim, Mihailo III je ubijen i mesto vasilevsa zauzima njegov ubica Vasilije I Makedonac (vladao od 867. do 886), koji primorava Fotija na povlačenje. Novi carigradski patrijarh je postao Ignjatije, koga je Rim priznao i prihvatio, čime je obnovljeno bratstvo Carigrada i Rima". Kada je krajem 867. godine novi papa postao Hadrijan II, Bugari su već počeli da se okreću ka vizantijskoj crkvi. U Carigrad je februara 870. godine, na samom kraju Sabora svih crkava, prispela bugarska delegacija s pitanjem svog vladara Borisa: Čijoj bi crkvi trebalo da pripada njegova zemlja rimskoj ili carigradskoj? Sabor je doneo odluku da Bugarska bude pod jurisdikcijom Carigradske patrijaršije. Kao posledica toga, rimski misionari ubrzo su proterani iz Bugarske, dok je bugarski arhiepiskop uživao izvesnu autonomiju i imao viši rang od većine vizantijskih episkopa. Mnogi mladi Bugari koji su bili predodređeni za visoka mesta u bugarskoj crkvi odlaze u Carigrad da bi se tamo obrazovali. Među njima je bio i knez Simeon, potonji bugarski car. Ipak, bugarska tradicionalna mržnja prema Vizantiji bila je i dalje ista" (D. Obolenski). 69

U naredne dve decenije nakon konačnog Borisovog prihvatanja vizantijskog hrišćanstva, Bugari su se i dalje suočavali sa teškoćama koje su dodatno uvećavali stalno etničko dvojstvo između Bugara i Slovena" i propovedanje hrišćanstva na jeziku koji većina Borisovih podanika nije razumela". Sloveni su u prvoj polovini devetog veka sticali sve važniju ulogu u životu bugarske države. Hrišćanstvo je imalo više obraćenika među Slovenima nego među Bugarima, a Sloveni su i spremnije prihvatali vizantijske modele ponašanja nego bugarska aristokratija tako da se Boris morao osloniti na njihovu pomoć. Dolaskom Konstantinovih učenika Klimenta, Nauma i Agelara u Bugarsku stanje se u velikoj meri popravilo. Oni su od Ohrida stvorili središte slovenske hrišćanske kulture u Evropi početkom srednjeg veka". Za tri decenije plodnog Klimentovog rada iz njegovih škola izašlo je oko 500 učenika". Bugarski car Boris I, koji je presudno uticao na učvršćivanje vizantijskog hrišćanstva u svojoj zemlji, abdicirao je 889. godine i odlučio da ostatak života provede kao monah u manastirskom miru. Međutim, tokom četvorogodišnje vladavine Vladimira, Borisovog najstarijeg sina, Bugarska je bila u agoniji". Vladimir je bio marioneta u rukama bugarske aristokratije, svojim nepriličnim i raspusničkim ponašanjem podstakao je obnavljanje paganstva, proterivao hrišćanske sveštenike i raskinuo savez sa Vizantijom, okrenuvši se nemačkom kralju Arnolfu. Stari car Boris je bio prinuđen da skine monašku rizu i iz manastirskog mira se vraća u Plisku, glavni bugarski grad, i preuzima vlast. Sina Vladimira je oslepeo i utamničio. Zemaljska bugarska skupština potvrdila je 893. godine Borisove odluke da vlast preuzme njegov treći sin Simeon, da slovenski jezik zameni grčki kao službeni jezik Bugarske a da se glavni grad preseli iz Pliske u Preslav. Bio je to jedan od važnih preduslova da Bugarska definitivno uđe u vizantijsku orbitu, što je uveliko podsticao i vizantijski vasilevs Vasilije I Makedonac. Međutim, Simeonova Bugarska postaje snažan i moćan protivnik Vizantije. U drugoj i trećoj deceniji desetog veka otpočela je velika borba između ove dve države za dominaciju nad Balkanom koja je imala značajan uticaj i na slovenske zemlje. Srbi su tada živeli u raštrkanim zajednicama koje su zvali županijama ili župama". Te županije uglavnom su se nalazile u dolinama planinskih oblasti kroz koje protiču Drina, Piva, Tara, Lim i Ibar, kao i u gornjem toku Zapadne Morave. Predeo njihovih prvobitnih naseobina na Balkanu poznat u srednjem veku kao Raška bio je severno od razvodnice između dunavskog i jadranskog sliva. Od mora 70

su je odvajale crnogorske planine i brojna srodna plemena naseljena u priobalnom pojasu i u unutrašnjosti između Drima i Neretve, na koje su Srbi u IX i X veku postepeno proširili svoju vlast. To su bili Dukljani, između Bojane i kotorskog zaliva, Travunjani i Konavljani, koji su živeli oko Trebinja i u Konavlima, između Kotora i Dubrovnika, Zahumljani, između Dubrovnika i donjeg i srednjeg toka Neretve (njihova se zemlja kasnije javlja kao Hlm, Hum i Hercegovina), i Neretljani nastanjeni uz obalu Neretve i Cetine, kao i otoci Mljet, Korčula, Hvar i Brač. Nad svim ovim plemenima Srbima u unutrašnjosti i Slovenima uz crnogorsku obalu i u južnoj Dalmaciji Vizantija izgleda da je zadržala uglavnom nominalni suverenitet sve do dolaska Mihaila II (820-829) kada su, kako kaže Konstantin Porfirogenit, 'zbacili uzde rimskog carstva i postali samostalni i nezavisni, ničiji podanici'. Negde oko 850. godine čuje se za srpskog kneza Vlastimira, koji s uspehom brani zemlju od bugarske najezde. Pod njegovim vođstvom Srbi izgleda da su napravili veliki korak ka stvaranju vlastite nacije" (D. Obolenski). Početkom vladavine vasilevsa Vasilija I Srbi su poslali izaslanike u Carigrad i tražili da vizantijski hrišćanski misionari dođu u Srbiju, čime su ponudili i političku pokornost svog vladara Vizantiji" Srbi su tako postali podanici vizantijskog cara. Razmena izaslanika između Srbije i Vizantije i konačno pokrštavanje" verovatno su se odigrali između 867. i 874. godine. Iako su Srbi uglavnom neprijateljski nastrojeni prema Vizantiji, ipak je crkveni uticaj Istoka bio jači od zapadnog. Slovenski duhovnici iz Makedonije i Bugarske bili su, kao i njihove knjige, Srbima bliži nego romanski i arbanaski klirici sa jadranskog primorja. Njima su, bez ikakve teškoće, razumljive bile slovenske knjige episkopa ohridskog Klimenta, bugarskog egzarha Jovana, episkopa Konstantina i drugih" (K. Jiriček). Tokom devetog veka Vizantija je uspela da proširi svoj kulturni uticaj na veliki deo severnog Balkana. Na taj način je tek nastale slovenske države zauvek ili samo privremeno uvela u sferu svoje civilizacije. Predmet interesovanja Vizantije bili su, pre svega, Bugari, Srbi i Hrvati" (D. Obolenski). Nijedan južnoslovenski narod, pa i nijedan evropski, pogotovo nijedan istočnoevropski ni mediteranski narod" nije mogao a da ne bude zahvaćen uticajem Carigrada. Svi ti narodi, kako koji, u većoj ili manjoj meri, nose pečat ove velike civilizacije. Kada je okončano doba Sklavinija, što apsorbovanjem u vizantijske tematske organizacije, što formiranjem slovenskih državnih organizacija koje nisu bile pod jurisdikcijom Carigrada, stvorile su se kulturne zone 71

koje postoje do danas a granice između vizantijske i slovenske sfere koje su tada formirane prilično tačno" odgovaraju kulturnim zonama kako ih je odredio Jovan Cvijić prema tipu seoskih naselja i kuća. Međutim, vizantijska reokupacija se zaustavila na periferiji slovenskih zemalja. Presudan značaj za širenje vizantijskog uticaja na Balkanu imali su uspostavljanje njene vlasti na jadranskim obalama i njena dominacija na Jadranskom moru. Naglo jačanje uticaja vizantijske države i crkve u našim zemljama tokom vladavine Vasilija I Makedonca počinje time što vizantijska flota 867. godine oslobađa Dubrovnik arabljanske opsade. Vizantijski dalmatinski gradovi i dalmatinska ostrva dobijaju status teme, pri čemu je, istovremeno, jačao i položaj Vizantije u južnoj Italiji. Iako su gradovi nove dalmatinske teme plaćali danak Slovenima u svom zaleđu, Srbi, Zahumljani, Travunjani i Konavljani, zatim Neretljani, pa čak i Hrvati (kojima je Vizantija uspela da nametne za kneza svog štićenika Zdeslava (878/9), potisnuvši uticaj Franačke države i rimske crkve) priznali su vrhovnu vlast Carigrada. Ovo priznanje imalo je i konkretne posledice jer su u vizantijskim trupama u južnoj Italiji bili i slovenski vojni odredi, prevezeni na lađama dalmatinskih gradova. Političku prevlast pratilo je i jačanje kulturnog i verskog uticaja. U doba Vasilija I hrišćanstvo je preovladalo u svim našim zemljama, kao što je malo pre toga preovladalo i u Bugarskoj, čime se stvaraju uslovi za njegovo definitivno učvršćivanje radom Metodijevih učenika i širenjem slovenske službe. Početkom jedanaestog veka srpskim zemljama je vladao Samuilo, bugarski car. Međutim, bio je to početak kraja njegove slavne vladavine. Od 1014. do 1018. godine Vizantija je rasparčala bugarsku državu. Kada je početkom 1018. godine Marija, udovica poslednjeg bugarskog cara Jovana Vladislava, ispred Ohrida pokorno dočekala vasilevsa Vasilija II Bugaroubicu, Vizantija je, posle nekoliko stotina godina opet bila gospodar Balkanskog poluostrva". Car je bio blagonaklon u deljenju titula i bogatstva bugarskom plemstvu, pa je ono brzo prešlo na vizantijsku stranu. Vasilevs Vasilije II Bugaroubica ušao je u Carigrad, kako piše vizantijski istoričar Jovan Skilica, trijumfalno kroz velika vrata Zlatne kapije, okrunjen zlatnom krunom koja je imala odozgo čelenku, dok je ispred njega išla Marija, Vladislavljeva žena, i Samuilove kćeri i ostali Bugari [...] I ušavši sa trofejima i pobedonosno u veliku crkvu i bogu odpojavši hidše zahvalnosti, povuče se u carsku palatu [...] Caru priđoše, posle potčinjavanja Bugarske, i susedna plemena Hrvata, koji imaše kao arhonte dva brata, pa kad se ovi predadoše i primiše počasti i 72

dostojne nagrade, potčiniše se i sama plemena." Situacija nije bila mnogo drugačija ni u srpskim plemenima. Međutim, u poluvazalnim južnoslovenskim državama počele su borbe za emancipaciju od vizantijske vlasti i dominacije Carigrada. Prvo je to uspelo Zeti, koja je svoju vlast proširila i na Zahumlje, Travuniju, a kasnije, pod Bodinom, i na Bosnu i Rašku. Krajem jedanaestog veka centar vizantijskog otpora se premešta u Rašku državu koja sve više podleže uticaju njene kulture. Već od dvanaestog veka politička ekspanzija Raške se okreće prema carstvu na Bosforu, čije trupe upadaju na njene teritorije. Doba vasilevsa Manojla Komnina, kada je Srbija u tipičnom vazalnom odnosu, predstavlja vrhunac vizantijske prevlasti na Balkanu". Posle Manojlove smrti 1180. godine, Raška je konačno izvojevala nezavisnost, ugledajući se na svoj vizantijski uzor. 73

SRPSKI VLADARI PRE NEMANJIĆA Višeslav, Radoslav, Prosigoj Vlastimir Mutimir Petar Pavle Časlav Mihailo Višević Sveti Jovan Vladimir Stefan Vojislav Mihailo Konstantin Bodin Vukan Zavida Uroš I Uroš II Primislav Desa (157) 74

Višeslav, Radoslav, Prosigoj Nesporno je da je veliki župan Stefan Nemanja najpoznatiji i najvažniji srpski vladar srednjeg veka. Međutim, Stefan Nemanja se često pominje tokom vladavina svojih naslednika, veli Konstantin Jiriček, tako kao da pre njega ničega nije bilo; u srpskim rodoslovima, poveljama i spomenicima stoji Nemanja svagda sam na čelu niza vladalaca. Narod je zaboravio njegove prethodnike i pretke". Za neposredne nastavljače dela Stefana Nemanje, kaže Milan Kovačević, za kler i dinastiju sa vernom joj vlastelom srpska istorija počinje sa Nemanjinim dolaskom na vlast [...] Zaborav je toliko temeljan da se stiče utisak kako je Nemanja stvorio državu ni iz čega." Radovan Samardžić smatra da su Srbi uspostavili svoje istorijsko pamćenje za vreme dinastije Nemanjića, i to toliko ukorenjeno i snažno da su u velikoj meri prepustili zaboravu svoju raniju prošlost". To pre svega važi za srpske letopisce poznog srednjeg veka, koji su uvek na početke srpske istorije stavljali Stefana Nemanju i njegovog sina Savu, zaboravljajući tako na vladare i države koji su bili pre njih" (J. Deretić). Iz toga bi se mogao, pogrešno, izvesti zaključak da pre Nemanje Srbi nisu ni imali važnih i uspešnih vladara. Tek za vreme dinastija Lazarevića i Brankovića, kada je stara dinastija zamenjena novom, stalo se tragati za precima Stefana Nemanje, i istraživati veze koje su skopčavale nove vladarske porodice uz starodrevnu, slavnu kuću Nemanjića, da bi se na taj način podigao ugled novih dinastija i opravdalo njihovo vladanje Srbima" (N. Radojčić). Istoriju srpskog ranog srednjeg veka, istoriju pre Nemanjića, karakterišu, pre svega, oskudni istorijski podaci". Vizantijski i zapadni hroničari toga doba nisu pokazivali posebno interesovanje za Srbe, njihove zemlje i vladare. Nesporno je da je najznačajniji pisac koji se bavio Srbima i prvim srpskim vladarima bio vasilevs Konstantin VII Porfirogenit. Međutim, podaci koje on iznosi nesumnjivo upućuju na srpski usmeni izvor koji ga je veoma podrobno obavestio o dinastičkim i političkim prilikama u Srbiji 9. i 10. veka; pritom, ti podaci ne izlaze iz okvira ideološkog obrasca čija je suština bila da se pokaže kako su Srbi 75

oduvek bili pod vlašću vizantijskog cara" i da su im vladari bili potvrđivani u Carigradu". Porfirogenit je srpske vladare opisao prilično realistično, ali bez mnogo detalja". Tokom tog vremena Vizantinci su uvek imali u pripravnosti u Carigradu ili Draču svoje pretendente, kako bi po potrebi nelojalne srpske kneževe mogli blagovremeno zameniti trenutno pouzdanijim kandidatima. Prvi srpski vladar na Balkanu bio je knez Višeslav (ili Vojislav). Smatra se da je vladao oko 780. godine. Konstantin Porfirogenit ga pominje vrlo šturo: Pošto je umro onaj isti arhont koji je prebegao caru Irakliju, njega je nasledio u vladavini njegov sin, a zatim njegov unuk, i tako redom arhonti iz istog roda. Posle izvesnog broja godina od njih se rodio Višeslav (Vojislav), a od njega Radoslav, a od njega Prosigoj, a od njega Vlastimir." Iako Porfirogenit ne saopštava više podataka o ovim srpskim vladarima, on nam donosi jedan bitan podatak": nasleđivanje vlasti kod Srba u okviru jedne vladarske porodice bilo je ustaljena tradicija. Tako dugo egzistiranje određene dinastije nesumnjivo govori o stabilnosti vladarevog položaja, ali i same državne tvorevine i njene organizacije. Knez Radoslav, koji je nasledio oca Višeslava, vladao je srpskim zemljama u prvoj polovini devetog veka. Radoslava će naslediti Prosigoj. O ovim srpskim vladarima iz prethrišćanskog perioda vrlo se malo zna. 76

Vlastimir Za srpskog kneza, arhonta Vlastimira (pre 805 oko 851), sina Prosigojevog, u istoriografiji se navodi da je vladao od oko 830. do oko 851. godine. Smatra se da je srpska dinastija Vlastimirovića dobila ime upravo po njemu. Veruje se da je bio vizantijski vazal, a da su mu vladari ostalih srpskih oblasti bili potčinjeni. Vlastimir je bio savremenik vizantijskih careva Teofila (829-842) i Mihaila III (842-867), bugarskih hanova Omurtaga (814-831), Malamira (831-836) i Presijama (836-852), kao i hrvatskih kneževa Mislava (pre 839 pre 846/848) i Trpimira (posle 846/848 posle 852, najkasnije do 864). Vrlo je verovatno da je glavnim srpskim plemenom, još od dolaska u novu postojbinu, vladala jedna porodica, a da je polovinom devetog veka njegov starešina bio vešti i energični Vlastimir, koji je postao trgovac i osnivač prve srpske države". Vizantijska vlast u srpskim zemljama na Balkanskom poluostrvu tada nije bila jaka i efikasna uglavnom je držala garnizone u utvrđenjima. Digavši se protiv Vizantije koja je tada bila u sukobu sa Bugarima, što su Srbi znali i što je bio jedan od ozbiljnijih razloga za suprotstavljanje Carigradu Vlastimir je proterao hrišćanske misionare, kao i vojne posade. Srbi su smatrali da im je nova vera od državne vlasti silom nametnuta, i da je ona simvol i najvažniji znak potčinjenosti toj vlasti. Stoga su Srbi, ustajući sredinom devetog veka na oružje protiv Vizantije, da izvojuju sebi slobodu, uklonili odmah i novu veru i proterali njene zvanične prestavnike, hrišćanske misijonare" (S. Stanojević). Tako je sredinom devetog veka u gornjem toku Lima, Tare, Pive i Drine ustankom protiv Vizantije osnovana prva srpska država. Vlastimir je odmah posle uspeha ustanka, radio na tome da svoju vlast utvrdi i proširi". Međutim, ubrzo su Bugari napali Vlastimira. Razlog tome je bilo savezništvo između Vlastimira i Vizantije, do koga je došlo kada je istekao tridesetogodišnji mirovni sporazum između Bugara i Vizantije, potpisan 815. ili 816. godine. Negde oko 846. godine, po isteku ovog sporazuma, bugarski han Presijam je napao Vizantiju, 77

verujući da carstvo pod petogodišnjim vasilevsom Mihailom III, u čije ime su vladali njegova majka Teodora i cezar Varda neće biti u stanju da odoli bugarskoj najezdi. Pošto Bugari nisu ostvarili značajniji uspeh, ubrzo napadaju Vlastimira i srpske teritorije. U trogodišnjem ratu sa bugarskim vladarom Presijamom (836-852) Vlastimir je uspeo da sačuva samostalnost srpskih oblasti, što govori o snazi tadašnje Srbije. Nesumnjivo je da su Vlastimirov ugled i uticaj usled toga znatno porasli, kao što je izvesno da su njegova vojna moć, vojna organizacija i državna administracija bile respektabilne i dovoljno snažne da organizuju otpor, te na koncu poraze znatno moćniju državu kakva je bila Bugarska toga vremena. Ove činjenice potvrđuju da Vlastimirova država nije bila obična neorganizovana plemenska zajednica, već solidna državna tvorevina, sposobna da uspešno brani svoje granice. Izgleda da je Vlastimir povezao više srpskih plemena u jednu tvorevinu solidne strukture i čvrstine. Da je bio gospodar ne samo Raške nego i daljih oblasti vidi se jasno iz toga što je kćer udao za trebinjskog župana, s namerom, kako kaže Konstantin Porfirogenit, da ga odlikuje, te imenova ga vladarom i učini samostalnim" što sigurno ne bi mogao da učini da na to nije imao pravo. Brakovi među srednjovekovnim vladarskim porodicama bili su važno diplomatsko i političko oruđe. Takav je bio slučaj i sa brakom Vlastimirove kćeri i sina župana Travunije, ali to je bio i znak jačine položaja srpskog arhonta. Travunija je bila u bliskim vezama sa Srbijom i pre Vlastimirove vladavine. Vrlo je verovatno da je župan Travunije želeo da se oslobodi uticaja Srbije, pa je stoga srpski arhont Vlastimir potražio rešenje u bračnoj diplomatiji, sklapajući brak između svoje kćeri i sina župana Travunije. Samostalnost Travunije je potvrđena kada je njen župan proglašen za arhonta. Kako se navodi u istoriografiji, ovo uzdizanje župana Travunije u arhonta je važan događaj jer predstavlja izuzetno jak signal da je srpski arhont bio hrišćanski vladar". Mogućnost da srpski vladar dodeljuje zvanje vladaru susedne kneževine predstavlja nesumnjivu potvrdu da je u tadašnjoj Srbiji hrišćanstvo bilo već utemeljeno". Iako su podaci o Vlastimirovoj vladavini vrlo oskudni, mogu se izvući izvesne hipoteze koje najverovatnije" nikada neće moći da budu u potpunosti dokazane. Jedna od tih hipoteza ticala bi se i samog ustrojstva srpskog plemena koje je po naseljavanju zateklo nekoliko etničkih grupa na prostoru današnje Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Srbije. Ukoliko su Srbi bili dobro organizovano vojničko pleme, što bi trebalo da bude budući da su savladali Avare i sprečili njihove dalje 78

upade južno od Save i Dunava, onda je vrlo izvesno da su i nad prostorom koji su nastanili, mogli da gospodare na onaj način na koji su i drugi narodi tokom seoba naroda ostvarili svoju prevlast nad novoosvojenim zemljama. To je moglo da se postigne uspostavljanjem garnizona na čelu sa vojnim zapovednicima, županima, koji su vršili vojnu i upravnu vlast u ime vrhovnog gospodara. Vremenom su ovi župani postali nasledni i utvrdili svoja prava na poverenoj im zemlji. Na taj način mogla bi da bude objašnjena veoma rana pojava srpskih kneževina koje su u drugoj polovini IX veka već posmatrane kao zasebne državice Travunije, Zahumlja, Duklje i Paganije. Poslednja oblast koja će se izdvojiti iz prvobitne Srbije, bila je Bosna krajem X veka" (T. Živković). Rečju, Vlastimirova zasluga je ne samo što je uspostavio prvu srpsku državu, što je proširio njene granice i organizovao je, nego što je tu državu i očuvao, i to u teško) borbi protiv snažnog neprijatelja. Nakon Vlastimirove smrti vlast su delili njegovi sinovi Mutimir, Strojimir i Gojnik, razdelivši među sobom očevu zemlju". 79

Mutimir Mutimir, najstariji sin kneza Vlastimira, bio je srpski knez od 851. do 891. godine. U početku, vlast je delio sa svojom braćom Strojimirom i Gojnikom kao udeonim knezovima, vladarima zasebnih oblasti, dok je centralnu vlast držao u svojim rukama. Deljenje državne teritorije između članova vladalačkog roda bila je uobičajena praksa u evropskim državama ranog srednjeg veka. Stvaranje, na taj način, udeonih kneževina, dugo je bilo tradicija i kod slovenskih država, što je, zbog čestih sukoba među prinčevima, bio i izvor permanentne nestabilnosti. Ubrzo po dolasku Mutimira na vlast, na bugarski tron je došao, posle hana Presijama koji je umro 852. godine njegov sin Boris (852-889). Kako piše Konstantin Porfirogenit, Boris je zaratio sa Srbima želeći da osveti poraz svoga oca Presijama i otpočne rat". Bugarsku vojsku predvodio je Borisov sin Vladimir. Bugari su, međutim, ponovo potučeni i doživeli su još teži poraz nego u prvom ratu. Srbi ga tako potuku, te zarobe njegovog sina Vladimira, sa dvanaest velikih boljara. Zbog sinovljevih muka, tada Boris, iako preko volje, sklopi mir sa Srbima. Želeći da se vrati u Bugarsku i plašeći se da ga Srbi negde na putu ne presretnu iz zasede, zatraži za svoje obezbeđenje decu arhonta Mutimira, Borena (Brana) i Stefana, koji ga sprovedoše čitavog do granice, do Rase (Rasa). Za ovu ljubaznost Mihajlo Boris ih obdari velikim darovima, a ovi njemu uzvratiše gostinski dar dva roba, dva sokola, dva psa i osamdeset krznenih haljetaka, što Bugari smatraju da predstavlja sklopljeno prijateljstvo" (K. Porfirogenit). Ubrzo posle rata sa Bugarima došlo je do sukoba među Vlastimirovim sinovima jer je Mutimir želeo da vlada sam". Verovatnije je, međutim, da su braća htela da ga svrgnu s vlasti, kako je to kasnije učinio i Stefan Nemanja. Mutimir je mirovnim sporazumom sa Bugarima umesto vrhovne vlasti vizantijskog vasilevsa priznao bugarskog hana kao vrhovnog gospodara. Ta promena je, logično, u Vizantiji dočekana kao izdaja, pa je Carigrad pokušao da preko mlađe braće sprovede promene u srpskim 80

zemljama koje bi bile u saglasju sa vizantijskim interesima. Međutim, Mutimir je uz pomoć Bugara pobedio braću i, kako navodi Porfirogenit, zarobi on dva brata i predade ih u Bugarsku, zadržavši pod svojim starateljstvom jedino sina brata Gojnika, imenom Petar", koji će posle pobeći u Hrvatsku. Ubrzo posle proterivanja braće završeno je doba srpsko-bugarskih sukoba. Bugarsku kao mesto progonstva Mutimir nije slučajno odabrao. Vizantija je odmah otpala kao mogućnost jer je samo iz Carigrada određeni vladar mogao da dobije potvrdu o nespornosti svoje krune, titule. Vasilevs je jedini imao jedinstveno, carsko pravo da postavlja i uklanja arhonte okolnih zemalja koji su priznavali vlast Vizantije. Mutimir nije nameravao da izaziva sudbinu, da konkurente pošalje u Vizantiju i stavi se u ruke nemilosrdnog vasilevsa, a time da, pro futuro, ugrozi i sopstvenu vlast. Kada je i Vizantija sa Bugarima sklopila mir pre tog mira Mutimir je braću već prognao u Bugarsku, verovatno posle 864. godine Petar ne beži u Vizantiju, već u Hrvatsku. Hrvatski dvor je u to doba, ali i docnije, često pružao utočište članovima srpskog vladalačkog roda kada su sklanjali glavu od svojih rođaka ili pak od bugarske ili vizantijske ruke. U mnogoljudnom srpskom vladalačkom rodu bilo je, logično, čestih sukoba ili pak proterivanja što prinčeva što vladara u susedne zemlje, pri čemu su oni koji su bivali proterani postajali pogodno oruđe pojedinih stranih sila u borbi za politički uticaj nad Srbijom. Samo par godina nakon što su Bugari primili hrišćanstvo 864. godine, Vizantija je kontrolisala dešavanja u bugarskoj državi. Kada je uz pomoć vizantijskog oružja Boris bugarsku crkvu podredio Carigradskoj patrijaršiji, odnosno kada je vizantijski uticaj toliko osnažio da je značajno oslabio bugarsku moć, Mutimir je ponovo priznao vrhovnu vlast Carigrada. Mutimir je utvrdio nezavisnost srpske države, a Carigrad ga je, najkasnije 870. godine, potvrdio kao legitimnog vladara Srbije. Posle svoje smrti (oko 891. godine) ostavio je presto samo najstarijem sinu. Od Mutimirovog vremena, dakle, počinje da se ustaljuje primogenitura i da se čvršće oblikuje srednjovekovna ideja o proishođenju vladarskog prava na osnovu hrišćanske ideologije koncipirane vekovima ranije u Vizantiji. Mutimira je nasledio najstariji sin Pribislav, pored koga je imao još Brana i Stevana. Smatra se da je Pribislav samo godinu dana vladao Srbijom, od 891. Do 892. godine. Tron mu je preoteo brat od strica (Gojnika) Petar (između 843. i 846 posle 918), koji je bio knez srpskih zemalja od 892. do 918. godine. 81

Petar Istoriografija smatra da je Petar rođen između 843. i 846. godine, mada se ne isključuje mogućnost da je rođen i nekoliko godina kasnije, ali ne posle 850. godine. Petar se, s obzirom na ime, smatra prvim srpskim vladarem koji je bio kršten, odnosno prvim srpskim hrišćanskim vladarem. Kada se vratio iz Hrvatske gde je bio pobegao posle poraza svoga oca i strica Petar je zbacio Mutimirove sinove naslednike Prvoslava, Brana i Stefana, i preuzeo vlast u Srbiji. Petar je već dve godine bio na vlasti kada su Bugarska i Vizantija 894. godine započele rat. Na bugarski tron godinu dana ranije došao je Simeon (893-927), najveći vladar srednjovekovne Bugarske", koji nije skrivao ambiciju da postane car i zasedne u Carigradu u kome je stolovao čuveni vasilevs Lav VI Mudri. Oni su na samom kraju devetog veka došli u sukob koji je imao ekonomsku pozadinu. Logotet droma carstva danas ministar inostranih poslova Stilijan Zauces, koji je bio i tast vasilevsa Lava VI Mudrog, dakle čovek sa ogromnim uticajem u Vizantiji, trgovinu sa Bugarskom poverio je Stavrikiju i Kozmi Heladiku, prijateljima svog omiljenog evnuha Musikona, koji su središte trgovine sa Bugarskom preneli iz Carigrada u Solun znatno povećavši carine. Bugarski interesi su ovim potezom bili ugroženi, a pošto su bugarski protesti tim povodom ostali bez odgovora Carigrada Simeon je 894. godine krenuo u rat. U Makedoniji su vizantijske snage pretrpele težak poraz. Tom prilikom došlo je i do jednog izuzetno važnog istorijskog događaja: s obzirom na to da su vizantijske snage na Balkanu bile nedovoljne za borbu sa Bugarima, Lav VI Mudri je kao saveznike pozvao u pomoć Ugre koji su tada držali oblast između Dnjepra i Dona i oni su se tada prvi put umešali u politiku evropskih država. Ugri su naneli više poraza Bugarima. Bugari su bili prinuđeni da sklope mir, iako razlog rata nije bio otklonjen. Trgovina se i dalje odvijala preko Soluna. U jeku Vizantijsko-bugarskog rata (894-896), Strojimirov sin Klonimir pokušao je da preuzme srpski presto. Bugarski car Simeon je nameravao da postavljanjem Klonimira na srpski tron prethodno je oženio Klonimira Bugarkom sa kojom je ovaj dobio sina Časlava osujeti eventualnu Petrovu pomoć Vizantiji. Petar je pak želeo da se 82

približi Vizantiji kako bi od Carigrada dobio potvrdu svog vladarskog dostojanstva, čime bi sebe osigurao kao legitimnog vladara u Srbiji. Klonimirov prodor u Srbiju bio je iznenađenje i na samom početku ratnih operacija on je postigao zapažen uspeh, zauzevši Destinik sa ciljem da preuzme vlast" prestono mesto onovremene Srbije. Međutim, Petar ga je ubrzo porazio i ubio, i bez većih problema vladao naredne dve decenije, počevši od vlade Lava, blaženog i svetog cara, kome se podvrgavao i pokorno služio", što znači da je Petar 896/897. godine konačno u Carigradu bio priznat za legitimnog vladara u Srbiji, izborivši se tako za najistaknutiji položaj među srpskim arhontima, odnosno kneževima. Tokom zategnutih vizantijskobugarskih odnosa posle 913. godine, kada je Simeon otpočeo svoj konačni obračun sa Vizantijom, Petar je uspeo da sačuva neutralnost sve do 917. godine, kada su tenzije između Bugarske i Vizantije došle do najviše tačke i kada je i Srbija bila uvučena u dramatičan rasplet. Konstantin Porfirogenit, govoreći o Branovoj nameri da se vrati na vlast u Srbiju, kaže da je Bran posle tri godine došao da se bori protiv Petra i bio poražen. Poraženog pretendenta i konkurenta Brana Petar je oslepeo. 1 U jesen 917. godine, vlast u Srbiji pokušava da preuzme, uz pomoć Bugara, Pavle, Branov sin. Dominirajući čitavim zbivanjem na Balkanskom poluostrvu, vizantijsko-bugarska borba je sve više zahvatala i ostale balkanske zemlje. Naročito su se vizantijski i bugarski uticaji ukrštali i sukobljavali u Srbiji. Srpski knezovi bili su upućeni na podršku jedne ili druge velesile i služili im kao oruđe u njihovoj međusobnoj borbi. Čas je Simeon, čas opet Roman Lakapin [koga će 920. godine mladi car Konstantin, njegov zet, krunisati za cara savladara] uspevao da na srpski presto dovede svog štićenika i ukloni štićenika protivničke strane" (G. Ostrogorski). Tako je bilo i sa Petrom, koji je ubrzo pao kao žrtva zavere zahumskog kneza Mihaila Viševića. Konstantin Porfirogenit uzrok Petrovog pada vidi u njegovoj nameri da 917. godine podrži Vizantiju protiv Bugara. Naime, negde između Cetine i Neretve" došlo je do sastanka dračkog stratega sa Petrom, koga je vizantijski uglednik ubeđivao da zajedno sa Ugrima ustane protiv bugarskog cara. Za ovaj plan da Srbi i Ugri zajedno udare na Simeona doznao je arhont Zahumlja Mihailo, koji je i obavestio 1 Oslepljivanje pretendenata dokaz je o prodiranju vizantijskog uticaja u Srbiju i određenih načela vlasti, kao i odnosa prema uzurpatoru. 83

Simeona o Petrovim namerama. S obzirom na to da je ishodište Petrove moći bila Vizantija, Mihailo je, logično, odabrao njenog najjačeg neprijatelja Bugarsku. Nakon Bitke kod Ahelosa 917. godine, u kojoj je Simeon pobedio Vizantince, kako piše car pisac: Mihajlo, arhont Zahumlja, radi ljubomore izazvane tim činom, dojavi Simeonu, knezu Bugarske, da je car Vizantinaca podmitio kneza Petra da uzme Turke [Mađare] sa sobom i da pođe protiv Bugarske [...] Simeon, izbezumljen ljutitošću, poslao je protiv Petra, kneza Srbije, Sigricu Teodora i pokojnog Marmena sa vojskom, a oni su uzeli sobom i mladog kneza Pavla, sina Branovog." Iz ovog sukoba Petar je izašao kao pobednik, posle čega ga je Simeon pozvao da sklope mir. Međutim, Bugari su prevarno nastupili protiv kneza Srbije i pozivajući ga na vezu kumstva i jemčeći mu da oni neće od njih imati nikakvih nevolja tako su ga prevarili da izađe k njima i zatim ga odmah vezali i odveli u Bugarsku i on je tamo umro u tamnici" (K. Porfirogenit). Petra je na srpskom prestolu smenio bugarski štićenik Pavle, Branov sin. Srbija je u vreme arhonta Petra bila bez sumnje najznačajnija država među srpskim arhontijama, sa vladarem koji je bio izuzetno odlučan, beskrupulozan prema svojim protivnicima. Put prema vrhovnoj vlasti u Srbiji krčio je [Petar] sa retkom strašću i posvećenošću. Snažna ličnost koja je svojim delovanjem narušila ustaljene odnose u Srbiji i odnose sa velikim silama Bugarskom i Vizantijom. Ali kada se jednom utvrdio na vlasti, nestalo je silovitosti i plahosti zamenjene su veštinom diplomatskog delovanja i odmerenim političkim potezima koji su Srbiju držali izvan vizantijsko-bugarskog sukoba" (T. Živković). 84

Pavle Pavle, Branov sin, rođen je najverovatnije između 870. i 874. godine, a vlast u Srbiji preuzima 917/918. godine kao bugarski vazal. Kada je reč o crkvi, Pavle se vratio istočnom obredu, zbog čega će u Srbiji ubuduće biti česti unutrašnji sukobi između pristalica latinske i slovenske službe. Pavlovog brata od strica Zahariju (sina Mutimirovog najstarijeg sina Pribislava) vizantijski vasilevs Roman Lakapin (919-949) postavio je 921. godine na čelo vojske u nameri da svrgne Pavla s vlasti. Pavle je potukao Zahariju i predao ga Bugarima, koji su ga utamničili. Međutim, Pavle je, bez obzira na sukobe i neprijateljstvo sa Vizantijom, smatrao da je vrhovna vlast Vizantije, udaljenija i slabija, manje opasna po njegovu vlast od Bugarske. S druge strane, Mihailo Višević je u to vreme, kao najpouzdaniji bugarski saveznik na Balkanskom poluostrvu, bio ozbiljan takmac srpskom arhontu. Razlog da se Pavle okrene Vizantiji ležao je dobrim delom i u činjenici da je Pavle samo uz pomoć Carigrada mogao da suzbije ambicioznog Mihaila Viševića. Dakle, Pavlov preokret, odnosno okretanje Carigradu, nije bio ni ishitren ni slučajan. Takođe, ne sme se nikako izgubiti iz vida činjenica da je priznanje vladarske titule u hrišćanskom svetu tada moglo da dođe samo iz dva centra Rima ili Carigrada. Potvrda iz bugarske prestonice Preslava nije imala nikakvu težinu, pa Pavlovo okretanje Vizantiji treba razumeti i iz ovog ugla. Kada se Pavle približio Vizantiji, bugarski car Simeon poslao je na Srbiju vojsku koju je poverio istom Zahariji, nekadašnjem vizantijskom štićeniku. Zaharija je pobedio Pavla uz pomoć bugarske vojske i zavladao Srbijom. Međutim, i Zaharija se, slično Pavlu, ubrzo po dolasku na vlast okreće Carigradu koji je tada bio u ratu sa Bugarima. Zaharija, za koga se pretpostavlja da je odgajan u Carigradu, bolje je od bilo kog srpskog arhonta poznavao običaje i pravne regule Carigrada, posebno one koje su se odnosile na ishodište vladarevog legitimiteta. Njemu je bilo savršeno jasno da samo priznanje Carigrada donosi primat među kneževinama, a to je ono što Simeon nije mogao da pruži 85

pretendentima na srpski tron. Simeon je odmah poslao vojsku na verolomnog Zahariju, ali su Srbi potukli bugarske trupe i odsekli glave dvojici Simeonovih vojskovođa Marmenu i Teodoru Sigricu, i kako kaže Porfirogenit, Zaharija je poslao njihove glave i njihovu bojnu opremu caru Vizantinaca kao znakove svoje pobede". Ubrzo je Simeon opremio drugu vojsku, sa kojom je krenuo drugi bugarski štićenik i pretendent na srpski presto Časlav, sin Klonimirov, unuk Strojimirov. Simeon je bio uveren da će postići brži i lakši uspeh ako bude imao pripremljenog novog vladara za srpske zemlje. Zaharija saznavši da Bugari kreću na njega napustio je Srbiju bez borbe i pobegao u Hrvatsku. Bugari su potom pozvali, pod zakletvom, srpske župane da dođu i priznaju Časlava za vladara. Kad su srpski župani, verujući zakletvi, došli, Bugari su ih pohvatali i na prevaru odveli u Bugarsku. Srbiju su opustošili, opljačkali, a narod raselili. Bugari su čitav narod, od malog do velikog", odveli u Bugarsku, tako da zemlja ostade pusta". Ovaj Simeonov pohod na Srbiju nije bio ništa drugo do prava kaznena ekspedicija", čiji je cilj bio da zemlju potpuno uništi. Pljačkanjem i odvođenjem velikog broja stanovnika zaustavljena je svaka mogućnost brzog oporavka Srbije. Zarobljavanjem župana, koji su činili temelj ne samo vojne organizacije već i društvene strukture u Srbiji, srpsko državno ustrojstvo je uništeno. 86

Časlav Poslednji vladar iz dinastije Vlastimirovića bio je knez Časlav njen najznačajniji predstavnik. Časlav je rođen, veruje se, između 875. i 880. godine, u presgonici Bugarskog carstva Plisci. Majka mu je bila bugarska plemkinja i on je u Bugarskoj proveo detinjstvo i mladost. Rano je ostao bez oca Klonimira, koji je poginuo u sukobu sa Petrom 896. godine. Kao zreo čovek, moglo mu je biti oko četrdeset godina, Časlav je prisustvovao strašnom prizoru uništenja Srbije, kada je bugarski car Simeon 924. godine po drugi put poslao vojsku protiv Zaharije i kada su se Bugari poslužili Časlavom kao mamcem da lakše pokore Srbiju. Sve je to ostavilo dubok utisak na Časlava. Bugarski car Simeon umro je 27. maja 927. godine i novi car Bugara Petar I (927-969) zaključio je mir sa Vizantijom, okončavši višedecenijske sukobe. Posle Simeonove smrti Časlav se vraća u Srbiju. Konstantin Porfirogenit piše: Sedam godina kasnije Časlav je pobegao od Bugara sa još četvoricom i ušli su u Srbiju iz Preslava i našli su u zemlji ne više nego samo 50 ljudi, bez žena ili dece, koji su preživljavali lovom. S ovima on je zaposeo zemlju i poslao poruku caru Vizantinaca, tražeći njegovu pomoć i potporu i obećavajući da će mu služiti, i biti poslušan njegovim zapovestima kao što su bili i arhonti (kneževi) pre njega. I otada unapred, car Vizantinaca neprekidno mu je činio dobročinstva, tako da su Srbi živeći u Hrvatskoj i Bugarskoj i drugim zemljama koje je Simeon rasterao pridružili se njemu kad su čuli za sve ovo. Još više mnogi su pobegli iz Bugarske i ušli u Carigrad i njih je car Vizantinaca obukao i opremio i poslao Časlavu. I, od bogatih darova cara Vizantinaca on je sredio i naselio zemlju pa je, kao i pre, ostao podložan i poslušan caru Vizantinaca, pa je saradnjom i mnogim dobročinstvima cara ujedinio tu zemlju, i u njoj učvrstio svoju vladavinu. Knez Srbije, već iz početka, a to znači iz vremena cara Iraklija, bio je podređen i podložan caru Vizantinaca, a nikad nije bio podložan knezu Bugarske." Dakle, Časlav je uz podršku Vizantije uspeo da obnovi srpsku državu koju su Bugari orobili i opustošili. 87

Kada je Časlav krenuo da učvršćuje vlast u zemlji, izbeglice su već počele da se vraćaju u Srbiju započevši njeno dinamično obnavljanje. Časlav suzbija separatističke pokrajine i dinastičke težnje i od Srbije stvara veliku i uglednu državu o kojoj se sa respektom govorilo. Nastavljajući Zaharijevu političku liniju oslanjanja na Vizantiju, Časlav će je se konsekventno držati do okončanja svoje vlasti. Bilo je to doba kada su ratoborni Ugri kretali u vojne pohode prema jugu. To nije odgovaralo ni Vizantiji ni Bugarskoj. Časlava su tako podržale i jedna i druga carevina. Pomagale su Srbiji da se uzdigne i ojača kako bi bila brana opasnim Ugrima, jer su Ugri u svojim nasrtajima morali da pređu preko Srbije da bi dospeli u Bugarsku i dalje na vizantijske teritorije. Časlavu je u Letopisu popa Dukljanina posvećeno više pažnje nego ijednom drugom ranosrednjovekovnom srpskom vladaru, pa je otuda moguće zaključiti da je u pitanju bio izuzetno značajan vladar" (T. Živković). Časlav je najverovatnije vladao Srbijom od 934. do 942/3. godine, i to kao vladar koji je bio potvrđen u Carigradu, čime je stekao prednost nad ostalim srpskim arhontima pre svega vladarima većih teritorijalnih jedinica Travunije, Zahumlja i Duklje. Srbija je u njegovo vreme bila jedinstvena i u njen sastav je ulazila i Bosna. Raška je, izgleda, u to vreme bila samo jedna od oblasti u Srbiji, ukoliko je pop Dukljanin doslovno prepričao sadržaj narodnog predanja u kom se pominjao raški ban. U Letopisu popa Dukljanina opisana je Časlavljeva pogibija: Dok je vladao kralj Časlav, Ugarski knez Kiš dođe sa svojom vojskom u Bosnu, pa pustošiše i pljačkaše ovu pokrajinu. Tada kralj, sakupivši vojsku, suprotstavi mu se u županiji Drini, pored rijeke. Pošto se tu zače bitka [...] mladić Tihomil, posvuda ranjavajući neprijatelje, pohrli i ubije ugarskog kneza, pa mu odsiječe glavu i preda je kralju [...] Zatim kralj Časlav dade Tihomilu županiju Drinu i oženi ga ćerkom bana Raške, zbog toga što je ubio kneza Kiša. Kad je pak kneževa žena saznala za smrt svoga muža, ode kod ugarskog kralja i zatraži od njega pomoć i vojsku da bi osvetila smrt svoga muža. Dobivši veoma veliku vojsku, pođe protiv kralja Časlava i nađe ga u Sremu. Kralj nije o tome ništa znao, pa Ugri provale noću u njegov šator, i zarobljen je kralj Časlav i svi njegovi srodnici, koje zapovedi Kišova žena da se vezanih ruku i nogu bace u reku Savu." Ženidba Tihomilova kćerkom raškog bana, koju je upriličio Časlav, svedoči o snazi vlasti, s obzirom na činjenicu da je samo vladar mogao 88

da određuje i kombinuje porodične veze krupne vlastele, ali takođe svedoči o tome da je oblast Raške već tada imala važniji položaj nego neke druge županije u Srbiji. Najzad, postaje jasno da je prestonica tadašnje Srbije bila izvan raške oblasti. Časlavljevom smrću ugasio se srpski vladarski rod koji je nešto više od tri stoleća vladao Srbijom. Posle Časlavljeve smrti vizantijski pisci gotovo da ne pominju više Srbiju. Samo se kod popa Dukljanina pojavljuju oskudni podaci koji mogu eventualno da ukažu na ono što se događalo u Srbiji posle Časlavljeve smrti. Izgleda da je centralna vlast izgubila moć koju je imala i da je zemlja bila pod vlašću međusobno zavađenih banova i župana. Dukljanski vladari toga vremena uticali su na prilike u Srbiji, a sve veći značaj preuzima vladar koji je sedeo u Rasu ili raškoj oblasti. Prema popu Dukljaninu, Tihomil, zet Časlavljev, vladao je teream Rassam, ali se nije nazivao ni kraljem ni banom, već samo velikim županom. Izgleda da upravo u to vreme dolazi i do izdvajanja Bosne kao zasebne političke celine. Smrću arhonta Časlava okončano je razdoblje srpske istorije koje je bilo obeleženo ratovima i sukobima izazvanim pre svega bugarskovizantijskim odnosima u koje je Srbija često bila uključena i mimo volje njenih vladara. Akademik Vladimir Ćorović sažima Časlavljevu vladavinu i njegov značaj na sledeći način: Za vlade cara Konstantina Porfirogenita, stalno pomagan od Vizantije kao njen štićenik, Časlav je uspeo da znatno utvrdi svoju vlast i ojača Srbiju. On je bio još živ kad je car pisao svoj važni spis O državnoj upravi, gde je naveo granice tadašnje srpske države. Srbija je tada obuhvatala današnju Bosnu do Plive, Cetine i Lijevna na zapadu; Travunija i Konavlje priznavali su srpsku vlast, a Zahumlje i Neretljanska oblast označavani su kao područje srpskog stanovništva i države. Na istoku je srpska granica dopirala do Rasa, a prema severu išla je do Rudnika i možda do Save. Na jugu se Časlav naslanjao na srpska plemena u Duklji. Časlav je imao širu državu nego Vlastimir, ali je središte i njegove države bilo u današnjoj istočnoj Bosni i severoistočnoj Hercegovini i zapadnoj Srbiji; od izvora Neretve do zapadne Morave. Taj kraj, za više od dva veka, predstavlja središte srpskog plemena i zametak srpske države. Uži naziv Srbija Porfirogenit daje za severoistočnu Bosnu sa Solima i za kraj od izvora Lima, Rasa pa do Rudnika, nazivajući to 'pokrštenom Srbijom'. Ali u cara se nalazi i širi obim tog imena. Prvi put se kod njega, dakle sredinom X veka, za ovu čitavu Časlavovu tvorevinu, upotrebljava ime Srbija [...] Pod srpskim imenom Porfirogenit obuhvata sva plemena, koja su ušla u obim 89

Časlavove države, Bosance, Rašane, Trebinjce, Konavljane, Dukljane, Zahumce i Neretljane. Pod Časlavom se, dakle, vrši prvo srpsko plemensko grupisanje u našoj prošlosti, i to kao reakcija na bugarsku osvajačku politiku Simeonova vremena. Dinastija Viševića gubi svoj značaj iako se Mihajlo u drugom delu svoje vladavine, pred kraj Simeonova života, približio Vizantiji i bio primljen od nje." Posle pogibije Časlava njegova država se raspala na više manjih kneževina. Časlav i njegova državna tvorevina snažno su uticali na narodnu maštu i zavladali su narodnom tradicijom". Tek pojava i delo velikog župana Stefana Nemanje potisnuli su iz narodnog pamćenja legendu o Časlavu. 90

Mihailo Višević U Hercegovini, na Neretvi, počinjala je arhontija zahumska koja je ime dobila po Humu iznad Blagaja, ispod koga izvire reka Buna. U toj oblasti vladao je rod Viševića. O Mihailu Viševiću, vladaru Zahumlja, u istoriji je ostalo više podataka nego o bilo kom drugom srpskom arhontu toga doba, jer je ovaj vladar imao zapaženu ulogu u srpsko-bugarsko-vizantijskim političkim relacijama. Zanimljivi su i njegovi odnosi sa Rimom i Venecijom, o kojima takođe svedoče istorijski izvori. U istoriografiji se smatra da rod Mihaila Viševića nije pripadao srpskom ili hrvatskom plemenu, već nekom drugom slovenskom rodu koji je živeo pored reke Visle i koji se prilikom seobe u vreme cara Iraklija pridružio Srbima. Konstantin Porfirogenit piše: Rod antipata i patrikija Mihaila, sina Viševića, arhonta Zahumljana, potiče od nekrštenih stanovnika na reci Visli koji su nazvani i Liciki i naselili se na reci nazvanoj Zahluma." Titule koje je Mihailo dobio od Vizantinaca ukazuju na to da je Carigrad visoko cenio njegovu pomoć i usluge. Nijedan srpski vladar u Porfirogenitovom delu nije pomenut sa ovako visokim dvorskim titulama. Savremenik događaja i učesnik mnogih diplomatskih misija Jovan Ðakon u svojoj Venecijanskoj hronici prvi put spominje Mihaila Viševića 912. godine. Naime, kada se iz Carigrada u Veneciju vraćao Petar, sin mletačkog dužda Ursa, Mihailo je uspeo da ga zarobi, a zatim i da ga pošalje bugarskom caru Samuilu, koji je potom za njega dobio bogat otkup. Mihailo Višević se sa hrvatskim kraljem Tomislavom obratio papi i podstakao dolazak papinih izaslanika u vizantijski Split i sazivanje sabora 925. Godine. Saboru su prisustvovali i kneževi predstavnici, jer je na teritoriji Zahumlja bila stonska episkopija, koja je bila potčinjena Splitskoj arhiepiskopiji. Na tom saboru su se rešavala pitanja crkvene jurisdikcije na teritorijama Hrvatske i Dalmacije, kao i iskorenjivanje Metodijevske nauke", odnosno slovenskog jezika u liturgiji, kada je knez Mihailo prihvatio saborske odluke upravljene protiv službe na 91

slovenskom jeziku i tradicije stvorene delovanjem Ćirila i Metodija". Mihaila Viševića pominje i papa Jovan X (papa od 914. do 928) u jednom pismu koje je uputio hrvatskom vladaru Tomislavu (ban od 910. do 925. godine, a kralj Hrvata od 925. do 928) kao nezavisnog vojvodu u svojoj oblasti. Kada se, posle smrti bugarskog vladara Simeona, Mihailo okrenuo Vizantiji, ubrzo je od Carigrada dobio visoka zvanja antipata i patrikija, 1 među najvišim dostojanstvima u Vizantiji koja su u to doba dobijali samo zapovednici tema. Posle arabljanskog osvajanja vizantijskog grada Siponta u južnoj Italiji, Carigrad je od Mihaila Viševića zatražio da povrati ovaj grad. Barski letopisac piše da je Mihailo intervenisao protiv Arabljana, da je opseo i zauzeo Sipont. Zahumlje je u doba Mihaila Viševića bilo politički veoma važna teritorija. Veruje se da je vladavina Mihaila Viševića okončana oko 935. godine, kada počinje uspon Srbije pod Časlavom. 1 Titula antipata je vrlo stara, potiče od titule prokonzula i nije bila vezana za određenu službu. O njenom rangu najbolje svedoči činjenica da su namesnici teme Dalmacije, krajem devetog i početkom desetog veka, bili antipati, patrikiji i stratezi. 92

Sveti Jovan Vladimir Jovan Vladimir počeo je da vlada pre 998, a pogubljen je 22. maja 1016. godine. Predanje iz Elbasana veli da je Vladimir bio rodom iz jednog od debarskih sela, dva i po dana daleko od Elbasana" (S. Novaković). Ovom dukljanskom vladaru, koji je ostavio dubok trag u narodnom pamćenju, 1 pop Dukljanin je posvetio izuzetnu pažnju. Kako nas obaveštava ovaj letopisac, Vladimirov otac Petrislav je bio vladar Duklje krajem 10. veka, u vreme kada se uzdigao bugarski car Samuilo (976-1014). Dukljanin piše da je Petrislav imao braću Dragimira, koji je upravljao Travunijom i Zahumljem, i Miroslava, vladara Podgorja koji je kao mladić poginuo na Skadarskom jezeru, čije će posede naslediti Petrislav. Smatra se da su podaci koje o Vladimirovoj vladavini iznosi pop Dukljanin preuzeti iz danas izgubljenog Vladimirovog žitija. Povest o Vladimiru pop Dukljanin započinje podatkom da je Vladimir postao vladar Duklje još kao dečak, što bi moglo biti oko 1000. godine. Vizantijski pisac Kratke istorije Jovan Skilica, iz druge polovine 11. veka, opisuje Vladimira kao čoveka pravičnog, miroljubivog i punog vrlina, a na sličan način opisuje ga i pop Dukljanin, koji kaže da je Vladimir rastao ukrašen svakom mudrošću i svetošću". Vladimira će župan Oblika, na današnjoj planini Taraboš, poput izdajnika Jude", kako veli pop Dukljanin, izdati Bugarima. Shvativši da se nalazi u bezizlaznoj situaciji, Vladimir će se sam predati bugarskom caru Samuilu, koji ga kao zarobljenika odvodi u Prespu, bugarsku prestonicu. Bugari su savladali Duklju u sklopu šire akcije koju su vodili protiv Vizantije. Posledica ovog vojnog pohoda bila je privremeno zauzimanje Duklje, Travunije, Zahumlja, Bosne i Srbije od strane Bugara. Kako piše pop Dukljanin, Samuilova kćerka Kosara je iz dana u dan 1 Kod Srba se u srednjem veku zagubio trag o Vladimirovom kultu i nema ga na freskama. Razlog je u tome što je kraj oko Elbasana, gde su vekovima počivale njegove mošti, bio izvan granica srpske države, kad je (1381-3) albanski dinast Karlo Topija obnovio njegov kult u manastiru Šin-Ðon" (L. Pavlović). 93

dolazila kod utamničenog Vladimira da bi ga negovala. Ubrzo se i zaljubila u mladog i lepog dukljanskog vladara i uspela je potom da izmoli od oca pristanak da se uda za ovog pobožnog slovenskog zatočenika. Međutim, pre će biti da je Samuilo dozvolio svojoj kćerki da se uda za Vladimira iz razloga koji su imali malo veze sa romantikom mnogo je izvesnije da je bugarski car ovu odluku doneo iz političkih razloga. Na to navodi i podatak da je ruku i svoje druge kćeri dao sinu solunskog duke Grigorija Taronita Ašotu kome je posle ženidbe predao na upravu Drač. Jovan Skilica beleži da je Samuilo oslobodio Ašota iz tamnice pošto se u njega zaljubila njegova kćerka Miroslava, koja je zapretila ocu da će se ubiti ako joj ne dozvoli da se uda za njega. Smatra se da je verzija zabeležena kod Dukljanina ona kojoj treba pokloniti veće poverenje nego onoj o Ašotu i Miroslavi zabeleženoj kod Skilice". Kada se Vladimir orodio sa Samuilom, ovaj ga je ponovo postavio na dukljanski tron, a njegovom stricu Dragomiru je dodelio oblast kojom je i ranije upravljao" Travuniju. Skilica kaže kako su prilike u Draču bile mirne dok je Tribalijom i obližnjim oblastima Srbije vladao Vladimir, zet Samuilov. Posle Samuilove smrti na bugarski presto je došao njegov sin Gavrilo Radomir, a potom njegov brat od strica Jovan Vladislav. Krajem leta ili početkom jeseni 1015. godine, Jovan Vladislav, sin Samuilovog brata Arona, pogubio je Gavrila Radomira. Sledeći je trebalo da bude Vladimir to se i dogodilo 22. maja 1016. godine. Kosara se više nije udavala a ostatak života provela je u manastiru. Sahranjena je, kako piše pop Dukljanin, do nogu svoga muža". U istoriografiji je utvrđeno da je Vladimir upravljao Dukljom između 1000. i 1016. godine. Kao vladar, nije za sobom ostavio neke posebne i značajne uspehe. Ostao je upamćen u istoriji pre svega jer je bio prvi vladar koji je u jednoj srpskoj kneževini dobio oreol sveca, na osnovu čega se može zaključiti da je u Vladimirovo vreme crkvena organizacija u Duklji bila na zavidnom nivou. Manastiri u kojima su pisana pobožna dela kao što je Vladimirovo žitije, nastalo tokom prvih decenija 11. veka morali su da postoje u Duklji već tokom Vladimirove vladavine. Narodna i crkvena tradicija negovale su kult kralja Vladimira pod imenom Sveti Vladimir. Ruski konzul u Prizrenu Ivan Stepanovič Jastrebov (1870-1876. i 1879-1886) zabeležio je da su Svetog Vladimira poštovali i žitelji sela koji nisu bili hrišćani. Vladimirov kult je tako jak da se poštuje i danas na teritorijama današnje Crne Gore, Makedonije i Albanije, a smatra se i svecem zaštitnikom Bara. 94

Znameniti krst, koji Mrkojevići nose na goru Rumiju, gde je crkva Svete Trojice, darovan je bio kralju Vladimiru od kralja bugarskoga Vladislava, njegovog šuraka, na kome se ovaj zakleo, da mu neće biti nikakvog zla od njega. Pošto su se Krajinjani poturčili, Mrkojevići su oteli ovaj krst, što je ozlojedilo Krajinjane. Zbog toga dugo su oni radili da oduzmu od Mrkojevića krst kad su i ovi išli na Rumiju, i za to su svagda bili naoružani, ali im to nije ispalo za rukom, i prestali su sa svim ići na tu svetkovinu. A Mrkojevići su dugo odlazili na Rumiju sa ovim krstom, premda su se i oni poturčili. Sad pak slabo učestvuju s hrišćanima na ovoj svetkovini. Kako mu drago, prastari krst je sačuvan, i nahodi se kod Ðure Ilića Adrovića u selu Mikulićima. Koliko se štuje ovaj krst, može se suditi po ovome. Turci, kad ga dižu, zbore ovako: 'Krst se diže, Bog se moli, Gospodi pomiluj!'" (I. S. Jastrebov) Sveti Jovan Vladimir se najčešće prikazuje sa svojom odrubljenom glavom, sa krstom u ruci u kojoj je ponekad i palmina grančica. Vladimirove mošti prenete su u Tiranu, sedište Albanske pravoslavne crkve, 1995. godine. Vladimirov lik je bio tema u delima nekoliko srpskih, crnogorskih i bugarskih pisaca (Laza Lazarević, Jovan Sterija Popović, Stevan Sremac, knjaz Nikola Petrović, Nikolaj Velimirović, Kiril Hristov, Dimitar Talev). 95

Stefan Vojislav Početkom jedanaestog veka počela se isticati Zeta, u koju se sklonio, nakon propasti Časlavljeve države, veliki broj uticajnih ljudi, i u kojoj se stvaralo novo jezgro srpskog državnog života. Poreklo kneza Stefana Vojislava istorija nije do kraja rasvetlila. Kekavmen, vizantijski aristokrata iz Tesalije kome se pripisuje autorstvo dva spisa iz druge polovine jedanaestog veka, Strategikona i Opomena caru Vojislava naziva Travunjaninom Srbinom, odnosno Vojislavom Dukljaninom. Kao pouzdani mogu se smatrati podaci da je bio sin travunijskog kneza Dragimira i oženjen bugarskom princezom. Najverovatnije je rođen u Travuniji, po svoj prilici u Trebinju, početkom poslednje decenije 10. veka. Tokom boravka u Dubrovniku roditelji su ga oženili kćerkom Romana Gavrila Radomira, gde je ostao pod vizantijskom zaštitom do konačnog slamanja Bugarskog carstva 1018. godine. Iz vizantijskog Dubrovnika" Stefan Vojislav se vratio u Duklju. Tamo je, kako piše pop Dukljanin, Grcima savetovao da oštro postupaju s narodom, pretvarajući se da su mu odani saradnik, a zapravo istovremeno podbunjujući narod da se digne protiv vizantijske vlasti. Navodno je ustanak i planuo na njegov nagovor, Grci su proterani, a ustanici su ga pozvali da se vrati u zemlju i preuzme presto predaka. O prvom Vojislavljevom ustanku protiv Vizantije, nakon smrti cara Romana III Argira (1028-1034), koji je propao, a nakon koga je Vojislav kao talac odveden u Carigrad ništa se bliže ne zna. Čim je pobegao iz Carigrada, a to bi moglo da bude oko 1039. godine, on je ponovo digao ustanak u svojoj oblasti. Po dolasku iz carigradskog zatočeništva, Stefan Vojislav je iz Duklje proterao Teofila Erotika, koji je kao carski namesnik upravljao zemljom od 1036. do 1039. godine, a zatim zauzeo zemlju Srba" ili, kako se na drugom mestu kaže, zauzeo je ilirske planine", odnosno proširio je svoju vlast prema Srbiji, gde je u to vreme postojala vizantijska tema Srbija na čijem se čelu nalazio strateg Ljudovid". Tadašnji vizantijski car Mihailo IV Paflagonac (1034-1041) nije mogao ništa osim da se pomiri sa 96

nastalom situacijom. Tek kada je nakon nekoliko promena na vizantijskom tronu Mihailo IV Paflagonac, Mihailo V Kalafat (10411042), Zoja (1042), Teodora (1042) na vlast došao Konstantin IX Monomah (10421055), Vizantija je mogla da se okrene problemima u Duklji. Vizantija je na Duklju krenula sa ozbiljnom vojnom silom. Kako kaže Jovan Skilica, patrikije Mihailo koji nije bio dorastao zadatku niti je imao veće vojno iskustvo poveo je vizantijsku vojsku koja je brojala oko 60.000 ljudi i duboko prodro na Vojislavljevu teritoriju. Prema popu Dukljaninu, vizantijski car je uputio poslanike raškom županu, bosanskom banu i knezu Zahumlja sa pozamašnim količinama zlata i srebra, kako bi učestvovali u borbama protiv Duklje. Vojsku bosanskog bana i raškog župana predvodio je zahumski knez Ljudovid, a vizantijsku Kursilije, toparh Drača. Između Bara i Ulcinja, u središnjem delu župe Prapratne, u jednom noćnom jurišu Stefan Vojislav je odneo briljantnu pobedu nad vizantijskim trupama. Dve trećine vojnika je izginulo, a ostatak je pobegao preko gudura, pružajući tužan i suza dostojan prizor onima koji gledaju". Ali rat još nije bio gotov. Na granicama Duklje nalazila se vojska, sastavljena od bosanskih, raških i zahumskih odreda, koju je predvodio strateg Ljudovid. Pokušaj Stefana Vojislava da slanjem u Ljudovidov logor unakaženih, osakaćenih i krvavih vizantijskih zarobljenika demorališe protivnika, nije uspeo. Dogovoreno je da pobednika bitke odluči dvoboj dvojice zapovednika. Pop Dukljanin je ostavio slikovit opis dvoboja. Na megdan su izašli Stefanov sin Gojislav i Ljudovid, svaki u pratnji dvojice vojnika. U okršaju koji nije trajao dugo Ljudovid je bio ranjen, a onda i oboren sa konja. Njegova vojska se, misleći da je poginuo, ubrzo razbežala. Stefan Vojislav je potom spojio sa svojom državom i one srpske oblasti koje dotle još nisu bile priznale njegovu vlast". Dalju borbu sa Vizantijom prepustio je svojim sinovima Gojislavu, Predimiru, Mihailu, Saganeku i Radoslavu, koji su se svi pokoravali svojoj majci, Stefanovoj udovici. Tek je Stefanov sin Mihailo sklopio mir sa vizantijskim carem i postao saveznik Romejskog carstva. Stefan Vojislav ipak nije uspeo da dobije priznanje samostalnosti Duklje. Veruje se da je Duklja u vreme njegove smrti obuhvatala u unutrašnjosti Travuniju i Zetu, kao i priobalni pojas od Budve, preko Bara, do Skadra. Tek će Stefanovi naslednici proširiti svoju vlast prema severoistoku i istoku i nametnuti se kao vodeći vladari među okolnim srpskim kneževinama. 97

Mihailo Posle smrti Stefana Vojislava, najverovatnije oko 1044. godine, nasledili su ga sinovi i njegova udovica. Po podacima koje nam je ostavio pop Dukljanin, braća su vladala zajednički, podelivši županije, ali uvažavajući majku i najstarijeg brata Gojislava. Kraljica je sa svojim prvorođenim sinom Gojislavom upravljala kraljevstvom i sinovima. Ali nijedan od njih nije se nazivao kraljem dok je živela kraljica, njihova majka, već su se nazivali samo kneževima" (pop Dukljanin). Ubrzo posle smrti Stefana Vojislava nastupili su dezintegracioni procesi, najpre u Travuniji i župama koje su je činile. Pop Dukljanin piše: Onda u neko vreme Gojislav pade u krevet i dok je nemoćan ležao, neki iz Travunije koji se zvahu Skrobimezi, dogovore se, dođoše i ubiše ga dok je ležao u krevetu a njegovog brata Predimira uhvate i isto tako ubiju. Zatim za svoga poglavicu i gospodara postave nekog po imenu Domanek." Skrobimezi izgleda da su bili zapravo stanovnici naselja čije se ime i do danas sačuvalo u nazivima sela Mosko i Skrobotno, u blizini Trebinja, odnosno Bileće". Kad su to čuli Mihailo, Saganek i Radoslav, njihova braća, sakupe vojsku i dođu u Travuniju, pa pošto pohvataše one ubice, podvrgnu ih raznim mukama i ubiju najgorom smrću, ali Domanek sa nekoliko njih izbegne. Zatim, ostavivši tu Saganeka, Mihailo i Radoslav se vrate u Zetu. Nije prošlo mnogo vremena a Saganek strepeći i sam se vratio u Zetu, u svoje županije. Domanek dođe i uđe u Travuniju. Kad je Mihailo uvidio da Saganek ne želi da ide u Travuniju, pozvavši sebi Radoslava, reče mu da on ide i brani oblast Travuniju, a ovaj mu odgovori da nikako neće ostaviti svoj deo koji mu pripada u Zeti. Tada su se oba brata, Mihailo i Saganek, strahujući da Grci ne napadnu zemlju, jer su se Grci inače pripremali da dođu, a ne želeći da im se suprotstave, pred velikašima zemlje Radoslavu zaklela i napisala mu privilegiju da on i njegovi naslednici poseduju deo Zete kao i, ako bude mogao da pridobije Travuniju ili bilo koju drugu oblast, biće njemu i njegovim naslednicima u nasleđe i posed bez prigovora i traženja od njih i njihovih naslednika, niti da će ikada ubuduće njihovi naslednici to tražiti. Tada Radoslav sakupivši narod ode i uđe u Travuniju i napadne Domaneka, pobedi ga i ubije. Zatim prodrije u oblast Zahumlje i zauzme je." 98

U to vreme umrla je udovica Stefana Vojislava, pa je tron nasledio Mihailo. Tokom krize u Duklji, Mihailu i njegovoj braći pretila je i dalje opasnost iz Carigrada. Problem sa Vizantijom Mihailo je rešio tako što se oženio sestričinom vasilevsa Konstantina IX Monomaha (1042-1055), kćerkom njegove sestre Jelene, i tako bio upisan među saveznike i prijatelje Romeja", dobivši i dostojanstvo protospatara. 1 Kao carski zet, Mihailo se učvrstio kao najmoćniji među braćom. Mihailo je iz prvog braka imao sedmoricu sinova: Vladimira, Prijaslava, Sergija, Deriju, Gabrijela, Miroslava i Bodina. Sa vizantijskom princezom imao je još četvoricu: Dobroslava, Petrislava, Nićifora i Teodora. Svi Mihailovi sinovi iz prvog braka, osim Bodina, izginuli su. Centar Mihailove države bio je na jugu. Jedan njegov dvor bio je u Kotoru, a drugi u župi Prapratni, koja se nalazila imeđu Bara i Ulcinja. Tokom Mihailove vladavine, Normani su istisnuli Vizantiju iz južne Italije i formirali snažnu državu. Kada je Robert Gviskar zauzeo Kalabriju, kasnije Apuliju i Bari, Srbi u primorju više nisu imali na naspramnoj obali Jadrana Vizantince već njihove ljute i ratoborne neprijatelje", kojima je osvajanje vizantijskih teritorija neko vreme bio jedini cilj. Tokom Dukljansko-vizantijskog rata, koji je trajao od 1072. do 1075. godine, Mihailo je tražio podršku u borbi protiv Vizantije i od Normana iz južne Italije, odnosno od Roberta Gviskara koji mu je, kako izgleda, poslao izvestan broj vojnika. Ove odnose sa Normanima nije prekidao ni nakon poraza od Vizantije 1075. godine, već je aprila 1081. svog sina Bodina oženio Jakvintom, kćerkom normanskog vođe iz Barija Arhiriza. Mihailo je pokušao da reši dva ključna pitanja. Jedno se ticalo crkvenog uređenja na teritorijama kojima je vladao, dok se drugo odnosilo na pitanje njegovog vladarskog položaja, odnosno titule. Izgleda da je on počeo da se naziva kraljem, a potvrdu te titule mogao je da dobije samo iz Rima. Za Vizantince on je bio samo arhont i protospatar. Na osnovu pisma pape Grigorija VII od 9. januara 1078. godine, zna se da je Mihailo pokušavao da posreduje u sporu između Dubrovačke i Splitske arhiepiskopije, preko Petra, episkopa Bara, i da je tada zatražio potvrdu kraljevske vlasti. Iz papinog odgovora se vidi da 1 Ova titula nije bila u samom vrhu vizantijske dvorske hijerarhije, ali je bila ugledna vodila je poreklo od zvanja zapovednika carske garde i nije bila vezana za neku određenu službu. Na početku jedanaestog veka ta se titula često davala stratezima, carskim namesnicima u temama. 99

ga naziva kraljem, iako mu nije poslao kraljevske insignije. Za vreme Mihailove vladavine došlo je i do konačnog razlaza Rima i Carigrada 1054. godine, ali to u srpskim zemljama nije donelo nikakve promene, jer je do rascepa došlo ranije, obrazovanjem Ohridske arhiepiskopije. Spoljnopolitičkim uspesima Mihailo je uveo Duklju u red najvažnijih kneževina, pripremajući prostor za svoga sina Bodina tokom čije vladavine će Duklja dostići politički i vojni vrhunac. Mihailo je umro 1081. godine a vlast u Duklji je pripala njegovom najmlađem sinu iz prvog braka Konstantinu Bodinu. 100

Konstantin Bodin Konstantin Bodin, koji je započeo svoju vladavinu kao vizantijski vazal, vladao je Dukljom od 1081. do 1099. godine, proširivši njenu teritoriju, ali i politički uticaj, i stekavši prevlast među srpskim kneževinama. Relja Novaković tvrdi da je Bodin bio vladar Dukljanske, odnosno Zetske države i teritorijalno proširenje njegove države ne možemo nikako smatrati proširenjem Srbije, već proširenjem Zete", s tim da je u 11. veku, počev još od Vojislava, a zatim i u vreme Mihaila i Bodina, nastalo doba prevlasti Zete [...] u prvom redu nad Srbijom i primorskim srpskim zemljama a tek potom i nad Raškom", čija prevlast je trajala nešto više od pola veka". Bodin je nastavio delo oca Mihaila, koji je Duklju oslobodio od vizantijske vlasti. U mladosti, Bodin je učestvovao u bugarskom ustanku 1073. godine, kada biva zarobljen i zatvoren u manastiru Svetog Sergeja, pa potom prognan u sirijsku Antiohiju, odakle je uspeo da pobegne uz venecijansku pomoć. Postavši gospodar Srbije i Duklje, stupio je u savez sa vasilevsom Aleksijem Komninom (1081-1118) u vreme kad su se Normani pod vođstvom Roberta Gviskara iskrcali na Balkansko poluostrvo (1081). Međutim, u bici kod Drača povukao se iz borbe. Ana Komnina, careva kći, kaže da je Bodin mirno čekao kraj bitke i kada je video da Vizantinci beže povukao se ne potegnuvši mača iz korica a i sam Bodin uzmiče ne boreći se [...] ne ušavši uopšte u borbu, vrati se kući". Ovo bekstvo nije trajno uticalo na odnose Konstantina Bodina sa Aleksijem Komninom. Bodinovu nelojalnost vasilevs Aleksije Komnin nije mogao da kazni pošto se nalazio u teškoj situaciji, jer su Normani, posle zauzimanja Drača, duboko prodrli u vizantijske teritorije. Žan-Klod Šene kaže da pronađeni pečat 1 Konstantina Bodina 1 Pečat koji se čuva u Arheološkom muzeju u Istanbulu na aversu ima poprsje sv. Teodora, a na reversu sv. Ðorđa. Kružni natpis na obema stranama svedoči da je pečat pripadao Konstansu, protosevastu i eksusijastu Diokleje i Srbije. Sudeći po pečatima iste konfiguracije, koji su precizno datovani, pečat bi se mogao datirati u 101

dokazuje da je Bodin imao važno mesto u balkanskoj aktivnosti Vizantinaca. Dostojanstvo protosevasta je bilo novo, jer ga je stvorio Aleksije Komnin. Bilo je vrlo visoko, budući da se nalazilo iznad dostojanstva sevasta koje je pod Aleksijem bilo rezervisano za neke članove carske porodice. Dostojanstvo protosevasta bilo je dodeljeno carevom zetu Mihailu Taronitu, zatim carevom bratu Hadrijanu. Prvi stranac koji je dobio ovo dostojanstvo bio je mletački dužd, nagrađen tako za pomoć protiv Normana. Konstantin je još nazvan 'eksusijastom Diokleje i Srbije', što je dosta redak izraz, budući da je strani vladar češće nazivan arhontom. Ali i princ Alanije, na Kavkazu, nosio je isti naziv. Izbor dvojice svetitelja na pečatu, popularnih na Istoku, ali čiji kult nije bio raširen u čitavom hrišćanskom svetu, ne može se drugačije objasniti, nego shvatanjem da prisustvo svetih ratnika odgovara jednom kralju ratniku. Pečat dakle, dostojanstvom koje je darovano Konstantinu, svedoči o važnosti koju je car Aleksije Komnin pridavao savezu sa srpskim vladarom." Povlačenjem iz bitke Bodin je hteo da sačuva svoju vojsku zbog unutrašnjih problema koji su mogli da iskrsnu. Neposredno pre normanske opsade Drača umro je Bodinov otac Mihailo, pa je pretila opasnost da njegov brat Radoslav, Bodinov stric, koji je upravljao Travunijom i Zahumljem, ugrozi Bodinovu vlast. Pretpostavlja se da je sukob sa Radoslavom okončan već 1082. godine. S obzirom na to da su Robert Gviskar i njegovi Normani svojim uspešnim pohodima u proleće 1082. godine potpuno zaokupili pažnju Vizantije, Bodin je mogao mnogo lakše da rešava unutarvladarske probleme u Duklji i da se posveti daljim osvajanjima prema srpskim zemljama u unutrašnjosti". U godinama koje su sledile, kako piše pop Dukljanin, zauzeo je Rašku, postavivši joj za vladare dva župana sa svoga dvora Vukana i Marka, a posle zauzimanja Bosne u njoj će ustoličiti kneza Stefana. Bodinova osvajanja Raške i Bosne bila su plod temeljno planirane strategije jednog ozbiljnog vladara. Bodin se, takođe, posvetio i crkvenim pitanjima i nastojanjem da dobije zasebnu arhiepiskopiju. Još je Mihailo nastojao da dobije posebnu arhiepiskopiju kao versko središte. O tome je pisao i papi Grigoriju. Katolici njegovog područja a i on sam je bio katoličke vere bili su kraj 11. ili početak 12. veka. Identitet njegovog vlasnika je nesumnjiv: radi se o Konstantinu Bodinu, koji je vladao Srbijom od 1080, pa bar do 1101. godine" (Žan- Klod Šene). 102

pod jurisdikcijom Dubrovačke episkopije, koja je pak bila potčinjena Splitskoj arhiepiskopiji. Međutim, nije dočekao da mu se ta želja ispuni. Tek je Bodin uspeo da isposluje da Barska episkopija dobije dugo željeno unapređenje. Posle smrti pape Grigorija VII papstvo se podelilo. Pod zaštitom cara Henriha IV, potvrđen samo od dela katoličkog sveta, u Rimu je stolovao papa Klement III Vibert (1029-1100). Bodin se obratio njemu, a ne Grigorijevom nasledniku Urbanu II (1088-1099), koji je tek bio započeo pontifikat. Na molbu Bodina, preslavnog kralja Slovena", papa Kliment III je 8. januara 1089. godine izdao dukljanskom arhiepiskopu Petru (1064-1094) povelju kojom mu je odobrio upotrebu nadbiskupskog palija (ogrtača) i odredio koje su mu episkopije podređene. Bar je tako uzdignut u rang arhiepiskopije, čime je Bodin zaokružio sve elemente državnosti potrebne jednoj kraljevini u srednjem veku. Granice Barske arhiepiskopije pratile su granice Duklje, kao i vazalnih država potčinjenih Bodinu Bosnu i Srbiju. Pod upravu arhiepiskopa Bara određene su episkopije: Kotor, Ulcinj, Svač, Skadar, Drivast, Polat (tj. Pilot), Srbija, Bosna i Travunija. Na osnovu ove papske bule može se zaključiti da je Bodin proširio granice svoje države na severni deo dračkog temata, budući da su episkopije Ulcinj, Svač, Drivast, Skadar i Pilot ranije (971-976) pripadale dračkoj arhiepiskopiji. Osvajanja prema Srbiji i Bosni, izvršena pre 1089. godine, takođe su potvrđena ovom poveljom. Vizantija je oko 1090. godine krenula vojskom na Bodina. Energični carev šurak i namesnik, sposobni vojskovođa veliki duks Jovan Duka, porazio je i zarobio Bodina. Međutim, Bodin se ubrzo našao na slobodi, a potom ušao u krvave dinastičke sukobe. O tome je zapis ostavio pop Dukljanin: Jakvintu, Bodinovu ženu, jako je bolelo da gleda kako Branislavljevi sinovi jačaju i množe se. Bojala se, naime, da Branislav ili njegovi sinovi po smrti njenog muža ne preuzmu kraljevstvo. Stoga su joj stalno smetali i tražila je zgodnu priliku da uništi oca i sinove. Tako u jedno vreme kad je Branislav, sa njegovim bratom Gradislavom i sinom Berihnom naivno došao u grad Skadar, Jakvinta, videći da su došli sami, obraduje se pa prišavši kralju poče bestidno navaljivati i govoriti mu da ih uhvati i stavi u tamnicu, inače nikakav život ne može imati sa njim, ako to ne učini. Govoraše mu: 'Znam da ćeš umrijeti, pa će oni preuzeti kraljevstvo, a tvoji sinovi će jesti za njihovom trpezom.' Što dužiti? Kralja Bodina pobedila je žena kao Iroda Irodijada, dok su sedeli za ručkom i jeli po kraljevoj naredbi uhvaćeni su i stavljeni u tamnicu, a pošto kralj nije hteo da se odupre želji svoje žene, posta za trpezom verolomnik, kao 103

Irod ubica. Kad su to čula njihova braća, sinovi i nećaci, sakupe sve srodnike i odu u Dubrovnik, pa uđu u grad sa četiri stotine ljudi pod oružjem. Kad je kralj čuo da su pobegli, sakupivši vojsku, stiže do ovog grada i opsedne ga, pa poče da ga napada. Tada braća i sinovi kneza Branislava, i oni koji su bili sa njima, izlazeći naoružani iz grada svakodnevno su činili veliki pokolj nad vojskom kralja Bodina. Jednog dana kad su izašli i mnoge pobili i ranili, Kočapar bacivši koplje iz ruku probode nekog Kosara kojega je kraljica mnogo volela. Videći to, kraljica odmah rasplete kose pa se poče žestoko udarati po licu, plakati i govoriti svom mužu: 'Jao, jao, jao, da li zbilja ne vidiš, o kralju, kako ubijaju tvoje?! Zar još ne vidiš što učini Kočapar? Zašto da pustiš da žive njihova braća koju držiš u okovima?' Tada kralj razbešnjen, ispruživši svojom rukom mač, naredi da se pred gradom Dubrovnikom i u prisustvu njihove rodbine odseče glava knezu Branislavu, njegovom bratu i sinu, dodajući tako ubistvo na verolomstvo." Među braniocima Dubrovnika došlo je do kolebanja pa se počelo razmišljati o predaji grada. Bodinovi rođaci, koji su bili razlog opsade, otplovili su u Split, a potom u Apuliju, da bi konačno došli do Carigrada. Sve ovo ukazuje na to da je u pozadini unutardinastičkih sukoba ipak stajala vizantijska politika koja je pružala podršku nezadovoljnim Bodinovim rođacima. Iz podataka da su sinovi i braća kneza Branislava bežeći iz Dubrovnika utočište potražili u Carigradu, može se zaključiti da je Vizantija pomagala Bodinove rođake. Izgleda da Bodin posle više nije ratovao sa Vizantijom. Poslednje vesti o njemu pružaju latinski izvori koji navode da je u Skadru dočekao deo krstaša koji su krenuli na Istok i da se vođa krstaša grof Rajmon Tuluski pobratimio sa Bodinom i obasuo ga poklonima da bi obezbedio što bolje snabdevanje i što lakši prolazak krstaške vojske preko njegove teritorije". Posle Bodinove smrti iz Carigrada su u Drač stigli potomci kneza Branislava. Dukljanski tron je nakratko zauzeo Bodinov sin Mihailo, koga je zbacio Bodinov polubrat Dobroslav. Bodinovim nestankom sa istorijske scene Duklja gubi značaj koji je imala tokom druge polovine 11. veka i na razvalinama Bodinovog sistema država Raške, Bosne i Zahumlja uzdignuće se nove snage i novi vladari. Župan Vukan čovek koji je držao svu vlast u Dalmaciji [i] beše vešt na reči i vešt na delu", kako kaže Ana Komnina preuzeće tada najvažniju ulogu u borbi srpskog naroda protiv Vizantije". 104

Vukan U drugoj polovini 11. veka težište borbe protiv Carigrada pomera se iz primorskih oblasti u srpske zemlje u unutrašnjosti nove prostore na kojima Srbi razvijaju svoju borbu protiv Vizantije. Od Vukanovog vremena Srbi počinju da osvajaju oblast Kosova i da se postepeno šire prema jugoistoku, preko linije koju označavaju Ras-Zvečan-Peć. Raški veliki župan Vukan postavljen na vlast u Raškoj kao vazal dukljanskog kralja Bodina 1083/1084. godine spada u red najznamenitijih srpskih vladara pre ere Stefana Nemanje i najznačajnija je ličnost na političkoj sceni centralnog Balkana. Njegova vladavina, takođe, na izvestan način označava kraj dominacije dukljanskih vladara nad okolnim srpskim kneževinama. Ovaj vrhovni župan istočnih Srba" kao samostalni vladar sklapa ugovore sa vizantijskim carem", kada Duklja gubi svoj značaj. Vukan je krajem 11. veka svoju zemlju nazvao Srbijom, a ta zemlja se od davnina nalazi u eparhiji prestola Bugarske, Srbija ima episkopa u Rasu, koga rukopolaže arhiepiskop Bugarske". Srbija odavno živi pobožno i hrišćanski, njom upravlja arhijerej koga su joj Oci dali, svedoči ohridski arhiepiskop Dimitrije Homatijan. U to doba, doba vizantijske dinastije Komnina (1081-1185), središte srpske države se premešta iz primorskih krajeva (Duklja) u kontinentalno zaleđe (Raška). Kada je župan Vukan krajem 11. veka počeo da učvršćuje svoju vlast u istočnim delovima srpskih zemalja, otvorilo se novo poglavlje srpsko-vizantijskih odnosa, jer se na tlu Ohridske arhiepiskopije stvara novo državno središte, a uloga stare Raške episkopije postaje sve značajnija. Inače, župan Vukan je uspešno ratovao protiv lokalnih vizantijskih zapovednika krajem 11. i početkom 12. veka. Njegove čete su vodile borbe na Kosovu, zaletale su se do Vranja, čak do Skoplja. Kakav je bio odnos između Vukana i Marka istorija nije pouzdano utvrdila. Izgleda da je Vukan kao stariji brat i u hijerarhiji bio ispred Marka. Na osnovu činjenice da se Markov sin zvao Uroš može se pretpostaviti da mu je žena bila Ugarka i da je, sledstveno tome, 105

održavao bliske odnose sa Ugarskom. Vukan je sledio Bodinovu antivizantijsku politiku i već 1093/1094. godine otpočeo je borbe protiv Carigrada. Vizantijski izvori navode da je Vukan bio vešt vladar i na rečima i na delu, i oslikavaju ga kao ličnost koju su Vizantinci poštovali kao dostojnog protivnika. Vukan je zauzeo i spalio vizantijski Lipljan 1093. godine. Njegovo napredovanje osujetio je odlučan odgovor vasilevsa Aleksija I Komnina, koji je na čelu vojske krenuo da kazni srpskog velikog župana. Svestan svog lošeg položaja, Vukan je vizantijskom caru u Skoplje poslao pismo i izaslanike da pregovaraju o miru. Poručivao je vasilevsu da nije on kriv za rat, već njegovi vizantijski činovnici koji su prekoračivali svoja ovlašćenja, upadali u Srbiju i nanosili joj mnogo štete. U pismu je Vukan obećao da neće preduzimati dalje pohode protiv Vizantinaca, da će se vratiti u svoju zemlju, a kao zalog spreman je da pošalje kao taoce svoje rođake u Carigrad. Međutim, Vukan nije ispunio data obećanja i posle manje od godinu dana ponovo je počeo da pljačka i robi vizantijsku teritoriju. Vasilevs Aleksije I Komnin je ovog puta poslao na Vukana svoga sinovca Jovana sa vojskom da suzbije dalje upade Srba. Vizantijska vojska prešla je reku Sitnicu kod Lipljana i nastavila dalje prema severu, gde je vojskovođa odlučio da podigne privremeno palisadno utvrđenje nasuprot Zvečana. Vukan je odmah uputio poslanstvo Jovanu, obećavajući taoce i uveravajući da će obnoviti mir. U stvari, srpski veliki župan je želeo samo da dobije na vremenu da bi prikupio vojsku za napad. U jednom noćnom prepadu Vukan je teško porazio vizantijsku vojsku. Vizantinci su se povukli, čime je Vukanu bio otvoren put prema njegovom velikom cilju Skoplju. Trupe srpskog vladara su opustošile okolinu Skoplja, kao i krajeve kroz koje su prošle, prigrabivši mnogo plena, i vratile se u Srbiju. Vizantija je ponovo zavojštila na Srbiju. Ovog puta na čelu vizantijske vojske bio je vasilevs Aleksije I Komnin. Krenuo je iz Carigrada prema Srbiji, prema Lipljanu, koji je odmah i zaposeo. Vukan je opet, po oprobanom receptu, poslao izaslanike da pregovaraju o uslovima mira. Ana Komnina beleži: Čim je Vukan doznao da je car stigao u Lipljan i video da ga je zauzeo, i nemoćan da se suprotstavi romejskim bojnim redovima [...] smesta posla da pita za uslove mira, obećavajući istovremeno da će poslati već prethodno obećane taoce i da ubuduće neće pristupiti nijednom, neprijateljskom poduhvatu. Autokrator blagonaklono primi varvarina, jer se osećao potišten i želeo da izbegne građanski rat; jer, mada to bejahu Dalmati, ipak bejahu 106

hrišćani. Onaj [Vukan] odmah smelo priđe, vodeći sobom rođake i izabrane župane i rado predade caru kao taoce svoje sinovce po imenu Uroša i Stefana Vukana i ostale, njih do dvadeset na broju. Jer mu nije ni bilo moguće da otada drukčije postupa." Mir je brzo postignut, a Vukan je ovog puta ispunio obećanje i poslao taoce u Carigrad. Po svoj prilici, Vukan je od 1094. do 1106. godine poštovao ovaj mirovni sporazum. Manojlo Stravoroman, visoki službenik vizantijskog cara, u jednom govoru posvećenom Aleksiju I Komninu kaže da je vasilevs Aleksije I uspeo da državi Romeja pridruži i područja koja su držali Srbi, i skitski narod, i Dalmate koji su se oslobodili ropstva. Radivoj Radić smatra da je Manojlo Stravoroman pod Srbima podrazumevao rašku državu župana Vukana, a pod Dalmatima ipak dukljansku državu kralja Konstantina Bodina". Poslednji put Vukan se pominje u istorijskim izvorima 1106. godine, kada je takođe bio u sukobu sa Vizantijom. Od Vukanovog vremena Srbija iz poretka ranog srednjeg veka prelazi u pravi srednji vek sa svim onim obeležjima koje imaju i druge evropske države tog razdoblja" (T. Živković). Postojanje manastira, prepiska sa vizantijskim dvorom na grčkom jeziku, slanje talaca u Carigrad iz redova visokog plemstva sve ukazuje na to da su u Vukanovo vreme prilike u Srbiji, u civilizacijskom smislu, postepeno napredovale. Posle Vukanove smrti na tronu velikog župana nasledio ga je sin Zavida. Međutim, nakon samo nekoliko meseci Zavidu su zbacila sa vlasti braća od strica Uroš i Stefan Vukan. Zavida je otišao u Zetu, gde mu se 1113. godine rodio najmlađi sin Stefan Nemanja. Uz pomoć Vizantije, Zavida je uspeo da se vrati na tron oko 1124. godine ali samo nakratko. Nekoliko godina kasnije (1126/1127), Uroš I je uz pomoć dukljanskog kralja Georgija zbacio Zavidu i ponovo zaseo na raški presto. 107

Zavida Zavida je bio najstariji sin velikog župana Vukana. Rođen je u Zeti, najverovatnije u Ribnici (današnja Podgorica), u vreme dok njegov otac još nije bio vladar Raške. Zavida, kako izgleda, nije imao braće, već samo jednu sestru. Vrlo je verovatno da je zbog toga dobio ime Zavida, jer se ono smatralo magijski zaštićenim imenom" i davalo se preteklom muškom detetu kada bi roditeljima sinovi listom umirali u ranom detinjstvu. Zavida je imao četiri sina, Tihomira, Miroslava, Stracimira i Nemanju, kojima je razdelio teritorije na približno jednak način. Posede u Polimlju držali su Miroslav i Tihomir, Stracimir zemlje oko Zapadne Morave, dok je Nemanja držao teritorije oko Ibra, Toplice i Rasine. Bio je to u stvari prsten zemalja oko središnje oblasti sa sedištem u Rasu, u kome je stolovao Zavida, njihov otac. Kao zakoniti naslednik Vukanov, Zavida je postao veliki župan posle očeve smrti 1112. godine. Na osnovu žitija Stefana Prvovenčanog, veruje se da je dva puta bio na vlasti. Zavida je imao braću od strica Marka Uroša i Stefana Vukana. Ove dve grane raške dinastije će nakon Vukanove smrti biti u žestokim sukobima oko vlasti, odnosno raškog prestola. Smatra se da Zavida nije bio jak vladar. Nasledivši vlast od Vukana, on je vrlo brzo, suočen sa ambicijama Uroša i Stefana Vukana, koji su bili podržani od Ugarske, morao da odstupi sa vlasti i da se skloni u Duklju, čekajući povoljnu priliku da se vrati na raški tron. Verovatno je tokom izgnanstva stupio u vezu sa Carigradom, kada je i zatražio podršku vasilevsa. Kada je vasilevs Jovan II Komnin (1118-1143), negde oko 1122/1123. godine, sa vizantijskim snagama stigao na Balkan zarad suzbijanja Pečenega, deo vizantijskih trupa je verovatno zaposeo Ras i vratio Zavidu na vlast. Već 1126. godine ugarski kralj Stefan II upao je u Rašku, u ime Uroša I, i tom prilikom je Zavida izgleda bio zarobljen i odveden u Ugarsku. Tamo mu se gubi svaki trag. 108

Uroš I Prvih decenija dvanaestog veka i Raška i Duklja su bile pogođene krizom. Dok je vlast u Duklji držao Bodinov sin Georgije, Vizantija je podržavala potomke druge grane dukljanskog vladarskog doma, grane koja je vodila poreklo od Branislava, Radosavljevog sina, mlađeg brata kralja Mihaila. U drugoj godini (1113/1114) vladavine, vizantijske snage iz Drača su zauzele Skadar i primorale Georgija da utekne u Rašku kod Uroša I, koji će dukljanskom vladaru dati utočište u narednih sedam godina (1113/1114-1120/1121). Tokom tog vremena, Dukljom je vladao vizantijski pouzdanik Grubeša. Uroševo ponašanje Vizantija je tolerisala jer je krajem vladavine vasilevsa Aleksija I, a kasnije i njegovog sina Jovana Komnina (1118-1143), bila okrenuta problemima na Istoku. Međutim, 1120/1121. godine Uroš je pomogao Georgiju da se vrati u Duklju, i tom prilikom je pod Barom ubijen Grubeša. Vizantinci su vratili Zavidu na tron 1122/1123. godine, ali su ga Ugri, uz pomoć Georgija, vladara Duklje, svrgli 1126/1127. i po drugi put na vlast u Raškoj doveli Uroša. Na početku druge vladavine Uroš I je neprijateljski bio nastrojen prema Carigradu. Već 1127. godine on zauzima Ras. Međutim, oštra reakcija Vizantije je primorala Uroša da potpiše mir i da po potrebi šalje vasilevsu pomoćne trupe 2000 vojnika za ratove na Zapadu, a 300 ako bi se rat vodio na Istoku. Bila je to godina kada su Ugri započeli rat sa Vizantijom, koji je posle dve godine okončan mirom. Krajem 1129. ili početkom 1130. godine, Uroš je povukao značajan diplomatski potez: kćer Jelenu udao je za Belu Slepog, bratučeda ugarskog kralja Stefana II, čime je svojim potomcima obezbedio ozbiljan politički oslonac u Ugarskoj. 1 Taj savez pružio je županu Urošu podršku 1 Slepi Bela II vladao je Mađarskom deset godina, od 1131. do 1141. U srednjem veku bio je redak slučaj da slep čovek bude kralj. Bela je uspeo da se održi na vlasti samo uz jaku i veštu podršku njemu najbližih i najodanijih ljudi, pre svega sposobne kraljice Jelene, ali i njenog rođenog brata Beloša. Kralj Bela II i Jelena imali su četiri sina, Gezu, Ladislava, Stefana i Almoša, i kćerke Sofiju i Gertrudu. Kćerke su umrle mlade, kao i najmlađi sin Almoš. Treba napomenuti da su tokom vladavine Bele i Jelene Ugari osvojili deo Dalmacije i gradove Split, Trogir i Šibenik. Jelena je u miraz 109

u borbi za samostalnost u vreme kada je osnažena Vizantija uspešno gušila svaki takav pokušaj. Međutim, bio je to strašan udarac za Jelenu. 1 Hrišćanstvo je tada činilo sve da seksualnost veže isključivo za dobijanje potomstva, dok je uživanje u telesnoj nežnosti tretirano kao porok. Ako se tome doda i mizoginizam 2 karakterističan za tu epohu, onda se lako može pretpostaviti sva težina položaja žena onog vremena. Mada se ljubav 3 u ranom srednjem veku uopšte ne oseća i ne ocenjuje kao središnji životni element", ipak je udaja za slepog kralja i u ono vreme bila užasavajuća sudbina. Bilo je to doba kada su brakove ugovarali očevi porodica, prema političkim i socijalnim interesima, i to je važilo za sve društvene slojeve. U tom smislu ilustrativan je životopis Svete Kristine iz Markijata (oko 1100 posle 1155), čiji su roditelji primenili sve, čak i batine, da buduću sveticu primoraju na brak. Na sreću, nakon nekog svom mužu donela deo Bosne Ramu. Na saboru u Ostrogonu 1136. godine, njihov sin Ladislav je proglašen za hercega od Rame. Ugarska kraljevska titula će, od tog vremena, pored Ugarske, Hrvatske i Dalmacije, obuhvatati i Ramu (to jest Bosnu). 1 Nije bolje sudbine bila ni Jelenina ćerka Sofija. Sofija je rođena oko 1136. i već sa 14 godina su je udali, oko 1150, za kneza Hajnriha, sina nemačkog cara Konrada III Hohenštaufena (1138-1152). Nije lepo primljena na dvoru u Regensburgu, i s obzirom na to da je rano ostala udovica povukla se u manastir Admont, gde je i živela do kraja života. 2 Posebno je u tom smislu karakterističan jedan tekst iz kasnijeg vremena, tekst Svete Frančeske Rimske (1384-1440), majke četvoro dece, koja je govorila da su krive i device koje svojim izgledom izazivaju seksualne fantazije kod muškaraca i da zbog toga moraju biti kažnjene sedenjem na užarenim gvozdenim pločama. U jednom srpskom zborniku iz Hilandara, iz sredine petnaestog veka, zapisano je: Nema glave kao što je glava zmije, i nema zla kao što je zlo žene." 3 Persijski lekar, naučnik i filozof Ibn Sina (980-1037), poznatiji pod imenom Avicena, u svom delu Kanon medicine, jednoj od najvažnijih knjiga u istoriji medicine, ljubav je stavio u odeljak Bolesti velikog mozga. Lekar Žerar de Beri je pak krajem dvanaestog veka u slučaju zaljubljenosti amor heros, stanje koje se [... ] ozbiljno uzimalo kao oboljenje" prepisivao kao lek često polno opštenje sa raznim partnerkama. Tek od poznog jedanaestog veka dolazi do ponovnog otkrića ljubavi, sa primerom Pjera Abelara i Eloize, za koje je ljubav imala centralno mesto u postojanju. U tom kontekstu zanimljivo je pomenuti običaj ponikao u srednjem veku poljubac u usta. Ljubljenje u usta, u početku (je) i zadugo razmenjivano među muškarcima [...] osim što je služio kao celiv mira i poljubac poštovanja, poljubac u usta je postao i ljubavni poljubac" (Ž. le Gof). 110

vremena i njenih vizija Device Marije i Isusa Hrista, njen muž ju je oslobodio bračnih obaveza. Pored ćerki Jelene i Marije 1 (koja je 1134. udajom za Konrada Pšemisla od Znojma 2 postala češka kneginja i čiji se lik i danas nalazi, s likom njenog muža, na ktitorskoj fresci u Kraljevskoj kapeli u Znojmu), Uroš I je imao i tri sina, Uroša II Primislava, Beloša i Desu. Tokom perioda svoje druge vladavine Uroš I nastupa daleko opreznije, najpre i zbog teškog poraza koji je pretrpeo 11271128. godine od Vizantije. Sa ratnog polja njegova politika polako klizi prema finijim diplomatskim metodama. Iako vizantijski vazal, težio je odvajanju, ne libeći se da za takvu politiku potraži podršku na Zapadu. Uroš I je vladao Raškom do oko 1144/1145. godine, i može se reći da je on uveo Rašku u međunarodnu politiku. Sve u svemu, o Urošu I istorija je ostavila povoljan sud. 1 Posredstvom kneginje Marije uspostavljaju se veze i sa Poljskom: kći Jelena se udaje za vladara Kazimira II Pravednog, velikog vojvodu Poljske (1177-1194) sa sedištem u Krakovu" (J. Kalić). 2 Konrad Pšemislav od Znojma bio je knez Znojma (1177-1182), moravski markgrof (1182-1186) i češki vojvoda (1189-1191). 111

Uroš II Primislav Uroš II Primislav došao je na raški tron negde oko 1145. godine, dok je njegov najmlađi brat Desa ne mnogo pre nego što je on došao na vlast pri kraju vladavine Uroša I, oko 1144/1145. godine, bio gospodar Travunije i Zete. Raška je pod Urošem II i bratom mu Desom nastavila pritisak na Duklju, koja je bila saveznica Vizantije. Ovakvi smeli potezi Uroša II i Dese bili su plod podrške koju su dobijali iz Ugarske, gde je njihov brat Beloš na ugarskom dvoru imao veliki uticaj. Beloš je bio glavni vaspitač i tutor princa Geze sina ugarskog kralja Bele i srpske princeze Jelene, ćerke Uroša I i oko 1136. godine njegova moć je zaista bila velika. Poslednjih godina kralj Bela se odao piću i drugim zadovoljstvima, a stvarnu vlast su imali Jelena i njen brat Beloš. Slepi ugarski kralj će umreti 13. februara 1141. u svojoj trideset prvoj godini, a Jelena i Beloš postaće regenti maloletnom Belinom sinu Gezi II. Beloševa snaga i uticaj na ugarskom dvoru dostići će vrhunac 1145. godine, kada on postaje palatin, prva ličnost na dvoru posle kralja. Bio je i prvi poznati ban Hrvatske posle njenog pada pod ugarsku dominaciju. Međutim, to nije dugo trajalo jer je ubrzo Geza II postao punoletan. Vasilevs Manojlo je zbog dešavanja u Raškoj i Duklji odustao od planiranog napada na Siciliju i krenuo je na Srbiju. Manojlo je bio izuzetan ratnik i hrabar vojskovođa s kojim su srpski župani morali da se nose više od tri decenije od Uroša II sve do Stefana Nemanje (u čije je doba Manojlo umro). Kada je u leto 1149. godine uz mletačku pomoć ponovo preoteo Krf od Normana, vasilevs Manojlo reši da svoj ratnički žar upravi protiv Srba", kako bi kaznio njihovog velikog župana". Nikita Honijat 1 ovim povodom opisuje Srbe kao nepouzdan narod čiji su pripadnici dok samodržac beše spokojan na vlasti, pravili 1 Nikita Honijat je bez sumnje jedan od najboljih vizantijskih istoričara. Rođen je sredinom 12. veka u gradu Honeu u Frigiji. Kao devetogodišnji dečak upućen je u Carigrad na školovanje. Tu će se o njemu posebno starati njegov veoma obrazovani stariji brat Mihailo, budući mitropolit atinski. 112

dobronamerno lice i bili vrlo slatkorečivi pored sasvim suprotnih osećanja u dubini duše", a potom osmeliše se više nego što je trebalo [i] iskoristivši priliku, digoše oružje na Romeje i rđavo postupiše sa njima susednim zemljama koje su bile pod Romejima". Uroš II je saznao za pokrete vizantijskih trupa i brzo se povukao u planine, ostavljajući svakome da u bekstvu traži spas i nogama iskupi život". Vasilevs je razorio tvrđavu Ras i sve usput opustošio, dok je nebrojeno mnoštvo učinio robljem". Manojlo je ubrzo krenuo u poteru za Urošem želeći da ga zarobi, ali je veliki župan uspeo da utekne bežeći preko planinskih prevoja". Spaljivanjem dvora velikog župana bio je završen vizantijski ratni pohod na Srbiju. Međutim, Manojlo je naredne, 1150. godine ponovo udario na Srbe. Ovog puta Vizantinci su krenuli na srpskog župana sa većom vojskom. Međutim, nije im pošlo za rukom da onemoguće spajanje srpskih i ugarskih snaga. Iako je bila zima, iako je već počeo da pada sneg što bi po ustaljenoj praksi značilo povlačenje vojske u utvrđenja Vizantinci se nisu povukli. Rešili su da nastave borbu i pod vremenski nepovoljnim uslovima. Župan Uroš je naredio da se odlučan napad izvede kod reke Tare 1150. godine, u blizini današnjeg Valjeva. Bila je to jedna od najvećih bitaka Srbije u 12. veku. U bici su, pored Srba pod vođstvom župana Uroša II i Vizantinaca sa carem Manojlom I Komninom na čelu, učestvovali i Mađari. Bitka je bila krvava i teška, vodila se prsa u prsa i do kraja je bila neizvesna. Kako pišu vizantijski hroničari, vasilevs je lično u pozlaćenom oklopu, sijajući kao orao sa zlatnim krilima" i ričući kao lav bukoleonski" učestvovao u borbama, pokušavajući da dopre do srpskog župana. U jednoj pesmi vizantijskog pisca Teodora Prodroma slavi se ulazak vasilevsa u Carigrad, a o Urošu se podsmešljivo govori da je bio silno zaplašen i da je kao jelen ili zec morao pobeći u planine. Uroš je, čim je shvatio da je bitka izgubljena, u logor vizantijskog cara poslao svoje izaslanstvo da umoli cara da mu se kao srpskom županu nedela zaborave", da potpišu sporazum o miru i da prizna vazalni položaj. Uskoro dođoše u logor poslanici županovi tražeći da mu se nedela zaborave. Po carevoj naredbi ubrzo stiže i sam župan držeći se smerno i ponizno. Primivši molitelja, car mu oprosti krivicu. A ovaj se malo pridiže sa zemlje gde je, ničice se bacivši pred carevim nogama ležao i zakletvama zajemči ono što je bilo ugovoreno uveravajući da će za sva vremena biti potčinjen Romejima" (J. Kinam 1 ). 1 Jovan Kinam, vizantijski istoričar i sekretar vizantijskog vasilevsa Manojla I Komnina, čije delo Kratka istorija obuhvata period od 1118. do 1176. godine i svedoči 113

Vasilevs Manojlo je tada uvećao vazalne obaveze na koje je pristao još Uroš I, pa je župan Uroš II Primislav, pored talaca koje je dao kao zalog mira, morao da za vizantijske pohode u Aziji šalje 500 umesto 300 ljudi, a za ratovanja u Evropi čak 2.000 ljudi. Koliko su za Vizantiju bile važne teritorije koje su držali Srbi najbolje se vidi po titulama vasilevsa Manojla Komnina: car Rimljana, gospodar Isavrije, Kilikije, Jermenske, Dalmacije, Ugarske, Bosne, Hrvatske, Lazike, Iberije, Bugarske, Srbije, Zikije (na Kavkazu), Kazarije i Gotije (na Krimu). U jednom trenutku najmlađi brat Desa je svrgnuo, nakratko, Uroša sa prestola velikog župana. Vizantijski retor Mihailo Solunski piše da je smenjenog srpskog župana Uroša II, koga je postavio vizantijski car Manojlo, smenio Desa, koga su postavili Gepidi (Ugri). U previranjima koja su nastupila, srpski župani su zatražili od vasilevsa Manojla da presudi i odredi ko treba da bude srpski veliki župan. Teodor Prodrom kaže da se Dalmati (Srbi) poravnati ne mogu", odnosno da je car morao da uredi prilike kod onih koji u slozi ne življahu niti se slagahu". Vasilevs je odlučio u korist Uroša II. Rat između Ugarske i Vizantije trajao je i dalje sa neizvesnim ishodom i promenljivom ratnom srećom, što je navelo Uroša da pomisli da su se stekli uslovi za oslobađanje od vizantijske dominacije. Rešio je da 1162. godine ponovo krene na Vizantiju. Ispostaviće se da je to bila ozbiljna greška. Vasilevs Manojlo je odlučio da ovaj put ukloni Uroša sa trona srpskih župana. Na vlast u Raškoj doveo je Uroševog brata Beloša, posle čega je Uroš ubrzo i umro. Tokom vladavine Uroša II u Srbiji su se jasno iskristalisala dva politička pravca, dve struje vizantijska i ugarska. Glavni oslonci vizantijske politike bili su Zavidini sinovi, koji su nadzirali i najveći deo srpskih teritorija, a koji se u vizantijskim izvorima do tog vremena nigde ne pominju kao protivnici carstva. Ipak, nijedna od zavađenih struja u Raškoj nije mogla da stekne odlučujuću prednost. Iako su Zavidini sinovi bili vizantijski štićenici, na strani potomaka Uroša I bila je Ugarska, a najverovatnije i Normani iz južne Italije, sa kojima je Desa imao posebno dobre odnose. o vladavini vizantijskih careva Jovana II Komnina (1118-1143) i njegovog naslednika Manojla I (1143-1180), te predstavlja i važan izvor za srpsku istoriju prednemanjićkog perioda. 114

Desa U istoriografiji je preovladalo stanovište da je raški veliki župan Desa po svom energičnom nastojanju da Srbiju načini nezavisnom, moćnom i uglednom, prethodnik Nemanjin. Za Desu se smatra da je rođen između 1115. i 1120. godine. Njegovo ime u to doba, posebno u Dalmaciji, nije bilo retko, dok je u unutrašnjosti Balkana, u Srbiji, najčešće beleženo u svom osnovnom obliku Desislav. Bio je najmlađi sin velikog župana Uroša I i vladao je Travunijom i delom Zete, preko onog dela dukljanske vlastele koji se opirao vladavini dukljanskog kralja Radoslava", kao i Zahumljem, kako se smatra, od 1144. do 1153. godine, kada je prvi put postao veliki župan Raške. Raškom će vladati naredne dve godine, sve dok vizantijski car Manojlo Komnin nije odlučio da na raški tron treba da dođe Uroš II Primislav. Jovan Kinam pominje da je Desu koji je upravljao Dendrom u susedstvu Niša car Manojlo postavio za velikog župana Raške oko 1162. godine, posle smrti Uroša II Primislava, koga je nasledio Beloš, odnosno nakon što je Beloš dobrovoljno otišao u Ugarsku a raški presto ostao upražnjen. Vasilevs Manojlo je dodelio raški tron Desi uz uslov da napusti oblast Dendre. Međutim, Desa je odbio da napusti Dendru i potražio je saveznike u Ugarskoj. Takođe je pokušao da uspostavi i rodbinske veze u Nemačkoj. Andrija Dandolo (1306-1354), pedeset četvrti dužd Mletačke republike, u svojoj Hronici beleži da je kćerka vojvode Dese bila udata za Leonarda, kneza Osora, sina mletačkog dužda Vitala II Mikijelija (1156-1172), a uz posredovanje ugarskog kralja Stefana III (1162-1172). Kada je Manojlo 1163. došao u Niš, na putu ka Beogradu, Desa je pozvan pred vizantijskog cara da objasni svoje veze sa Ugrima. Desa, koji u to vreme carevim dopuštenjem vladaše Srbijom, čim je bio zagospodario zemljom, pogazio je ugovor i ponovo prisvojio zemlju Dendru i, prenebregavajući vlast Romeja, uputio je poslanike Alamanima [...] i sve što je protivno volji Romeja, on je svakojako činio. Kad ga je car u to vreme bio pozvao da s njim zajedno vodi borbu protiv Peonaca, on se pokaza kao čovek nezgodan i uporan, i zanoseći se velikim nadama obećavao je dolazak odlažući ga iz dana u dan. Sa toga 115

razloga car, stigavši u blizinu Niša, gde od dva puta jedan vodi u Srbiju, drugi prema Istri i Peoniji, postavi logor između ta dva puta. Shvativši da nad njim već visi opasnost, Desa pokrenu svoju vojsku i stiže u logor Romeja. Car ga blagonaklono primi i dade mu odgovarajuće počasti. Ali izgleda da nema goreg zla od razuzdanog jezika. Uvidevši naime, da mu se ništa strašno nije desilo zbog njegove prethodne nerazboritosti, Desa se osili i smišljaše kako će još više napakostiti Romejima nego ranije. Pa ipak, tu nameru čuvaše u tajnosti. I tako, kao što to obično biva, čovekoljubivo postupanje vrlo rđavim ljudima samo je podstrek za još veća ogrešenja. Naime, malo kasnije stigoše caru poslanici od peonskog naroda. I kada ga [Desu] oni pri slučajnom susretu, kao što je običaj, upitaše kako mu je, on otvoreno odgovori da mu je dobro i da je po zasluzi [stekao] blagonaklonost njihovog kralja jasno ga nazivajući gospodarem. Saznavši to, car reši da ne čeka više i pozva ga na sud. Pa kad mu dokaza krivicu naime, pred njim su već stajali tužioci i svedoci koji neverstvo čoveka obelodaniše tada ga stavi u pritvor, ali ne bez ukazivanja počasti. Oko njegova šatora iskopa šanac i, prema logorskim propisima, tamo ga čuvaše, tako da je od tada to mesto nazivano Desinim jarkom ovako običan narod, na svoj se način izražavajući, zove šanac. Malo kasnije posla ga u Vizant i naredi da se stavi u dvorski zatvor. Tako se ta stvar završila" (J. Kinam). Izgleda da se kasnije izbavio ropstva i vratio u Srbiju. Kako navodi Mavro Orbini, Desa je umro u Trebinju i sahranjen je u manastiru Svetog Petra u Polju. 116

EVROPA ZA VREME NEMANJE Doba krstaških ratova Strahote Prvog krstaškog rata Saladin i Drugi krstaški rat Muslimani osvajaju Jerusalim Ričard Lavlje Srce i Saladin Balkanska situacija Poreklo imena Raška Sukobi sa Vizantijom 117

Doba krstaških ratova Izraelski istoričar Ješua Proer je svojevremeno izneo mišljenje da su krstaški pohodi bili prvo ispoljavanje onoga što će od šesnaestog veka nesporno biti evropska kolonizacija". Bili saglasni ili ne sa ovim zanimljivim stavom, činjenica je da je jedan od važnijih istorijskih događaja bilo okretanje hrišćana ratu. Pristalice Hristove crkve, pristalice u početku miroljubive vere, neprijateljski nastrojene prema ratu, bili su proganjani u Rimskom carstvu upravo i zbog odbijanja da služe vojsku i tako polože zakletvu rimskom imperatoru, ali i, pre svega, zbog namere da tako izraze svoje protivljenje prolivanju krvi. Takav stav hrišćana počeo je da se menja krajem četvrtog veka, kada je carstvo postalo hrišćansko. Krstaški pohodi su bili fenomen od prvorazrednog značaja koji je potresao hrišćansku Evropu. Na početku 11. veka Venecija je stekla prevlast na Jadranskom moru. Izgradila je veliku flotu, a kada joj je vizantijski car Aleksije Komnin dao trgovačke povlastice u carstvu zbog pomoći koju je pružila Vizantiji u borbi sa Arabljanima i Normanima Republika Svetog Marka je izrasla u respektabilnu silu. U to vreme u Veneciji se dižu velelepne građevine, kao što je, recimo, Crkva Sv. Marka, koja je inače izgrađena u vizantijskom stilu. Takođe, od 11. veka počinje procvat Ðenove, koja svojom snažnom flotom trguje u zapadnom delu Sredozemnog mora, a njeni brodovi stižu i do Sirije. I drugi italijanski gradovi napreduju. Na obalama Italije glavni trgovački centri su bili Bari, Brindizi, Napulj, Gaeta i Amalfi... Na krupne promene u Evropi od 11. do 13. veka (1096-1270), pored razvoja gradova-država na italijanskoj obali, uticali su upravo krstaški ratovi, u kojima su učestvovali kako seljaci, sitni riteri, tako i krupni feudalci, pa i kraljevi. Krstaški rat je bila ideja jednog čoveka, pape Urbana II (1042-1099) papa od 1088. do 1099. godine koji je 27. novembra 1095. okupio mnogobrojne velikaše, ali i običan svet u Klermonu i zatražio da se povrati Jerusalim i oslobodi Crkva Svetog groba: Jerusalim sada drže neprijatelji Hristovi. On žudi za oslobađanjem i ne prestaje da vas preklinje kako biste mu pritekli u 118

pomoć. Bog je vama Francima podario slavu po oružju veću no što je u drugih naroda. Stoga sa revnošću preduzmite ovo putovanje da biste se oslobodili svojih greha, sa izvesnošću nagrade neprolazne slave u carstvu nebeskom." Osmislivši ideju svetog rata, papa Urban je nameravao da sprovede u delo svoju životnu misiju obnavljanja moći i ugleda Katoličke crkve. Papa Urban grmi u Klermonu: Pođite na put ka Svetom grobu; otmite tu zemlju od zle rase i potčinite je sebi." Sitni riteri su krenuli u ove ratove sa namerom da dođu do imanja i kmetova, dok su krupni feudalci koji nisu odmah prišli pokretu u krstaškim osvajanjima, pored uvećavanja poseda i prihoda, videli mogućnost ostvarivanja političkog uticaja. Krstašima je, pored svega, obećavano i opraštanje svih grehova koje su do tada počinili. Krstaške pohode podržavali su posebno italijanski gradovi Venecija, Piza, Ðenova, jer su u njima videli trgovački interes. Uloga gradova-država sa italijanske obale bila je od posebne važnosti za krstaše, jer su ovi gradovi raspolagali resursima koji su krstašima omogućavali snabdevanje hranom i oružjem, a imali su i brodove kojima su mogli da ih prevezu. Posebno masovno su u ovim ratovima učestvovali siromašni seljaci, nadajući se pogodnostima koje su im inače bile nedostupne u njihovim zemljama. Važno je uzeti u obzir i činjenicu da su u Zapadnoj Evropi tada vladale glad i epidemije, i to decenijama unazad. Kada je reč o krstaškim pohodima, nezaobilazna je, naravno, uloga crkve, koja je ove ratove proglasila bogougodnim delom. Namere Rima bile su ne samo da ostvari dominaciju nad svim hrišćanima već i da preobrati muslimane u hrišćansku veru. Svakako, nije nevažna činjenica da je crkva ostvarivala veliku dobit ubirući poreze na račun organizacije krstaških ratova. Rim je krstašima garantovao da će crkva štititi i njihova imanja i njihove porodice, a oni koji su bili dužni oslobađali su se plaćanja dugova dok učestvuju u ratu. Tako su sprovedene sve pripreme da bi se 1096. godine moglo krenuti u rat za oslobođenje Hristovog groba i Svetog grada. 119

Strahote Prvog krstaškog rata Prvi krstaški rat je bio pohod sirotinje, tako da su 1096. godine mase seljaka, najviše iz srednje i severne Francuske i zapadne Nemačke, krenule u rat. Te trupe, koje je predvodio Petar Amijenski, stigle su do Carigrada ozbiljno proređene. Kada je vasilevs predložio Petru da sačeka dolazak glavnih krstaških trupa, ovaj je to odbio i krenuo ka Maloj Aziji gde su ih Turci stravično potukli. Samo nekoliko hiljada se spasilo, utekavši u Carigrad. Petar je potom odlučio da sačeka dolazak glavnih krstaških snaga. Krajem 1096. godine, glavne krstaške snage su krenule pod vođstvom Gotfrida Buljonskog vojvode Donje Lorene, savršene slike severnjačkog viteza" i njegovog brata Balduina. Na čelu normanskih trupa bio je vojvoda Robert od Normandije, sin Vilijema Osvajača (1028/9-1087), dok je krstaše južne Francuske predvodio grof Rajmund Tuluski. Sigurno najsposobniji i najumniji riter bio je Boemund Tarentski, koji je predvodio normansku vojsku iz južne Italije. U proleće 1097. godine svi krstaški odredi su prispeli u Carigrad. Vizantijski vasilevs Aleksije, napola užasnut tim latinskim razbojnicima", 1 dočekao ih je i brzo ispratio na put ka Jerusalimu. Krstaši su imali sreću što u to doba nije bilo solidarnosti između podeljenih i zavađenih kalifa, sultana i emira. Balduin, brat Gotfrida Buljonskog, osvojio je strateški veoma važan jermenski grad Edesu, koji se nalazio na putu između Mesopotamije i Sirije, i tu osnovao Edesku grofoviju. Posle dugogodišnjeg opsedanja i strašnog pokolja muslimana, osvojena je i Antiohija, gde je formirana Kneževina Antiohija na čijem je čelu bio Boemund Tarentski. S proleća 1099. godine, krstaši su zauzeli Jerusalim, čiji su stanovnici doživeli pokolj gori nego oni u Antiohiji. Hroničar krstaških ratova i Jerusalimske kraljevine arhiepiskop Vilijem Tirski opisao je bestijalnost i grabežljivost krstaša tokom osvajanja Jerusalima videći u 1 Čak i pre krstaških pohoda govorilo se kako nema tako zlih putnika kao što su hodočasnici u Jerusalim" 120

vraćanju Jerusalima u hrišćanske ruke božju nagradu koju su krstaši dobili za svoj podvig. Krstaši su ubijali ne birajući, sve redom, ne štedeći ni malu decu, čije su glave razbijali o kamenje. Nakon strahovitih klanja pravili su predahe tokom kojih su dominirale verske ceremonije, da bi potom nanovo krenuli u klanja nedužnog stanovništva. Svedok osvajanja Jerusalima, Rejmond, kapelan grofa od Tuluze, beleži: Naši ljudi odrubljivali su glave svojim neprijateljima, drugi su ih gađali strelama obarajući ih sa kula, ostali su ih podvrgli mukama bacajući ih u vatru. Na ulicama su ležale hrpe glava, ruku i nogu." Deset hiljada ljudi, kao i tri hiljade onih koji su se sklonili u Al Aksu, bezdušno je pobijeno. Letopisac Filke iz Šartra kaže: Šta još da pomenem? Niko nije preživeo, nisu pošteđeni ni žene ni deca." Tako je nastala Jerusalimska kraljevina, koja je obuhvatala Palestinu i južni deo Sirije. Tom kraljevinom upravljao je Gotfrid Buljonski, krunisan u Crkvi Svetog groba za kralja Latina u Jerusalimu", a posle njegove smrti, jula 1100. godine, nasledio ga je brat Boldvin. Uz pomoć italijanskih gradova-država, i istočne obale Sredozemnog mora bile su u rukama krstaša. Međutim, krstaška osvajanja nisu dugo potrajala. Njihov vrhunac bio je oko 1130. godine, posle čega počinju da posustaju. Već 1144. izgubljena je Edesa. Islamski svet je likovao. 121

Saladin i Drugi krstaški rat Tri godine kasnije, kao odgovor na zauzimanje Edese, Papa Evgenije III (1145-1153) poziva hrišćane u Drugi krstaški rat. Rat su predvodili francuski kralj Luj VII, pobožni mladi kralj Francuske (u pratnji svoje žene Eleonore, vojvotkinje od Akvile), i nemački kralj KonradŠ. Ni ovaj put Vizantinci nisu bez straha gledali kako pred carskim gradom logoruju krstaši. Vizantinac Mihajlo Retor je zabeležio da je goloruki narod Konstantinopolja bio u strahu i strepnji" i da su gnevni vojnici tražili od cara [Manojla Komnina] naređenje da napadnu i razjure tu rulju [krstaše]". Drugi svedok toga doba, Evstatije Solunski, beleži da krstaši behu vođeni pohlepom i raspaljeni grabljivošću, ciljajući u stvari samo da se domognu Carstva, i nošeni grabljivom nadom da će potopiti veliku lađu vaseljene [Vizantiju]". Nikita Honijat je zapisao i jedan detalj koji je u velikoj meri iznenadio Vizantince: Nego, dok je car tako upravljao carstvom, diže se oblak neprijatelja sa zapadnih strana i, tutnjeći strašno i zloslutno, prekri granice Romeja, mislim na pohod Alamana i njima pridruženih srodnih plemena. Sa njima su išle u rat i žene koje pod ogrtačima jašu na konju kao muškarci, i to ne sastavljenih nogu držeći se u sedlu nego opkoračujući ga, a kao muškarci nose i koplja i oružje, pa su na muški način i odevene, i tako, sasvim ratnički izgledajući, od Amazonki hrabrije behu. Jedna se među njima izdvajaše kao druga Pentesileja 1 koja se, zbog zlatom izvezenih krajeva i rubova odeće, nazivaše Zlatonoga." Međutim, ni ovaj pohod nije dao očekivani rezultat. U drugoj polovini 12. veka, slavni sultan Saladin (oko 1138-1193), Kurd poreklom, 2 koji je ujedinio Egipat, deo Sirije i deo Mesopotamije u 1 U grčkoj mitologiji kćerka boga rata Aresa i nimfe Otrere, amazonske kraljice. Kao trojanska saveznica junački se borila protiv Grka. Ubio ju je Ahil. 2 Saladin, kome je pravo ime bilo Jusuf Salahudin i za koga je slavni muslimanski pisac Bahaudin kazao da je bio jedan od najhrabrijih ljudi, odvažan, 122

jednu državu, porazio je 1187. godine krstaše osvojivši mnoge gradove koje su hrišćani držali, među njima i Jerusalim, koji je pročistio od zagađenosti krstom". Saladin je naredio trupama rasutim na sve četiri strane Sirije da se okupe oko Svetog grada. Svi emiri su brzo stigli. Koji to musliman", kaže Amin Maluf, ne bi poželeo da Sudnjeg dana može reći svome Stvoritelju: borio sam se za Jerusalim! Ili još bolje: umro sam kao mučenik za Jerusalim! Saladin, kome neki astrolog beše jednog dana prorekao da će izgubiti oko uđe li u Sveti grad, na to mu je odgovorio: 'Spreman sam izgubiti i oba oka da ga se dočepam!'" Kada je Saladin krenuo na Sveti grad, jerusalimske žene su se molile u Crkvi Svetog groba i brijale glave u znak pokore, dok su monahinje i monasi bosonogi hodali ispred zidina. Balijan od Ibelina, komandant odbrane Jerusalima gospodar Ramale, vlastelin koji je među Francima imao, prema arapskom istoričaru Ibn al Atiru (11601233), položaj jednak kraljevome imao je sa Saladinom dva dogovora koja su oba ostala u analima istorije. Naime, kada je počela opsada, Balijan nije bio u Jerusalimu, ali se u Svetom gradu nalazila njegova žena i Balijan je zamolio Saladina da ga pusti bez oružja u grad, u kome će provesti samo jednu noć" kako bi izveo ženu. Saladin mu je to dozvolio. Međutim, branioci grada su ga molili da preuzme odbranu grada, što on nije mogao prihvatiti [...] po cenu kršenja dogovora sa sultanom". Balijan se onda obratio samom Saladinu pitajući ga šta da čini i Saladin ga je oslobodio zaveta tako da je mogao časno da preuzme odbranu grada. Saladin nikada ništa nije odbijao čoveku od časti, makar mu on bio i najljući neprijatelj. Gijom iz Tira za Saladina je rekao: Bio je čovek mudar u savetovanju, hrabar u ratu i darežljiv preko mere." Ovaj pisac navodi i jednu vrlo interesantnu činjenicu: Istočni hrišćani [...] što žive u Jerusalimu vrlo su naklonjeni Saladinu, naročito njihovo sveštenstvo 1 galantan, čvrst i neustrašiv u svakoj prilici", rođen je u Tikritu (sada severni Irak). 1 Ne mnogo ranije, godine 1073. godine, papa Grigorije VII (1020-1085) proklamovao je politički aksiom Rimske stolice, rekavši da je bolje da jedna zemlja ostane pod gospodarom islama, nego da u njoj vladaju hrišćani koji ne priznaju pravu crkvu katoličku". Nekoliko vekova kasnije, pre nego što će Carigrad pasti 1453. godine, Luka Notaris, glasoviti vizantijski dostojanstvenik i jedan od najodlučnijih i najistrajnijih protivnika unije sa Rimskom crkvom, izgovorio je čuvenu rečenicu: Više volim da vidim usred Carigrada turski turban, negoli latinsku mitru." 123

koje su latinski prelati neprestano ismejavali, a jedan od glavnih sultanovih savetnika je pravoslavni sveštenik po imenu Jusuf Batit [...] Uoči početka opsade, pravoslavno sveštenstvo je obećalo Batitu da će otvoriti gradske kapije budu li se Zapadnjaci predugo tvrdoglavili." 124

Muslimani osvajaju Jerusalim Tridesetog septembra, dok su muslimani još napadali Jerusalim, Balijan je otišao na pregovore sa Saladinom. Saladin je bio neumoljiv: Postupaćemo s vama isto kao što ste vi postupali s građanima Jerusalima [1099] ubijajući ih, porobljavajući i čineći druga zverstva." Onda se Balijan, kako svedoči Ibn al Atir, obratio Saladinu: O, sultane, seti se da je u ovom gradu tušta i tma ljudi kojima samo Bog znade broja. Oklevaju nastaviti boj, jer se nadaju da ćeš im poštedeti život kao što si tolikim drugima poštedeo, zato što vole život i preziru smrt. No vidimo li da nam smrt ne gine, onda ćemo, tako mi Boga, pobiti svoje žene i decu pa zapaliti sve što imamo, i nećemo vam za plen ostaviti ni jednog dinara, ni jedne drahme, ni jednog jedinog čoveka niti žene da ih u roblje odvedete. Potom ćemo uništiti Svetu stenu, džamiju Al Aksa i mnoga druga svetilišta, pa pobiti onih pet hiljada muslimanskih zarobljenika što ih držimo, te istrebiti sve konje i marvu. Na kraju ćemo izaći napolje i boriti se protiv vas kao što se čovek za goli život bori. I niko od nas neće umreti pre no što ubije nekoliko vaših." Saladina je, koji je dao reč da će Jerusalim zauzeti mačem, dirnuo žar sagovornika" i upitao je svoje savetnike da li bi se mogao razrešiti zakletve da će grad zauzeti mačem, samo da spreči uništavanje svetih mesta islama". Njihov odgovor je bio potvrdan. U petak 2. oktobra 1187. godine, na dan kada muslimani slave čudesno noćno putovanje" svog Poslanika u Jerusalim, Saladin je svečano ušao u Sveti grad. Pokolja nije bilo. Saladin je održao reč. Džamija Al Aksa, koja je bila pretvorena u crkvu, ponovo je postala muslimanska bogomolja nakon što su joj zidove poškropili ružinom vodicom". Bogati latini su pre odlaska iz Jerusalima gledali kako će što bolje prodati svoje kuće, trgovinu ili nameštaj, a kupci su mahom pravoslavni ili jakovitski hrišćani [sirijski pravoslavci] koji ostaju tu gde jesu. Druga će dobra kasnije biti prodata jevrejskim porodicama koje će Saladin naseliti u Svetom gradu." Saladinovi rizničari su bili očajni. Pisac i Saladinov savetnik Imadudin al Esfahani svedoči da mu je Saladin rekao: Moramo se doslovce pridržavati dogovora koje smo potpisali, tako niko neće moći 125

optužiti pravoverne da su izneverili pogodbe. Hrišćani će, baš naprotiv, na sve strane pronositi vesti o dobročinstvima kojima smo ih obasuli." Saladin nije voleo nasilje i svoje sinove je savetovao: Sve što imam postigao sam pridobijanjem ljudi." Sinu Zehiru, svom miljeniku, rekao je: Upozoravam te da ne prolivaš krv, da se ne prepustiš tome i ne navikavaš na to, zato što krv nikada ne spava." Nedelju dana nakon pobede, 9. oktobra, kadiji iz Damaska Mehjudinu Ibn al Zakiji pripala je čast da u džamiji Al Aksi prvi izgovori propoved. Odeven u skupocenu crnu odoru, Al Zaki se popeo na propovednicu i, pored ostalog, kazao: Slava Alahu koji je islamu podario takvu pobedu i koji je ovaj grad vratio u okrilje vere nakon stoletnog prokletstva! Čast ovoj vojsci koju je On izabrao da dovrši oslobođenje! I pozdrav tebi, Saladine Jusufe, sine Ajubov, koji povrati ovom narodu dostojanstvo što mu beše pogaženo." 126

Ričard Lavlje Srce i Saladin Gubitak Jerusalima bio je povod za Treći krstaški rat, 1189. godine. Krstaše su ovaj put predvodila tri vladara: nemački car Fridrih I Barbarosa, francuski kralj Filip II Avgust i engleski kralj Ričard Lavlje Srce. Iz izveštaja episkopa Dietpolda koji je bio na Barbarosinom dvoru tokom njegovog pohoda može se videti atmosfera nastala posle dobijanja vesti o padu Jerusalima, kao i politička i verska situacija na Zapadu: Godine 1188, pošto je papa Grigorije bio umro, Kliment III Rimski biva postavljen. Imperator pak je održao veoma čuveno veće [...] na tom veću, bila je javno obznanjena teška nesreća koja je zadesila narod hrišćanski, što se dogodilo u Istočnoj crkvi. Ovim događajima kod Jerusalima [...] gospodar imperator [Barbarosa] raspaljen verom u Hrista označio je odmah sebe znamenjem svetoga krsta zajedno sa mnogim episkopima i prvacima. Takođe je preduzeo veliku ekspediciju protiv pagana i po nalogu gospodara apostolskog pape i po krunskom savetu svih prvaka kraljevih da bi pritekao u pomoć gotovo izgubljenom hrišćanstvu na Istoku." Episkop Dietpold piše i da je godine 1189. veoma velika i hrabra hrišćanska vojska sastavljena iz mnogih kraljevstava iz različitih krajeva, pošla putem Svetog Groba. Gospodar imperator i sin njegov, vojvoda Alemanski, sa mnogim kraljevim prvacima, episkopima i vojskovođama, značajnim ličnostima i županima, sa velikim mnoštvom naroda, uputili su se preko Ugarske i Grčke odmah posle pashe, što se bejaše dogodilo 9. aprila, a sam se imperator vodenim putem spustio na Dunav iz Posavine 15. maja." Ali ni Treći krstaški rat nije bolje prošao od Drugog. U junu 1190. godine, Fridrih Barbarosa se udavio u blatnjavoj rečici Salef u Kilikiji, gde voda dopire jedva do bedara", bez sumnje usled srčanog napada, kako navodi Ibn al Atir. Vojvoda Fridrih od Švabije, njegov sin, skuvao je njegovo telo i konzervirao ga u sirćetu, a zatim meso sa tela sahranio u Antiohiji. Potom je sa očevim kostima i svojom vojskom krenuo ka Akri, sa namerom da očeve kosti sahrani u Jerusalimu. Vojvoda Fridrih je takođe ubrzo umro od skorbuta pred zidinama Akre i krstaški rat je bio 127

gotov, bar što se Nemca tiče. Saladin je saznao da još jedan veliki zapadni ratnik kreće na Jerusalim. Bio je to engleski kralj Ričard Lavlje Srce, koji je sa kraljem Francuske Filipom Drugim Avgustom krenuo da oslobodi Jerusalim. Ričard, koji je od oca Henrija II nasledio Anžujsko carstvo, Englesku i pola Francuske nije znao engleski jezik. Bio je fizički veoma snažan, prek i otvoren koliko je Saladin bio strpljiv i prefinjen", umeo je da sastavlja pikantne trubadurske pesme, ali i da se kao pobožni hrišćanin, obuzet svojom grešnošću, obnažen baci pred noge sveštenika i u suzama išiba". Rat je bio njegova opsesija i pred odlazak u krstaški rat teško je opteretio Englesku Saladinovim desetkom", da bi sakupio sredstva za oslobađanje Svetog grada. Čak je rekao: Prodao bih i London da je hteo neko da ga kupi." Nije skidao sa sebe odeću grimizne boje, boje rata, vitlajući mačem za koji je tvrdio da je Ekskalibur. Francuski kralj je brzo napustio rat, ostavivši Ričarda samog na poprištu. Preuzevši komandu, Ričard Lavlje Srce je rekao: Ja vladam i niko neće vladati mnome." Saladin je u sedlu, kao zabrinuta majka podsticao ljude da obavljaju svoju dužnost džihada", jer su i on i svi sa njegovog dvora, posmatrajući Ričardov dolazak na ratište Akre, bili zadivljeni velikom raskoši tog moćnog ratnika", kao i njegovom strašću prema ratovanju". Saladin je morao da preda Akru jer je njegov prioritet bila odbrana Jerusalima. Ova velika istorijska drama završena je 2. septembra 1192. godine, kada su predstavnici zaraćenih strana u Jafi sklopili sporazum i kada je Palestina prvi put podeljena: hrišćani su dobili Akru, dok su muslimani zadržali Jerusalim, dozvoljavajući hrišćanima, hadžijama, da posećuju Hristov grob. Ričard nije hteo da ulazi u Jerusalim, jer je obećao da će u njega ući samo ako ga oslobodi. Njegove vitezove ta reč nije vezivala i oni su pohitali da posete Sveti grad. Ričardov saborac Hjubert Volter uspeo je da se dogovori sa Saladinom da se katolički sveštenici vrate u Crkvu Svetog groba. U Itinerariumu, koji navodi Vilfrid Vestfal, kaže se: On [Saladin] saglasio se s nepovredivim mirom između hrišćana i Saracena. Obe strane imaće svuda pravo na slobodno i bezbedno kretanje; osiguran je i pristup Svetom grobu Gospodnjem bez ikakvih uslova, a isto tako slobodan prolaz preko cele zemlje za trgovce bilo kakvom robom." Kada je vizantijski car Isak Anđeo (1185-1195) zahtevao istu mogućnost i za pravoslavne sveštenike, Saladin je odlučio da latini i pravoslavci dele crkvu pod nadzorom šeika Ganima el Hazradžija, koga 128

je imenovao za čuvara crkve; tu dužnost i dan-danas obavljaju njegovi potomci, članovi porodice Nusejba. Onda su te godine i njihovi junaci prohujali kao da su bili samo san", kako je napisao muslimanski pravnik i naučnik, očevidac opsade Akre, Ibn Šadad ali legenda o dvojici vladara, koji su jedan prema drugom iskazivali veliko poštovanje, pretekla je do današnjih dana. Ostalo je u pamćenju da je Saladin rekao za Ričarda da je toliko prijatan, čestit, velikodušan i izuzetan" da ako Jerusalim bude izgubljen za vreme njegove vladavine on bi ga radije predao u Ričardove moćne ruke nego da ide u ruke bilo kog drugog vladara kog je upoznao". Za obojicu je Jerusalim bio centralno mesto u životu. Ričard u jednom pismu kaže Saladinu: Jerusalim je za nas predmet obožavanja od kojeg ne možemo odustati čak ni ako ostane samo jedan među nama." Saladin je na to rekao: Jerusalim je naš koliko i vaš uistinu, za nas je još i svetiji." Saladin i Ričard se, inače, nikada nisu sreli. Ričard Lavlje Srce krenuo je natrag u Evropu 9. oktobra 1192. godine. Nešto pre toga engleski kralj je osvojio Kipar, predavši ostrvo vitezovima Jovanovcima, a zatim, 1192. godine, bivšem jerusalimskom kralju Gvidu Luzinjanu. Nepunih pola godine kasnije, 3. marta 1193, Saladin je predao dušu Alahu dok su mu čitani stihovi iz Kurana. Na putu ka Engleskoj, Ričard je zarobljen i predat nemačkom caru Henriku VI, koji ga je držao utamničenog više od godinu dana, sve dok Englezi nisu skupili 150.000 maraka da plate otkup. U ratu sa Francuzima ovaj slavni ratnik je 1199. godine umro od strele koja ga je pogodila prilikom zauzimanja nekog beznačajnog francuskog zamka zbog svađe oko zakopanog blaga. Legenda kaže da je aplaudirao strelcu pre nego što je umro. Vizantolog Stiven Ransiman je verovatno najbolje opisao Ričarda Lavljeg Srca: Loš sin, loš muž i loš kralj, ali hrabar i blistav vojnik." 129

Balkanska situacija Dugačak je put koji su Srbi prošli od svog doseljavanja u 7. veku i svojih protodržava, preko primanja hrišćanstva, do države velikog župana Stefana Nemanje. Upravo sa velikim županom Stefanom Nemanjom započinje nastanak prave srpske države srednjeg veka, jer do njegove pojave mi smo imali samo historiju plemena, lokalne pokrete i lične pokušaje, ali nismo imali prave državne misli" (V. Ćorović). Stefan Nemanja je bio, kako je rekao njegov sin Stefan Prvovenčani skupljač izgubljenih delova svog otačastva, a i obnovitelj". Zahvaljujući osvajanjima i pobedama vasilevsa Vasilija II Bugaroubice čija vladavina označava visoku tačku vizantijske moći" do 1018. godine cela Samuilova bugarska država pripala je Vizantijskom carstvu. Vizantija je ponovo zavladala celim Balkanskim poluostrvom prvi put posle doseljenja Slovena. Posle pada Bugarske, opasnost po nezavisnost srpskih zemalja dolazila je samo od Vizantije. Srpske zemlje su se sa tri strane našle okružene Vizantijom, koja je tada bila opet na vrhuncu moći. Javila se ozbiljna pretnja potpune prevlasti Carigrada. Srbija je imala sreću što se Vizantijsko carstvo tokom 11. veka suočavalo sa mnoštvom iskušenja, pa taj pritisak nije dobio suviše opasne razmere. Politički uticaj Vizantije u Raškoj bivao je povremeno toliko slab da je Carigrad samo velikim darovima uspevao da pridobije na svoju stranu raškog župana za borbu protiv Duklje. No bez obzira na sve, veliki preokret iz 1018. godine označio je dugotrajnu promenu političkog položaja srpskih zemalja. Poseban značaj imala je, pre svega, okolnost što je vasilevs Vasilije II na velikom delu Balkana sproveo krupne i dalekosežne promene u organizaciji crkve. Bugarski car Samuilo, nakon što se samoproglasio za cara, osnovao je i patrijaršiju u Ohridu. Nakon slamanja bugarske države, Vasilije II nije ukinuo ohridsku crkvu, već je dalekovido Ohridsku patrijaršiju koja nije mogla više da egzistira u tom obliku, jer pored Carigradske 130

patrijaršije nije mogla postojati nijedna druga patrijaršija preveo u Ohridsku arhiepiskopiju. Novoj arhiepiskopiji vasilevs Vasilije II je, u dogovoru sa poslednjim ohridskim patrijarhom Jovanom, podario autokefalnost, nezavisnost od Carigradske patrijaršije. Nekadašnji patrijarh Jovan dobio je rang arhiepiskopa autokefalne arhiepiskopije, koji je bio viši od vizantijskih arhiepiskopa. Ohrid tako, oko 1019. godine, postaje središte arhiepiskopije. Međutim, Ohridska arhiepiskopija je bila potčinjena vasilevsu, jer je vizantijski car zadržavao za sebe isključivo pravo postavljanja ohridskog ahriepiskopa. Ovim veštim rešenjem, Vasilije II je zadržao kontrolu nad crkvenim životom Južnih Slovena, izbegavši dalje proširenje ionako ogromnog područja Carigradske patrijaršije, pri čemu je zadovoljio i svoje nove podanike naglašavanjem posebnih prava njihovog crkvenog središta. Jednom poveljom Vasilija II, episkopija Ras je pridodata Ohridskoj arhiepiskopiji. Ras je bio jedina episkopija ohridske crkve za koju nismo sigurni da se u celini nalazila pod vizantijskom vlašću ili u srpskim oblastima izvan teritorije Carstva" (Lj. Maksimović). Promene koje su se zbile od 1018. do 1020. godine dovele su do višestruke podele prostora na kome se odvijao dotadašnji razvitak Srba s jedne strane na deo s tematskom organizacijom i deo s domaćim kneževima, a s druge strane na deo pod crkvenom vlašću Ohridske arhiepiskopije i deo koji je bio u sferi uticaja arhiepiskopije u dalmatinskim primorskim gradovima. Tome treba dodati i konačno odvajanje zapadnih delova Časlavljeve države, koji se razvijaju samostalno, čime se širi i učvršćuje ime Bosne". Tako je vizantijska reokupacija Balkana 1018. godine imala izuzetan značaj za verske i kulturne prilike u Raškoj. Mnogo pre osnivanja sopstvene crkve koja će pripadati vizantijskom kulturnom krugu, Raška je dobila crkvenu organizaciju koja je zemlju uvela u taj krug. Dugo razdoblje kolebanja između Rima i Carigrada, tako karakteristično za verske prilike ranih srpskih država, sada je bilo okončano. Kada je 1054. godine došlo do velikog raskola i podele hrišćanskog sveta na pravoslavnu i katoličku sferu, unapred je već bilo određeno na kojoj će se strani naći Raška. Ta okolnost bila je kasnije od velikog značaja za sve srpske zemlje, budući da je Raška od 12. veka postala stožer njihovog okupljanja" (Lj. Maksimović). Nezavisne slovenske zemlje i kneževine Hrvatska, Bosna, Zahumlje, Duklja i Raška u severozapadnim i središnjim delovima Balkanskog poluostrva, nisu bile i formalno pripojene Vizantijskom carstvu, ali su njihovi kneževi morali da priznaju suverenost vasilevsa, 131

odnosno da budu u vazalnom odnosu prema Carigradu. Činjenica da je Hrvatska bila suviše udaljena od Carigrada i ozbiljno odana Rimu dala je hrvatskom vladaru veće šanse za samostalno delovanje tako da je Carigrad mnogo teže mogao da realizuje njen vazalni status. Kada su izaslanici pape Grigorija VII 1 krunisali 1075. godine Dimitrija Zvonimira za hrvatskog kralja, a posebno kada je došlo do preuzimanja hrvatskog prestola od strane mađarskih kraljeva 1102. godine osim kratkog razdoblja u 12. veku Hrvatska je uspela da se zauvek izmakne iz orbite vizantijskog uticaja. Srbija nikad nije bila pod direktnom vizantijskom upravom, niti je ikada bila u sastavu Vizantijskog carstva kao njegova provincija, ali je bez obzira na to njen razvitak u srednjem veku neodvojivo vezan za Vizantiju. Tokom većeg dela 11. veka Vizantija je nadzor Bosne i Zahumlja sprovodila preko srpskih kneževina na istoku i ove dve države su spadale u poslušnije štićenike carstva. Zahumljani su još od 9. veka bili u vizantijskoj sferi (izuzev jednog perioda kada su se okrenuli bugarskom caru Simeonu). Bosna, koju Konstantin Porfirogenit prvi put pominje kao posebnu oblast srpske države, u ovom periodu igra beznačajnu i perifernu ulogu". U ovom su razdoblju Srbi bili najznačajniji i najneposlušniji podanici Carstva na zapadnom Balkanu". Tokom prve polovine 11. veka prva srpska država koja dostiže međunarodni status javlja se u priobalnom području oko Skadarskog jezera i Kotorskog zaliva, i proteže se duž obale sve do poluostrva Pelješac, a u unutrašnjost do planina severne Albanije i Crne Gore. Najpre je bila poznata kao Duklja, a kasnije kao Zeta. Tri njena uzastopna vladara predstavljala su ozbiljan izazov Vizantiji. I upravo u Zeti, ništa manje nego u Bugarskoj, nastali su slovenski pokreti otpora vladavini Vizantije. Posle jednog neuspelog pokušaja da se otrese carskog nadzora u Zeti, nekoliko godina kasnije, 1042, knez Stefan Vojislav potukao je vojsku pod komandom vojnog upravitelja Drača [... ] Pošto je osigurao svoju samostalnost, pripojio je susedne teritorije Travuniju i Zahumlje. Njegov sin Mihailo (oko 1052. do 1081) naneo je još jedan udarac uticaju Vizantije na južnoj Jadranskoj obali. Sve do tada 1 Grigorije VII, redovnik i vladalac u isto vrijeme, rođeni imperator [...] iz nadređenosti duhovnog nad tjelesnim izvodio je on nadređenost Crkve nad državom. U svom slavnom spisu Dictatus Papae (1075) postavio je u 27 stavaka crkveno-politički program papa za budućnost [...] da papinstvo gospodari svijetom" (A. Franzen). 132

ovaj uticaj je vodila grčka mitropolija u Draču, čiji su poslenici igrali vodeću ulogu u hristijanizaciji Duklje i već su počeli da preuzimaju crkveni nadzor nad celom zemljom. Na sve poteze Drača Mihailo je odgovarao sporazumom sa papom da se latinsko sedište u Baru na obali podigne na nivo nadbiskupije i da se njima dodeli jurisdikcija nad svim ostalim biskupijama njihove zemlje. Pošto je obavio svoju antivizantijsku politiku, osigurao je političku nezavisnost zemlje 1077. godine, kada je po primeru kralja Dimitrija Zvonimira hrvatskog, od Grigorija VII primio kraljevsku krunu i na taj način postao papski vazal" (D. Obolenski). Organizacija nezavisne crkve i proglas kraljevine pokazuju koliko je u pogledu kulture zetska srpska država bila ispred prve srpske države" (S. Stanojević). Mihailov sin Konstantin Bodin nastavio je da sprovodi politiku svojih prethodnika i nastojao da teritoriju zemlje širi na račun Vizantije, dok je u isto vreme negovao bliske odnose sa Rimom. Kraljevini Zeti su tada pripojene Raška i Bosna. Krajem 11. veka, između 1085. i 1090. godine, vasilevs Aleksije je porazio Bodina, zarobio ga i njegovu teritoriju vratio pod jurisdikciju Carigrada. U Zeti je zavladala anarhija i vođstvo srednjovekovnog srpskog naroda uskoro prelazi na raške vladare". Uporedo sa Bodinom borbu protiv Vizantije je vodio i Vukan, ali će 1092. godine doći do smirivanja situacije, nakon čega 1094. Vukan kao taoce u Carigrad šalje sinove svog brata Marka, Uroša i Stefana. Posle smrti kralja Bodina u Duklji dolazi do unutrašnjih previranja u kojima su se članovi vladalačke porodice smenjivali na vlasti oslanjajući se na susede. Među njima se, kako navodi pop Dukljanin, pominje i Vukan kao vrlo uticajna ličnost. Već sledeće godine (1102) Ugarska, koja pokazuje sve veće interesovanje za Balkan, uspeva da se nametne Hrvatskoj, kao i primorskim gradovima, ali i da, najkasnije u trećoj deceniji dvanaestog veka, potčini i Bosnu. Odnosi Ugarske i Vizantije tokom ovog, ali i kasnijeg perioda, biće od velike važnosti za Srbiju i njene vladare. Kada je umro Vukan, a pretpostavlja se da se to dogodilo između 1112. i 1115. godine, rođen je Stefan Nemanja. To je doba kada vasilevsa Aleksija I Komnina na vizantijskom tronu nasleđuje njegov sin Jovan II Komnin (1118-1143). Jovan II, mudar i umeren, ali hrabar vojnik, bio je verovatno najznačajniji vladar iz porodice Komnina. U ugarsko-vizantijskom sukobu 1127-1129. učestvovali su i Srbi koji su tada napali i spalili vizantijsku tvrđavu Ras. Srbi su poraženi, zemlja opljačkana, a veliki broj zarobljenika, po izričitoj naredbi vasilevsa 133

Jovana II Komnina, preseljen je u Malu Aziju. Pod njegovom vladavinom, Srbi su morali da priznaju vizantijska vrhovna prava, ali su se često dizali na ustanke, zadajući Vizantiji dosta problema. U to vreme, 1129. ili 1130. godine, dogovoren je brak Bele II i kćerke župana Uroša I, srpske princeze Jelene, koja će sa svojim bratom Belošem imati veliki uticaj na ugarskom dvoru. Taj će brak, odnosno savez, imati dalekosežnan uticaj na dalje događaje na Balkanskom poluostrvu; savez sa Ugrima bio je, naime, za raške župane vid opiranja tim novim okolnostima". Jovan II Komnin je u velikoj meri vratio ugled, ali i moć carstva na Bosforu, osnaživši vojne potencijale i povrativši, u znatnoj meri, vlast carstva na Istoku i Balkanu. Umro je 8. aprila 1143. godine, posle nesreće u lovu, kada ga je pogodila otrovna strela. Nasledio ga je najmlađi sin Manojlo, jer su njegovi stariji sinovi Aleksije i Andronik prethodne godine umrli od epidemije. Manojlo I Komnin, vladar velikih sposobnosti, hrabar vojnik, vešt diplomata, predstavljao [je] novi tip vizantijskog vladara". Voleo je zapadne običaje i uvodio ih je na svoj dvor bio je oženjen rođakom Konrada III, Bertom od Zulcbaha (Irina u Vizantiji) ali je bio oličenje pravog Vizantinca koga je prožimala i opčinjavala ideja univerzalnog carstva, čije je središte mogao da bude jedino Carigrad. Vizantija je u to vreme imala manje problema na Istoku, pa se Manojlo okreće evropskim teritorijama, pojačavajući pritisak na Srbiju. Sredinom dvanaestog veka, kada je 1147. godine pokrenut novi krstaški rat, Srbija je prvi put u svojoj istoriji pristupila jednom evropskom antivizantijskom savezu". Velika krstaška vojska, predvođena nemačkim i francuskim kraljevima Konradom III Hoenštaufovcem i Lujem VII, trebalo je da pređe preko vizantijske teritorije. Te iste, 1147. godine, Normani su napali Vizantiju i započeo je rat na Balkanu. Vizantija je stupila u savez sa Nemcima, a normanski kralj Rožer II (1101-1154) pridobio je za svoju stranu Veneciju, kao i vojvodu iz porodice Velfa, stare protivnike Hoenštaufovaca. Takođe, približili su se Ugarskoj, gde je vladao kralj Geza II sin Jelene, ćerke srpskog župana Uroša I, i ugarskog kralja Bele II na čijem je dvoru Beloš, brat kraljice Jelene, igrao veoma važnu ulogu. U Srbiji je pak na vlasti bio Uroš II, brat Belošev i Jelenin što je sigurno uticalo na to da on uđe u otvoren sukob sa vizantijskim carom Manojlom. Međutim, u bici na Tari 1150. godine, Vizantija je porazila srpskog župana Uroša II, posle čega je on morao da prihvati dvostruko veći jaram pokornosti nego pre". Poraženog Uroša vasilevs Manojlo ipak nije uklonio sa trona. 134

Kada je 1152. godine umro Konrad III, nasledio ga je na tronu Fridrih I Barbarosa. Suparništvo između Manojla i Fridriha imaće ozbiljne posledice za srpsku državu i njenog velikog župana Stefana Nemanju. Nemački vladar je s krajnjim podozrenjem posmatrao univerzalističke težnje Manojla I, koji je za njega bio samo grčki kralj. Umesto saveza dva vladara dolazi do velikog suparništva između dva carstva. Obe strane su smatrale da im pripada isključivo pravo na carsku krunu i rimsko nasledstvo. Manojlo I je rešio, čak po cenu unije, da uz papinu pomoć ostvari stari san obnovu Rimskog carstva. Međutim, već stvoreni složeni sistem evropskih država isključivao je mogućnost stvaranja svetske imperije. Nakon višegodišnjeg ratovanja Ugarska i Vizantija su sklopile mir 1155. godine, kada Manojlo iz Ankone otpočinje ofanzivu na Italiju. U vrlo kratkom vremenskom periodu gradovi od Ankone do Tarenta priznali su vlast vizantijskog vasilevsa. Međutim, već sledeće godine normanski kralj Vilijem I je kod Brindizija naneo težak poraz Vizantincima, poraz koji je Carigrad definitivno, 1158. godine, istisnuo iz Italije. Bio je to kraj Manojlovog sna o svetskom carstvu. Izbačen iz Italije, Manojlo I je ipak imao uspeha na drugim stranama. Kako kaže Jovan Kinam, jermenski knez Tor je bio primoran da se pokori i car ga je upisao među robove Romeja". Potčinjen je bio i Rajnald, antiohijski knez, kao i jerusalimski kralj Balduin III, za koga Evstatije Solunski kaže: On je požurio k nama iz Jerusalima, primamljen slavom i velikim carevim podvizima, i priznao je njegova vrhovna prava." Srpski župan Uroš II zbačen je sa trona 1155. godine, a na vlast je došao njegov brat Desa. Međutim, vasilevs Manojlo je odredio da srpski župan ostane Uroš II. Manojlo će na raški presto dovesti Desu tek 1162. godine. Iste godine, marta meseca, umire i ugarski kralj Geza II i na ugarskom dvoru započinju dinastički sukobi u koje je, po logici stvari, bila upletena i Vizantija. Geza II je vlast preneo na sina Stefana III, ali su na ugarski tron pretendovala i Gezina braća Stefan (IV) i Ladislav. Podržavao ih je Desin brat Beloš, koji je još bio uticajan na ugarskom dvoru. Manojlo će sa Ugrima čiju je zemlju, kako kaže Kinam, hteo da pokori i pripoji Vizantiji sklopio 1164. ugovor na osnovu koga je brat ugarskog kralja Stefana III Bela poslat u Carigrad, pošto mu je priznat status prestolonaslednika i pošto su mu dodeljene u apanažu Hrvatska 135

i Dalmacija". Manojlo je Desu uklonio sa trona velikog župana Srbije i zatočio ga u Carigradu. Vasilevs se 1163. godine opredelio za Zavidine sinove, postavivši Tihomira za velikog župana. Bilo je to doba kada je Raška postala za Vizantiju leglo stalnih nemira". Ubrzo, 1166. godine, Stefan Nemanja osvaja srpski presto čemu se, sva je prilika, Vizantija nije protivila. Kada je Nemanja preuzeo vlast, brzo se našao među protivnicima cara Manojla. Znalo se to u Vizantiji i van nje. Poreklo imena Raška U istorijskim izvorima, ime Rassa, Rascia, Raša, Raška nalazi se u najrazličitijim vrstama tekstova od X veka do naših dana. Od 12. veka u zapadnim (latinskim) pisanim izvorima država Srba u Podrinju i Pomoravlju se naziva Raškom (Rassa, Rascia), a poslednji put [se ime] Raška koristi za srpsku oblast u međurečju Save i Dunava i u današnjoj Vojvodini u XV-XVI veku". Za države i zemlje Srba na zapadnoj strani koriste se obično oblasni nazivi, kao što su Bosna, Rama, Hercegovina itd. Tu su stolovali 1 veliki župani Raške 2 koji su s vremenom nametnuli vlast ostalim županima. Pre no što su Srbi osvojili Ras i učinili ga svojim stolnim mestom, u izvorima nema naziva Rassa, Rascia, za srpsku državu. S druge strane, 1 Presto Stefana Nemanje se nalazio u Hramu Sv. apostola Petra i Pavla u Rasu (danas Petrova crkva kod Novog Pazara), koji je vekovima bio sedište raških episkopa. Na tom mestu, u toj crkvi, Stefan Nemanja je predao vlast i presto svome sinu Stefanu Prvovenčanom, kralju od 1196. godine. 2 Govoreći o poreklu naziva Raška, Mihajlo Dinić ističe da ga treba dovesti u vezu sa imenom reke Raške, dodajući:...ali kada je i usled čega ime tih lokaliteta ili reke prešlo na čitavu srpsku državu, to se ne može besprekorno i prihvatljivo objasniti [...] Uzimalo se i da je naziv nastao po njenom glavnom gradu Rasu. Ako bi se to usvojilo, kako objasniti da je ime čitave zemlje ušlo u upotrebu pre nego što je grad postao središte srpske zemlje." Pisac iz 6. veka Prokopije iz Kesarije u svom delu De aedificus navodi veliki broj tvrđava koje je Justinijan I (527-565) obnovio ili izgradio u balkanskim zemljama carstva. Tu su, pored ostalih, pobrojane i one koje su se nalazile u Dardaniji. Među njima je bila i jedna po imenu Aroa [Arsa] [...] Danas se u stručnoj lingvističkoj literaturi smatra dokazanim da je slovenski oblik Rasa mogao nastati jedino metatezom likvida od predslovenskog Arsa, i to se ubraja u dobro znane rane jezičke pojave u Evropi" (J. Kalić). 136

stoji činjenica da je stari Ras posredstvom oblasnog imena jedini regionalni naziv koji je postao sinonim za srpsku državu. To ukazuje na važnost raškog jezgra u istoriji obrazovanja države Nemanjića. Staro upravno i crkveno središte velikog ugleda postalo je stolno mesto Srbije u XII veku. Prestona funkcija raškog episkopskog hrama, pored ostalog, objašnjava neka njegova svojstva i značenja" (J. Kalić). Ras se spominje kao tvrđava na granici Raške i Vizantije još oko 850. godine. Relja Novaković smatra da jezgro rane srpske države treba tražiti ili u primorskim srpskim oblastima, pre svega u Travuniji i Zahumlju, ili u Dukljaninovom Podgorju sa okolinom, a nikako u Raškoj". On Rašku tretira kao posebnu manju oblast, koja se prvih nekoliko vekova nalazila u vrlo nepovoljnom položaju zbog neposrednog susedstva sa Vizantijom i Bugarskom, te nije ni bila u stanju da se u to vreme razvije u neku vodeću oblast u okviru rane srpske države. Tek kad su ojačale Srbija i Duklja (Zeta), a moći Bugarske i Vizantije u središnom delu Balkanskog poluostrva oslabile, Raška se počinje oporavljati i sve više uključivati u zbivanja u Srbiji i Duklji (Zeti), ali u prvo vreme bez ikakve vodeće uloge. Njen značaj u ovim zbivanjima dolazi do izražaja tek od druge polovine XI veka. S obzirom na težnje srpsko-dukljanske (zetske) države prema moravsko-vardarskoj zoni, razumljivo je što Raška kao granična oblast na ovom pravcu postaje sve značajnija, pa se čak od XII veka u nju prenosi i središte države." 137

Sukobi sa Vizantijom Prva srpska država 1 obrazovala se u Raškoj i odatle je počela srbizacija susednih oblasti". Međutim, u 11. veku Zeta je uspela da se prva iščupa iz grčke vlasti i da postane vodeća sila među Srbima. Ta njena prevlast trajala je kratko, jedva nešto više od pola veka. Periferiski delovi jednog naroda, kao i periferiske oblasti, ne mogu biti jezgra jedne velike države" (V. Ćorović). Stoga je pojmljivo što Zeta ili dalmatinska Hrvatska nisu mogle nikad okupiti pod svoju vlast sva narodna plemena, ili su to činile samo privremeno, u izuzetno povoljnim prilikama". Dolaskom Nemanje na vlast i to je pitanje definitivno rešeno. Osnova srpske srednjovekovne države postala je Raška, koja se nalazila u središtu srpskih oblasti, kao centralni deo celog našeg državnog organizma". Za vreme vasilevsa Manojla Komnina, Carigradu su potčinjene kako Ugarska tako i srpska oblast. Kolika je tada bila snaga Vizantije najbolje svedoči njena pobeda nad Ugarskom 1166. godine kada je Stefan Nemanja preuzeo tron velikog župana srpskih zemalja i činjenica da su Vizantinci na njenom tlu, kako svedoči Jovan Kinam, postavili veliki bronzani krst sa natpisom: Ovde su nekada strasni Ares i ruka Auzonaca [Vizantinaca] pobili nebrojna plemena panonskog [ugarskog] porekla kad je znamenitim Rimom vladao slavni Manojlo, slava blagorodnih komninskih vladara". U tom periodu (1167. godine) Hrvatska, Dalmacija, Bosna i Srem pripojeni su Vizantijskom carstvu. Uporedo s ratovima u Ugarskoj, Vizantija je vodila borbe sa Srbima, 1 U srpskim poveljama nikada se u titulaturi vladalaca nije upotrebljavala imenica Srbija: oni su vladaoci 'srpske zemlje' i pomorske. 'Srpska zemlja' odgovara tu onome što je kod Dukljanina samo Raška. Reč Srbija, kojom se vladaoci nikada nisu zvanično služili, javlja se samo izuzetno u spisima neslužbenog karaktera, pa i to vrlo retko" (M. Dinić). Srbija se javlja samo u spisima crkvenog karaktera u kojima se oseća grčki uticaj, kaže Stanoje Stanojević. Strani izvori uglavnom se služe nazivom Serbia ili Servia. 138

koji su se u borbi za oslobođenje oslanjali upravo na Ugarsku. Raška je postala leglo stalnih nemira". Vasilevs Manojlo je uvek uspevao da te pobune pacifikuje, ali nije mogao da spreči njihovo ponovno izbijanje, ma koliko da je često menjao neverne raške župane". On će 1166. godine postaviti za velikog župana Stefana Nemanju, ali će i on brzo okrenuti leđa vasilevsu. U borbama za nezavisnost Srbe nisu dali zaplašiti neuspesi". Viljem Tirski piše, sredinom druge polovine 12. stoleća, da Srbi žive u planinama i šumama, ne poznaju zemljoradnju, imaju mnogo stada, mleka, sira, masla, meda i voska, da oni neko vreme služe caru, ali da svojim pljačkaškim pohodima iz nepristupačnih planina i šuma uznemiravaju čitavo susedstvo. Takođe ističe da su Srbi neobrazovan, nepokoran i ratoboran narod. Veliki župan Stefan Nemanja iskoristio je slabost Vizantije da proširi vlast do Južne i Velike Morave, zatim na teritorije današnjeg Kosova, ravnice oko Skadarskog jezera i primorske gradove od Kotora do Skadra. Pod upravom Nemanjine braće i sinova našle su se i teritorije nekadašnjih kneževina Zahumlja i Travunije, tako da je srpska država obuhvatila prostor između reke Neretve i Južne Morave, približno od planine Rudnik do obale Jadranskog mora. Od naseljavanja na Balkan Srbi su sa Vizantijom imali raznovrsne odnose, od ratova do vazalnog statusa, od protivnika do saveznika. Takođe, istorija odnosa dvaju carstava u doba Nemanjića, kao i u vremenu koje je usledilo, kretaće se između političkog sučeljavanja i kulturnog prožimanja. Srbija je sa Vizantijom stolećima sporadično ratovala, što zbog teritorija, što zbog želje da se oslobodi carigradskog suvereniteta. Na kraju je, ipak, Srbija prihvatila istočni hrišćanski obred i vizantijski kulturni model. Rumunski istoričar Nikolaje Jorga je izneo hipotezu da je ideja o istočnom rimskom carstvu, Vizantiji, kao večnom, privlačila sve narode u Carstvu i oko njega. Ideja je, po njegovom mišljenju, stalna, a čuvari i ostvaritelji su različiti Grci, Bugari, Srbi i Turci. 139

NEMANJIĆKA SRBIJA Vladarsko ime Stefan Nemanjino versko opredeljenje Krštenje Stefana Nemanje Vladar kao prirodni centar Susret Nemanje i vasilevsa Manojla Dolazak Stefana Nemanje na tron Stefan Nemanja u trijumfalnoj povorci vizantijskog cara Nemanja i Fridrih I Barbarosa Ženidba Stefana Prvovenčanog Borba Nemanjinih sinova za vlast Bogumili Rastko postaje Sveti Sava Sveti Sava, katoličanstvo i isihazam Hilandar Kanonizacija Svetog Simeona Sveti Nikola Književnost Nemanjinog doba Umetnost i arhitektura u Nemanjino doba 140

Vladarsko ime Stefan Kada su se u sedmom veku pojavili na istorijskoj pozornici, naselivši se na vizantijskim teritorijama na Balkanu, na raskrsnici različitih, najčešće sukobljenih, političkih interesa i religijskih opredeljenja, između Rima i Carigrada, Istoka i Zapada, Srbi su formirali zajednice koje će tokom druge polovine dvanaestog veka prerasti u uspešnu i stabilnu državu. O državnoj organizaciji u devetom i desetom veku se malo šta može reći. Razlog tome nije nedostatak istorijskih izvora, već pre svega nerazvijeni društveni odnosi i primitivna privreda. U takvom društvu, jednostavno, razgranati i složeni upravni aparat nije mogao da se razvije. U to doba postojalo je nekoliko srpskih država i svaka je imala svog vladara, a vizantijski car je imao formalno pravo da Srbima postavlja vladare, odnosno arhonte ili knezove, ali uvek samo one koje Srbi žele, tačnije da sankcioniše postojeće stanje" (M. Blagojević). U devetom veku vasilevs Vasilije I (867-886), prema kazivanju Konstantina Porfirogenita, naredio je da Srbima i Hrvatima vladaju arhonti iz reda njihovih saplemenika", odnosno da njima vladaju oni koje sami izaberu i kao na neki način rukopolože". Župani, koje su Srbi imali i pre naredbe cara Vasilija, bili su najistaknutiji predstavnici rodovsko-plemenske zajednice. U periodu nastanka svoje države Srbi, dakle, znaju za vladare, knezove ili arhonte, a pored njih još i za župane, kao najstarije nosioce ograničene vlasti na ograničenoj teritoriji", kaže Miloš Blagojević. Titula župana, kao predstavnika rodovske aristokratije, bila je dostojanstvo poznato kod Srba i Hrvata od njihovog doseljavanja na Balkan. Postojanje titule župana u najstarijoj srpskoj istoriji predstavlja osnovni razlog što se ova titula nije sticala na dvoru ili državnoj službi, već po nekom posebnom i uobičajenom izbornom postupku, a kasnije po nasleđu". Centralna ličnost srpske srednjovekovne istorije bio je veliki župan Stefan Nemanja. Ime Stefan prvi je uzeo Nemanja, da bi ga kasnije nosili svi vladari te dinastije. Bez obzira na poreklo reči Stefan, činjenica je da 141

je ona stekla državno-simboličko značenje. Pa ipak, ta činjenica do danas nije dobila svoje pravo tumačenje". Naslednost dinastičkog legitimiteta zvanično se ističe u intitulacijama i potpisima nemanjićkih povelja, a najstariji je svakako običaj prenošenja imena Stefan, koje se redovno nalazi u dokumentima. Poreklo kulta i smisao izbora ovog svetitelja i zaštitnika Nemanjine države ostaju zagonetni. Mirjana Ćorović-Ljubinković smatra da je kult preuzet pod ugarskim uticajem, s obzirom na prisne rodbinske veze koje su između Srbije i Ugarske uspostavljene već oko 1130. godine. Dragan Vojvodić pak tvrdi da je ikonografija Sv. Stefana preuzeta iz Carigrada, koji je još u petom veku postao središte svetiteljskog kulta. Smatra se da je izbor ovog vladarskog imena u neposrednoj vezi sa nastankom i širenjem kulta Sv. Stefana Prvomučenika 1 u Zeti i Raškoj, posebno što je ovaj svetitelj bio važan i za dukljansku kraljevsku kuću". Postao je zaštitnik prestoničkog grada Skadra gde se nalazila crkva posvećena Sv. Stefanu Prvomučeniku a bar za jednog dukljanskog vladara, Stefana Vojislava, znamo da je nosio potonje nemanjićko" titularno ime. U Hilandarskoj povelji, Nemanja kaže da potiče od starog vladarskog roda, pa stoga po mnogoj svojoj i neizmernoj milosti i čovekoljublju darova (Bog) našim pradedovima i našim dedovima da vladaju ovom srpskom zemljom". Veličajući Nemanjine ratničke uspehe u Duklji, Stefan Prvovenčani naziva je otačastvom i rođenjem [...] pravom dedovinom [Nemanjinom]". Možda treba povući paralelu, kaže Smilja Marjanović-Dušanić, i ustanoviti međuzavisnost između nemanjićkog eventualnog preuzimanja važnog prestoničkog kulta zetske dinastije i nesumnjivog pozivanja na tradicije zetske krune. Naime, u vremenu kada je politički razlog nalagao da se venac dukljanske kraljevine uzme za prethodnika nemanjićkom vencu i kao argument da Nemanjići imaju pravo na suverenost, to se činilo uz pomoć objašnjenja da je Duklja 'otačatsvo' Nemanjine loze." 1 Stradanje svetog Stefana zbilo se godinu dana posle silaska Duha Svetoga na apostole, odnosno iste godine kada se Gospod Isus Hristos vazneo na nebo. Sveti Stefan je prvi hrišćanin koji je stradao za Gospoda i zato se naziva Prvomučenikom. Njegovo mučeništvo potresno je opisano na stranicama Svetog Pisma Novog Zaveta [...] Poslednje reči svetog arhiđakona Stefana su bile: Gospode, ne uračunaj im greh ovaj' [...] Mošti svetog prvomučenika Stefana su pronađene blizu Jerusalima 415. godine Gospodnje." (Kalendar SPC) 142

Ime Stefan nosili su, pored Nemanje, i njegova braća Miroslav i Stracimir, kao i veliki župan Tihomir. Međutim, izuzev naslednika prestola, Nemanjini sinovi Vukan i Rastko ne navode se nigde dvostrukim imenom, odnosno ne dodaje im se ime Stefan. Može se pretpostaviti da je veliki župan Stefan Nemanja u svom reformatorskom naporu" uveo običaj da samo jedan, onaj na prestolu, može koristiti ime Stefan kao titularno ime. 143

Nemanjino versko opredeljenje Stefan Nemanja će, nakon smrti vasilevsa Manojla Komnina, vešto i beskompromisno vaspostaviti srpsku državu koja će trajati oko tri stoleća. Period Nemanjića je sjajno i veliko doba srpske istorije. Srbija se proširila toliko da je polovinom 14. veka zahvatala skoro dve trećine Balkanskog poluostrva. Od male, poluvazalne Raške Nemanja je stvorio moćnu srpsku državu, obezbedivši joj i međunarodno priznanje. Iako se stvaranje srpske države samo uslovno može smatrati isključivo Nemanjinim delom", to delo je bilo zaista veliko. Međutim, već su savremenici, a posebno potomci, baš u Nemanji videli glavnog tvorca uspeha Raške. Dvorska istoriografija je tu misao razradila i produbila. Podsticaj za to dali su nesumnjivo oni kojima je svetiteljski lik Nemanjin bio potreban" (J. Kalić). U epohu Nemanjića i njihovih nastavljača Srbi su ušli kao jedan narod, a izašli iz nje umnogome drugačiji". Stvorili su trajnu državnu teritoriju, tako da su i posle pada pod tursku okupaciju smatrali da je tuđinska sila prolazna, a da je obnova carstva Nemanjića izvesnost bez obzira koliko dugo na to treba čekati (kao što je i ime te države ostalo za sva vremena)" (R. Samardžić). S obzirom na to da su se srazmerno kasno uključili u hrišćansku zajednicu, Srbi su delili jednu nelagodnost: nisu sebe mogli videti u opštoj hrišćanskoj tradiciji stvaranoj i zaokruženoj u prethodnim stolećima" (S. Ćirković). Za Nemanjinu vladavinu od posebnog je značaja njegovo versko opredeljenje, opredeljenje za pravoslavlje i vizantijsku kulturnu tradiciju. To opredeljenje, a posebno crkveno delovanje njegovog sina Sv. Save, iskristalisaće političku teologiju", temelj kojim je determinisana kako potonja srpska kultura tako i postnemanjićka istorija Srbije. U osnovi srednjovekovnog shvatanja vlasti bila je helenistička predstava o božanskoj prirodi vladareve ličnosti i prema državnopravnoj misli epohe vlast vladara je izvedena iz vlasti Boga i zato joj nalikuje. To je najbolje objašnjeno time što je Sveti Sava stavio na početak 144

građanskog dela Nomokanona (45. glava) Sholastikov zbornik sa uvodnom deklaracijom o simfoničnom odnosu crkve i carstva, koji je, u stvari, predgovor šeste novele cara Justinijana. Politička filozofija srednjovekovne Srbije koja se iz toga može iščitati najbolje se vidi iz samog teksta: Veliki su i veći od svega drugog što je dato ljudima darovi Božji, koji su od višnjeg čovekoljublja darovani: sveštenstvo i carstvo [...]. Jer jedno služi onome što je božanstveno, a drugo vlada i stara se o ljudskom. Iz jednoga istog početka [... ] oboje proishodeći, čovečanski život ukrašavaju. Jer ništa nije toliko od pomoći carevima kao svetiteljsko dostojanstvo; i o njima samima se svagda Bogu mole. Ako, dakle, sveštenici neporočni budu u svemu i u Boga budu imali slobodu, carevi će pravo i podobno početi da ukrašavaju predane im gradove [državu] i njihovi podanici živeće u nekom dobrom skladu, sve što je dobro darujući ljudskom životu. Verujemo da će ovako biti ako se sačuva poštovanje sveštenih pravila [...] što ih apostoli, pravedno hvaljeni i štovani samovici Božijeg Slova [tj. Logosa] predaše i sveti oci sačuvaše i izrekoše." Dakle, iz ovog justinijanovskog teksta se zaključivalo da su sveštenstvo i carstvo, crkva i država, neophodne, bogom dane organizacije ljudskog društva, pa, logično, stoga obe i imaju suverenu vlast. Iako po prirodi različitog karaktera (sveštenstvo natprirodan i božanstven, a vladari prirodan, ljudski), oni nisu potpuno odvojeni jedan od drugog. Izvor im je zajednički volja božja, a imaju i zajednički cilj dobrobit društva. Ovaj cilj postižu uz neophodnu saglasnost (symphonia), saglasnost koja je moguća samo onda kada oba nosioca društva poštuju i potčinjavaju se istim uzusima i kanonima koji su dati od svetih apostola i sačuvani od svetih otaca" (D. Bogdanović). Ruski pravnik i istoričar Teodor Taranovski ukazuje da je sam Stefan Nemanja shvatao velikog župana kao nezavisnog i samostalnog, dakle suverenog vladaoca, i da je Nemanjinoj državi suverenitet donela pobeda nad Vizantijom". Međutim, Georgije Ostrogorski je zastupao stav da su srpski vladari dobili titulu samodršca zahvaljujući krunisanju Stefana Prvovenčanog. Hagiografi su raške velike župane iz porodice Nemanjića smatrali samodršcima. U Stefanovom pismu papi Inoćentiju III iz 1199. godine, raški župan u adresi pisma veli: Innocentio Dei gratia summo pontifici et universali pape Romane ecclesie... S(tephanus) eadem gratia et sancta oratione vestra magnus iuppanus totius Servye salutem Izraz eadem (Dei) gratia može se protumačiti samo kao znak da je Stefan zvanično smatran 145

velikim županom po milosti Božjoj, kako u Srbiji tako i van nje, iako možda ne i u Vizantiji" (S. Marjanović-Dušanić). Nije slučajnost što Stefan na taj način o svojoj vlasti piše baš papi, od koga će i tražiti da mu daruje kraljevsku krunu. 146

Krštenje Stefana Nemanje Nemanja je bio sin Zavide, koji će vlast osvojiti silom i uspeti da na njoj opstane i ideološki je opravda. Srpski istoričari su prihvatili ideju istoričara Ljubomira Kovačevića o Zavidi kao ocu Stefana Nemanje, mada ona nije bila očevidno bez zamerke". Kovačevićevom mišljenju suprotstavio se Dragutin Anastasijević, koji je u knjizi Otac Nemanjin iz 1914. godine izneo hipotezu da nije Zavida već Desa otac Nemanjin; ta je hipoteza, Još u rukopisu načinila čitav lom u Srpskoj Akademiji, kaže Nikola Radojčić. Morali su je slati na mišljenje čak Konstantinu Jiričeku, koji je odgovorio da je u njoj 'gomila hipoteza, ali kako ima malo nade da će se moći oskudan materijal za XII vek dopuniti novonađenim izvorima, ne ostaje nego da se svako pitanje razbistri novim hipotezama'." Mišljenje Ljubomira Kovačevića da Nemanjin otac Zavida nije ni bio vladar preovladalo je u srpskoj istoriografiji; istu tvrdnju, da Nemanjin otac nije bio veliki župan", iznosi i Konstantin Jiriček. Međutim, jedan od naših mlađih medievalista Tibor Živković smatra, na osnovu analize vizantijskih, latinskih i domaćih pisaca, da je Nemanjin otac Zavida, sin Vukanov, bio veliki župan dva puta. Prvi put veoma kratko, možda samo nekoliko meseci tokom 1112. godine, kada ga je uz Ugarsku podršku sa prestola uklonio njegov brat od strica Uroš. Zavidin povratak na vlast izveden je uz vizantijsku vojnu podršku oko 1113/1114. godine [...] Zavidini sinovi dobili su delove Raške na upravu još za života očevog, sa izuzetkom Nemanje, koji je svoje posede na istočnoj strani Raške, dobio nešto kasnije kada je stasao [...] 1129. godine. Tako je prsten zemalja oko Raške bio pod kontrolom Zavidinih sinova, dok je središte zemlje sa prestonicom pripalo njihovom bratu od strica Urošu I. Time je politička ravnoteža u Srbiji bila uspostavljena." O porodici Stefana Nemanje zna se veoma malo. Izgleda da je njegova porodica bila u srodstvu i s porodicom raških velikih župana i sa zetskom dinastijom. Tokom previranja u prvoj polovini 12. veka, Nemanjin otac Zavida je izbegao sa porodicom u Zetu, gde mu je u Ribnici kod Podgorice 1113. godine, kako se pretpostavlja, rođen 147

najmlađi sin Nemanja. 1 Po rečima Stefana Prvovenčanog, Nemanja se rodio božjom voljom i voljom Bogorodice: Iako me tada nije bilo niti pamtim šta je bilo o rođenju njegovu [Stefana Nemanje], ipak sam slušao da je bio veliki metež u ovoj strani srpske zemlje, i Diokletije i Dalmacije i Travunije [...] I voljom božijom i prečiste njegove matere, rodi i ovo sveto dete [...] u mestu po imenu Ribnica." Komparativnom analizom sačuvanih rukopisa i Života svetog Simeona od Stefana Prvovenčanog, Ljiljana Juhas-Georgievska je utvrdila da Ribnica nije mesto Nemanjinog rođenja nego mesto gde se nalazio hram u kome je on kršten". 2 Na osnovu pak analize celovitog prepisa Života svetog Simeona Stefana Prvovenčanog, 3 koji potiče iz sredine petnaestog veka i nalazi se u privatnoj zbirci, Tomislav Jovanović zaključuje: Pri takvom određenju trebalo bi imati na umu da je sam hram bio istaknutiji i značajniji u Ribnici nego boravište u kome se Nemanja rodio." Crnogorski istoričar Radoslav Rotković smatra da je Nemanjin otac izbjegao sklonivši se u Spuž, na zaklonjeno mjesto, a ne u Podgoricu, koja je uvjek bila raskršće važnih puteva", i da se Nemanja u Spužu rodio podsećajući da je o tome prvi pisao vladika Vasilije Petrović u Istoriji Crne Gore (1754)". Vladika Vasilije piše da je Bela Uroš bio Nemanjin otac: Toj Bela Uroš provožal žitie u Zetu, gde teper gorod 1 Aleksandar Loma ukazuje da je poreklo ličnog imena Nemanja već duže vremena sporno", dodajući: Kao takvo ono je poznato kod Srba i Hrvata od XII v., a po svedočenju češke, lužičko-srpske i beloruske toponimije moglo bi biti još i praslovensko [...] Možda se tako ime davalo, u opoziciji prema Domaneg, sa profilaktičkom funkcijom, deci koja se rode u tuđini [...] Ali postojanje imena Neman i Zavid u staro doba kod Lužičkih Srba ukazuje na moguću rodovsku, odnosno dinastičku tradiciju." 2 Radoslav Rotković kaže da je Ljiljana Juhas u pravu kada zaključuje da se u žitijima ne navodi mjesto rođenja nego smrti, jer je ono bitno za posmrtni kult. Dakle, da je mjesto rođenja Stefana Nemanje (sv. Simeona) navedeno u ovome žitiju, to bi bio jedini slučaj u srednjem vijeku (i predstavljao bi kuriozitet)." 3 To je do sada drugi celovit prepis ovog dela. Jedini prepis za koji se znalo nalazi seu rukopisu Narodne biblioteke u Parizu [...] iz druge desetine XIV veka. Pored ova dva, sačuvao se i necelovit prepis Žitija (sa prvih trinaest glava) iz 1441/42. godine, ispisan rukom Nikona Jerusalimca u Goričkom zborniku, danas u staroj rukopisnoj zbirci Arhiva SANU [...] Sofijski prepis bliži je po nekim elementima prepisu Nikona Jerusalimca. U njima se ne nalazi podatak o Nemanjinom latinskom krštenju" (T. Jovanović). 148

Spuž, i tamo rodil tri sina, Davida, Konstantina i Stefana Nemanju." Istoričar Nikola Radojčić je objasnio ove nedoumice: Sva je prilika da je prvi rodoslov Nemanjića sastavio učeni Konstantin Filosof, biograf despota Stefana Lazarevića [... ] Po Konstantinovom rodoslovu potekli su Nemanjići od Konstantina Hlora [oca Konstantina Velikog] ovako: On je imao tri sina, Konstantina, Konstantija i Konstu, i kćer Konstantiju, koju je brat Konstantin udao za Likinija Srbina (od Likinija Dračanina načinili su još raniji srpski prevodioci Zonare Srbina). Likinije je rodio s Konstantijom sina BeluUroša, ovaj je rodio Tihomilja, a Tihomilj Stefana Nemanju [...] U srpskoj i ruskoj istoriografiji postojala je od XIV i XV veka samo jedna misao o poreklu dinastije Nemanjića: da je ona potekla od Konstantina Hlora i Konstantina Velikog. Novu hipotezu o poreklu Nemanjića uveo je u nauku Mavro Orbini, koji je u svom znamenitom delu ispričao početke dinastije Nemanjića kao primer kako se od malih početaka može dospeti do velike slave. Po njemu potiču Nemanjići od popa Stefana iz Huma. Njegov sin Ljubomir bio je tako mudar i hrabar da ga je humski knez postavio u Trnovu, koje se po njemu prozvalo Ljubomir, za župana. On je imao sina Uroša, koji je bio zarobljen u borbi između zetskog kralja Ðorđa i Dragihnje i odveden u Rašku, gde je ostao dogod nije kralj đorđe osvojio tu zemlju. Uroš je imao sina Desu, a Desa je izrodio Miroslava, Konstantina i Nemanju [...] Na taj način formirane su dve hipoteze o poreklu Nemanjića: jedna rusko-srpska, osnovana na Konstantinu Filozofu, i druga, zapadna, koja je počivala najviše na Orbiniju." Dete se rodilo i trebalo ga je krstiti. Zavida je bio u Zeti, koja je bila pod katoličkim uplivom gotovo da u njoj i nije bilo pravoslavnih sveštenika pa je Nemanja kršten po katoličkom obredu. Nemanja je rođen u katoličkoj plemićkoj porodici" i kada je, posle 1159. godine, sazidao manastirske crkve Sv. Nikole i Sv. Bogorodice u Toplici, kako navode njegovi biografi, došao je u sukob sa braćom, očigledno ne samo zato što je podigao bogomolje nego i, naglasimo to, zato što ih je sazidao u vizantijskom stilu, kao pravoslavne hramove, manifestujući na taj način svoju orijentaciju prema Vizantiji, dok su mu braća, u primorskim oblastima, ostala katolici, vezani za Rim i za zapadne zemlje. Prvovenčani ćutke prelazi preko ovoga jer su, kada je pisao Nemanjinu biografiju, dva njegova strica već i sami prešli u pravoslavlje i pomirili se sa njegovim ocem" (TJ. Bošković). Prvovenčani potom piše da kada se Nemanja vratio na stolno mesto, opet se udostoji da primi drugo krštenje iz ruku svetitelja i arhijereja usred srpske zemlje, u hramu svetih i sveslavnih i vrhovnih apostola Petra i Pavla, idući za 149

vladikom svojim pastirom Hristom, kao što Pismo kaže: 'Sisao si mleko iz obeju dojki', tj. izvršilac je Staroga i Novoga zaveta". Većina istoričara, oslanjajući se upravo na ove izvode Stefana Prvovenčanog, smatra da je Nemanja dva puta kršten. Nesporno je da je latinsko prisustvo u Primorju imalo protivtežu u grčkoj jurisdikciji nad unutrašnjošću zemlje, u ličnosti episkopa Rasa, prestonice Raške. Međutim, podvlači Dimitrije Obolenski, postupak duplog krštenja je nezamisliv u XII ili XIII veku. Nemanjin sin Sava, u biografiji koju je sam napisao o svome ocu, jasno kaže da je Nemanjino drugo krštenje' zapravo bilo krizmanje 1 (pomazanje svetim uljem, miropomazanje)" Nemanja je morao da se navikava na život u Raškoj, koji se umnogome razlikovao od onog koji je vodio u Zeti, gde se, obilazeći živopisne i gotovo kosmopolitske primorske gradove, u kojima je cvetala trgovina i na najrazličitije načine prožimali se različiti narodi i vere, susreo sa romanskom, latinskom kulturom. To se dolaskom u Rašku, brdovitu i punu šuma, promenilo. Ras mesto gde su često boravili raški veliki župani nije bio grad, a pogotovo ne onakav kakve je Nemanja upoznao na primorju, već je više ličio na utvrđenje. Jer zapadno od linije Sirmij-Ras-Prizren nema pomena o gradskim naseljima sve do sredine XIII veka, izuzimajući jadransku obalu" (S. Ćirković). Ostalo je zabeleženo i da je Stefan Nemanja imao svoj dvor u Kotoru, ali nije poznato kako je izgledao i u kojim prilikama ga je srpski veliki župan koristio. 1 Krizma je crkveni čin kojim se krštenje potvrđuje miropomazanjem i kojim osoba potvrđuje svoju veru i svoju pripadnost crkvi. Zajedno sa krštenjem i pričešćivanjem krizma čini celinu sakramenata hrišćanske inicijacije" i kao takva nužna je za primanje Hristove milosti. U prvim vekovima hrišćanstva ovaj se obred obavljao odmah posle krštenja, tvoreći s njim, kako je rekao Sveti Kiprijan, dvostruki sakrament". 150

Vladar kao prirodni centar Praksa srednjovekovnih vladara podrazumevala je da za duhovne pretke uzmu, pre svega, starozavetne ličnosti, ali Imitatio Christi bila je dominantna crta srednjovekovne vladarske ideologije. U srednjem veku državna organizacija svoj prirodni centar imala je u vladaru. U arengama, kao delovima povelje, srednjovekovni vladar je ukazivao savremenicima na svoje biblijske prauzore i otud sakralni jezik povelja". Nemanja na presto nije došao redovnim nasleđem. Stefan Prvovenčani pravdajući Nemanjino nasilno preuzimanje vlasti, ali i roditelje njegove, koji nisu mogli znati tajne njegove sudbine kaže da roditelji Nemanjini pažahu na dete, ne znajući božje tajne i pučine milosrđa koja će biti na njemu da će on carevati nad zemaljskim i da će se na nebesima nastanjivati sa anđelima". Domentijan kao da dopunjuje Stefanovo svedočanstvo o odnosu roditelja prema Nemanji: Njegovi roditelji poštovahu njegovu stariju braću većom čašću, ali ovoga najmanjega ljubljahu više srdačnom ljubavlju, vaistinu kao ljudi ne znajući Božje tajne koje će se dogoditi na njemu, da će on carevati zemaljskim i da će on nebesnim nastaniti s anđelima." Izvođenje sopstvene vlasti samo iz nebeskog autoriteta svojstveno je onima koji su na vlast došli silom, a ne pravom. Emfaza 'Hristom darovane mi vladavine', zamenjuje svaki komentar, koji bi inače bio prirodan, o Nemanjinom dolasku na vlast dinastičkim kontinuitetom. [... ] S uže dinastičkog stanovišta, Nemanja je postao koren nove loze zahvaljujući delima koja se ne uklapaju u sliku idealnog hrišćanskog vladara, bar ne onakvu kakvu su o njemu stvorili biografi tvorci njegovog svetiteljskog kulta. Osvojio je položaj velikog župana u građanskom ratu protiv braće koja su imala preče pravo na najvišu vlast. Ostavio je presto mlađem od dvojice naslednih prinčeva; Stefan će biti primoran da očev izbor brani oružjem" (S. Marjanović-Dušanić). Za razliku od Nemanje, njegov brat Miroslav u ktitorskom natpisu u Crkvi Sv. Petra u Bijelom Polju eksplicitno navodi: Ja, sin Zavidin, i imenom rab Božiji Stepan Miroslav knez Humski". 151

Uspon Stefana Nemanje započeo je u doba ambicioznog vasilevsa Manojla I Komnina, čija je namera bila da carstvo dovede do visina stare slave, kada je Carigrad dominirao vaskolikom hrišćanskom vaseljenom. Na tom putu obnove univerzalističke politike i uticaja Vizantije, važna stanica bio je Balkan, odnosno učvršćivanje granica carstva na Savi i Dunavu. Srpske zemlje na Balkanskom poluostrvu bile su značajne za Carigrad i zbog toga što se s druge strane Save i Dunava nalazilo Ugarsko kraljevstvo, koje nije skrivalo svoje osvajačke ambicije. Od sigurnosti te granice zavisile su stabilnost i bezbednost carstva. Tako se Srbija našla na području snažnog pritiska ojačale Vizantije" našla se između interesa dve moćne države. Vasilevs Manojlo je u skladu sa svojim političkim interesima težio da u Srbiji pronađe lojalne kneževe, pouzdane partnere u osujećivanju ugarskih ambicija, ali koji bi bili spremni, i u mogućnosti, da ga vojno potpomognu u sukobima kako protiv nosilaca krune Svetog Stefana tako i protiv Seldžuka u Maloj Aziji. 152

Susret Nemanje i vasilevsa Manojla U to vreme Srbijom je vladao veliki župan Desa, saveznik ugarskog kralja Stefana III i Manojlov protivnik. Kada je Desa priveden vasilevsu Manojlu u Niš, otkrivene su njegove veze sa Ugrima i Manojlo je Desu izveo pred sud a potom i kaznio. Desa je bio pritvoren u Nišu, a zatim poslat u dvorski zatvor u Carigradu. Po Nemanjinim žitijima, Nemanja je dobio zemlje na istoku koje su se graničile sa Vizantijom. To je bio jedan od razloga, ako ne i dovoljan, što je vasilevs pozvao Nemanju i s njim sklopio sporazum. Bio je to veoma važan događaj u Nemanjinom životu, gotovo presudan. Stefan Prvovenčani je to ovako video: A kad ču bogoljubivi car Manojlo iz Konstantinova grada o izvrsnoj čistoti i smernosti i krotosti ovoga nezlobivog, približiv se niševskoj strani, želeći ga videti, posla po nj da dođe na viđenje. I on, pohitav, dođe k njemu. A kad ga ovaj ugleda, primi ga s carskom ljubavlju i poljubi ga. I, zadiviv se mudrosti ovoga junoše, odlikova ga carskim dostojanstvom i različnim darovima. I, odvojiv mu od svoje zemlje, dade mu zvanu Dubočicu, govoreći: Tebi budi i potomstvu tvojemu po tebi u vekove, ni s kim u zajednici, ni sa mnom, ni sa srodnicima mojim po meni. Smatra se da je Nemanja počeo da vlada u svojoj oblasti 1158. godine. Stefan Nemanja, dakle, kao jedan od oblasnih župana, prilikom susreta u Nišu sa vasilevsom Manojlom dobija od vizantijskog cara izvesne teritorije, Dubočicu, i to u vekove", kao i izvesnu dvorsku titulu, čime ga Manojlo ozbiljnije vezuje za interese Vizantijskog carstva, sigurno ne bez ideje da ga u određenom trenutku iskoristi kao svog favorita u eventualnim promenama na srpskom tronu. Više je nego sigurno da je neko morao Nemanju da preporuči Manojlu pre susreta u Nišu. Smatra se da bi to mogao da bude ohridski arhiepiskop Jovan, čiju je podršku najverovatnije stekao gradeći crkve po Toplici, a bez čijeg odobrenja to Nemanja sigurno nije mogao činiti. Nemanja je još 1163. godine uživao podršku vizantijske crkve, a u Nišu 153

će steći naklonost i samog vasilevsa. Stefan Nemanja biva potčinjen ne samo srpskom velikom županu već istovremeno i pre svega vizantijskom vasilevsu" (M. Blagojević). Smenjivanje Dese u Nišu imalo je dalekosežan uticaj. Stvoren je razdor u srpskoj vladalačkoj kući (Nemanja braća), a srpsko-ugarske veze su privremeno presečene. Vizantija je dobro poznavala svoje protivnike. Nemanja tako stiče nedostižnu prednost u odnosu na braću. Vasilevs Manojlo se, umesto za Uroša II, Beloša i Desu, opredelio za Nemanju i njegovu braću Tihomira, Stracimira i Miroslava, s tim da najstariji, Tihomir, bude veliki župan. Mihailo Anhijalski, 1 učeni vizantijski besednik, kaže: Pošto se Dačanin [Srbin, Desa] tako nađe na vrletnom vrhu opasnosti, i u teskobi srca izazva sažaljenje onoga koji se lako umilostivljuje, i žilu šije svoje podmetnu pod jaram pokornosti, i prihvati dodeljenog vladara kome je veliki samodržac bio poverio vlast." Tako je u stvari, kako kaže istoriografija, Tihomir, najstariji Zavidin sin, postao veliki župan. Međutim, Nemanja ubrzo menja stvari i osvaja tron velikog župana, kako se smatra između 8. aprila i 31. avgusta 1166. godine. 1 Mihailo Anhijalski bio je carigradski patrijarh od januara 1170. do marta 1178. godine. Pre izbora za poglavara vizantijske crkve, Mihailo se nalazio na položaju protektika carigradskog patrijarha, a imao je i titulu konzula filozofa. 154

Dolazak Stefana Nemanje na tron Nemanjin sukob s braćom izbio je kada su mu oni prebacili što je bez dogovora s njima gradio Hram Sv. Nikole kod Kuršumlije. Stefan Prvovenčani piše: I opet ovaj naš gospodin sveti, ne mogući zaustaviti srca svoga, raspaljen Hristovom ljubavlju, poče zidati hram svetoga arhijereja i čudotvorca oca Nikole, blizu Svete Bogorodice, tik na ušću reke Banjske. I dok je išao bos, radi reči Gospoda našega Isusa Hrista, koji reče: 'Svaki koji se uznosi, poniziće se, a koji se ponižava uzneće se\ i dok je zidao hram svetog čudotvorca i brzoga u bedama pomoćnika Nikolaja, opet braća njegova, podsticanjem đavoljim i zlom revnošću i ljutim gnevom obuzeta, dođoše da ožaloste Svetoga, govoreći: Šta radiš to, ne dogovoriv se o tome s nama, što ti ne liči da radiš? A on, pogledav na njih s krotošću i s osmehom oko usana, govoraše: Braćo moja draga, kako smo jednorodni, neka ne bude na gnev ovo delo moje, koje počeh u Gospodu i dovrših ga. Ja ga svrših, pa, ako je dobro, neka je meni, a ako je zlo, neka opet bude meni. Nego prosite u Gospoda Boga mojega mnoge darove i milostinje velike i nekvarežne, da ih svako od vas primi. I svrši hram Svetome, i ustanovi u njem pravilo 1 o črncima, kako da slave Gospoda Boga neprestano." Braća dogovoriše s najstarijim od braće njegove [Tihomirom], koji je tada vladao ovom srpskom zemljom, i, dozvavši ovoga celomudrenog i svetog muža, uhvatiše ga, i okovaše mu ruke i noge, i vrgoše ga u pećinu kamenitu". Prvovenčani nastavlja: Dok je tako sedeo u pećini, s tugom u umu svom, sa srcem podvižnim, moljaše se svetome i velikom mučeniku Hristovu i strastotrpcu, i vojniku nepobednom Ðorđu [...] Ču strastotrpac Hristov molbu ovoga svetog muža, gospodina mi, i ispuni sve što je prosio u 1 Monaška pravila, tipici, kojima se određuje sveukupni život u jednom manastiru. Tipik namenjen manastiru Sv. Nikole nije sačuvan. 155

njega, pa ovaj sveti gospodin moj poče hitno, nimalo ne zadocnev, zidati hram svetoga i preslavnog i velikog mučenika Hristova, Ðorđa, s revnošću i ljubavlju, i svrši ga, prizivajući brzoga svog pomoćnika, i, ukrasiv ga svakom lepotom i svima izvrsnim potrebama crkvenim, ustanovi pravilo o črncima, kako će neprestano slaviti svetoga i u nevoljama zaštitnika, strastotrpca Ðorđa. [...] I razgna i raseja tada ovaj Sveti neprijatelje svoje po zemljama inoplemenim za zla bezakonja njihova. I misli svoje nedostojne ostvariše nagovorom sotoninim u grčkom carstvu, da tu pomoć dobiju, trudeći se da ubiju Svetoga i da njegove dobre namere i dela razore i do kraja iskorene, ali koje ne posluša Bog. I, najmivši grčke vojnike, Frute i Turke i druge narode, pođoše na Svetoga i uđoše u otačastvo njegovo, na mesto po imenu Pantin." Kod Pantina, dakle na Kosovu, Nemanja je 1168. godine pobedio braću, a Tihomir se tada udavio u reci Sitnici. Nemanjina ktitorska aktivnost bila je, jasno, politička koliko i verska i zbog toga su mu braća osporavala pravo na samostalno delovanje, iako je, kako veli Domentijan, Nemanja govorio da svako u svojoj oblasti može činiti šta mu je volja. Nemanja tako postaje od oblasnog gospodara veliki župan. Slovenski narodi na Balkanu, samim tim i Srbi, živeli su pod neprobojnom vizantijskom senkom, i u žarkoj želji da se osamostale neprestano su protiv Carigrada vodili borbe, sa promenljivim ishodima, ali su te borbe najčešće rezultirale vazalnim odnosom spram Vizantije. Slovenske zemlje su se neretko udruživale, ili međusobno, ili sa neslovenskim narodima, ili sa zapadnim državama, koristeći svaku priliku da se oslobode uticaja Vizantije. To sve nije davalo velike rezultate što zbog surevnjivosti slovenskih vladara, što zbog vešte vizantijske diplomatije, ali i njene vojne sile. Sukob vizantijskog imperijalizma" i nacionalnih stremljenja" tih zemalja biće vekovna konstanta u njihovim odnosima. Međutim, ta ista Vizantija, najgora slutnja, crna noć u vojnom i političkom smislu", istovremeno je bila ideal svim tim narodima. Oni streme tom uzoru u civilizacijskom, kulturnom i duhovnom smislu. Slovenski vladari od Carigrada, i kad su u neprijateljstvu s njim, očekuju priznanja svog vladarskog statusa. Ovaj paradoks će karakterisati i vladavinu Stefana Nemanje i u njegovom svetlu nastaće i srpska država i mit koji će trajati vekovima. Ubrzo posle stupanja na srpski tron 1166. godine, Nemanja je zaratio sa Vizantijom. Rat između Vizantije i Mlečana je izbio 1171. godine. Mlečani su, kako kaže Jovan Kinam, podstakli i Srbe na ustanak. 156

Međutim, već u proleće sledeće godine situacija je bitno izmenjena, pošto je mletačka vojska stradala što od epidemije na brodovima, što od vizantijske flote. Na ugarski presto, posle smrti ugarskog kralja Stefana III, vasilevs Manojlo dovodi Belu III, štićenika Vizantije, koji je živeo u Carigradu. Tim potezom Vizantije Nemanja gubi dragocenog saveznika. Ubrzo pošto je Stefan Nemanja napao vizantijsku vojsku raspoređenu po garnizonima na putu između Beograda i Niša, vasilevs Manojlo kreće, predvodeći manju vojsku, na Srbiju kako bi kaznio neposlušnog vazala. Kada su se Nemanjini saveznici Mlečani i Ugri povukli iz borbi, i on je morao da napusti bojno polje. Nemanja je imao sve razloge da strahuje za svoju budućnost i srpski tron. 157

Stefan Nemanja u trijumfalnoj povorci vizantijskog cara Bila je, dakle, 1172. godina kada je veliki župan Stefan Nemanja došao da izjavi pokornost Vizantijskom caru. Nikita Honijat opisujući Nemanju kaže da je smatrao neodmerenost mudrošću i zanoseći se nenasitim željama i živo nastojeći da se proširi na sve tamošnje oblasti, žestoko napada svoje saplemenike i mačem se obraća svome rodu i ne znajući za sopstvenu meru, on potčinjava Hrvatsku i prisvaja vlast nad Kotorom. Zbog toga želeći da proveri ono što Nemanja posle toga namerava, posla [car] s vojskom Teodora Padijata. Toparh Nemanja beše ponesen toliko drskim uobraženjem, da odmah povede neobjavljeni rat i napadne Romeje. A kad car donese odluku da lično krene u pohod protiv njega, onda se on samo uzgred pojavi u borbi, i potom sakri, ponovo se zavukavši u skrovišta gora i pećine iskoristivši kao zaklon. Neprestano pomalo smanjujući i ublažavajući pređašnju nadmenost, konačno je svoju sopstvenu glavu stavio pred njegove noge, 'visok dužinom svom se opruži' i zamoli da mu se nikakvo zlo ne učini. Naime, on se plašio da sam ne bude na neki način lišen vrhovne uprave nad Srbima i da vlast ne bude prenesena na one koji su dostojniji od njega da vladaju a koje je on bio zbacio popevši se sam na vlast. Tako spretno je on s njim [Nemanjom] postupao i primoravao ga da mu bude veran kad god bi zapazio da on skreće s pravoga puta i teži slobodi ili da se povezuje s kraljem Alamana ili da se priklanja Hunima i s njima [Alamanima i Hunima] zajednički kesu i torbu povećava, tako spretno kako ni pastir s malim stadom. Tako se Nemanja njega bojao kako ni divlje zveri cara životinja. Često bi se car samo sa konjicom digao i pratiocima povikao 'za mnom!', prešao romejsku granicu i krenuo protiv njega, pa bi odmah po svojoj želji tamošnje prilike izmenio." Jovan Kinam je pak ostavio zabeleženo: Kad je Belu postavio na vlast, car krenu na narod Srba nameravajući da im se osveti za drskost. 158

Nego, čemu se uvek čudim, još se ne beše sva vojska sakupila, a car je, projahavši kroz neke puste i vrletne predele, žurio sa nekoliko hiljada [vojnika] u ovu zemlju da se sukobi sa arhižupanom. A ovaj, iako je sa svih strana prikupio bezbrojnu savezničku vojsku, prvo pobeže kao da mu je strah dušu opseo, a zatim, poslavši caru poslanike, moljaše da dobije pomilovanje za zla dela. Ne postigavši ništa time, zatraži da mu se dozvoli da u bezbednosti lično izađe pred cara. Pošto je car pristao, on dođe i pristupi prestolu otkrivene glave i golih ruku do lakata, bosih nogu, sa vezanim konopcem oko vrata, sa mačem o ruci, predajući se caru da postupi s njim kako želi. Potresen ovim, car mu oprosti krivicu. Završivši to s uspehom, car napusti srpsku zemlju imajući u svojoj pratnji i arhižupana." Retor Evstatije Solunski, 1 kazujući o uspesima cara Manojla I Komnina i o njegovom odnosu sa okolnim vladarima, odnosno o njegovom trijumfalnom povratku u prestonicu, dosta umerenije govori o Nemanji: Pre toga on je okušavajući se u muževnosti i navikavši se da diže ustanke, hitro zagazio u rat, ali je uskoro, nešto strahom a još više ranama, prevaspitan na dobro, pa sada i sam učestvuje u trijumfu." Nemanjino učešće u Manojlovoj trijumfalnoj povorci u Carigradu bilo je gotovo ustaljena ceremonija za pokajničko izjavljivanje vazalne pokornosti. Trinaest godina ranije (1158), pred Manojlom se u sličnom položaju kao i Nemanja našao Režinald (Rajnald) od Šatijona, francuski vitez, učesnik Drugog krstaškog rata, koji se proglasio za kneza Antiohije. Manojlov odnos prema grešnom Franku i Srbinu nije bio identičan. Režinalda je vasilevs vratio u Antiohiju na položaj za koji se izborio, nametnuviši mu stroge vazalne uslove. Kada je u proleće 1159. godine Manojlo svečano, na konju, ušao u Antiohiju, ukrašen svim carskim dostojanstvima, pored njega je peške i bez oružja koračao Režinald, držeći uzde carevog konja. Srpskog velikog župana Nemanju vizantijski car je takođe vratio na srpski tron, s tom razlikom što je Nemanja morao da učestvuje u 1 Evstatije Solunski je jedna od najzanimljivijih ličnosti vizantijskog kulturnog života 12. veka. Po nalogu cara Manojla I Kom nina, krajem 1174. ili početkom 1175. godine izabran je za mitropolita Soluna, gde je i napisao više spisa sa istorijskim sadržajem To su, pre svega, panegirički govori posvećeni carevima Manojlu I Komninu i Isaku II Anđelu (11851195). Tada je nastao i Evstatijev govor (oko 1175) posvećen Manojlu I Komninu, u kome se, pored ostalog, opisuje i dolazak Stefvana Nemanje u Carigrad i njegovo učešće u trijumfalnoj povorci cara pobednika. 159

Manojlovom trijumfalnom ulasku u Carigrad kao poraženi varvarin koga je narod vređao i podsmevao mu se. Svedočenje o Nemanjinom učešću u trijumfalnoj povorci ostavio je, u jednoj besedi, Konstantin Manasije. 1 Beseda počinje veličanjem vrlina i uspeha vasilevsa Manojla I Komnina na ratištima, kako protiv Turaka Seldžuka tako i na Balkanu, protiv Ugara i Srba. Napominjući da je Manojlo Nemanju ne samo kao zver zatvorio u kavez, nego [je] oštrozuba vepra koji bučno grokće dao deci kao igračku", Konstantin Manasije piše: Kakvo uživanje nam je, o care, bio onaj zarobljenik u trijumfu, neki vrlo plećat čovek i nezgrapan starac. 2 [...] I gle neki neobuzdani posmatrač naruga mu se: Ti li si, o rđo, koji si naumio da umakneš Hristovu pomazaniku, izabraniku, velikom i slavnom pobedniku i, zbacivši njegov lak i plemeniti jaram, da priđeš drugom gospodaru i, zbacivši uzdu romejskog vođstva, spremio se da se ponudiš uzdama Alemana i Tevtonaca. Zar nisi znao da je moj samodržac i vatren i krilat i brz, pa pokušaš li pobeći, bićeš uhvaćen, poletiš li, ne umaknu njegovoj streli, sakriješ li se u mraku, vatrom će te zahvatiti i spaliti? Zar nisi upoznao tešku pesnicu [...] nesavladivu desnicu, čeličnu, nepobedivu? Zar nisi znao za zaštitne i bedemorušilačke sprave, iz kojih izbačeno teško i ogromno kamenje, seče vazduh, seje strašnu smrt, zavitlano, i čitave gradove sa zemljom sravnjuje?' I još dodade da ga je svevišnji porazio i istrgao i iz korena i iz sopstvene zemlje. A k tomu još i ovo veselo i u šali dodade: 'Plećati bik, ma i pod malim bičem, ravno putem ide.'" Nemanja je ostao lojalan carev podanik sve do Manojlove smrti 1180. godine, a potom prestaje da priznaje vizantijsku vlast. Kada je Nemanja došao na tron, u svojoj povelji nabrojao je svoje uspehe i naveo proširenja srpske države:...i obnovih svoju dedinu i bolje utvrdih božjom pomoću i svojom mudrošću, danom mi od boga. I 1 Konstantin Manasije (oko 1130 oko 1187), istaknuta ličnost vizantijske literarne i kulturne istorije 12. veka. Po napuštanju svetovne službe postaje monah, a ubrzo biva rukopoložen za episkopa a zatim za mitropolita. Pisac je brojnih besedničkih tekstova. U jednom panegiričkom govoru caru Manojlu I Komninu (1173) nalazi se i opis dolaska Stefana Nemanje u Carigrad. 2 I Evstatije Solunski beleži ovu činjenicu i kaže da Nemanjin stas nije stas onaj, koji priroda ljudima dodeljuje, nego uzrastom veoma visok i izgledom naočit". 160

podigoh propalu svoju dedinu i zadobih od morske zemlje Zetu i s gradovima, a od Arbanasa Pilot, i od grčke zemlje Lab s Lipljanom, Glbočicu, Reke, Zagrlatu, Levče, Belicu, Lepenicu." Sveti Sava je donekle opširniji: Jer neka je znano svima nama i drugima, da Bog, koji tvori ljudima na bolje, ne hoteći ljudske propasti, postavi ovoga vaistinu priblaženoga gospodina nam i oca, ovoga samodržavnoga gospodina, narečenoga Stefana Nemanju, da caruje svom srpskom zemljom. I pošto je obnovio očevu dedovinu i još više utvrdio Božjom pomoću i svojom mudrošću danom mu od Boga, i podiže propalu svoju dedovinu i pridobi od pomorske zemlje Zetu sa gradovima, a od Rabna oba Pilota, a od grčke zemlje Patkovo, sve Hvosno i Podrimlje, Kostrc, Drškovinu, Sitnicu, Lab, Lipljan, Glbočicu, Reke, Ušku i Pomoravlje, Zagrlatu, Levče, Belicu. To sve mudrošću i trudom svojim sve ovo pridobi što mu je pripadalo od srpske zemlje, a oduzeto mu nekada nasiljem od svoje dedovine." Sa Nemanjinim vojnim uspesima sve te zemlje dosta brzo bivaju u potpunosti uklopljene u strukturu srpske države i pojam Srbije vremenom će obuhvatiti i njih". Relja Novaković, govoreći o veličini i granicama Nemanjine države, kaže da smo na severu u velikoj neizvesnosti u pogledu područja severno od Ðetinje i Zapadne Morave sve do Gledićkih planina [...] Na zapadu je, po svoj prilici, Srbiji pripadalo područje južno od Bosne, verovatno sve do granice sa Hrvatskom, možda još uvek negde do starog graničnog pojasa CetinaImotski-Livno, s tim što je u međuvremenu Rama pripala Bosni. Prema jugozapadu i jugu granica je dolazila do jadranske obale, a pokoravanjem Zete verovatno je dopirala do Drača [... ] s tim što Zeta, mada je ušla u sastav srpske države, nije primila naziv Srbije, već je zadržala svoje ime." Nemanjino prisvajanje te prvenstveno primorske zemlje veoma je značajno za srednjovekovnu istoriju Srbije. S jedne strane, pripojena je srpskoj državi znatna manjina koja je preko latinskih biskupija na južnom Jadranu bila podređena Rimskoj crkvi: tako da se srednjovekovna Srbija u pogledu religije i kulture našla na raskršću između Vizantije i Zapada" (D. Obolenski). S druge pak strane, Raška je od Duklje nasledila određene političke tradicije od kojih se najvažnija odnosila na međunarodno priznate kraljevske povlastice. Oko 1190. godine teritorija srpske države protezala se od donjih tokova Morave i Drine na severu do Šarplanine na jugu, dok je na jugozapadu obuhvatala obale južne Dalmacije i Crne Gore. Taj deo Jadranskog mora i njegovo zaleđe bili su jezgro prve srpske države koja 161

je u prvoj polovini jedanaestog veka stekla međunarodni status. Prvo je bio poznat pod nazivom Diokleja Duklja, a kasnije Zeta, smeštena u krajevima oko Skadarskog jezera i Bokokotorskog zaliva" (D. Obolenski). Tokom svoje vladavine Nemanja je nastavio da se bori protiv Vizantije, ali sa jasnom željom da posredstvom bliske saradnje s domaćom pravoslavnom crkvom prihvati plodove vizantijske kulture. U prvom dokumentu, spisu Nemanjinog doba arengi Hilandarske osnivačke povelje bez obzira da li ju je napisao Nemanja ili ju je pak u njegovo ime sastavio Sv. Sava definiše se položaj srpskog velikog župana Nemanje u odnosu na vladare iz susedstva. I rang srpskog vladara biće u usponu sve do nestanka Nemanjića, pri čemu se neće napuštati stroga shema vizantijske hijerarhije. U ovoj arengi na samom početku kaže se: Iskoni stvori Bog nebo i zemlju i ljude na njoj, i blagoslovi ih i dade im vlast nad svim stvorenjem svojim. I jedne postavi careve, druge knezove, druge gospodare, i svakom dade pasti stado svoje i čuvati ga od svakoga zla koje nailazi na nj. Zato, braćo, Bog premilostivi utvrdi Grke carevima, a Ugre kraljevima, i svaki narod razdeli, i zakon dade i naravi ustanove, i gospodare nad njima, po običaju i po zakonu rasporedivši svojom mudrošću. Stoga po mnogoj svojoj i neizmernoj milosti i čovekoljublju darova našim pradedovima i našim dedovima da vladaju ovom zemljom srpskom, i Bog svakojako upravljaše na bolje ljudima, ne hoteći čovečije pogibli, i postavi me velikoga župana, narečenoga u svetom krštenju Stefana Nemanju." Georgije Ostrogorski smatra da nijedan drugi dokument koji je napisan izvan Vizantije nije tako jasno izrazio načelo diferencijacije i gradacije država". Vizantijska politička shvatanja su temeljena na rimskim državnim tradicijama i hrišćanskim predstavama. Iz oba ova izvora proističu nedvosmisleno izražene univerzalističke pretenzije. Kao naslednica Rimske imperije, Vizantija se smatrala jedinom zakonitom, univerzalnom carevinom. Njen car, i niko drugi, naslednik je rimskih imperatora. Carigradski vasilevs je bio jedini zakoniti nosilac carskog dostojanstva i vrhovni poglavar sveta izabranik božji, namesnik Hristov na zemlji i gospodar vaseljene. Nijedna država iz okruženja Vizantijskog carstva nije mogla da bude s njim na istom stupnju u bilo kom pogledu. Nemanjini odnosi sa Vizantijom nakon smrti Manojla I Komnina 162

poprimiće drugi tok. Kada je umro ovaj zapaženi vasilevs, mitropolit Soluna Evstatije je zabeležio: Čini se kao da je božjom voljom rešeno da zajedno sa carem Manojlom Komninom umre sve zdravo u carstvu Romeja i da sa zalaskom tog sunca svi mi budemo potopljeni u neprozirnu tamu." U vremenu koje je sledilo (1185-1203) Vizantijsko carstvo vodila je dinastija Anđela, i taj period bio je od fundamentalnog značaja za srpsku istoriju. Anđeli nisu pripadali staroj vizantijskoj aristokratiji. Ova nepoznata filadelfijska porodica stiče ugled kada se kćerka vasilevsa Aleksija I Teodora udala za Konstantina Anđela. Unuk Konstantina Anđela i Teodore Isak postaće vasilevs 1185. godine, poznat kao Isak II Anđeo. To je doba stvaranja Drugog bugarskog carstva, koje postaje jedan od odlučujućih činilaca na ovom delu Balkana, često i nadmoćnije od već oronulog carstva na Bosforu koje je i na maloazijskom ratištu bilo u permanentnoj defanzivi u odnosu na Ikonijski sultanat. Bilo je to doba kada je Carigrad bio prisiljen da prizna srpsku državu Stefana Nemanje. Iako je naslednik carigradskog trona trebalo da postane Manojlov maloletni sin Aleksije II, u Vizantiji je došlo do žestokih borbi za vlast jer je regentkinja carica Marija, antiohijska princeza, poreklom Francuskinja, imala brojne protivnike. Carstvom je defakto upravljao caričin favorit protosevast Aleksije Komnin, nesposobni i sujetni Manojlov sinovac, koga su Vizantinci mrzeli podjednako kao i latinjanku caricu" čiji je bio ljubimac. Bilo je više bezuspešnih pokušaja da se sruši regentstvo carice Marije. Tada na carigradsku političku scenu stupa jedna od najzanimljivijih ličnosti vizantijske istorije Andronik Komnin. Vasilevs Manojlo je Andronika Komnina uvek doživljavao kao suparnika, pa je ovaj daroviti i učeni Vizantinac, istovremeno i hrabar ratnik, morao da se sklanja od Manojlovog besa i ljubomore, lutajući godinama po svetu. Ovaj duhoviti i izuzetni govornik bio je vrlo iskren, tako da nikom na carigradskom dvoru nije bilo nepoznato njegovo suprotstavljanje caru. Važna je činjenica da je Andronik bio veliki protivnik latinofilskog pravca koji je u Carigradu ojačao tokom regentstva carice majke. Kada je u proleće 1182. godine zapovednik carske mornarice, veliki duks Andronik Kontostefan, prešao na stranu Andronika Komnina, regentstvo je palo a caričin ljubimac protosevast Aleksije Komnin je oslepljen i bačen u tamnicu. Maja 1182. godine Andronik Komnin je ušao u Carigrad, a septembra sledeće godine krunisan je za savladara. Krajem iste godine Andronikovi ljudi udavili su mladog cara a njegov leš bacili 163

u more. Andronik se, da bi zadovoljio princip legitimiteta", oženio Aleksijevom trinaestogodišnjom udovicom Agnesom-Anom, kćerkom francuskog kralja Luja VII. Kako svedoči Nikita Honijat, Andronik je bio ubeđen da ne postoji ništa što carevi ne bi mogli ispraviti i da nema nepravde koju oni ne bi mogli svojom vlašću iskoreniti". No bez obzira na sve sposobnosti i surovu odlučnost koje su krasile Andronika, njegova politika nije dala rezultate koje je on očekivao. Veliki problemi su dolazili iz Srbije i Ugarske, gde su Manojlov autoritet, ali i vizantijska vojna sila držali, ako se tako može reći, u poslušnosti kako Stefana Nemanju tako i ugarskog kralja Belu III. Ubistvom carice Marije, Andronik je dao povod Beli III da kao osvetnik Manojlove udovice Bela je bio oženjen Anom, antiohijskom princezom, sestrom carice Marije, druge Manojlove žene godine 1181. zavlada Dalmacijom, Hrvatskom i Sremom. Kao saveznici, Ugri i Srbi su upali u Vizantiju 1183. godine i opustošili Beograd, Braničevo, Niš i Serdiku. U borbi protiv Carigrada Nemanja je uspeo da osigura svojoj zemlji nezavisnost i da, na račun Vizantije, znatno proširi srpske teritorije na istoku i na jugu. Ujedno, Nemanja je proširio svoju vlast na Zetu, koja se pod njegovim vođstvom spojila sa Raškom u jednu državnu celinu. Govoreći o Androniku Paleologu i njegovom odnosu prema Nemanji, Stefan Prvovenčani kaže: Posle ovoga ustade u Konstantinovu gradu drugi car, ljut i krvoprolitnik, i pokvari mir s Prečasnim i Svetim. Razvaliv usta svoja, mišljaše da proguta i države drugih, što ne učini, bezumnik, niti postiže takve namere, nego, hoteći nauditi Nezlobnome i Svetome, nanese na se pogibao svoju, i hulu na carstvo svoje, i opustošenje na zemlju svoju." Posle povratka Bele u Ugarsku, Nemanja je razorio i opustošio više vizantijskih gradova te gradove poruši tako, kako kaže Stefan Prvovenčani, da nije ostao kamen na kamenu i ne podigoše se ni do danas". Nemanja je prodro u Niš, a zatim u dolinu srednjeg Timoka. Ostale uspehe Nemanja je postigao koju godinu kasnije, koristeći se nevoljama u koje je Vizantija zapala prolaskom krstaša Fridriha Barbarose preko Vizantijskog carstva. Nemanja je tada krenuo u osvajanje Duklje i primorskih oblasti. On je bio rođen u Duklji a njegova porodica je bila u srodstvu s dukljanskom dinastijom", pa je, kao i njegovi naslednici, tretirao Duklju, kako to Stefan Prvovenčani izrikom kazuje, kao djedinu". I u Hilandarskoj povelji se navodi da je Nemanja osvojio od morske zemlje 164

Zetu i s gradovi", što se navodi i u biografiji koju je napisao Sveti Sava. Kotor je imao poseban položaj, nije pustošen i pljačkan i Nemanja je u njemu smestio svoj dvor. Tok samih operacija nije poznat, kao ni tačna hronologija. Pouzdano je samo to da su borbe okončane pre januara 1186. godine. Stara dukljanska dinastija tako biva potisnuta i kneginja Desislava, žena poslednjeg dukljanskog vladara Mihaila, odlazi 1189. godine u Dubrovnik. Duklja i Dalmacija" ulaze u sastav Nemanjićke države i pominju se u vladarskoj tituli Nemanjinog sina Vukana, koga je Nemanja odredio da vlada Dukljom o čemu svedoči natpis na Crkvi Svetog Luke u Kotoru iz 1195. godine. Nemanjina braća Stracimir i Miroslav imali su nameru da osvoje Dubrovnik. Međutim, 18. avgusta 1184. godine, severno od Dubrovnika, kod sela Poljica preko puta ostrva Koločepa, Dubrovčani su porazili Miroslavljevu flotu. Kako piše Mavro Orbini, neuspeh je doživeo i drugi Nemanjin brat, Stracimir. Knez Miroslav je napao Dubrovnik s kopna sledeće godine, ali osim što je poharao okolinu grada, sam grad nije uspeo da osvoji, pa se 7. jula 1185. godine povukao. Sledeće godine postignut je mir sa Dubrovnikom, čiji je novi zaštitnik bio normanski kralj Vilijem. Mir su potpisali Stefan Nemanja i Miroslav Humski. Dok je u Carigradu besnela oluja, 12. septembra 1185. godine, razjarena masa je zverski rastrgla vasilevsa Andronika Komnina. Sledećih deset godina Vizantijom će vladati Isak II Anđeo, za koga je Nikita Honijat rekao da prodaje činovničke položaje kao povrće na pijaci. Iskoristivši slabost Vizantije nakon promena na carigradskom dvoru posle smrti vasilevsa Manojla 1180. godine, Stefan Nemanja je 1183. godine, u savezu sa mađarskim kraljem Belom III, ustao protiv Vizantije u dolini Morave, u južnoj Dalmaciji i Duklji. Neregularno stanje i česte smene na vizantijskom prestolu, kao i ustanak Srba potpomognut spolja Mađarima, zatim upad Normana pod Vilhelmom II i njihovo osvajanje Drača i Soluna 1185. godine, znatno su oslabili položaj Vizantije i izazvali ustanak ratobornih bugarskih boljara. Međutim, u ratovima sa Vizantijom Nemanja nije više mogao da se oslanja na ugarsku pomoć jer se vasilevs Isak II Anđeo oženio 1185. godine Margaritom, kćerkom kralja Bele III, i od svog tasta dobio kao miraz Beograd i Pomoravlje. Zato je Nemanja krenuo da traži saveznike na drugoj strani, kod Bugara i Nemaca. Dvojica bugarskih vođa Asen i Petar digli su 1185. godine protiv Vizantije veliku pobunu, koja je na kraju dovela do potpunog odvajanja 165

bugarskih oblasti. Carigrad je dve godine kasnije bio prinuđen da prizna postojanje nove države severno od planine Balkan, što je izazvalo stanovite političke potrese i promene u balkanskim prilikama. Stefan Nemanja je pomagao bugarske ustanike, iskoristivši bugarskovizantijski sukob da proširi svoju državu. Već 1187. veliki župan Nemanja sa Petrom, koji se proglasio carem Bugarske zajedno sa svojim bratom Asenom, sklapa savez protiv Vizantije. Iste godine Jerusalim pada u ruke muslimana, što na Zapadu pokreće lavinu ratobornih ljudi spremnih za treći obračun sa nevernicima, a huk te lavine, brzo se šireći na Istok, nije mogao zaobići ni Nemanju. Prilika za savezništvo sa Nemcima ukazala se kada se nemački vladar pripremao za krstaški rat i kada je trebalo da sa svojom vojskom pređe i preko Nemanjine teritorije. Veliki župan je krajem 1188. godine poslao u Nirnberg izaslanike koji su u Nemačkoj dočekani vrlo srdačno i obavestili nemačkog cara da mu se sprema svečani doček u Nišu, gradu koji namerava da učini prestonicom svoje države". Nišu, slavnom gradu", kako su ga zvali jer su u njemu rođeni car Konstantin 1 i njegova majka Jelena, već u drugoj polovini 2. veka dodeljeno je municipalno pravo kao jakom urbanom centru u oblasti koja mu gravitira. Niš je bio izuzetno bogat grad i strateški važno utvrđenje, trgovačko mesto gde su trgovci iz mnogih delova sveta donosili raznu skupocenu robu među kojom, kako pokazuju arheološka istraživanja, i veoma luksuznu keramiku. Jovan Kinam, koji je boravio u Nišu, navodi da je to veoma važan grad i da odatle vode dva puta, jedan u Srbiju a drugi Dunavom u Ugarsku, tako da je potrebno proći kroz Niš da bi se stiglo u obe zemlje. Geografski i strateški položaj omogućili su Nišu status baze vizantijske vojske, ali je on predstavljao i važnu stanicu na putu carskih armija ka bojištima na kojima su se Vizantinci sukobljavali sa Mađarima, a kasnije i sa Srbima. Sukobi Vizantije i Ugarske od 1071. pa do 1185. godine ozbiljno su uticali i na prilike na Balkanskom poluostrvu, a u njima je Niš, kao veliki i bogat grad, imao važnu ulogu, i to kako u crkvenom tako i u vojnom i političkom pogledu. Nemanjin odnos prema Vizantiji u to doba, kao i njegove ambicije, najbolje se mogao videti u dogovorima i susretu sa Fridrihom Barbarosom. 1 Tokom borbi za vlast između Konstantina i Licinija 316-317. godine, Niš je bio u vlasti Licinija, dok je Konstantinovo uporište bila Serdika. 166

Nemanja i Fridrih I Barbarosa Veze Zapada i Vizantije su od vremena Prvog krstaškog rata bile češće i neposrednije, da bi se krajem dvanaestog veka pretvorile u otvorenu mržnju. Evstatije Solunski će primetiti da oni sa Zapada misle kako svet nije dovoljno velik za njih i za nas. Uprkos zapadnoj politici Manojla I, u vizantijskom svetu postojala je gotovo iskonska netrpeljivost prema došljacima sa Zapada i uopšte prema svemu što je dolazilo sa te strane. Ta netrpeljivost je dva puta eskalirala u pogrome latinskog življa. Prvi put se to dogodilo 12. marta 1171, baš za vladavine Manojla I, a drugi put 2. maja 1182. godine, što je i olakšalo izrazitom predstavniku antilatinske spoljne politike Androniku I da uđe u Carigrad. Nikita Honijat je napisao da između latina i Vizantinaca postoji duboka mržnja, mi ne možemo da se s njima zbližimo i u svemu se od njih razlikujemo". Evstatije Solunski svedoči da je molitva ubijenih latina došla do boga i izazvala odmazdu. Međutim, tokom jeseni 1188. godine u Nirnbergu je sklopljen ugovor između Fridriha I Barbarose i vasilevsa Isaka II Anđela o prelasku nemačke krstaške vojske preko vizantijske teritorije. Već 11. maja 1189. godine krstaši su svečano krenuli iz Regenzburga i, ako je verovati krstaškim izvorima, brojali su oko 120.000 ljudi. Ukratko, to je bio geopolitički kontekst u kome dolazi do susreta Fridriha I Barbarose i velikog župana Stefana Nemanje koji belodano pokazuje značaj ovog srpskog vladara. Nemanja je u pratnji svog brata Stracimira dočekao Barbarosu u Nišu sa velikim počastima. Nemanja je tada zatražio pomoć nemačkog cara. To su učinili i Bugari. Srbi i Bugari ponudili su nemačkom vladaru vazalnu zakletvu i savez protiv Vizantije. U Carigradu su ovi pregovori Nemaca sa Srbima i Bugarima izazvali veliku ozlojeđenost i ocenjeni su kao neprijateljski akt. Vasilevs je bio dvojako nespokojan. S jedne strane, velika Barbarosina vojska je trebalo da pređe preko njegove teritorije, a s druge pak strane, nemački vladar na njegovoj teritoriji se sastaje sa njegovim neprijateljem što bi u određenoj situaciji moglo biti veoma 167

nepovoljno po carstvo. Vizantija je reagovala brzo i obnovila ugovor sa neprijateljem krstaša Saladinom kojim se vizantijski car obavezao da neće propustiti Barbarosine trupe preko teritorije svoga carstva. Kada je došao na vlast 1152. godine, Fridrih I Barbarosa je imao trideset, a kada je stao na čelo krstaša šezdeset sedam godina. Savremenici ga opisuju više kao veštog diplomatu i državnika nego kao strogog i nepobedivog vojskovođu, jer je uprkos svim pretrpljenim porazima uspeo, kako kaže Vil Djurant, da izmiri svoje neprijatelje, da smiri prijatelje, energično da suzbije svađe, nered i prestupništvo". Ujedinio je Nemačku stvorivši od nje vodeću državu hrišćanskog sveta. Možda ga je uspeh na ovom planu naterao da sebe vidi i kao mogućeg ujedinitelja Istoka i Zapada". Na putu te svete dužnosti", kao i oslobođenja i odbrane Svetog groba od nevernika, pridružilo mu se u krstaškom ratu oko 120.000 ljudi. Prvi istoričar svih Južnih Slovena" Mavro Orbin je u svom Kraljevstvu Slovena zapisao: U vreme ovog Nemanje, naime, u godinama spasa 1189, car Fridrih prvi ovog imena, idući s vojskom protiv azijskih Turaka i prolazeći kroz Srbiju, stigao je u Niš. Tu mu je bio izašao u susret Nemanja s velikom svojom svitom noseći caru mnogo kraljevskih darova. Car ga je ljubazno primio, pa pošto su vodili pregovore o raznim stvarima, i on je njega kraljevski darovao i potvrdio u državi Srbiji." O tom susretu svedočenje je ostavio i kanonik Tagen, tzv. Anzbert, koji je bio u Barbarosinoj pratnji i koji je napisao dva dela Historia de expeditione Friderici imperatoris i Historia peregrinorum. Anzbert u svojoj Historia peregrinorum piše: U vreme ratnog vihora, po vedrom i prijatnom vremenu naši su se polako približavali gradu Nišu. Grad kojeg su sa čitavom okolinom otkinuli od konstantinopoljske vlasti Nemanja i Stracimir, veliki župani od Servigije i Raške, zajedno sa njihovim trećim bratom Miroslavom i nedavno ga povratili pod svoju vlast. Oni su nam prijateljski izašli u susret kako bismo, onako kako i dolikuje, uz najveće počasti i veličanstvene darove pozdravili najvećeg cara koji je dolazio. I dok su jednima ukazivali dostojno poštovanje, druge su prosto okružili blagonaklonom uslužnošću. Velmože su dvorili volovima i ovcama, a ni ostale nisu zaboravili deleći na trgu svima i veoma obilno i vino i žito i ječam. Tom prilikom su obećali caru da će ga, ustreba li, slediti protiv bilo kojeg naroda, a najvećma protiv cara konstantinopoljskog. Oni su dobrovoljno nudili pomoć ne samo njihovu već i od svojih saveznika i prijatelja, Kalopetra [Petra] i njegovog brata Asena, koji su velikom 168

ratnom hrabrošću stekli i sebi potčinili deo Bugarske oko Dunava, kao i delove Trakije. Takođe su uveravali cara da se najvećma treba čuvati od gneva Grka kao i od ruke njihovog cara. Pri tome mole da se on uvek seti grada Niša, njegovih stanovnika i njegove okoline, kao i čitave njihove zemlje, jer oni željno nastoje potčiniti mu se i to ne iz straha od konstantinopoljskog cara već jedino iz odanosti prema rimskoj imperiji. Na to je veličanstveni car, veoma vešto i u skladu sa prilikama, mada veoma pristojno, odgovorio da je on ljubitelj mira i poverenja i da on, budući da nosi krsno znamenje, hoće da podigne vojsku protiv jerusalimske zemlje, a da nije došao da ratom opustoši zemlju hrišćana, naravno, ukoliko bi bio u mogućnosti da obezbedi miran prolazak kroz Grčku. U suprotnom, uz božju pomoć bio je spreman da prođe i mačem i ovdašnjom braćom. Tako je car boraveći kod Niša šest dana, kako bi i vojsku dobro odmorio, poslao zahvalne reči zbog poštovanja i dobrote s kojom su bili primljeni i ujedno srdačno pozdravio župane. Udaljavajući se od Niša, vojska je uredno, kao i pre, a razdeljena po četama istupala(30. jula 1189)." Nesporno je, dakle, da je Nemanja uložio veliki trud da pridobije Fridriha I Barabarosu za nameravani obračun sa Vizantijom. Međutim, nije došlo do zbližavanja Srbije sa Nemačkom, niti je došlo do sklapanja predviđenog braka princa Toljena, najmlađeg sina Nemanjinog brata Miroslava čak je bilo dogovoreno da knez Toljen nasledi svoga oca Miroslava Humskog pre svoje braće sa ćerkom istarskog markgrofa Berhtolda od Andeksa, koji je odigrao značajnu ulogu u srpskonemačkim pregovorima. Barbarosa je vešto i diplomatski izbegao da Nemanji obeća nešto što bi moglo da mu ugrozi odnose sa Vizantijom; nije želeo rat sa Vizantijom iz prostog razloga što nije hteo da dovede u pitanje svoju osnovnu misiju oslobađanje Jerusalima od nevernika. Morao je da u što kraćem roku i sa što manje gubitaka pređe teritoriju Vizantije. Svako uplitanje u lokalne sukobe samo bi ga omelo u realizaciji njegovog plana. Zato ne treba da čudi što je on i sa jednim i sa drugim vladarem pokušao da diplomatski reši svoje potrebe, ali i eventualne nesuglasice koje su bile plod lokalnih prilika. Pored susreta sa Nemanjom, Barbarosa i sa vasilevsom Anđelom održava permanentnu komunikaciju. Takođe, sasvim je razumljiva ljutnja vizantijskog cara jer je iz ponašanja Barbarose zaključio da, iako to ovom nije bila namera, podjednako tretira cara univerzalnog carstva i pobunjenika jedne male kneževine. To se ubrzo odrazilo i na vasilevsov odnos prema krstašima jer je Carigrad počeo da sprovodi energičnije 169

mere opstrukcije protiv Barbarosinog pohoda, posebno od novembra 1189. godine. Posle Niša, krstaši su nailazili na napuštena mesta, namerno zakrčene puteve, prepreke u klisurama i vidno neraspoloženo stanovništvo s kojim su često ulazili u sukobe. Bio je to faktički neobjavljen nemačko-vizantijski rat. Nemce je to ozlojedilo i ponovo je stupio na scenu Berhtold od Andeksa, koji je posredovao u novim razgovorima sa Nemanjom i Bugarima o angažovanju njihovih pomoćnih odreda za napad na Carigrad. Odnosi nemačkog i vizantijskog vladara dostigli su najnižu tačku došlo je dotle da je Barbarosa rešio da savlada Vizantiju oružanom snagom". Vizantijski pisac Konstantin Manasije u jednom svom spisu kaže za Barbarosu da je škorpion i mračnjak, potajni odmetnik i varvarin". Kada je iz Jedrena, koji je zaposeo, Barbarosa izdao naređenje svojim trupama da krenu na Carigrad i kada se opet susreo sa srpskim i bugarskim izaslanicima, istovremeno naredivši svom sinu Henriku da sa flotom doplovi pred zidine Carigrada vasilevs Isak II Anđeo je popustio. Nepuna tri meseca kasnije, Fridrih I Barbarosa u Adrijanopolju, 14. febrara 1190. godine, sklapa mir sa Isakom II Anđelom i nastavlja svoje napredovanje ka Jerusalimu. Vizantijski car se obavezao da će snabdevati Barbarosinu vojsku namirnicama i da će mu dati brodove za prebacivanje njegovih trupa u Malu Aziju. Takođe, vasilevs je nemačkom caru dao i ugledne taoce koji su bili garancija da će on svoje obaveze ispuniti. U proleće iste godine, Barbarosa je sa svojom vojskom prešao u Malu Aziju. Međutim, te godine se Fridrih I Barbarosa udavio, što je omogućilo Vizantiji da preduzme akcije na Balkanskom poluostrvu. Iako pregovori u Nišu sa Barbarosom nisu Nemanji doneli očekivani rezultat, on je pokušao da iskoristi situaciju, odnosno probleme sa kojima se Vizantija susrela prilikom prolaska krstaša, pa je napao vizantijske teritorije i osvojio mnoge gradove, među njima Skoplje i Prizren. Nemanjini ratni uspesi doneli su Srbiji nove granice. Njegove državno-političke interese u stopu je pratila i crkvena politika. Izgradio je i darivao više hramova u Nišu i Skoplju. Stefan Prvovenčani kaže da je Nemanja u Nišu sagradio Crkvu Svetog Pantelejmona, a u Skoplju Crkvu Svetog Arhanđela Mihaila, dok je manastiru Svetog Ðurđa kod Skoplja potvrdio posede. Vizantija se nije mogla pomiriti s gubitkom tako važnih teritorija. Ubrzo su Vizantinci pokrenuli ofanzivu protiv Nemanje. Nikita Honijat je ostavio zabeleženo: Ali pošto je i župan Srba zla nanosio i Skoplje 170

porušio, car krenu protiv njega. Kad se vojske sudariše na reci zvanoj Morava, varvari uzmakoše i kad je nastalo gonjenje mnogi od njih behu uništeni, u vodi podavljeni i kopljima probodeni. Došavši do Niša i stigavši blizu reke Save sastao se sa svojim tastom, Belom, kraljem Ugarske. Proboravivši tamo više dana vrati se opet u Filipopolj." Vizantijski car je pobedio Nemanju na Moravi 1190. godine kada je, kako kaže Evstatije Solunski, srpsku silu i oholost izgazio naš car kao gumno puno snopova i u plevu pretvorio". Ali tada je došlo i do mira između vizantijskog cara i srpskog velikog župana kojim je, međutim, Vizantija umesto vazalne zavisnosti izričito priznala samostalnost srpske države" (G. Ostrogorski). Pored toga, Stefan Nemanja je zadržao najveći deo teritorija koje je osvojio tokom prethodnog perioda. Istoriografija je utvrdila da je na severu to bila oblast između Zapadne i Velike Morave (Levač, Lepenica, Belica), na istoku Zagrlata (oko Ðunisa), Dubočica, kraj oko Vranja, na jugu Kosovo i Lab, zatim Hvosno i Gornji i Donji Pilot, na Drimu. Na zapadu su granice Srbije obuhvatale Zetu, Trebinje i Humsku zemlju. Pod Nemanjinom vlašću tako su se našle prostrane teritorije od Jadranskog mora do doline Morave. Stvorena je velika država prema kojoj je Vizantija i dalje gajila izvesno nepoverenje. Kada je 1192. godine Dubrovnik zatražio zaštitu od cara Isaka II Anđela i priznao njegovu vrhovnu vlast, u dokumentu koji je u junu te godine izdat sa ciljem da se utanače međusobni odnosi, car je tražio od Dubrovčana obavezu da se nikada neće udružiti s Nemačkom, Normanskom Kraljevinom u južnoj Italiji, Ugarskom i srpskim velikim županom" (J. Kalić). Bio je to veliki uspeh Nemanjine politike. Od tog vremena odnosi dve države su bili dobri. Zauvek su prekinuti srpsko-ugarsko savezništvo i saradnja, čak su pretvoreni u neprijateljstvo. Na udaru ugarske ekspanzije našle su se sada Srbija i Vizantija, ovog puta kao saveznici. Kada je ugarski kralj Bela III napao Srbiju 1191/2. godine, vizantijski vasilevs je uzeo u zaštitu srpskog velikog župana Stefana Nemanju i čak mu poslao odred vojske za odbranu. O tome svedoči i pismo Isaka II Anđela papi Celestinu III (1191-1198). U njemu vizantijski car optužuje ugarskog kralja Belu III da nezadovoljan svojim nasledstvom, koje jedva zadobi uz vojničku i novčanu pomoć Romanije, zaželi i vlast nad Srbijom koja je od davnina pod Romanijom i nikada nije bila nekom drugom predata", da je zaboravio teške zakletve" caru Manojlu I Komninu, kao i njemu, Isaku II Anđelu, kada mu je dao kćerku za ženu i kada je utvrđeno da on nikada neće ništa preduzimati 171

protiv prava Romanije niti protiv Srbije". Isak II Anđel u pismu kaže i da Bela III podiže oružje protiv ove [Srbije], bez saglasnosti carstva mi, posla na nju vojsku smatrajući da će je u prvom naletu osvojiti. Ali carstvo mi, saznavši to, posla odred svoje vojske velikom županu Srbije za odbranu zemlje Srbije i prinudi na povratak one koje je onaj [Bela III] bio poslao." To je bio početak Nemanjinog potpunog uklapanja u političku, versku i kulturnu orbitu vizantijskog carstva. Srbijom su u to vreme vladala tri brata. Na čelu države je bio Nemanja, kao veliki župan. Miroslav, kao udeoni knez, vladao je Zahumljem i delom Polimlja, a bio je oženjen sestrom bosanskog bana Kulina. Njegovo delovanje je ostavilo naročitog traga u primorskim oblastima. Drugi udeoni knez i drugi Nemanjin brat Stracimir pominje se u predelima oko Zapadne Morave. Događaji druge polovine 12. veka okončali su proces koji je duže vreme uzimao maha. Središte države, za razliku od 11. veka, prenelo se i učvrstilo u srpskim zemljama u unutrašnjosti, iz Duklje i mediteranskog basena se povuklo u kontinentalne oblasti zaleđa. Prevagu su dobile zemlje pravoslavnog sveta nad onim katoličkim u Primorju. Iako je uloga katoličkih oblasti Primorja oduvek bila velika, Nemanja je u vizantijskoj orbiti tražio izvore i uzore verskog života i crkvene organizacije. Ubrzo dolazi i do izuzetnog događaja: vizantijski i srpski dvor su se orodili. Nikita Honijat kratko beleži da je kćerku Aleksija III Anđela Evdokiju stric Isak dao Stefanu, jednom od sinova Nemanje koji beše vladar Tribala [Srba]". Besednik Georgije Tornik u jednom govoru posvećenom Isaku II Anđelu kaže da ovaj Dalmat (Srbin) voli da se upiše među tvoje sluge i zakletvom potvrđuje pisani dokument o potčinjenosti, primivši dostojnu nagradu za to krotko potčinjavanje, mislim počast stupanja u blisko srodstvo sa sinom arhižupana, zadobijajući time za sebe sigurnost vlasti i njemu [sinu Stefanu] zajamčujući u budućnosti sigurnost i stabilnost". Uzevši za ženu carevu sinovicu Evdokiju, Stefan je dobio i titulu sevastokratora titulu koju je uveo vasilevs Aleksije I Komnin. Stefan Prvovenčani je bio prvi strani princ sa visokim dostojanstvom sevastokratora [...] titulom koja je sobom nosila međunarodno priznanje" (LJ. Maksimović). Uključivanje srpskog prestolonaslednika u hijerarhiju viših vizantijskih dostojanstvenika predstavljalo je veliku čast, ali istovremeno je time i naglašena ujedno i idealna suprematija vizantijskog vasilevsa-avtokratora". Takvi uslovi mira najbolje su pokazali koliko je Nemanja ojačao i koliko su Srbija i njen vladar sada bili poštovani. Pri ranijim porazima 172

srpski vladari bi bili srećni ako bi sačuvali glavu i presto. Vizantijska milost bila je često čista milostinja i dobijala se s najvećim unižavanjem". Sad se, međutim, sa Srbijom ozbiljno pregovara, čine joj se ustupci i traži se njeno prijateljstvo. Činjenica da se to događa u vreme slabe Vizantije i dinastije Anđela, a ne u vreme vasilevsa Manojla ne oduzima mnogo od tadašnje srpske snage i veličine. Poslednji Nemanjin rat sa Vizantijom zbio se, dakle, 1190. godine, kada ga je vojska vasilevsa Isaka II Anđela potukla na Moravi. Uslovi pod kojim je Nemanja sklopio mir bili su, dakle, više nego povoljni. 173

Ženidba Stefana Prvovenčanog Vizantijski car Aleksije III Anđeo nije imao muških potomaka, tako da je muž njegove najstarije kćerke Irine Aleksije Paleolog tretiran kao prestolonaslednik, zbog čega je i dobio titulu despota, najvišu posle carske. Druga dva zeta, Teodor Laskaris, koji se oženio kćerkom Anom, i Stefan Nemanjić, oženjen Evdokijom, dobili su titule sevastokratora, dostojanstvo odmah iza despotskog. Nakon prerane smrti Aleksija Paleologa, despotsku titulu je dobio Teodor Laskaris. Zanimljivo je da između Stefana Nemanje i vizantijskih carevih zetova nije pravljena nikakva načelna razlika. Stefan je dobio isto dostojanstvo i na hijerarhijskoj lestvici je imao isti rang kao njegov vizantijski pašenog Teodor Laskaris, kasniji osnivač i prvi vladar Nikejskoga carstva. 1 Vizantijsko carstvo je srpske župane, do tada, tretiralo kao svoje vazale i povremeno bi neki od njih dobio neku vizantijsku titulu, ali o udaji neke grčke princeze u daleke varvarske zemlje nije moglo biti ni reči". Evdokija, ćerka Aleksija Anđela (kasnijeg cara Aleksija III (1195-1203) i sinovica vasilevsa Isaka II Anđela), isprošena je bila za Nemanjinog drugog sina Stefana 1191. godine, jer je Vukan već bio oženjen dukljanskom princezom, a Rastko je pak bio isuviše mlad. Najpoznatijim balkanskim putem klasične epohe carstva, putem Via 1 Krstaškim osvajanjem Carigrada, u aprilu 1204. godine, Vizantijsko carstvo je došlo pod upravu latina. Na ruševinama Vizantije nastalo je nekoliko latinskih i nekoliko grčkih država. Jedna od grčkih država bila je i Nikejsko carstvo koje je utemeljio Teodor Laskaris (car od 1204. do 1222), zet vasilevsa Aleksija III Anđela. On je odmah po padu Carigrada okupio deo vizantijskih snaga i u Maloj Aziji osnovao novu državu sa sedištem u Nikeji koja je smatrana legitimnim naslednikom Vizantijskog carstva. Posle skoro šest decenija, u leto 1261. godine, Carigrad je ponovo bio u vizantijskim rukama i Vizantijsko carstvo bilo je obnovljeno. Radost Vizantinaca kada su u leto 1261. godine povratili Carigrad bila je velika. Izuzetan je podatak Nićifora Grigore koji je ostavio zabeleženo da latini nisu mnogo brinuli o Carigradu dok su ga držali u svojim rukama jer su verovali tajnom božjem glasu" koji im je prorekao da u carici gradova" neće zauvek ostati. 174

Eganita, 1 mlada vizantijska princeza je iz blistavog i velikog Carigrada krenula u malenu Srbiju, gde ju je na granici sačekao budući muž Stefan. O veličini i sjaju Carigrada, koji je bio jedini grad hrišćanskog sveta koji se mogao nazvati prestonicom", ostalo je dosta zapisa. Taj grad je verovatno najbolje opisao mudri Manojlo Hrisolor 2 u jednom pismu Jovanu VIII (1425-1448) gde je, pored ostalog, rekao: Dva moćna i mudra naroda, od kojih je jedan tada imao carstvo, a drugi ga je u prošlosti ostvario, Rimljani i Heleni ujedinili su se u svim veštinama, pa obdareni plemenitim težnjama stvorili su taj grad pomoću drugih naroda i izabrali mesto koje će im omogućiti da vladaju čitavim svetom." Žofroa de Vilarduen, francuski velmoža, učesnik Trećeg i Četvrtog krstaškog rata, u svojoj istoriji Četvrtog krstaškog pohoda pod nazivom O osvajanju Konstantinopolja veli da krstaši nisu mogli verovati da na svetu postoji tako moćan grad: I znajte da nije bilo čoveka smelog koji nije zadrhtao." Jedan drugi učesnik i istoričar Četvrtog krstaškog pohoda, francuski sitni plemić Robert de Klari kaže: I ne mislim da je bilo gde postojalo bogatstvo kao u srcu Carigrada. A Grci tvrde da se dva dela svetskog bogatstva nalaze u Carigradu." Tokom vladavine Manojla Komnina u Carigradu su dominirale zapadnjačke ideje i moda. Osim zvaničnog ceremonijala, koji je pod njegovom vladavinom dobio izuzetan sjaj, Manojlova lična zanimanja bila su mnogobrojna, a raznolikost njegovih naklonosti zbunjujuća. Ratnik pre svega [... ] Manojlo je naročito voleo turnire po francuskoj modi, u prisustvu dvorskih dama, pa je i sam ponekad silazio u arenu. Sa dvoranima je ponekad igrao duge partije pola, a strasno je voleo lov 1 Put je napravljen po naređenju rimskog prokonzula Gneja Egnacija 146. godine. Gradnja je trajala 44 godine, a put je polazio od današnje albanske luke Drač i vodio sve do današnje Turske, spajajući Jadransko more sa istočnim Egejom. 2 Manojlo Hrisolor, najveći erudita Vizantijskog carstva na prelazu iz 14. u 15. vek, osnovao je prvu grčku biblioteku u Firenci. Italijanski humanista Gvarino Veroneze ga je svrstao u grupu od sedam mudraca koji su grčku mudrost doneli na italijansko tlo" (B. M. Ðurašinović). Iz izveštaja mletačke kapetanije od 12. februara 1397. godine o prispeću galije iz Konstantinopolja može se pročitati da je među uglednim putnicima bio i Manojlo Hrisolor, čiji se prtljag sastojao od dvadeset četiri ogromna sanduka u kojima su se nalazile knjige i rukopisi. U stanu koji je dobio na korišćenje u Firenci jedan salon pretvorio je u privatnu biblioteku u kojoj se nalazilo približno 1.400 bibliotečkih jedinica na grčkom jeziku, što je ovu zbirku učinilo najvećom bibliotekom na severu Italije i drugom po značaju bibliotekom grčkih rukopisa i knjiga odmah posle vatikanske" (P. Mutavdžić). 175

na divljač sa pticama, kopcem ili sokolom, a lovio je čak i sa pripitomljenim leopardima" (L. Breje). Vasilevs Manojlo je bio i ljubitelj i poštovalac književnosti i nauke. Čitao je dela iz zemljopisa, taktike, prirodnih nauka i iz astrologije. Bio je upoznat i sa medicinom i hirurgijom. Međutim, Manojlo je državničkim poslovima pretpostavljao boravak u rezidencijama za uživanje na Mramornom moru, u kojima su se svetkovine smenjivale sa koncertima i igrama, žonglerima i pantomimičarima. Isak Anđeo, Manojlov naslednik, uglavnom je živeo u velelepnoj palati koju je podigao na jednom ostrvu u Mramornom moru, okružen naložnicama i lakrdijašima za čijim su se stolom vodili najslobodniji razgovori. Aleksije III Anđeo je dane provodio potpuno besposlen, okupiran jedino svojim zadovoljstvima. Za sve je konsultovao astrologe, uglavnom se zanimajući priređivanjem igara na Hipodromu. Nikita Honijat ga opisuje kao vladara u kome su se spojili kukavičluk i vlastoljublje. O njemu možda najbolje govori podatak da je sam sebe nazivao Komninom jer ime Anđela nije bilo dovoljno otmeno. Iz jedne takve sredine i gotovo karnevalske atmosfere vizantijska princeza se uputila na srpski dvor. U vreme obrazovanja države pod dinastijom Nemanjića krajem dvanaestog veka Srbija je, izuzimajući Primorje, bila izrazito neurbanizovana zemlja" (M. Popović). To doba, dakle, karakteriše i činjenica da nije bilo gradskih struktura, kao ni prestonice u užem smislu reči. Još je Stojan Novaković utvrdio da se prestonica" Stefana Nemanje nije nalazila unutar nekog urbanizovanog središta i grada Rasa. Nemanjino vladarsko boravište nije bilo stalno, već se sastojalo od nekoliko neutvrđenih rezidencija i zasebne tvrđave u koju se dvor sklanjao u slučaju opasnosti. Tek od sredine četrnaestog veka rezidencijalni kompleksi ulaze u okvire utvrđenja i počinju da liče na zapadnoevropske zamkove. U Srbiji tada, naročito u unutrašnjosti, nije bilo velikih kamenitih građevina sa prostranim dvorcima, luksuznim nameštajem, skupocenim prostirkama, kupatilima itd. Jedina prostrana građevina od tvrda materijala beše Nemanjin dvor u Toplici, no i on beše izgoreo za vreme poslednjeg srpsko-vizantijskog rata 1190 [... ] U kućama od čatme i drveta [... ] središte kuće beše ognjište, a od nameštaja videli su se po tadašnjim vlasteoskim kućama stolovi i trpeze, tronošci i klupe" (J. Radonić). Krajem sedme decenije trinaestog veka, pišući o boravku vizantijskog poslanstva na dvoru srpskog vladara, Georgije Pahimer je 176

zabeležio zapažanja carskog izaslanika hartofilaksa Jovana Veka, koji je po nalogu carice Teodore 1 trebalo da se upozna sa prilikama kod Srba, da vidi kakav je njihov način života i kako je ustrojen red u njihovoj državi", a koji će konstatovati da je sve kod njih [Srba] bilo priprosto i siromašno, kao da životare o zverinju [od lova] i kradući". Kako je bilo vizantijskoj princezi, koja je tada bila skoro dete, može se samo zamisliti. Muž ju je odveo prvo kod brata Vukana, koji je vladao srpskim Primorjem". Vasilevs Vizantije Aleksije III Anđeo osim što je zetu dao visoku titulu Stefana je od tada počeo da naziva najplemenitijim velikim županom Srbije i svojim voljenim prijateljem. Uticaj ambiciozne carice Eufrosine, supruge Aleksija III Anđela, bio je veliki. Ona se strasno i odlučno zalagala da njena kćerka, sada carska kćerka, ne ostane samo žena srpskog princa". Vršen je veliki pritisak na ostarelog župana Stefana Nemanju da udovolji željama ambiciozne i energične carice. Naslednik Nemanjin, njegov sin Stefan, tipičan čovek srednjeg veka" koji će se takođe zamonašiti u poslednjim trenucima" i uzeti monaško ime Simon bio je mudar i darovit čovek, vaspitavan u vizantijskom duhu, pri tom okretan diplomata i obazriv vojskovođa, svakako jedan od najdarovitijih ljudi među Nemanjićima", kako kaže Konstantin Jiriček. Prve godine braka ovog srpskog vladara nisu nagoveštavale potonje drame. Evdokija je Stefanu rodila dvoje dece, sina Radoslava i kćerku Komninu. 2 Nije zabeleženo kada je došlo do neslaganja između Stefana i Evdokije, ali je po Laskarisu Stefan oterao ženu 1200. ili 1201. godine. 3 1 Trebalo je da dođe do braka princeze Ane, kćerke Mihaila VIII i carice Teodore, i srpskog princa Milutina, sina Stefana Uroša I i unuka Stefana Prvovenčanog, kasnijeg slavnog srpskog kralja ali taj brak nije sklopljen. 2 Komnina se dva puta udavala u albanskoj Kroji, najpre za tamošnjeg albanskog poglavara Dimitrija, sina Progonova, a posle njegove smrti za Grigorija Kamonu, krojskog sevasta", potčinjenog Todoru, epirskom despotu. 3 Od vremena Sv. Save, kaže Aleksandra Fostikov, i osnivanja autokefalne Srpske pravoslavne arhiepiskopije, brak, po uzoru na vizantijsko zakonodavstvo, zvanično prelazi u nadležnost crkve i postaje jedna od svetih tajni. Sveti Sava je, recimo, razaslao sveštenike, tzv. protopopove, da venčaju sve one koji su se ženili po drugom zakonu". Za razliku od pravoslavne, katolička crkva utvrđuje crkveni brak kao jedini punovažan tek odlukom donetom 1563. godine na Tridentskom saboru (1545-1563). 177

Vizantijski istoričar Nikita Honijat beleži: A sin mu Stefan, imajući Evdokiju kao sunaslednika očinske vlasti, požive dosta godina i dobi s njom decu. Ali vreme koje sa sobom donosi promene i neprestano stvara drukčije prilike, narušava raniju slogu i jedinstvo ne dozvoljavajući da njihova veza ostane nepomućena do poslednjeg daha, što se kod razboritih supružnika smatra ispunjenjem ljudske sreće. On je ženu optuživao zbog preterane pohotljivosti, dok je ona mužu prebacivala da je od same zore pijan [... ] I kako je ova nesloga bivala sve jača, Stefan smisli i izvede jedno varvarsko delo. Posluživši se izmišljotinom, a možda i istinu govoreći, da je Evdokija uhvaćena u preljubi, naredi da se s nje svuče svo odelo, ostavivši joj samo tanku košulju, ali jako sarezanu, tako da je samo ono najnužnije ostalo pokriveno, i tako nečasno pusti je da ide kuda želi." Iako je Evdokija bila lepa žena žive naravi, Stefan je, izgleda, voleo i druge žene", dok je Evdokija, opet, u opštenju s mladim ljudima prelazila ovda onda granice dopuštenoga". Nikola Radojčić je još 1910. godine skrenuo pažnju na rečenicu koju je napisao Nikola Honijat: A sin mu Stefan, imajući Evdokiju kao sunaslednika očinske vlasti, požive dosta dugo i dobi sa njom decu", iz koje se može zaključiti da je Evdokija u Srbiji imala pravo da učestvuje u vladanju nad srpskom državom" i da se njen položaj mogao porediti sa položajem carice-avgusta u Vizantiji. Božidar Ferjančić smatra da je Radojčićev sud previše odlučan" ali ne poriče da je izvesno da radovi Nikite Honijata svedoče o posebnom položaju Evdokije u Srbiji". Evdokija se u prvi mah sklonila kod devera Vukana, koji je ovaj skandal iskoristio da bi mlađem bratu što više naškodio". Nikita Honijat, nastavljajući svedočenje o Evdokiji, dodaje: Protiveći se ovakvom zaista nečasnom i grubom postupku i preoštroj kazni, brat Vukan prekori brata zbog ove nečovečnosti i zamoli ga da utiša bes i da malo popusti imajući pred očima visoko poreklo Evdokijino, a istovremeno da misli na samog sebe, kako ne bi izašao na rđav glas zbog sramotnih dela. Ne uspevši da ubedi čoveka tvrde i neumoljive naravi, on sam ukaza Evdokiji svu potrebnu pažnju i otpremi je uz dostojnu pratnju u Drač. Kad njen otac saznade šta se dogodilo, posla pokrivenu nosiljku, nakit i ostale carske ukrase te primi kćerku u kuću." Kada se vratila ocu, Evdokija se preudala za Aleksija V Duku Murzufla, koji je 1204. godine od krstaša branio Carigrad. Nakon pada Carigrada u latinske ruke ona je sa mužem i majkom Efrosinom otišla u Trakiju, u Mosinopolj, gde se već nalazio njen otac. Doživljavajući zeta kao konkurenciju za vizantijski tron, Aleksije III oslepeo je Aleksija V Duku 178

Murzufla, koga su na kraju uhvatili krstaši i pogubili ga u Carigradu, svirepo ga bacivši sa Teodosijevog stuba. Evdokiju je otac posle toga udao u Larisi za peloponeskog gospodara Lava Sgura koji se uz Teodora Mankafa uzima kao eklatantan primer separatizma u Vizantiji čiju je snagu Nikita Honijat upoređivao sa bujicom posle provale oblaka i koji je bio u pravom smislu reči naslednik antičkih tirana". Svadba je bila svečano proslavljena 1205, a već 1208. godine Evdokija je izgubila i trećeg muža. Kada su krstaši opseli Sgura, koji se očajnički branio tri godine, i kada je on video da mu nema spasa, izvršio je spektakularno samoubistvo tako što je, da bi izbegao zarobljavanje, pod punom opremom i na konju, skočio sa zidina Akrokorinta. Evdokija je umrla 1211. godine. U toku 1200. i 1201. godine prilike u Srbiji su bile sve složenije. Stefan Nemanja je umro na Svetoj gori 13. februara 1200. godine, a položaj Stefanovog tasta Aleksija III je bio nesiguran jer je već izgubio u Carigradu svaki autoritet. Sve je to uticalo na Stefana, koji je već i inače rđavo živeo sa svojom ženom", da je na tako grub način otera od sebe". Fjodor Uspenski misli da je Stefan Evdokiju oterao pod uticajem katoličke stranke i zbog koristi kojima se nadao od veza sa Rimom". Stefan je upravo tada počeo da napušta vizantijsku liniju i svoju novu političku orijentaciju je otvoreno pokazao time što je oterao Evdokiju. Ovako slaba vizantijska vlada nije umela da iskoristi povoljnu situaciju". Zato su uskoro odlučujući uticaj u Raškoj, kao i u Bosni, dobili moćna rimska kurija i njen eksponent Ugarska. Vukan, koji se morao zadovoljiti Zetom, digao se protiv brata oslanjajući se upravo na Rim i Ugre. Tako je, uoči pada Carigrada, ne samo Srbija već i Bugarska čiji je vladar Kalojan takođe dobio krunu iz Rima potpala pod uticaj Rima". 179

Borba Nemanjinih sinova za vlast Kada je Stefan Nemanja 1196. godine, zbog političke situacije, ali i, vrlo verovatno, po instrukcijama vizantijskog dvora, na tron postavio mlađeg sina Stefana, zeta vasilevsa Aleksija III, najstariji Nemanjin sin Vukan je, ne krijući nezadovoljstvo, prihvatio titulu oblasnog kneza. Verovatno sumnjajući da bi Vukan u određenoj konstelaciji pokušao da ostvari svoje pravo na presto, Nemanja je još neko vreme ostao u Srbiji. Tek kada se uverio u stabilnost situacije, otišao je kod Save na Svetu goru. Nemanji je to što je morao da postavi Stefana na tron bilo malo lakše makar zbog činjenice da je Stefan bio izuzetna ličnost. Nije čest slučaj ni u srednjem veku da vladar bude pisac", a Stefan Prvovenčani je pored toga bio, kao i njegov brat Sava, jednako obrazovan i jednako obdaren" (M. Kašanin). Teodosije, pisac s kraja 13. veka, za Stefana Prvovenčanog kaže: U vojsci iskusan i hrabrošću udivljen [...] kada seđaše u čelu trpeze veseljaše blagorodnike bubnjevima i guslama [...] a negovaše mnogo i književnost, i uz to beše vrlo razuman i vešt pripovedalac." Domentijan, bliži Stefanovom vremenu od Teodosija, beleži: A ovaj bogoljubivi bogočastivi saprestolnik svoga otačastva po predanju očevu, vaspitan u dobroj veri i savršen u pobožnosti, nikada se nije uzdao u svoju silu no u silu Boga otačaskoga, kome isprva bi predan od samog oca svoga, njegovom zapovešću po reči Gospodnjoj." Posle trideset i sedam godina vladanja, pripoveda Nemanjin najmlađi sin Sava, Nemanja je na Blagovesti 25. marta 1197. godine sabrao sinove i bojare kod Petrove crkve u Rasu u blizini svoga dvora i manastira Sv. Ðorđa na sabor na kome se odrekao prestola. Deco moja draga i odgajana mnome", govorio im je Nemanja, podsećajući ih kako je on, kada je došao na vlast, zemlju zatekao upropašćenu, da je potom državu izveo iz bede i nespokojstva, da je s božjom pomoći proširio zemlju i u dužinu i u širinu". Onda je Nemanja zamolio Sabor: A sada otpustite mene, gospodara svog s mirom [...] Kratak je put kojim hodimo, dim je život naš, para, zemlja i prah. Pustite me odmah, da idem videti utehe Izrailjeve [...] Ovoga [Stevana] imajte umesto mene [...] 180

Njega posađujem na presto u državi, Hristom mi darovanoj." Potom je pozvao Stefana i Vukana: Sinovi, nemojte zaboraviti mojih zakona, reči moje neka čuvaju vaše srce [...] Ovoga [Stevana], kao od Boga i od mene posađenom na moj presto ti se [Vukane] pokorevaj i budi mu poslušan [...] A ti, koji ćeš vladati, ne vređaj brata svoga, nego ga poštuj [...] Ako ushtete da me poslušate, zemaljska blaga ćete uživati. Ako ne htednete i ne poslušate me, oružje će vas pojesti." U arengi Hilandarske osnivačke povelje Nemanja veli: Ostavih na prestolu mojemu i u Hristom darovanoj mi vladavini ljubljenoga mi sina Stefana, velikog župana i sevstokratora, zeta Bogom večnoga kir Aleksija, cara Grčkoga." Nemanja tako više nije bio veliki župan a Ana, žena mu, više nije bila gospođa sve srpske zemlje". On je, budući monah Simeon, otišao u Studenicu, a ona, buduća monahinja, u manastir Sv. Bogorodice u Toplici. Dok je Nemanja živeo kao monah na Svetoj gori, u Srbiji je vladao mir. Jedino narušavanje mira bilo je kada su Ugri prodrli u Zahumlje. Nikita Honijat, govoreći o sukobu Nemanjinih sinova Stefana i Vukana kaže: Jer od carice gradova, kao od nekog uzora, obrasca i opšteg proročišta, bratoubilaštvo je izašlo i proširilo se do kraja sveta, pa su tako ne samo [... ] ovi Dalmati [...] nego i ostali vladari pojedinih naroda ispunili svoje otadžbine pobunama i ubistvima isukavši mačeve protiv svojih suplemenika." Vizantijsko carstvo, iako slabo, za vreme vladavine Isaka II Anđela uspevalo je da, kako-tako, održi svoju poziciju. Međutim, sa uzurpatorom Aleksijem III Anđelom carstvo je izgubilo svoju poslednju snagu". Posle burnih odnosa i ratova Vizantije i Bugarske na bugarski tron dolazi Kalojan (1197-1207), kada novo bugarsko carstvo doživljava svoj uspon a Vizantija ostaje bez ikakvog uticaja među Bugarima. Kalojan je zatražio i dobio krunu od Rima. Legat pape Inoćentija III je 7. novembra 1204. godine postavio bugarskog arhiepiskopa Vasilija za primasa Butarske, a sutradan krunisao Kalojana kraljevskom krunom. Opasnost se po Vizantiju nadvila i iz Nemačke. Henrik VI, nemački car, nije skrivao svoje osvajačke težnje, pogotovo što je posle Barbarosine smrti nasledio ne samo njega već i normanskog kralja Vilijema II (umro 1189), a na Božić 1194. godine primio je i sicilijansku kraljevsku krunu u Palermu. Kao naslednik Vilijema II tražio je od Vizantije da mu se vrati oblast od Drača do Soluna, koju su Normani osvojili 1185. godine a zatim izgubili, kao i da mu Vizantija plati veliki danak i da sa svojim brodovima učestvuje u narednom krstaškom ratu. 181

Kada je Henrik VI oženio svog brata Filipa Irinom, ćerkom vasilevsa Isaka II Anđela, nemački car je istakao pretenzije i na carigradski tron i istupao protiv uzurpatora Aleksija III kao Isakov osvetnik i pokrovitelj porodice nepravično zbačenog i oslepljenog cara". Koliko je Vizantincima bilo teško da sakupe toliku svotu za nemačkog cara najbolje pokazuje činjenica da se vizantijska vlada rešila da pokupi čak i nakit sa carskih grobova u Crkvi Sv. Apostola". Vizantiju je ovog puta spasao papa, koji je zahtevao od nemačkog cara da ne kreće na Vizantiju, već da svoje snage usmeri protiv nevernika u Svetoj zemlji. Osvajanje Vizantije od strane Nemaca dovelo bi Rimsku crkvu u podređen položaj, pa je to bio glavni razlog što se papa zauzeo za šizmatičku Vizantiju. Henrik VI će umreti septembra 1197. godine, a ubrzo potom raspala se i zapadna imperija. Pored svega toga, još dva događaja, iako su se odigrala van Srbije, imala su za odnose u njoj, za odnose između Stefana i Vukana, prvorazredan značaj. Prvi je izbor Inoćentija III za papu januara 1198. godine. Inoćentije III bio je jedan od najagilnijih i najenergičnijih poglavara što ih je Katolička crkva ikad imala: pokrenuo je krstaški rat protiv Albižana u južnoj Francuskoj (1209), ozvaničio inkviziciju (1215), prvi je započeo sa prodajom indulgencija i proglasio načelo da su pape božji namesnici na zemlji. Papa Inoćentije III je ostao upamćen i po tome što je 11. oktobra 1202. godine naložio Emeriku, ugarskom kralju, da očisti Bosnu od bogumila. Drugi važan događaj je osvajanje Huma od strane Andrije (koji će biti kralj Ugarske od 1205. do 1235), brata tadašnjeg ugarskog kralja Emerika. Vukan je novom papi odmah na početku njegovog pontifikata, svakako pod uticajem dešavanja u Humu, zatražio da mu hitno pošalje legate. Papa je 8. januara 1199. godine uputio svoje delegate u Srbiju sa pismima i za Vukana i za Stefana, kao i za njihove žene. Izaslanici su stigli u proleće. Stefan ih je lepo primio i obećao im da će prihvatiti katoličku veru i priznati Katoličku crkvu i papsku vlast u svojoj državi. U leto te godine održan je u Vukanovoj državi, u Baru, crkveni pomesni sabor, koji je doneo vrlo važne zaključke o uređenju i reformama Katoličke crkve u Vukanovoj državi. Stefan nije učestvovao u radu Barskog sabora. S obzirom na to da je sabor održan na Vukanovoj teritoriji i da je okončan na veliko zadovoljstvo papskog legata i samog pape, omogućio je Vukanu da se znatno približi Inoćentiju. Vukan je, izveštavajući papu o radu i zaključcima ovog sabora, našao za shodno da denuncira svoga rođaka, bosanskog bana Kulina (Vukanov stric Miroslav bio je oženjen Kulinovom sestrom), zbog njegovog verskog 182

opredeljenja, kao i zbog verskih prilika u njegovoj državi. Vukan u pismu papi Inoćentiju kaže: Preblaženome i presvetome ocu i gospodinu Inoćentiju, božjom milošću svete rimske crkve vrhovnome svešteniku i opštem papi Vukan, istom milošću kralj Duklje i Dalmacije, pozdrav i čvrsta odanost. Dolaskom k nama gospodina Ivana kapelana i gospodina Šimuna, savesnih i pouzdanih legata svete katoličke i apostolske stolice, doista smo se obradovali, jer kao što svetlost sunca, u svom svojstvu sijajući, rasvetljuje naš svet, tako njihovim svetim i spasonosnim pripovedanjem, veruje se, da je rasvetljeno celo naše kraljevstvo. [...] Pošto su nam predali Vaša pisma razumeli smo, da je našim molbama milosrdno udovoljilo blaženstvo Vašeg apostolata. Stoga smo mi s velikom pobožnošću duha naredili da po svemu našem kraljevstvu, sve što je po Bogu, urede i utvrde, a ono pak što je protivno, u smislu onog proročanstva, da istrebe i unište. [...] Neka primi na znanje Vaše očinstvo da mi je u potpunosti priznata kraljevska čast [...] jer su nama reči Vaše svete podstreke donele, što nam je slađe od meda i saća. Napokon nećemo tajiti Vašem očinstvu, da jeres, ne mala, u zemlji kralja Ugarske, to jest Bosni, preuzima maha toliko, da je pod pritiskom događaja sam ban Kulin sa svojom ženom i sa svojom sestrom, koja je udovica pokojnog Miroslava, humskog kneza, i sa više srodnika zaveden; više od deset hiljada hrišćana naveo na istu jeres. [...] Stoga molimo da savetujete kralja Ugarske da ih iz svoga kraljevstva istrebi kao kukolj iz pšenice." Za Nemanjinog života nije došlo do otvorenog sukoba i rata između Stefana i Vukana. Međutim, čim je Nemanja umro braća su zaratila, i u Srbiji je buknuo građanski rat. Vukan je uz podršku Ugara, u proleće 1202. godine, porazio Stefana i zavladao srpskom državom. No, ubrzo potom, u leto 1203. godine, Stefan se, uz pomoć bugarskog cara Kalojovana, vraća na presto. Bilo je to teško vreme za Srbiju. Domentijan je na ovo postradanje gledao kao na starozavetnu kataklizmu: Tako i za grehe naše sva naša zemlja beše puna mrtvaca, i dvori puni i kuće pune, i putevi puni i raspuća puna i zbog grehova naših ne mogahu ih ni grobari pogrepsti, samo ih jedva smeštahu u žitne rupe." 183

Bogumili U sveopštim političkim i dinastičkim problemima sa kojima se susretao Nemanja, jedno versko pitanje je takođe bilo od velike važnosti, jer je moglo da u izvesnom smislu ugrozi hrišćansko jedinstvo njegove države. Reč je o jeretičkom pokretu bogumilima, o verovanju koje je počelo da se tajno širi u Srbiji tokom Nemanjine vladavine i među vlastelom. Godinu dana po dolasku Nemanje na vlast (1167), u malom gradu na jugu Francuske Sen Feliksu Lorageu održan je najveći skup katara koji su za pravoverne hrišćane bili bludnici apokalipse" i crkva vukova". Stiven O'Ši navodi da je to bio prvi i jedini susret takve vrste, nešto kao katarska internacionala duhovnih disidenata", dodajući da iako misterija okružuje nastanak katara ima smisla pretpostaviti da su bogumili u početku delovali kao mentori budućih katara". Bogumilstvo, za koje Žak le Gof tvrdi da nije bilo hrišćanska jeres, već druga religija" taj najkrupniji misterij bosanske istorije" nije bilo, dakle, samo lokalna pojava i zbog toga je strah od njega bio veći. Ta je crkva bila karika u lancu jeretičkog pokreta, koji je od 10. veka počeo da zahvata celu oblast Mediterana. Bilo je to snažno učenje koje je propovedalo vraćanje prvobitnom hrišćanstvu, koje se borilo protiv etatizacije crkve, protiv crkvenih prelata i njihove hijerarhije, crkvenog luksuza i bogatstva, protiv aspiracija rimskih papa. Bilo je to krivoverstvo koje je prihvatila i u svoje ruke uzela vlastela jer je zadovoljavalo njenu težnju za jeftinom crkvom". Bogumilske jeretike je puna tri veka optuživala i proganjala rimska kurija, kao i Srpska pravoslavna crkva i srpski vladari, od Nemanje do cara Dušana. Bogumilstvo, po kazivanju Ane Komnine, nije toliko bilo osvojilo svetovnjake koliko sveštenike i monahe. Kao jedan od oblika hrišćanstva pojavilo se u Bugarskoj za vreme cara Petra (927-969), i od početka je bilo apsolutno nepomirljivo prema zvaničnoj crkvi". Sudeći po poslanici carigradskog patrijarha Teofilakta caru Petru, a i po besedi bugarskog popa prezvitera Kozme, bogumilsko učenje se može oceniti kao najmeritornija kritika institucionalizovanog hrišćanstva u srednjem 184

veku". Najvažniji izvori pripisuju bogumilstvu umereno dualističko učenje na monoteističkoj osnovi, koje se pojavljuje u dve osnovne verzije. Prva se temelji na dualizmu Boga i đavola, đavola kao palog anđela, a druga na dualizmu Boga i Satane, kao starijeg sina božjeg. Prva verzija se zasniva na biblijsko-apokrifnom mitu o pobuni đavola i njegovom zbacivanju sa neba, kada i započinje era zla, dok druga verzija polazi od Satane kao starijeg i otpalog sina božjeg. Ovo učenje o Bogu i dvojici sinova, Isusu i Satani, poniklo među gnosticima valentijancima, pripisuju bogumilima Jovan Egzarh i Kozma Prezviter, a detaljnije ga razrađuju Evtimije Zigaben i carigradski patrijarh German II" (D. Dragojlović). Bogumili su odbijali svaki spoljašnji kult, sve crkvene obrede, pa i čitavu organizaciju hrišćanske crkve. Ustajući protiv crkve, bogumili su ustajali i protiv postojećeg poretka kome je crkva bila najjači oslonac. To je bio pokret protiv moćnih i bogatih. Vizantijski izvori svedoče o uticaju bogumilsko-pavlićanske jeresi na čitavom području Istočnog rimskog carstva. Evtimije iz Perivlepte (11. vek) pronalazi dualističke krivoverce, koje on zove bogumilima ili fundagiagitima, na Balkanskom poluostrvu, u Frigiji, na severozapadu i jugozapadu Male Azije, u Carigradu i njegovoj okolini. Vizantijski teolog Evtimije Zigaben (oko 1122) tvrdi da su se bogumili i mesalijanci učvrstili u svim delovima carstva. Ana Komnina piše oko 1130. godine da se u Vizantiji digao veliki oblak krivoveraca". Tokom 11. i 12. veka carigradska crkva i vizantijska država zajedničkim snagama bore se protiv dualističkog krivoverja. Učestali sabori carigradske crkve i brojni carski dekreti nisu uspeli da unište krivoverje koje se i dalje nesmetano širi od Bugarske sa svojim bogumilima do Kapadokije sa svojim mesalijancima [... ] dok je Mala Azija od Smirne do azijskih obala carstva naseljena bogumilima i fundagiagitima" (D. Dragojlović). Prvu celovitu raspravu protiv bogumilske jeresi na slovenskom jeziku, Besedu, napisao je Prezviter Kozma, i u njoj se pobija učenje ovih jeretika koji odbacuju krst i pričešće, liturgiju i crkvene činove, Mojsija i proročke knjige, Devu Mariju i ikone, krštenje vodom i Hristova čuda. Vizantijski pisci nijednom ne spominju Srbiju kao zemlju u kojoj se ukorenilo dualističko krivoverje. Krivoverje u Srbiji u 12. veku pominje Stefan Prvovenčani, koji, u šestom poglavlju svog dela Život svetog Simeona, opisuje kako je njegov otac, veliki župan Stefan Nemanja, uništio krivoverje koje se pojavilo u njegovoj državi. O Nemanjinom 185

progonu jeretika govori Sv. Sava u Službi svetom Simeonu, Domentijan u Životu svetoga Save, Teodosije u Žitiju Svetoga Save i u Službi Svetome Simeonu, slaveći Nemanju da je progonio vukove jeretičke" i iskorenio trnje jeretičko". Sveti Sava, osnivač Srpske pravoslavne crkve, gleda u svom ocu Stefanu Nemanji apostola srpskog naroda, koji je svoj narod poučavao hrišćanskoj veri, gradio crkve i manastire, pažljivo slušao episkope, poštovao monahe, a svojom velikom gostoljubivošću, po uzoru na Abrahama, ulivao pouzdanje beznadnima. Monah Teodosije dodaje da je Stefan Nemanja, prema rečima njegovog sina Save, vodio srpski narod pravoverju, goneći vukove krivoverja i gradeći crkve božje umesto đavolskih hramova. 1 Bogumilsko krivoverje je u Srbiji osuđeno na saboru kome je, u prisustvu crkvenih predstavnika i srpskog plemstva, predsedavao veliki župan Stefan Nemanja. Kako se taj događaj odvijao svedoči Stefan Prvovenčani: Dođe jedan od pravovernih vojnika njegovih, pa, pav na kolena, s uzbuđenjem i uniženjem mnogim govoraše mu: 'Ja sam među najhuđim slugama tvojim najmanji, i videv usrdnost tvoju prema vladici tvome Isusu Hristu, i prečistoj vladičici Bogorodici, i svetim ugodnicima njihovim, zaštitnicima tvojim, koji krepkim dlanom podržavaju tvoju vlast [... ] usudih se javiti državi tvojoj da se mrska ti i prokleta jeres već ukorenjuje u državi tvojoj'. A ovaj prečasni sveti moj gospodin, nimalo ne zadocniv, odmah priziva svoga arhijereja, po imenu Jeftimija, i črnce s igumanima svojim, i časne jereje, i velmože [velikaše] svoje, od maloga do velikoga, pa govoraše svetitelju [episkopu], i črncima, i svima sabranima:'[...] Gospod Bog i prečista vladičica Bogorodica, mati njegova [...] udostoji mene najgrđega, koji verujem u jednobitnu, nerazdeljivu Trojicu, da čuvam ovo predano mi stado, koje vidite sada, da se ne poseje kukolj lukavoga i odvratnoga đavola. I nikako nisam mislio da je on u oblasti [državi] mojoj, a već sad čujem da se lukavi brzo ukorenio i da hulu nanosi na Svetoga Duha i da deli nedeljivo božanstvo, što govoraše bezumni Arije [... ] Tako i ovi bezumini idu za učenjem njegovim, i ne znajući, bednici, da će, pošto su tako verovali, sići s njim, prokletim, na dno skrovišta adovih'. 1 Bogumili, kao i sve dualističke sekte, osuđuju zidanje bogomolja, tako da se izraz đavolski hramovi" najverovatnije odnosi na ostatke slovenske paganske religije. 186

I dok je govorio ovaj Sveti, i dok je bila velika prepirka, dođe kći jednoga od velmoža njegovih pravovernih, udata za muža od tih krivovernih, koja je bila u njih i saznala nečiste odvratnosti njihove, ali se nimalo ne kosnu vere njihove, i, pavši k nogama Svetoga, ispovedaše jasno, govoreći mu: 'Gospodine, gospodine moj, evo, vidim kako tvoja država ispituje o ovoj mrskoj i odvratnoj veri; u istinu, gospodine moj, bih isprošena, po bračnom zakonu, u oca mojega, sluge tvoga, koji je mislio da je jednoverstvo u tvojoj državi. I bih u tih zakonoprestupnika, i videh, gospodine, da zaista služe otpadniku od slave Božje, samome sotoni. I ne mogući trpeti smrada, gluhih kumira i mrske jeresi, istrgavši se iz ruke njihove i prebegavši, vapijem državi tvojoj: porazi krstom one koji se bore s nama, da nauče nečastivi neprijatelji kako je moćna vera tvoja, gospodine'. A Sveti, izvedav ovu pred sabor svoj, sabran protivu te lukave jeresi, izobliči krivoverje njihovo, i savetova se sa svetiteljem Jeftimijem i sa časnim črncima, i sa velmožama svojim, i, ni malo ne zadocniv, posla na njih vojsku, naoružanu od slavnih svojih, govoreći: 'Revnujući [ugledajući se] porevnovahza Gospodom Bogom svedržiocem'. Kao nekada prorok Ilija, koji je ustao na bestidne jereje, i on izobliči bezboštvo njihovo, i jedne popali, druge raznim kaznama kazni, treće progna iz države svoje, a domove njihove, i sve imanje sakupiv, razda prokaženima i ubogim. Učitelju i načelniku njihovu jezik ureza u grlu njegovu, što ne ispoveda Hrista, sina Božjeg, a knjige njegove nečastive spali, i izagna ga, zapretiv da ispovedaju i pominju po svim stranama prokleto ime. I na sve strane iskoreni tu prokletu veru, da se i ne pominje nikako u državi njegovoj, nego da se slavi jednobitna i nerazdeljiva i životvorna Trojica: Otac i Sin i Sveti Duh, svagda i sad i uvek na veke vekova. Amin." 1 Od tog doba u Srbiji se više ništa nije čulo o Bogumilima. Ali što bi, bi, i dobro bi, jer od Boga bi", veli Teodosije. Nemanja je u crkvi tražio i nalazio oslonac za svoju vladavinu, za njeno učvršćivanje. Hramovi su služili religiji, ali i državi, vladaru [...] crkva je bila najbolji saveznik u izgrađivanju centralne vlasti, propovedanju državne ideje. Izgrađivanje mreže crkava bio je put 1 Ovu odluku doneo je Stefan Nemanja a sabor u tome aktu uglavnom jedino prisustvuje, i ništa više. Po ovom se mestu, dakle, nikako ne može zaključiti da je na srpskim saborima bilo kakvih debata, naročito političkih ne, a što se tiče dogovaranja, to je ono očevidno više informiranje i savetovanje vladara, nego dogovor s nekim ravnopravnim faktorom" (N. Radojčić). 187

stvarnog pripajanja jedne oblasti državnom tkivu ili jednoj celini [... ] Nemanja je čitavog života svestrano pomagao crkvu. Imao ja za to i dovoljno razloga. U periodu do 1166. godine okupljao je pristalice, tražio saveznike, oslonca u borbi za vlast. Nije nimalo slučajno da su mu braća prebacivala nekontrolisanu gradnju crkava upravo u tom razdoblju" (J. Kalić). Nesporno je, dakle, da je crkva bila odlučujući faktor u Nemanjinoj borbi za srpski presto. Nikola Radojčić tvrdi da se Nemanja uzdigao na presto" uz pomoć crkve. Nemanja se o važnim državnim pitanjima uvek savetovao sa episkopom Jeftimijem, a kasnije i sa Kalnikom, koji ga je, kako kaže Teodosije, i zamonašio. 1 Bila je uobičajena praksa toga doba da se u prisustvu i uz saglasnost crkvenih starešina" rešava neki državni problem. Borba protiv jeresi samo je jedan od primera saradnje države, vladara i crkve. Stefan Prvovenčani očev odnos prema raškom episkopu objašnjava situacijama u kojima je saradnja vladara i episkopa bila u simfoniji". Kada je trebalo doneti važne odluke u borbi protiv jeretika, kada su na redu bili Nemanjina abdikacija i ustoličenje novog vladara Nemanja bi pozvao arhijereja svoga" i zajedno s njim na državnim saborima objavljivao odluke i tako ih ozakonjivao. Konstantin Jiriček je položaj raškog episkopa u doba Stefana Nemanje označio kao položaj dvorskog episkopa". Uloga raških episkopa nije bila mala. Raška episkopija je bila središnja crkvena oblast srpske države do obrazovanja Srpske arhiepiskopije (1219). Crkva je bila stub države i društva u Vizantiji, kao i u latinskom svetu. 1 Sledećeg jutra rano, episkop Kalnik zamonaši oboje, Nemanju i Anu, oblačeći ih u crne rize i izmeni im imena, nazvavši Nemanju Simeon, a Anu Anastasija. Ovo se dogodilo na Blagovesti, 25. marta 1196. godine. Ubrzo posle ovoga obreda, Simeon i Anastasija se rastadoše. Simeon ode u svoj manastir Studenicu, a Anastasija u svoj manastir Presvete Djeve, blizu Kuršumlije. Tako otpoče novi život za oboje" (N. Velimirović). 188

Rastko postaje Sveti Sava Srpsku državnu ideju nemanjićke dinastije, kaže Vladimir Ćorović, stvorio je fizički Nemanja, a intelektualno Sava". Nesporno je da su rascepkane srpske države objedinjene energičnom Nemanjinom voljom. Međutim, da nije bilo Savinog delovanja i uticaja, one bi se najverovatnije posle Nemanjinog nestanka opet vratile u stari začarani krug parcijalnih interesa i ambicija. Upravo Savinom zaslugom fundamentalno su izmenjene crkvene prilike u srpskoj državi, koja je do tada imala prilično uravnoteženu tradiciju: rimokatoličku u gradovima na jadranskoj obali i njihovom bližem zaleđu i vizantijsko-pravoslavnu na području Ohridske arhiepiskopije. Katolički delovi su bili pod barskom i dubrovačkom jurisdikcijom, a u pravoslavnim krajevima delovale su episkopije u Rasu, Lipljanu i Prizrenu. Kada je u Nikeji Sava od cara i patrijarha izdejstvovao obrazovanje posebne arhiepiskopije za srpsku državu, stavljena je tačka na problem verskog opredeljenja. Kao što je Engleska Henrija II (1154-1189), savremenika Nemanjinog, bila prva 'moderna' kraljevina u hrišćanstvu" (Ž. le Gof), tako je i Srbija Stefana Nemanje bila, moglo bi se reći, prva moderna" srpska država u njenoj istoriji, jer je kao i u Francuskoj savez između crkve i kraljevstva, između prestola i oltara, bio stalna osnova političke stabilnosti. Stefan Nemanja je već bio postavio temelje državi kada mu se između 1172. i 1174. godine rodio najmlađi sin Rastko. Nemanja i žena mu Ana Rastka su dobili kasno i sigurno je da im je zbog toga on bio posebno drag, mezimac. Teodosije je zabeležio: Pošto je prošlo mnogo vremena otkako je prestala da rađa pomenuta blagočastiva Ana, jer je Bog zaključa [...] Oboje u skrbi i žalosti zbog ovoga, jer im je duša veoma žudela da dobiju još jedno čedo, noću stavši na molitvu svemogućem Bogu, za se, sa suzama govorahu: 'Vladiko Gospode Bože Svedržitelju, 189

koji si negda poslušao Avrama i Saru i ostale pravednike koji su molili za čedo. Usliši danas i nas grešne sluge svoje što ti se mole. Daj nam, po tvojoj dobroti, da dobijemo još jedno muško čedo, koje će biti uteha duši našoj i tobom naslednik naše države i žezal starosti naše, na koga ćemo položiti ruke i počinuti. I dajemo ti zajedničke obete: Od začeća deteta od prirodne zakonite ljubavi i od postelje odlučićemo se, i svako za sebe u čistoti tela sve do kraja života sačuvaćemo se.' Rastko je uz dva brata izrastao u oštroumnog i otresitog mladića. Od ranog detinjstva, kako svedoči Domentijan, Rastko je živeo u zasebnoj kući sa pratnjom i vaspitačima gde su ga posećivali dečaci njegovog uzrasta sa kojima se družio. Kao i njegova dva starija brata Vukan i Stefan, kao i sva vladarska i vlasteoska deca toga doba, kako kod nas tako i na strani, Rastko se upoznaje sa Biblijom, dogmatikom, etikom, staroslovenskim jezikom, gramatikom, matematikom... Kao mladić zajedno sa vlasteoskim sinovima organizuje zabave sa svirkom, pevanjem i igranjem... Odlazi u lov i kao svi njegova uzrasta uživa u blagodetima položaja i mladosti. No ubrzo je dobio na upravu i jedan deo Srbije Hum, gde se učio vladanju. Nesporno je da je Rastko kao mladić morao da uoči napore svoga oca da ostvari nezavisnost države, kao i da sačuva tron i proširi državu, da izbije na Jadransko primorje, da proširi svoju vlast na moravsku i vardarsku dolinu. Međutim, često se navodi da politika i državni poslovi nisu interesovali Rastka, koji se još kao mlad predao veri i verskom zanosu. Na Nemanjin dvor su dolazili mnogi sveštenici, kaluđeri, a na Rastka je, kako kaže Savin životopisac Teodosije, posebno uticao jedan ruski kaluđer. Rastku je ovaj ruski kaluđer u tajnosti ispričao kakav je život na Svetoj gori. Taj monah ne beše prost, kaže Teodosije, nego iskusan u onom što je govorio; rekao bih, od Boga poslan bejaše. A 190

mladiću dok slušaše o inočkom životu i usrdnosti za Boga i njihovim dobrim zanimanjima, izvori suza izlivahu se kao reka iz očiju njegovih. Potom, odahnuvši malo, reče starcu: Vidim, oče, da Bog, koji unapred zna sve i koji je video bolezan srca moga, posla tvoju svetost da uteši mene grešnoga. Sada se uteši srce moje i duša se moja razveseli radošću neiskazanom. Sada razumedoh za čime sam neprestano žudeo. Blaženi su i triput blaženi oni koji su se takva bezbrižna i nemetežna života [Misli se na duhovni život] udostojili. Šta ja da učinim, oče, da bih mogao pobeći od mnogometežnog života ovoga sveta, pa da se takva angelskoga života udostojim? Ako me kad roditelji ushtednu oženiti, zadržan ljubavlju prema telu neću dostići takva života. Ni jedan dan ne bih hteo posle ovoga ovde ostati, da me se kako slastoljublje ovoga sveta ne bi kosnulo, i da protiv moje volje ne odvuče dušu moju od takve ljubavi prema anđelskom životu, kao što učiš, oče. Hteo bih bežati, a puta ne znam. Ako bih kako daleko zalutao, stigao bi me otac moj, pošto mu je moguće, i vratio bi me, pa bih i oca bacio u žalost i sebe u stid velik, a posle toga ne bih ni postigao ono što želim. A starac, uzevši reč, reče mu: [...] Vidim, o čedo, da ti je duša zašla u dubinu Božje ljubavi. Nego požuri da izvršiš svoju dobru želju [...] A ja ću ti biti sluga u takvom delu i u Gospodu provešću te do Svete gore, kamo želiš stići, samo neka bude konja da me nosi, da bismo mogli pobeći od oca tvojega. Kada je ovo čuo od starca, volji se njegovoj brzo pokori i reče: Blagodarim te, Gospode, jer si uverio srce moje preko stranca ovoga! A starcu: Da si blagosloven od Boga, oče, što si ukrepio dušu moju! Sigurno je da je princ Rastko kao momče slušao na očevom dvoru o padu Jerusalima u Saladinove ruke 1187. godine, gledao pripremu izaslanika koje je Nemanja potom poslao u Nirnberg velikom nemačkom caru Fridrihu Barbarosi, a moguće je i da je sa ocem i stricem Stracimirom bio u Nišu kada su se u julu 1189. godine susreli veliki župan Nemanja i Fridrih Barbarosa. Nije nemoguće da je prolaz krstaške vojske, praćene pobožnim ljudima, ostavio snažan utisak na mladog Rastka. Takođe, moguće je da je na njega i nehotice uticala tiha i pobožna majka Ana. Posle Nemanjinog poraza na Moravi 1190. godine, Rastko se lako mogao uveriti u svu krhkost i prolaznost svega na svetu, sem ljubavi, 191

nade i zadovoljstva što ih daje Hristova nauka". Video je da mu je otac podigao Studenicu, manastir Bogorodice Dobrotvorke, jer je, kada je bio u ponižavajućem carigradskom zatočeništvu, dobar deo vremena proveo baš u manastiru Bogorodice Evergetide. 1 Međutim, Rastku su kao mladiću dali na upravu Hum (današnja Hercegovina). Kada je on bio vaspitan u velikoj ljubavi i dobroj veri i čistoti, i kada je bio naučen svakom bogoljublju i dobroj naravi, dadoše mu jedan kraj carstva svoga u oblast mu i na veselje njegovim slugama" (Domentijan). Ta oblast se nalazila u blizini zapadne granice i obuhvatala je teritorije između Dubrovnika i srednjeg toka Neretve, uključujući i znatan deo jadranske obale. Srbi su je zvali Hum (ili Hlm), a u poznom srednjem veku Hercegovina ili Vojvodstvo Svetog Save. No Rastko tu nije ostao ni pune dve godine. Ubrzo napušta sve i sa jednim kaluđerom beži na Svetu goru, gde se prve kolonije monahapustinjaka pominju još 843. godine, a prvi veći manastir osnovan je 963. godine". Nemanja je odmah poslao vojnu poteru za Rastkom koja ga je pronašla u ruskom manastiru Sv. Pantelejmona, osnovanog 1169. godine. Zapovednik Nemanjine potere preneo je Savi, koji se još nije zamonašio, naredbu njegovog oca, velikog župana, da treba da ga vrati kući milom ili silom. Međutim, Sava je u dogovoru sa igumanom manastira organizovao bogatu večeru za umorne Nemanjine vojnike koji su posle obilate gozbe zaspali. I kada je osetio da su zaspali, božastveni mladić, budno oko, ustavši od njih pokloni se pred svetim oltarom i dade svoje obete 2 Gospodu, pošto ga blagoslovi iguman, i uze jednoga starca, odlikovana svešteničkim činom, te iziđe na veliki pirg u manastiru. Zatvorivši ga za sobom, reče blagodarivši Boga: 'Uzneću te, Gospode, jer si me podigao!' 1 Srednjovekovno hrišćanstvo je bilo potreseno izvanrednim usponom marijanskog kulta između jedanaestog i trinaestog veka. Kult Djeve Marije, kao 'Bogomajke", razvio se veoma rano u grčkom pravoslavnom hrišćanstvu [... ] Djeva je učestvovala u ovaploćenju i imala je sve veću ulogu u odnosu između ljudi i Hrista. Ona postaje skoro isključivi zastupnik ljudi pred njenim božanskim sinom [...] Njoj su posvećena tri velika hrišćanska praznika: Sretenje, Blagovesti i Uspenje [...] Verovanje u Marijino neporočno začeće će nadvladati tek u devetnaestom veku" (Ž. le Gof). 2 Zaveti ( obet") se polažu prilikom obreda primanja monaštva ( postrig"), i to su: zavet devičanstva, sirotovanja i poslušnosti. 192

A jerej očita molitvu i postriže vlasi glave njegove i u rizu ga obuče anđelskoga obraza, i promeni mu ime Rastko u Sava. A on mnogim suzama okropi zemlju i upućivaše blagorodne i pohvalne reči ka Bogu, govoreći: 'Ispunio si želju srca mojega', tako da se i starac zastide od mnogoga njegovog plača" (Teodosije). Kada je zapovednik koji je predvodio poteru to saznao, ljutito se obratio igumanu i monasima: Kakva je ovo nepravda i beščašće prema nama od vas, o oci?! [... ] Sad će vam glave poleteti!" Već monah, Sava reče vojnicima: Monaškog se obraza ne postideste, kako se Boga ne ubojaste? Zar vam dolikuje da u crkvi sa oružjem napadate na takve ljude? Kakvo su vam oni zlo učinili? Ako li mene tražite, evo me gde sam." Vojnici nisu znali šta da čine, nego plačem i ridanjem obuzeti na zemlju padahu. A ovaj videvši ih u takvoj krajnjoj gorčini srca, uteši srca njihova mnogim rečima, govoreći: Ovo što se dogodilo sa mnom, Bogu se tako o meni svidelo, koji me je od oca mojega dovde proveo [... ] pa me on i sada od vaših ruku izbavi [...] kao što vidite, a Bog će i ubuduće voditi moj život po svojoj volji [...] Uzevši moju poznatu rizu i vlasi glave moje, vratite se u miru kući i ove znake predajte roditeljima i braći mojoj da vam poveruju da ste me živa našli, i to Božjom blagodaću kao inoka: Sava je ime moje." Sava po njima uputi i pismo roditeljima: Nemojte ništa tužiti za mnom, niti me oplakivati kao poginula [...] nego bolje da Boga molite, molim, ne bih li kako molitvama vašim dobro svršio trku moju na koju iziđoh. A vi, koliko je moguće, vodite brigu o svojoj duši, niti opet preduzimajte da me tamo u vašem životu vidite. Ako Bog ushte, ovde u Svetoj gori dočekaću i videću gospodina oca mojega, i svete i časne starosti njegove nasladiću se, i slatke i bezmerne ljubavi njegove nasitiću se." Ne treba posebno pominjati da su Nemanja i Ana teško primili ovaj gubitak. Pokušavali su da ga nagovore da se bar kao monah vrati u Srbiju, ali on ni na to nije pristao. To je bio jedan od presudnih razloga što se Rastko zamonašio na Svetoj gori mimo volje njegovih roditelja niko ga nije smeo zamonašiti u granicama Srbije. Sava je iz manastira Sv. Pantelejmona prešao u obližnji manastir Vatoped i sa iskrenim oduševljenjem i predanošću sav se posvetio Bogu i veri sa fanatizmom prvih hrišćana. Čak je iguman Vatopeda bio primoran da mu direktno i oštro zabranjuje pojedine preterane postupke u vršenju verskih dužnosti". 193

Nije bila mala senzacija za to doba da vladarev sin napusti sve krasote ovoga života" i pobegne u manastir i zakaluđeri se. Od novca što su mu ga slali brat i roditelji, Sava je bogato darovao manastir Vatoped sazidavši tri crkve: Crkvu Bogorodice, Crkvu Preobraženja i Crkvu Svetom Jovanu Zlatoustu. Sava je neprestano u pismima savetovao roditelje da se ugledaju na njega, da ostave vlast i svetske brige, da se povuku u manastir, pa da ostatak života posvete Bogu i spremanju za onaj svet i za večni život. Ti Savini saveti i želje uticali su svakako [...] na Nemanjinu odluku, da preda presto svom mlađem sinu, zetu vizantijskog cara Aleksija III, i da se zakaluđeri 1196. godine" (S. Stanojević). Kada se Savin brat Stefan oženio Evdokijom, lepom i temperamentnom kćerkom Aleksija III Anđela, sinovicom vizantijskog cara Isaka Anđela, Stefan se orodio i sa nemačkim carem Otonom Švapskim, čija je žena Irina bila kćerka cara Isaka Anđela, Evdokijina sestra od strica. Nije malo uzbuđenje zavladalo na srpskom dvoru kada se saznalo da je na vizantijski tron zaseo Stefanov tast, koji je svom zetu ubrzo dao visoko dostojanstvo sevastokratora, koje beše drugo među najvišim dvorskim činovima u Carigradu". Nemanja je na Blagovesti 1196. godine abdicirao u korist mlađeg sina Stefana umesto da vlast preda Vukanu, najstarijem sinu, koji je držao Duklju sa Primorjem gotovo sigurno u dogovoru sa novim vasilevsom, Stefanovim tastom. U sklopu nove političke konstelacije, ali i umoran od duge i burne vladavine, Nemanja je potražio mir kao i žena mu Ana, u monaštvu Anastasija u manastirskom tihovanju. U novembru 1197. Nemanja je iz Studenice pošao na Svetu goru. Kada su se, posle osam godina, ponovo sreli Nemanja i Sava, Nemanja je bio oronuo starac a Sava mladi monah u punoj snazi. Nemanja i Sava bogato su darivali mnoge manastire, ali najviše manastir Vatoped, u kome su njih dvojica provodili svoj monaški život. Na povratku iz Palestine Sava se razboleo u Trnovu i umro 14. januara 1235. godine. Posle dve godine njegovo telo je preneto u Srbiju i sahranjeno u manastiru Mileševa 1237. godine. Mošti Svetog Save spaljene su u Beogradu, na Tašmajdanu, 27. aprila 1594. godine. Početkom devetnaestog veka Sveti Sava se počinje uzimati kao patron i zaštitnik srpskih škola. Najpre se to desilo u Zemunu 1812. godine. Nekoliko decenija kasnije, srpska vlada je 2. januara 1840. godine 1 Svetog Savu zvanično proglasila za školsku slavu. 1 Bila je to vlada pod namesništvom Avrama Petronijevića, Jevrema Obrenovića 194

i Tome Vučića Perišića, pošto je knez Milan umro 26. juna 1839. godine. Predsednik knjaževski i popečitelj inostranih dela bio je Avram Petronijević, popečitelj vnutrenijeh dela Ðorđe Protić, finansija Aleksa Simić, a pravosudija i prosveštenija Stefan Stefanović Tenka. 195