untitled

Величина: px
Почињати приказ од странице:

Download "untitled"

Транскрипт

1 Pregledni Ëlanak / Review article Almanah 2011.: kardiomiopatije.»asopisi nacionalnih druπtava predstavljaju odabrana istraæivanja koja predstavljaju napredak u kliniëkoj kardiologiji Almanac 2011: Cardiomyopathies. The national society journals present selected research that has driven recent advances in clinical cardiology Perry M Elliott 1, Saidi A Mohiddin 2 * 1 The Heart Hospital, London, Ujedinjeno Kraljevstvo 2 The London Chest Hospital, London, Ujedinjeno Kraljevstvo 1 The Heart Hospital, London, United Kingdom 2 The London Chest Hospital, London, United Kingdom Uvod Kardiomiopatije predstavljaju bolesti miokarda sa strukturnim i funkcijskim promjenama srëanog miπiêa u odsutnosti koronarne bolesti srca, arterijske hipertenzije, valvularne bolesti i kongenitalne bolesti srca, koje koje bi mogle biti uzrokom vidljive abnormalnosti miokarda. Klasificiraju se u niz morfoloπkih i funkcijskih fenotipova koji mogu biti uzrokovani genetskim i negenetskim mehanizmima. Nekoliko kljuënih tema je dominiralo tijekom i god., a glavna je bila uporaba (i interpretacija) sve sofisticiranije genetske analize i novih neinvazivnih slikovnih tehnika za prouëavanje kliniëkih fenotipova. Bilo je nekoliko novosti u lijeëenju te ostaje jasno da postoji potreba za pravilno provedenim randomiziranim studijama za sve oblike kardiomiopatija. Hipertrofijska kardiomiopatija Hipertrofijska kardiomiopatija (HCM) se definira kao prisutnost hipertrofije miokarda koja se ne moæe objasniti uvjetima optereêenja. To je genetski poremeêaj koji preteæno uzrokuju mutacije gena sarkomernih proteina, ali i druge genetske bolesti, poput metaboliëkih kao πto su Anderson-Fabry-eva bolest, uzrokuju manji dio sluëajeva. 1 Tijekom posljednjih godina kontinuirano se istiëe znaëaj konvencionalnih dijagnostiëkih metoda EKG i ehokardiografija u dijagnosticiranju HCM, ali se pridaje znaëaj tehniëkim usavrπenjima poput deformation imaging i 3-D ehokardiografije. Moæda je najveêi napredak ipak upotreba MRI srca. IstiËu se dva aspekta: sposobnost kardiomagnetske rezonancije (CMR) da detektira miokardijske segmente koji su nevidljivi za ehokardiografiju (npr. posteriorni septum i apeks) te ono πto je moæda joπ vaænije, sposobnost snima- Introduction Cardiomyopathies are myocardial disorders in which the heart muscle is structurally and functionally abnormal in the absence of coronary artery disease, hypertension, valvular disease and congenital heart disease, sufficient to cause the observed myocardial abnormality. They are classified into a number of morphological and functional phenotypes that can be caused by genetic and non-genetic mechanisms. A few key themes have been dominant in , foremost of which are the use (and interpretation) of increasingly sophisticated genetic analyses and the use of new non-invasive imaging techniques to study clinical phenotypes. There were few advances in treatment reported and it remains clear that there is a need for properly conducted randomised trials in all forms of cardiomyopathy. Hypertrophic cardiomyopathy Hypertrophic cardiomyopathy (HCM) is defined by the presence of myocardial hypertrophy unexplained by loading conditions. It is a genetic disorder predominantly caused by mutations in sarcomere protein genes, but other genetic diseases, including metabolic disorders such as Anderson-Fabry disease, account for a substantial minority of cases. 1 The literature over the past year illustrates the continued importance of conventional diagnostic tools such as ECG and echocardiography in the diagnosis of HCM, but various refinements using different technical approaches, such as deformation imaging and 3D echo, were reported. Perhaps the most important advance has been the use of cardiac MRI. Two aspects were prominent: the ability of cardiomagnetic resonance (CMR) to detect myocardial segments invisible to echocardiography (eg, posterior septum and apex) Kardio LIST 2012;7(1-2):14.

2 nja oæiljka miokarda pomoêu gadolinija. Niz radova je istraæivalo uzorak distribuciju oæiljka i povezanost s kliniëkom slikom i prognozom. 2-4 VeÊina podataka ukazuje da prisutnost oæiljka predviapplea zatajivanje srca (ZS) nego iznenadnu srëanu smrt (ISS), no potrebne su veêe nepristrane studije. Metode za detektiranje difuzne fibroze su vjerojatno joπ vaænije jer se ona najvjerojatnije razvija u ranom stadiju bolesti i predstavlja vaæan terapijski cilj. 5,6 LijeËenje Mnogi pacijenti s HCM umiru od preuranjene smrti ili desetljeêima imaju loπu kvalitetu æivota. Najmoderniji naëin lije- Ëenja pacijenata s HCM fokusira na tri aspekta ove bolesti: identificiranje pojedinaca koji imaju rizik od ISS te bi stoga mogli imati koristi od implatibilnih kardioverter-defibrilatora (ICD); uklanjanje opstrukcije izlaznog trakta lijeve klijetke (LK) i ublaæivanje ograniëavajuêih simptoma koje uzrokuje sistoliëka i dijastoliëka disfunkcija. U sva tri podruëja, rezultati lijeëenja su i dalje suboptimalni, naroëito na podruëju prevencije progresivnog ZS. Analiza moguêe dobrobiti na prevenciji iznenadne smrt kod pogoappleenih Ëlanova obitelji koji nemaju simptome takoappleer predstavlja temu mnogih radova. 7,8 Oslobaappleanje opstrukcije izlaznog trakta lijeve klijetke Objavljeno je nekoliko meta-analiza koje su usporeappleivale rezultate septalne mijektomije sa septalnom alkoholnom ablacijom OpÊenito, ove studije pokazuju da je alkoholna septalna ablacija povezana sa sliënim stopama mortaliteta i poboljπanjima funkcijskog stanja kao i kod kirurπkog lijeëenja, iako s viπim rizikom od trajne implantacije elektrostimulatora srca i veêim postintervencijskim gradijentom izlaznog trakta. Neke su serije pacijenata pokazale viπu smrtnost nakon alkoholne ablacije, πto je rezultiralo komentarima upozorenja o sigurnosti ovog postupka. 10 Potraga za alternativnim terapijama za opstrukciju izlaznog trakta se takoappleer nastavlja uz izvjeπêa o radiofrekvencijskoj ablaciji septuma i ponovnoj ocjeni dvokomorne atrioventrikularne sekvencijalne elektrostimulacije U nedostatku randomizirane usporedbe, nastavit Êe se kontroverze o relativnim prednostima i nedostacima pojedinih metoda lijeëenja. Trenutno se invazivno lijeëenje opstrukcije izlaznog trakta LK preporuëa samo kod pacijenata sa simptomima koji ne reagiraju na farmakoloπku terapiju. Iznenadna srëana smrt U suvremenoj praksi, mali broj markera kliniëkog rizika se koristi zajedno kako bi se predvidjela vjerojatnost ISS i potreba za ICD. 16,17 Iako su i dalje vaæeêi, trenutni pristupi imaju vaæna ograniëenja. Posebice, mnogi pacijenti koji dobivaju ICD za primarnu prevenciju nikad ne trebaju intervenciju ureappleaja te su izloæeni riziku komplikacija povezanih s ureappleajem i ostaju pod rizikom preuranjene smrti od tromboembolijskog moædanog udara i progresivnog ZS. 18 Nadalje, iako su genetski uzroci HCM kod djece sliëni onima kod odraslih, 19 konvencionalni algoritmi predviappleanja rizika moæda nisu primjenjivi na pedijatrijsku populaciju. 20 Stoga su i dalje potrebni podaci za predviappleanje rizika i randomizirane studije intervencija koje bi mogle sprijeëiti progresiju bolesti. and probably more importantly, the ability to image myocardial scar using gadolinium enhancement. Numerous papers have examined the pattern and distribution of scar and its relation to clinical presentation and prognosis. 2-4 Most data suggest that the presence of scar is predictive of heart failure (HF) rather than sudden cardiac death (SCD), but larger unbiased cohort studies are required. Methods to detect diffuse fibrosis are likely to be even more important as this probably develops at an early stage of the disease and represents an important therapeutic target. 5,6 Management Many patients with HCM experience premature death or have decades of poor health. The current state-of-the art in the management of each patient with HCM focuses on three aspects of the disease: identification of individuals who are at increased risk of SCD and thus might benefit from implantable cardioverter-defibrillator (ICD) treatment; relief of left ventricular (LV) outflow tract obstruction and palliation of limiting symptoms caused by systolic or diastolic dysfunction. In all three areas, treatments remain suboptimal, particularly in the prevention of progressive HF. Potential benefits of presymptomatic diagnoses in affected family members, largely justified on the basis of sudden death prevention, is also an emerging theme in many papers. 7,8 Relief of left ventricular outflow obstruction Several meta-analyses comparing the results of septal myectomy with septal alcohol ablation have been published In general, these studies show that alcohol septal ablation is associated with broadly similar mortality rates and improvements in functional status to those reported for surgical treatment, albeit with a higher risk of permanent pacemaker implantation and greater postintervention outflow tract gradient. Some series have shown an excess of deaths after alcohol ablation, resulting in cautionary comments about the safety of this procedure. 10 The search for alternative treatments for outflow tract obstruction also continues with reports of radiofrequency ablation of the septum and reappraisal of dual chamber atrioventricular sequential pacing In the absence of a randomised comparison, the controversies about the relative strengths and weaknesses of each of these treatments will continue. Currently, invasive treatment of LV outflow obstruction is recommended only in patients with drug-refractory symptoms. Sudden cardiac death In contemporary practice, a small number of clinical risk markers are used in aggregate to predict the probability of SCD and the need for ICDs. 16,17 While remaining valid, current approaches have important limitations. In particular, many patients receiving ICDs for primary prevention never require device intervention, are exposed to risks of devicerelated complications and remain at risk of premature death from thromboembolic stroke and progressive HF. 18 In addition, while the genetic causes of HCM in children are similar to those in adults, 19 conventional risk prediction algorithms may not apply to paediatric populations. 20 Further data on risk prediction and randomised trials of interventions that might prevent disease progression are clearly necessary. 2012;7(1-2):15. Kardio LIST

3 Hipertrofijska kardiomiopatija s refraktornim simptomima Pretpostavlja se da je prekomjerna potroπnja energije sarkomera vaæna za patofiziologiju HCM i ostalih bolesti srëanog miπiêa. Mehanizam ovog energetskog poremeêaja nije razjaπnjen, no visoko energetski udjeli fosfata su smanjeni kod pacijenata s mutacijama sarkomernih proteina uz manju ili pak bez hipertrofije, πto sugerira da je nedostatak energije temeljna znaëajka fenotipa HCM. BuduÊi je poremeêaj metabolizma masnih kiselina jedan od kljuënih pokretaëa neuëinkovitog koriπtenja energije kod ZS, 21 u randomiziranim, placebo kontroliranim studijama koriπten je perheksilin, inhibitor mitohondrijskog unosa masnih kiselina, za lijeëenje simptoma u optereêenju. Perheksilin je smanjio simptome, poboljπao sposobnost podnoπenja napora i dijastoliëku funkciju tijekom optereêenja kod simptomatskih pacijenata s neopstruktivnom HCM, πto ukazuje da bi se ovaj i sliëni lijekovi mogli koristiti u nekih pacijenata. 22 Obiteljski probir Nedavno objavljene analize troπkovne uëinkovitosti koje su usporeappleivale strategije genetskog i kliniëkog probira daju argument za uporabu genetskog testiranja kod obiteljskog probira. 7,8 Meappleutim, objavljeni modeli se temelje na pretpostavci da se algoritmi predviappleanja rizika koji su razvijeni i validirani na populacijama s relativno visokim rizikom (koje se uvelike sastoje od probanda pacijenata s utvrappleenom bolesti) jednako primjenjuju na kohorte s niæim osnovnim rizikom (Moons i sur., neobjavljeni podaci). Takoappleer, ometajuêi Ëimbenici kao πto su veliëina obitelji, penetrantnost bolesti, genetske varijacije i nejasan znaëaj i relativno visoka uëestalost heterozigotnosti uvelike nisu ukljuëeni u trenutne modele koristi i troπkova. Potrebna je prospektivna procjena razliëitih tehnika probira. Aritmogena kardiomiopatija desne klijetke Aritmogena kardiomiopatija desne klijetke (ARVC) je genetska bolest srëanog miπiêa koja se histoloπki karakterizira gubitkom kardiomiocita i zamjenom s fibroznim ili fibromasnim tkivom, a kliniëki aritmijom, ISS i ZS. Kod mnogih osoba bolest je uzrokovana mutacijama gena koji kodiraju komponente interkalatornih diskova kardiomiocita. 23 KliniËki, ARVC je teπko dijagnosticirati te je nuæna integracija podataka od Ëlanova obitelji, genetskog testiranja, elektrokardiografije i tehnika oslikavanja. 24 Glavni problemi lijeëenja ARVC su prevencija ISS te lijeëenje simptomatske aritmije i ZS. Etiologija Sistematske studije u obiteljima su pokazale da se ARVC nasljeappleuje i do u 50% sluëajeva kao autosomalna dominantna znaëajka s nepotpunom penetracijom i varijabilnom kliniëkom ekspresijom. Do danas je veêina studija pokazala da je veêina obiteljskih sluëajeva uzrokovana heterozigotnim mutacijama gena koji kodiraju dezmosomalne proteine, no umijeπani su i drugi geni ukljuëujuêi transformirajuêi Ëimbenika rasta β3 i transmembranski protein 43 (TMEM43 ), citoplazmiëki membranski protein. 23,25 Tijekom proπle godine su daljnji dokazi o genetskoj heterogenosti demonstrirani otkriêem patogenih mutacija u dezminu, posrednom filament proteinu i titinu Nadalje, rezultati studija ukazuju na kompleksni genetski status kod mnogih pacijenata s viπestrukim Refractory s symptomatic hypertrophic cardiomyopathy It has been hypothesised that excessive sarcomeric energy consumption is important in the pathophysiology of HCM and other heart muscle diseases. The mechanism of this energetic disturbance is not understood, but high energy phosphate ratios are reduced in patients with mutations in sarcomere proteins and little or no hypertrophy, suggesting that energy deficiency is a fundamental characteristic of the HCM phenotype. As disturbance of fatty acid metabolism is one the key drivers of inefficient energy use in the failing heart, 21 perhexiline, an inhibitor of mitochondrial fatty acid uptake, was used to treat exertional symptoms in a randomised placebo-controlled trial. Perhexiline improved symptoms, exercise capacity and diastolic function during exercise in symptomatic patients with non-obstructive HCM, suggesting that this and similar drugs might be of use in some patients. 22 Family screening Recently published cost-benefit analyses comparing genetic and clinical screening strategies provide an economic argument for the use of genetic testing in family screening. 7,8 However, the published models are based on the assumption that risk-prediction algorithms developed and validated in populations at relatively high risk (largely comprising proband patients) apply equally to cohorts at lower baseline risk (Moons et al., unpublished data). In addition, confounders such as family size, disease penetrance, genetic variants of uncertain significance and the relatively high frequency of compound heterozygosity are largely unaccounted for in current cost-efficacy models. Prospective evaluation of different screening strategies is necessary. Arrhythmogenic right ventricular cardiomyopathy Arrhythmogenic right ventricular cardiomyopathy (ARVC) is a genetic heart muscle disease characterised histologically by cardiomyocyte loss and replacement by fibrous or fibrofatty tissue, and clinically by arrhythmia, SCD and HF. In many people, the disease is caused by mutations in genes that encode components of the intercalated disc of cardiomyocytes. 23 Clinically, ARVC is difficult to diagnose, requiring integration of data from family members, genetic testing, electrocardiography and imaging techniques. 24 The major management problems in ARVC are prevention of SCD and treatment of symptomatic arrhythmia and HF. Aetiology Systematic family studies have shown that ARVC is inherited in up to 50% of cases as an autosomal dominant trait with incomplete penetrance and variable clinical expression. To date, most studies have shown that the majority of familial cases are caused by heterozygous mutations in genes encoding desmosomal proteins, but other genes have been implicated including transforming growth factor β3 and transmembrane protein 43 (TMEM43), a cytoplasmic membrane protein. 23,25 Over the past year, further evidence of genetic heterogeneity has been demonstrated by the discovery of pathogenic mutations in desmin, an intermediate filament protein, and titin In addition, studies continue to report complex genetic status in many patients with multiple vari- Kardio LIST 2012;7(1-2):16.

4 varijantama razliëitih dezmosomalnih gena. 29»ini se da prisutnost viπestrukih mutacija poveêava ozbiljnost kliniëkog fenotipa, no takoappleer predstavlja i izazov za interpretaciju genetskog testiranja, posebice vezano za varijante koje se mogu pojaviti kod normalne populacije koje same ne uzrokuju bolest, no mogle bi promijeniti podloænost bolesti u prisutnosti drugih genetskih ili okoliπnih Ëimbenika. DijagnostiËki kriteriji Kao i kod drugih bolesti srëanog miπiêa, sadaπnji dijagnosti- Ëki obrazac za ARVC predstavlja najnoviju iteraciju znanstvenih i kliniëkih saznanja koja je poëela sa studijom teπkih sluëajeva sa ISS ili ventrikularnim aritmijama. Patoloπki pregledi postmortalnih uzoraka od ovih uznapredovanih oblika bolesti koriπteni su kako bi se ustanovili histoloπki pokazatelji bolesti npr. fibromasna zamjena, formiranje aneurizmi i dilatacija desne klijetke. Od tada se standardne kliniëke metode kao πto su EKG, ventrikulografija, ehokardiografija i, u novije vrijeme, MRI koriste za dijagnosticiranje sve suptilnijih manifestacija ovog histoloπkog fenotipa. Prepoznavanje da je bolest obiteljska znaëajka uzrokovana mutacijama gena koji kodiraju proteine interkalatornog diska, je bila dodatak na ovo sloæeno stanje. 30 Racionalizacija ovih razliëitih aspekata bolesti je formirala temelj modificiranih dijagnostiëkih kriterija koji su istodobno objavljeni u Ëasopisima Circulation i European Heart Journal. 24 Ovaj vaæan Ëlanak je veê definirao buduêa kliniëka i znanstvena ispitivanja, a dokazi od studija u obitelji sugeriraju da se osjetljivost i specifiënost kriterija poboljπala. 31,32 Meappleutim, veêi naglasak na kvantifikaciju i genotipizaciju veê predstavlja znaëajne dijagnostiëke i terapijske izazove. Primjerice, sam atletski trening moæe rezultirati fenotipom koji ispunjava kriterij u odsutnosti genetskih dokaza bolesti 33, a EKG kriteriji mogu s vremenom takoappleer pokazati znaëajnu varijabilnost. 34 Prevencija iznenadne smrti UnatoË reputaciji ARVC kao glavnog uzroënika ISS, prospektivni podaci o riziku i prevenciji iznenadne smrti u neselekcioniranima populacijama su iznenaappleujuêe rijetki. Trenutne AHA/ACC/ESC 2006 smjernice za lijeëenje pacijenata s ventrikulskim aritmijama i prevenciju ISS preporuëaju implantaciju ICD kod pacijenata s ARVC koji imaju dokumentiranu postojanu ventrikulsku tahikardiju (VT) ili ventrikularnu fibrilaciju (VF) i koji su lijeëeni optimalnom farmakoloπkom terapijom uz razumno oëekivanje preæivljavanja s dobrim funkcijskim statusom viπe od jedne godine. Preporuke kod pacijenta bez ovih znaëajki su nuæno spekulativnije. Retrospektivne analize su identificirale niz moguêih prediktora neæeljenih ishoda, ukljuëujuêi nastup simptoma u ranoj dobi, sudjelovanje u natjecateljskim sportovima, pozitivnu obiteljsku anamnezu, teπku dilataciju desne klijetke, ukljuëenost LK, sinkope, epizode ventrikulskih aritmija i poveêanu QRS disperziju na 12-kanalnom EKG. Corrado i sur. su god. objavili studiju na 106 uzastopnih pacijenata s ARVC koji su dobili ICD na temelju jednog ili viπe Ëimbenika aritmijskog rizika, kao πto su sinkope, nepostojanja VT, iznenadna smrt u obitelji i inducibilnost kod programirane ventrikulske stimulacije. 35 Tijekom praêenja, 24% pacijenata je imalo odgovarajuêu intervenciju ICD, od kojih je 17 (16%) bilo zbog VF ili ventrikulske undulacije. Svi pacijenti su preæivjeli 48 mjeseci. Sinkope su bile najvaæniji prediktor intervencije ICD, no programirana ventrikulska stimulacija je imala nisku toënost kod previappleanja terapije sa ICD. Ovi ants in different desmosomal genes. 29 The presence of multiple mutations appears to increase the severity of the clinical phenotype, but also poses a challenge for the interpretation of genetic testing, particularly with regard to variants that may occur in normal populations which do not cause disease in themselves, but might conceivably alter disease susceptibility in the presence of other genetic or environmental factors. Diagnostic criteria As in other heart muscle diseases, current diagnostic paradigms for ARVC represent the latest iteration of a scientific and clinical narrative that began with the study of severe cases presenting with SCD or ventricular arrhythmia. Pathological examination of postmortem specimens from these advanced forms of the disease were used to establish histological hallmarks of the disease namely, fibrofatty replacement, aneurysm formation and right ventricular dilatation. Thereafter, standard clinical tools such as ECG, ventriculography, echocardiography and latterly cardiac MRI have been used to diagnose ever more subtle manifestations of this histological phenotype. Recognition that the disease is a familial trait caused by mutations in genes that code for proteins of the intercalated disc, has added to this complexity. 30 A rationalisation of these different aspects of the disease formed the basis for modified diagnostic criteria published simultaneously in Circulation and the European Heart Journal in This important paper has already defined future clinical and scientific enquiry, and evidence from families suggests that the sensitivity and specificity of the criteria have improved. 31,32 Nevertheless, the greater emphasis on quantification and genotyping is already posing significant diagnostic and management challenges. For example, athletic training alone may result in a phenotype that fulfils criteria in the absence of genetic evidence for the disease 33 and ECG criteria may also show considerable variability with time. 34 Prevention of sudden death In spite of the reputation of ARVC as a major cause of SCD, prospective data on the risk of sudden death in unselected populations and its prevention are surprisingly few. Current AHA/ACC/ESC 2006 guidelines for the management of patients with ventricular arrhythmias and the prevention of SCD recommend ICD implantation in patients with ARVC who have documented sustained ventricular tachycardia (VT) or ventricular fibrillation (VF) and who are receiving optimal medical treatment with reasonable expectation of survival with a good functional status for more than 1 year. Recommendations in patients without these features are necessarily more speculative. Retrospective analyses have identified a number of possible predictors of adverse outcome in probands, including early age of onset of symptoms, participation in competitive sports, a malignant family history, severe right ventricular dilatation, LV involvement, syncope, episodes of ventricular arrhythmias and increased QRS dispersion on 12-lead ECG. In 2010, Corrado and colleagues published a study on 106 consecutive patients with ARVC who received an ICD based on one or more arrhythmic risk factors, such as syncope, non-sustained VT, familial sudden death and inducibility at programmed ventricular stimulation. 35 During follow-up, 24% of patients had appropriate ICD interventions, 17 of which (16%) were for VF or ventricular flutter. All patients survived to 48 months. Syncope was the most important predictor of ICD intervention 2012;7(1-2):17. Kardio LIST

5 podaci podupiru trenutnu preporuku implantacije ICD kod simptomatskih pacijenata, no problem primarne prevencije kod asimptomatskih pacijenata i dalje ostaje nerijeπeno pitanje. Dilatativna kardiomiopatija Dilatativna kardiomiopatija (DCM), kada se definira kao dilatacija LK i oπteêenje sistoliëke funkcije u odsutnosti prethodnog infarkta miokarda, predstavlja jednu od najëeπêih bolesti srëanog miπiêa u razvijenim zemljama. Tijekom proπlih godina istraæivanja su ukazala na znaëaj genetike u etiologiji nasljednih i naoëigled steëenih oblika DCM. Karakterizacijsko oslikavanje tkiva primjenom CMR joπ je jedna vaæna znaëajka nedavnog istraæivanja DCM, uz studije koje ukazuju da se tako osiguravaju dodatne dijagnostiëke i prognostiëke informacije. LijeËenje pacijenata se i dalje sastoji od standardnih simptomatskih i prognostiëkih terapija ZS, no nedavno su zapoëela istraæivanja kako bi se identificirao uzrok i tako prilagodilo lijeëenje. Etiologija Kako profil kliniëkih nalaza rijetko pomaæe u identifikaciji etiologije, razlikovanje nasljednih i steëenih sluëajeva DCM i dalje ostaje glavni izazov. U sluëajevima sporadiëne bolesti (tj. u odsutnosti bolesti Ëlanova u obitelji), posredni dokazi mogu ukazati da je uzrok oπteêenja srca upalni, toksiëni, ovisan o optereêenju ili srëanoj frekvenciji, ili je uzrokovan metaboliëkim abnormalnostima. Meappleutim, nedavno objavljeni podaci ukazuju da je genetska podloænost Ëesto potcijenjena kod oëigledno sporadiëne bolesti. U proπlosti su podaci od æivotinja demonstrirali vaænost Ëimbenika ovisnih o domaêinu kod odreappleivanja podloænosti kardiomiotropnim viralnim patogenima 36, a god. je po prvi put objavljena povezanost izmeappleu miokarditisa i uobiëajenih genetskih varijanti kod ljudi. 37 Kod peripartalne kardiomiopatije, studije su pokazale vezu izmeappleu kromosomskog lokusa s peripartalnom DCM 38 i prisutnost nedijagnosticirane DCM kod Ëlanova obitelji prvog stupnja (3 od 10) u æena s dijagnosticiranim peripartalnom DCM. 39 Nedavne genetske studije takoappleer su osporile prethodno prihvaêene koncepte patogeneze bolesti Studija s uklju- Ëenih 100 pacijenata s idiopatskom DCM 41, koji nisu bili u srodstvu, identificirala je dezmosomalne varijante genetskih sekvencija (neke prethodno povezane s ARVC) kod 18 pacijenata, od kojih je pet klasificirano kao patogeno. U studijama limitirane kosegregacije na dva rodoslovlja, nositelji mutirajuêih gena nisu ispunili dijagnostiëke kriterije niti za ARVC niti DCM, no uzorci uëestale ventrikulske ektopije i/ili miopatije prikazom LGE (late gadolinium enhancement) su detektirani kod nekih nositelja mutacija s normalnim nalazima ehokardiografije. Ovi nalazi ilustriraju uëestalost genetskih varijacija kod pacijenata s DCM i heterogenim i Ëesto suptilnim manifestacijama bolesti kod roappleaka koji nose istu varijaciju. Napredno kardioloπko oslikavanje i karakterizacija miokarda Karakterizacija tkiva, jedinstveni doprinos CMR neinvazivnom oslikavanju, razlikuje normalni miokard od edematozog, fibroznog i infiltriranog miokarda te moæe otkriti masne promjene. U specifiënim kliniëkim situacijama, profil, prostorna raspodjela i temporalne znaëajke abnormalnosti tkiva but programmed ventricular stimulation had a low accuracy for predicting ICD treatment. These data add to current advice for ICD implantation in symptomatic patients, but the issue of primary prevention in asymptomatic patients remains a question for the future. Dilated cardiomyopathy Dilated cardiomyopathy (DCM), when defined as LV dilatation and systolic impairment in the absence of previous myocardial infarction, is one of the commonest heart muscle diseases in developed countries. Over the past year, research emphasising the importance of genetics in the aetiology of inherited and apparently acquired forms of DCM has been a prominent feature. Tissue characterisation imaging with CMR is another notable feature of recent DCM research, with studies suggesting that it provides additional diagnostic and prognostic information. Patient management continues to consist largely of standard symptomatic and prognostic HF treatments, but recent work has begun to identify the importance of aetiology in determining management. Aetiology The difficulty in distinguishing between inherited and acquired cases of DCM remains a major challenge as the profile of clinical findings rarely helps to identify aetiology. In cases of sporadic disease (ie, in the absence of affected family members), circumstantial evidence may suggest the causative cardiac injury is inflammatory, toxic, load or heart rate dependent, or due to metabolic abnormalities. However, recently published data suggest that genetic susceptibility is often underestimated in apparently sporadic disease. In the past, animal data have demonstrated the importance of host genetic factors in determining susceptibility to cardiomyotrophic viral pathogens 36 ; in 2010, an association between myocarditis and common gene variants was reported for the first time in humans. 37 In peripartum cardiomyopathy, studies demonstrated an association of a chromosomal locus with peripartum DCM38 and the presence of undiagnosed DCM in first-degree family members (3 of 10) of women diagnosed with peripartum DCM. 39 Recent genetic studies have also challenged previously accepted concepts of disease pathogenesis A study of 100 unrelated patients with idiopathic DCM41 identified desmosomal gene sequence variants (some previously associated with ARVC) in 18 patients, five of which were classified as pathogenic. In limited co-segregation studies in two of the pedigrees, no mutant gene carriers fulfilled diagnostic criteria for either ARVC or DCM, but frequent ventricular ectopy and/or myopathic patterns of late gadolinium enhancement (LGE) were detected in some mutation carriers with normal echocardiograms. These findings illustrate the frequency of genetic variants in patients with DCM and the heterogeneous and often subtle manifestations of disease in relatives who carry the same variant. Advanced cardiac imaging and myocardial characterisation Tissue characterisation, CMR s unique contribution to noninvasive imaging, can differentiate normal myocardium from oedematous, fibrotic and infiltrated myocardium and can detect fatty change. In specific clinical situations, the profile, Kardio LIST 2012;7(1-2):18.

6 mogu pomoêi u razlikovanju uzroka oπteêenja srca LGE nakon infarkta miokarda tipiëno je subendokardijalni, a kod neishemijske DCM kod bar jedne treêine sluëajeva LGE se detektira i tipiëno zahvaêa srednji zid ili subepikard, no niti prisutnost LGE ili njegova lokalizacija nisu specifiëni da bi ukazivali na etiologiju. 41,61,62 Meappleutim, nedavno objavljeni rad ukazuje da prisutnost LGE moæe biti marker ozbiljnosti bolesti te je prognostiëki vaæan u nekim okruæenjima ,63-65 Strategije lijeëenja koje ukljuëuju nalaze LGE nisu formulirane ili procijenjene. CMR u dijagnozi miokarditisa, posebice u odnosu na akutne i kroniëne abnormalnosti u karakteristikama tkiva i njihov odnos s progresijom bolesti do DCM i s razvoja ZS. 56,57,66 Potrebne su veêe studije kako bi validirale dijagnostiëke kriterije CMR za miokarditis u razliëitim kliniëkim okruæenjima (npr. u kohorti s idiopatskom DCM) te kako bi se utvrdilo imaju li nalazi CRM prognostiëku vrijednost. LijeËenje Smjernice za farmakoloπke i primjenu ureappleaja kod bolesnika sa ZS slabo ukazuju na etioloπki specifiëno lijeëenje. RazmatrajuÊi indikacije za terapiju ICD i resinkronizacijom srca, glavne nacionalne smjernice ukazuju na drugaëije kriterije za neishemijsku u usporedbi s ishemijskom etiologijom ZS, a ukazuju na veêu vjerojatnost da neishemijska DCM ima bolju prognozu Nedavni rad Millat i sur. identificira neke rizike kod pretpostavljanja homogenosti meappleu pacijentima s DCM. 45 U gotovo 10% nepovezanih pacijenata s DCM bile su prisutne mutacije u LAMIN A/C, uzrok DCM koji je povezan s izrazito visokim rizikom od ventrikulskih aritmija i progresivne bolesti provoappleenja. 70 SliËne komplikacije su takoappleer uobiëajene kod kardiomiopatije koja je povezana s miotoniëkom distrofijom. 71,72 Nalazi konvencionalnijih metoda oslikavanja takoappleer mogu biti vaæni za indiciranje terapije ureappleajima Nedavne publikacije opisuju prognostiëki znaëaj funkcijske mitralne regurgitacije, znaëajke DCM povezane s geometrijom LK, kontraktilnosti i disinkronijom. 76,77 Rossi i sur. su, kod neishemijske DCM, demonstrirali povezanost funkcijske mitralne regurgitacije s udvostruëenjem zajedniëkog ishoda od svih uzroka smrtnosti tijekom hospitalizacije i pogorπanja ZS. 74 Genetika Mnoga od nasljednih kardioloπkih stanja za koja je prvo detektiran genetski uzrok su iznimno penetrantne monogenske bolesti s lako detektibilnim kardioloπkim fenotipom pogodnim za istraæivaëke pristupe poput genetskog povezivanja. Na uzorku rodoslovlja primjerene veliëine s visoko penetrantnom bolesti, analiza povezanosti moæe utvrditi statistiëku povezanost izmeappleu genetskog lokusa/mutacije i fenotipa bolesti (npr. statistiëki robusna kosegregacija izraæena kao logaritamskom ili LOD ljestvicom). Ova klasiëna genetska tehnika i dalje donosi nove nalaze o nasljednim bolestima srca. 78,79 OgraniËeniji pristupi kandidatima za detekciju mutacija postali su dominantni u novijim istraæivanjima; prednosti uklju- Ëuju niæe troπkove i sposobnost prouëavanja malih obitelji ili pojedinaca s nisko penetrabilnom bolesti. Geni kandidata se odabiru zbog niza razloga koji ukljuëuju Ëlanstvo u genskoj skupini koja je veê povezana s bolesti (npr. sarkomerni ili spatial distribution and temporal characteristics of tissue abnormalities, can differentiate between causes of cardiac damage Myocardial LGE after myocardial infarction is typically subendocardial; in non-ischaemic DCM, LGE is detected in at least one-third of cases and is typically mid-wall or subepicardial, but neither the presence of LGE or its localisation are specific for any particular aetiology. 41,61,62 However, recently published work suggests that the presence of LGE may be a marker of disease severity and is prognostically important in some settings ,63-65 Management strategies that incorporate LGE findings have not been formulated or assessed. CMR in the diagnosis of myocarditis, in particular with respect to acute and chronic abnormalities in tissue characteristics and their relation to disease progression to DCM and to the development of HF. 56,57,66 Larger studies are now needed to validate CMR diagnostic criteria for myocarditis in a variety of clinical settings (eg, in a cohort with idiopathic DCM), and to establish whether CMR findings have prognostic value. Treatment Guidelines for pharmacological and device therapies in HF make little reference to aetiology-specific management. In considering indications for device therapy (both ICD and cardiac resynchronisation therapy), major national guidelines suggest slightly different criteria for non-ischaemic than for ischaemic HF that recognise the greater likelihood that, on average, non-ischaemic DCM may have a better prognosis Recent work by Millat et al. identifies some of the hazards in assuming homogeneity among patients with DCM. 45 They demonstrated that nearly 10% of unrelated patients with DCM had mutations in LAMIN A/C, a cause of DCM associated with particularly high risks of ventricular arrhythmias and progressive conduction disease. 70 Similar complications are also common in the cardiomyopathy associated with myotonic dystrophy. 71,72 More conventional imaging findings may also be important in refining device therapy Recent publications describe the prognostic importance of functional mitral regurgitation, a feature of DCM related to LV geometry, contractility and dyssynchrony. 76,77 Rossi et al. demonstrate, in non-ischaemic DCM, that functional mitral regurgitation is associated with doubling of a combined end point of all-cause mortality hospitalisation and worsening HF. 74 Genetics Many of the inherited cardiac conditions for which a genetic cause was first detected were highly penetrant monogenic diseases with a readily detectable cardiac phenotype amenable to discovery approaches such as genetic linkage. In suitably sized pedigrees with highly penetrant disease, linkage analysis can provide statistical associations between a genetic locus/mutation with a disease phenotype (ie, a statistically robust co-segregation expressed as a logarithmic or LOD score). This classic genetic technique continues to deliver new genetic findings in hereditary heart muscle disease. 78,79 More restricted candidate approaches in mutation detection have predominated in recent research; advantages include lower costs and an ability to study small families or individ- 2012;7(1-2):19. Kardio LIST

7 dezmosomalni geni), razumijevanje da funkcija gena moæe biti vaæna u razvoju fenotipa (npr. geni ukljuëeni u hipertrofiëno signaliziranje) te posebice znaëajke koje se identificiraju u fazi bolesti (npr. razlike ekspresijskim profilima miokardnih gena izmeappleu normalnih i bolesnih osoba). Nedavno objavljeni radovi navode da se veza izmeappleu gena novih kandidata i bolesti srëanog miπiêa moæe razmatrati u najmanje tri kategorije: opis relativne uëestalosti genetskih abnormalnosti kod gena koji poznato uzrokuju specifiëne bolesti 18,43,45,48 ; potrage za varijantama nizova gena koji su povezani s jednom bolesti srëanog miπiêa (popreëni ili preklapajuêi fenotipovi) 28,41,42,46-49,52,80 te otkriêe varijanti nizova kod novih kandidata koji prethodno nisu bili povezani s kardioloπkom bolesti. 81,82 Do nedavno su kao podrπka odabiru gena kandidata uvelike koriπteni empirijski dokazi, no na metode odabira utjeëe vjerojatnost prije testiranja da varijante ciljanog gena uzrokuju bolest. Nedavno su opisane kvantitativnije metode identifikacije gena kandidata Villard i sur. su objavili studije povezanosti genoma na DNA uzorcima koji su dobiveni od pacijenata s naoëigled sporadiënom idiopatskom DCM. 83 Dva nuklearna polimorfizma na kromosomima 1p36 i 10q26 su znaëajno povezana s DCM. Interpretacija ovih podataka je da taj lokus sadræi gene koji igraju vaænu, no ne i uzroënu, ulogu u razvoju sporadiëne DCM. Meappleutim, nekoliko mutacija na jednom od gena kandidata (BAG3, kromosom 10 lokus) je identificirano kod pacijenata s obiteljskom DCM; nekoliko od ovih mutacija je kosegregiralo s obiteljskim fenotipom. Potrebno je napomenuti da je bilo malo vjerojatno da bi ova studija bila dizajnirana da identificira genske kandidate uzroënike DCM; u svakom sluëaju, niti jedan lokus nije sadræavao niti jedan od mnogih poznatih gena za DCM. Joπ jedan metodoloπki prvijenac za kardiomiopatiju je takoappleer identificirao BAG3 kao uzrok DCM. Kod ispitanika i na tri bolesna Ëlana obitelji multigeneracijskog rodoslovlja s autosomalnom dominantnom DCM, Norton i sur. su obavili i sekvenciranje cijelog eksona i genomsku procjenu varijacija u broju kopija (CNV). 84 Nakon sekvenciranja eksoma, niti jedna od genetskih varijanti koje su identificirane kod ispsitanika nije kosegregirala s boleπêu. CNV analiza genoma visoke gustoêe (koja ima rezoluciju jednog eksona) je detektirala deleciju koja okruæuje ekson 4 od BAG3 koja je kosegregirala s bolesti. BuduÊi da strategije detektiranja mutacija koje ovise samo o regijama genoma za sekvencijsko kodiranje neêe detektirati CNV koji je uzrokovan velikim delecijama ili insertacijama, buduêe CNV studije bi nam mogle reêi da su velike delecije u genima, koje su veê povezane s kardiomiopatijama, vaæan uzrok ovih bolesti. Na kraju, koristeêi osnovniji i ukljuëivi pristup identificiranju gena kandidata, Neely i sur. su procijenili uëinke kardioloπki specifiëne analize (primjenom RNA) viπe od gena na vinskoj muπici uzgajanoj u uvjetima kardioloπkog stresa. 85 Autori su identificirali gotovo 500 evolucijski saëuvanih gena i puteva koji bi mogli imati kljuëne i oëuvane uloge u kardiovaskularnom sustavu. Njihovi nalazi identificiraju mnoge ciljeve za buduêe studije gena kandidata; na primjer, izmijenjena srëana repolarizacija povezana sa zajedniëkim polimorfizmom u ljudskom izoobliku gena povezanom s fenotipom DCM u vinskoj muπici. Nove tehnologije Izraz sekvenciranje sljedeêe generacije (NGS) odnosi se na niz tehnologija koje pruæaju masivno paralelno, visoko prouals with low penetrance disease. Candidate genes are selected for a number of reasons that include membership in a gene group already associated with disease (eg, sarcomeric or desmosomal genes), an understanding that the gene s function may be important in the development of the phenotype (eg, genes involved in hypertrophic signalling) and particular features identified in the disease state (eg, differences in myocardial gene expression profiles between affected and normal subjects). Recently published work presenting associations between new candidate genes and heart muscle disease may be considered in at least three categories: descriptions of relative frequencies of genetic abnormalities in genes known to cause a specific disease 18,43,45,48 ; searches for sequence variants in genes associated with one heart muscle disease in another (cross-over or overlapping phenotypes) 28,41,42,46-49,52,80 and discovery of sequence variants in new candidates not previously associated with any cardiac disease. 81,82 Until recently, largely empirical evidence has been used to support candidate gene choice but selection methods influence the pre-test probability that variants in the target gene are disease causing. More quantitative techniques for the identification of candidate genes have recently been described Villard and al. performed genome-wide association studies on pooled DNA samples obtained from patients with apparently sporadic idiopathic DCM. 83 Two single nuclear polymorphisms on chromosomes 1p36 and 10q26 were significantly associated with DCM. An interpretation of these data is that these loci contain genes that play an important, but not causal, role in the development of sporadic DCM. However, several mutations in one of the candidate genes (BAG3, chromosome 10 locus) were identified in patients with familial DCM; several of these mutations co-segregated with the familial phenotype. It must be noted that it was unlikely that this study was designed to identify candidate genetic causes of DCM; in any case, none of the loci containing any of the many known DCM genes were identified. Remarkably, another methodological first for cardiomyopathy also identified BAG3 as a cause of DCM. In the proband and in three affected family members of a multigenerational pedigree with autosomal dominant DCM, Norton et al. performed both whole exon sequencing and a genome-wide assessment of copy number variation (CNV). 84 After exome sequencing, none of the genetic variants identified in the proband co-segregated with the disease. The high-density genome-wide CNV assay (said to have single-exon resolution) detected a deletion encompassing exon 4 of BAG3 that co-segregated with disease. As mutation detection strategies reliant only on sequencing coding regions of the genome will fail to detect CNVs caused by large deletions or insertions, future CNV studies may yet tell us that large deletions in genes already associated with cardiomyopathies are an important cause of these diseases. Finally, using a more basic and inclusive approach to identifying candidate genes, Neely and al. assessed the effects of cardiac-specific knock-down (with RNA-i) of more than 7,000 genes in Drosophila reared under conditions of cardiac stress. 85 The authors identified nearly 500 evolutionarily conserved genes and pathways likely to have critical and conserved roles in the cardiovascular system. Their findings identify many targets for future candidate gene studies; for example, altered cardiac repolarisation is associated with a common polymorphism in the human isoform of a gene associated with a DCM phenotype in Drosophila. Kardio LIST 2012;7(1-2):20.

8 pusno sekvenciranje DNA. Tehnoloπki napredak u pripremi DNA prije sekvenciranja (npr. obogaêivanje i oznaëavanje), u kemiji sekvenciranja i u bioinformatici Êe rezultirati smanjenim troπkovima i poboljπanjima u automatizaciji, toënosti i pokrivenosti. Nedavno objavljene recenzije detaljnije opisuju NGS, specifiëno s referencom na nasljedne bolesti srca. 86,87 Poπto nasljedne bolesti srëanog miπiêa imaju upadljivu alelijsku i lokusnu heterogenost (viπestruke mutacije na mnogim razliëitim genima), NGS Êe omoguêiti promjenu koraka i u istraæivanju i dijagnostiëkoj primjeni DNA sekvenciranja. Prvih nekoliko izvjeπtaja o koriπtenju NGS za detektiranje mutacija u ovim stanjima je objavljeno u i ZakljuËak Kako se pribliæavamo kraju jasno je da Êe u nekoliko sljedeêih godina dominantan pristup biti primjena novih tehnika genetskog probira visoke propusnosti, kojima se moæe uëiniti probir cijelog eksoma ili Ëak genoma. ShvaÊanje podataka koje proizvode ove tehnike Êe zahtijevati nove i jednako sofisticirane analize velikih i sloæenih nizova podataka, koristeêi pristup sistemske biologije s dubljim fenotipiziranjem i naprednim tehnikama modeliranja koje imaju fleksibilnost za kontinuirano aæuriranje i usavrπavanje uz otkrivanje novog znanja. Uzbudljiv napredak koji takoappleer moæe transformirati istraæivanje kardiomiopatija ukljuëuje infrastrukturne i organizacijske (suradnja viπe centara) i dodatne koristi na podruëju regenerativnih medicinskih istraæivanja. Za kliniëke istraæivaëe koji provode ove informacije u praksu, fokus ostaje isti: poboljπanje kvalitete i duljine æivota. Received: 25 th Nov 2011 *Address for correspondence: Department of Cardiology, The London Chest Hospital, 6 Sigdon Road, London E8 1AP, United Kingdom smohiddin@doctors.org.uk New technology The term next-generation sequencing (NGS) refers to a number of technologies that provide massively parallel, high throughput DNA sequencing. Technological advances in the preparation of DNA before sequencing (enriching and labelling, for example), in sequencing chemistry and in bioinformatics will result in reduced costs and improvements in automation, accuracy and coverage. Recently published reviews describe NGS in more detail, and specifically with reference to inherited heart disease. 86,87 As the inherited heart muscle diseases have striking allelic and locus heterogeneity (multiple mutations in many different genes), NGS will enable a step-change in both research and diagnostic applications of DNA sequencing. The first few reports of NGS being used to detect mutations in these conditions were published in 2010 and ,88-90 Summary As we approach the end of 2011 it is clear that the next few years are going to be dominated by the application of new high throughput genetic screening techniques, capable of screening the entire exome or indeed genome. Understanding the data generated by these techniques will require new and equally sophisticated analysis of large and complex datasets, using a systems biology approach with deeper phenotyping and advanced modelling techniques that have the flexibility for continuous update, refinement with discovery of new knowledge. Exciting new developments that may also transform cardiomyopathy research include those of infrastructure and organisation (multi-centre collaborations) and spin-offs from the field of regenerative medicine research. For clinical researchers that translate this information to the clinic the focus will however remain the same; namely improvement of quality and quantity of life. Literature 1. Hagege AA, Caudron E, Damy T, et al. Screening patients with hypertrophic cardiomyopathy for fabry disease using a filter-paper test: the focus study. Heart. 2011;97: Olivotto I, Maron BJ, Appelbaum E, et al. Spectrum and clinical significance of systolic function and myocardial fibrosis assessed by cardiovascular magnetic resonance in hypertrophic cardiomyopathy. Am J Cardiol. 2010;106: O Hanlon R, Grasso A, Roughton M, et al. Prognostic significance of myocardial fibrosis in hypertrophic cardiomyopathy. J Am Coll Cardiol. 2010;56: Bruder O, Wagner A, Jensen CJ, et al. Myocardial scar visualized by cardiovascular magnetic resonance imaging predicts major adverse events in patients with hypertrophic cardiomyopathy. J Am Coll Cardiol. 2010;56: Flett AS, Hayward MP, Ashworth MT, et al. Equilibrium contrast cardiovascular magnetic resonance for the measurement of diffuse myocardial fibrosis: preliminary validation in humans. Circulation. 2010;122: Ho CY, Lopez B, Coelho-Filho OR, et al. Myocardial fibrosis as an early manifestation of hypertrophic cardiomyopathy. N Engl J Med. 2010;363: Ingles J, McGaughran J, Scuffham PA, et al. A cost-effectiveness model of genetic testing for the evaluation of families with hypertrophic cardiomyopathy. Heart (in press). doi: /heartjnl Wordsworth S, Leal J, Blair E, et al. DNA testing for hypertrophic cardiomyopathy: a cost-effectiveness model. Eur Heart J. 2010;31: Agarwal S, Tuzcu EM, Desai MY, et al. Updated meta-analysis of septal alcohol ablation versus myectomy for hypertrophic cardiomyopathy. J Am Coll Cardiol. 2010;55: Ten Cate FJ, Soliman OI, Michels M, et al. Long-term outcome of alcohol septal ablation in patients with obstructive hypertrophic cardiomyopathy: a word of caution. Circ Heart Fail. 2010;3: Nishimura RA, Ommen SR. Septal reduction therapy for obstructive hypertrophic cardiomyopathy and sudden death: what statistics cannot tell you. Circ Cardiovasc Interv. 2010;3: Leonardi RA, Kransdorf EP, Simel DL, et al. Meta-analyses of septal reduction therapies for obstructive hypertrophic cardiomyopathy: comparative rates of overall mortality and sudden cardiac death after treatment. Circ Cardiovasc Interv. 2010;3: Lawrenz T, Borchert B, Leuner C, et al. Endocardial radiofrequency ablation for hypertrophic obstructive cardiomyopathy: acute results and 6 months follow-up in 19 patients. J Am Coll Cardiol. 2011;57: Galve E, Sambola A, Saldana G, et al. Late benefits of dual-chamber pacing in obstructive hypertrophic cardiomyopathy: a 10-year follow-up study. Heart. 2010;96: Mohiddin SA, Page SP. Long-term benefits of pacing in obstructive hypertrophic cardiomyopathy. Heart. 2010;96: Bos JM, Maron BJ, Ackerman MJ, et al. Role of family history of sudden death in risk stratification and prevention of sudden death with implantable defibrillators in hypertrophic cardiomyopathy. Am J Cardiol. 2010;106: Christiaans I, van Engelen K, van Langen IM, et al. Risk stratification for sudden cardiac death in hypertrophic cardiomyopathy: systematic review of clinical risk markers. Europace. 2010;12: ;7(1-2):21. Kardio LIST

MAZALICA DUŠKA.pdf

MAZALICA DUŠKA.pdf SVEUČILIŠTE JOSIPA JURJA STROSSMAYERA U OSIJEKU ELEKTROTEHNIČKI FAKULTET Sveučilišni studij OPTIMIRANJE INTEGRACIJE MALIH ELEKTRANA U DISTRIBUCIJSKU MREŽU Diplomski rad Duška Mazalica Osijek, 2014. SADRŽAJ

Више

PowerPoint Presentation

PowerPoint Presentation Како ревизије сврсисходности пословања утичу на рад корисника јавних средстава у Србији? Налази ревизија сврсисходности пословања као средства за унапређење вредности добијене за уложен новац Београд,

Више

ISSN СТАТИСТИКА СТАНОВНИШТВА ГОДИШЊЕ САОПШТЕЊЕ POPULATION STATISTICS ANNUAL RELEASE 25. IV Број/No. 115/19 РОЂЕНИ И УМРЛИ У РЕПУБ

ISSN СТАТИСТИКА СТАНОВНИШТВА ГОДИШЊЕ САОПШТЕЊЕ POPULATION STATISTICS ANNUAL RELEASE 25. IV Број/No. 115/19 РОЂЕНИ И УМРЛИ У РЕПУБ ISSN 2490-2950 2018 ГОДИШЊЕ САОПШТЕЊЕ POPULATION STATISTICS ANNUAL RELEASE 25. IV 2019. Број/No. 115/19 РОЂЕНИ И УМРЛИ У РЕПУБЛИЦИ СРПСКОЈ BIRTHS AND DEATHS IN REPUBLIKA SRPSKA Благи раст броја живорођених

Више

ISSN СТАТИСТИКА СТАНОВНИШТВА ГОДИШЊЕ САОПШТЕЊЕ POPULATION STATISTICS ANNUAL RELEASE 25. IV Број/No. 121/18 РОЂЕНИ И УМРЛИ У РЕПУБ

ISSN СТАТИСТИКА СТАНОВНИШТВА ГОДИШЊЕ САОПШТЕЊЕ POPULATION STATISTICS ANNUAL RELEASE 25. IV Број/No. 121/18 РОЂЕНИ И УМРЛИ У РЕПУБ ISSN 2490-2950 2017 ГОДИШЊЕ САОПШТЕЊЕ POPULATION STATISTICS ANNUAL RELEASE 25. IV 2018. Број/No. 121/18 РОЂЕНИ И УМРЛИ У РЕПУБЛИЦИ СРПСКОЈ BIRTHS AND DEATHS IN REPUBLIKA SRPSKA Благи пад броја живорођених

Више

ISSN СТАТИСТИКА СТАНОВНИШТВА ГОДИШЊЕ САОПШТЕЊЕ POPULATION STATISTICS ANNUAL RELEASE 25. IV Број/No. 107/17 РОЂЕНИ И УМРЛИ У РЕПУБ

ISSN СТАТИСТИКА СТАНОВНИШТВА ГОДИШЊЕ САОПШТЕЊЕ POPULATION STATISTICS ANNUAL RELEASE 25. IV Број/No. 107/17 РОЂЕНИ И УМРЛИ У РЕПУБ ISSN 2490-2950 2016 ГОДИШЊЕ САОПШТЕЊЕ POPULATION STATISTICS ANNUAL RELEASE 25. IV 2017. Број/No. 107/17 РОЂЕНИ И УМРЛИ У РЕПУБЛИЦИ СРПСКОЈ BIRTHS AND DEATHS IN REPUBLIKA SRPSKA Благи раст броја живорођених

Више

Layout 1

Layout 1 Pregledni Ëlanak / Review article Almanah 2014.: stabilna koronarna bolest srca Almanac 2014: stable coronary artery disease Viktor PerπiÊ*, Marko Boban Thalassotherapia Opatija Klinika za lijeëenje, rehabilitaciju

Више

untitled

untitled ПОКАЗАТЕЉИ КВАЛИТЕТА РАДА СТАЦИОНАРНИХ ЗДРАВСТВЕНИХ УСТАНОВА У БЕОГРАДУ ЗА ПЕРИОД..-3... ГОДИНЕ -КАРДИОХИРУРГИЈА- Кардиохирургија је медицинска дисциплина у оквиру које се обављају високоспецијализоване

Више

KATUŠIĆ ANTONIO.pdf

KATUŠIĆ ANTONIO.pdf SVEUILIŠTE JOSIP JURAJ STROSSMAYER ELEKTROTEHNIKI FAKULTET OSIJEK Preddiplomski studij raunarstva PROGRAMSKI JEZIK RUBY ZAVRŠNI RAD Antonio Katuši OSIJEK, svibanj 2015. SVEUILIŠTE JOSIP JURAJ STROSSMAYER

Више

ISSN СТАТИСТИКА ОБРАЗОВАЊА ГОДИШЊЕ САОПШТЕЊЕ EDUCATION STATISTICS ANNUAL RELEASE 1. IV Број/No. 88/19 ОБРАЗОВАЊЕ У САОБРАЋАЈУ EDU

ISSN СТАТИСТИКА ОБРАЗОВАЊА ГОДИШЊЕ САОПШТЕЊЕ EDUCATION STATISTICS ANNUAL RELEASE 1. IV Број/No. 88/19 ОБРАЗОВАЊЕ У САОБРАЋАЈУ EDU ISSN 2490-2950 2018 СТАТИСТИКА ОБРАЗОВАЊА ГОДИШЊЕ САОПШТЕЊЕ EDUCATION STATISTICS ANNUAL RELEASE 1. IV 2019. Број/No. 88/19 ОБРАЗОВАЊЕ У САОБРАЋАЈУ EDUCATION IN TRAFFIC У 2018. години, 217 ауто-школa обављало

Више

Acta medica Medianae (2000) 6 (21-25) PRETHODNA SAOPŠTENJA MORBIDITET OD AKUTNOG INFARKTA MIOKARDA U POPULACIJI ROMA GRADA NIŠA Marko LAZOVIĆ, Svetlan

Acta medica Medianae (2000) 6 (21-25) PRETHODNA SAOPŠTENJA MORBIDITET OD AKUTNOG INFARKTA MIOKARDA U POPULACIJI ROMA GRADA NIŠA Marko LAZOVIĆ, Svetlan Acta medica Medianae (2000) 6 (21-25) PRETHODNA SAOPŠTENJA MORBIDITET OD AKUTNOG INFARKTA MIOKARDA U POPULACIJI ROMA GRADA NIŠA i Milomir RANĐELOVIĆ Klinika za kardiovaskularne holesti Kliničkog centra

Више

HBIS GROUP SERBIA IRON & STEEL D.O.O. BEOGRAD CI Sektor Kontinualno poboljša je Continuous Improvement Sector..

HBIS GROUP SERBIA IRON & STEEL D.O.O. BEOGRAD CI Sektor Kontinualno poboljša je Continuous Improvement Sector.. CI.. (Continuous Improvement CI) je eđu arod o priz ata metodologija implementirana 00. godi e u ašoj fa ri i Continuous Improvement (CI) is an internationally recognized methodology implemented in our

Више

Odabrana poglavlja iz programskog inženjerstva

Odabrana poglavlja iz programskog inženjerstva OPIPI odabrana poglavlja iz programskog inženjerstva distributed software developmentdsd Mario Žagar Kolegij OPIPI/DSD Sveučilište u Zagrebu Fakultet elektrotehnike i računarstva Mälardalen University

Више

Mladen Pavičić: Grafičko računanje kvantno-mehaničkih nelinearnih jednadžbi Projekt: Kvantno računanje: paralelnost i vizualizacija ( )

Mladen Pavičić: Grafičko računanje kvantno-mehaničkih nelinearnih jednadžbi Projekt: Kvantno računanje: paralelnost i vizualizacija ( ) Mladen Pavičić: rafičko računanje kvantno-mehaničkih nelinearnih jednadžbi Projekt: Kvantno računanje: paralelnost i vizualizacija (02-09262-3160); voditelj: M. Pavičić Program: istrada i znanstvena vizualizacija

Више

F84 Zahtjev za priznavanje inostrane visokoškolske kvalifikacije (zaokružiti) Application for academic recognition of foreign higher qualification (ci

F84 Zahtjev za priznavanje inostrane visokoškolske kvalifikacije (zaokružiti) Application for academic recognition of foreign higher qualification (ci Zahtjev za priznavanje inostrane visokoškolske kvalifikacije (zaokružiti) Application for academic recognition of foreign higher qualification (circle) A. U SVRHU ZAPOŠLJAVANJA - STRUČNO PRIZNAVANJE /

Више

ZBORNIK APSTRAKTA BR. 1.ai

ZBORNIK APSTRAKTA BR. 1.ai I INTERNACIONALNI NAUČNI SIMPOZIJUM ULOGA I ZNAČAJ NOVE EKONOMIJE I INTERNATIONAL SCIENTIFIC SYMPOSIUM ROLE AND IMPORTANCE OF NEW ECONOMY BIJELJINA 01. OKTOBAR 2013 GODINE ORGANIZATOR: Oikos institut -

Више

VRAČEVIĆ FRANJO.pdf

VRAČEVIĆ FRANJO.pdf SVEUČILIŠTE JOSIPA JURJA STROSSMAYERA U OSIJEKU ELEKTROTEHNIČKI FAKULTET Sveučilišni studij IZRADA PROJEKTA AKTIVNE ENERGETSKI NEOVISNE KUĆE Diplomski rad Franjo Vračević Osijek, 2015 godina. SADRŽAJ 1.

Више

HONDLOVA 2/9, ZAGREB OSOBNE SMJERNICE ZA REGULACIJU GLIKEMIJE ZA BOLESNIKE NA INTENZIVIRANOM LIJE»ENJU INZULINOM ime prezime 9

HONDLOVA 2/9, ZAGREB OSOBNE SMJERNICE ZA REGULACIJU GLIKEMIJE ZA BOLESNIKE NA INTENZIVIRANOM LIJE»ENJU INZULINOM ime prezime 9 HONDLOVA 2/9, ZAGREB OSOBNE SMJERNICE ZA REGULACIJU GLIKEMIJE ZA BOLESNIKE NA INTENZIVIRANOM LIJE»ENJU INZULINOM ime prezime 9 Uvod Samokontrola je jedan od osnovnih Ëimbenika u praêenju i lijeëenju šeêerne

Више

n50

n50 N50LUSK Vodič za ažuriranje TV softvera TV Software Update Guide Hrvatski vodič za ažuriranje 1. Korak Provjerite ime modela na stražnjoj strani TV-a. Prije preuzimanja softvera za ažuriranje, molimo provjerite

Више

AM_Ple_LegReport

AM_Ple_LegReport 6.12.2018 A8-0417/158 Amandman 158 Uvodna izjava 21. (21) Studije, uključujući ispitivanja, koje poslovni subjekti podnose u sklopu zahtjeva za odobrenje na temelju sektorskih propisa Unije o hrani obično

Више

Pisanje predloga projekta

Pisanje predloga projekta MINISTARSTVO ZA NAUKU I TEHNOLOŠKI RAZVOJ Konsultativni biro za meñunarodne projekte Sedmi okvirni program EU za istraživanje i razvoj Kako učestvovati u projektima O čemu će biti reči... Učešće MSP u

Више

GAJSKI

GAJSKI L. Gajski, Socijalni Ëimbenici bolesti Socijalni Ëimbenici bolesti Lidija Gajski e-mail: lidija-gajski@zg.t-com.hr UDK: 616-058.316.624 StruËni rad Primljeno: 20. studenoga, 2007. PrihvaÊeno: 4. prosinca

Више

Microsoft Word - CroDiab Registar 2009.doc

Microsoft Word - CroDiab Registar 2009.doc HRVATSKI ZAVOD ZA JAVNO ZDRAVSTVO Zagreb, Rockefellerova 7. - SVEUČILIŠNA KLINIKA VUK VRHOVAC Dugi dol 4a, Zagreb IZVJEŠĆE ZA 2009. Nacionalni registar osoba sa šećernom bolešću CroDiab National Diabetes

Више

NN indd

NN indd BROJ 81 STRANICA 9 PRILOG 1. Obrazac PISK-1 Zahtjev za priznavanje inozemnih stručnih kvalifikacija Application for recognition of professional qualifications Žensko Female Muško Male of profession 3.

Више

KARDIOLOGIJA U PRAKSI ODABRANA POGLAVLJA CARDIOLOGY IN PRACTICE SELECTED CHAPTERS Dijabetes i koronarna bolest srca Diabetes and Coronary Heart Diseas

KARDIOLOGIJA U PRAKSI ODABRANA POGLAVLJA CARDIOLOGY IN PRACTICE SELECTED CHAPTERS Dijabetes i koronarna bolest srca Diabetes and Coronary Heart Diseas KARDIOLOGIJA U PRAKSI ODABRANA POGLAVLJA CARDIOLOGY IN PRACTICE SELECTED CHAPTERS Dijabetes i koronarna bolest srca Diabetes and Coronary Heart Disease Izet AganoviÊ 1, Jozo Boras 2, Nikica Car 2, Æeljko

Више

NN indd

NN indd PETAK, 13. STUDENOGA 2015. NARODNE NOVINE BROJ 124 STRANICA 27 PRILOG 1. STRANICA 28 BROJ 124 NARODNE NOVINE PETAK, 13. STUDENOGA 2015. PRILOG 2. PETAK, 13. STUDENOGA 2015. NARODNE NOVINE BROJ 124 STRANICA

Више

Microsoft Word - CroDiab Registar 2008.doc

Microsoft Word - CroDiab Registar 2008.doc HRVATSKI ZAVOD ZA JAVNO ZDRAVSTVO Zagreb, Rockefellerova 7. - SVEUČILIŠNA KLINIKA VUK VRHOVAC Dugi dol 4a, Zagreb IZVJEŠĆE ZA 2008. Nacionalni registar osoba sa šećernom bolešću CroDiab National Diabetes

Више

Slađana Pavić 1, Aleksandra Andrić 2, Marija Antić 1, Milica Jovanović 3, Aleksa Novković 4, Aleksandra Pavić 4 Etiologija, epidemiološki i klinički p

Slađana Pavić 1, Aleksandra Andrić 2, Marija Antić 1, Milica Jovanović 3, Aleksa Novković 4, Aleksandra Pavić 4 Etiologija, epidemiološki i klinički p Slađana avić 1, Aleksandra Andrić 2, Marija Antić 1, Milica Jovanović 3, Aleksa Novković 4, Aleksandra avić 4 Etiologija, epidemiološki i klinički parametri infekcija urinarnog trakta kod bolesnika sa

Више

Master slide prezentacija

Master slide prezentacija Javnozdravstveni problem premalignih i malignih lezija vrata maternice u Republici Hrvatskoj Ante Ćorušić Zagreb,23. svibnja 2018. Cervical Cancer Second Most Frequent Cancer in Young European Women 1

Више

SVEUČILIŠTE U ZAGREBU MEDICINSKI FAKULTET Juraj Jug Aritmije ishodišta iz desne klijetke DIPLOMSKI RAD Zagreb, 2018.

SVEUČILIŠTE U ZAGREBU MEDICINSKI FAKULTET Juraj Jug Aritmije ishodišta iz desne klijetke DIPLOMSKI RAD Zagreb, 2018. SVEUČILIŠTE U ZAGREBU MEDICINSKI FAKULTET Juraj Jug Aritmije ishodišta iz desne klijetke DIPLOMSKI RAD Zagreb, 2018. Ovaj diplomski rad izrađen je na Klinici za bolesti srca i krvnih žila Kliničkog bolničkog

Више

untitled

untitled StruËni rad / Professional article Registar perkutanih koronarnih intervencija u KliniËkom bolniëkom centru Sestre milosrdnice Percutaneous Coronary Intervention Registry in University Hospital Centre

Више

PowerPoint Presentation

PowerPoint Presentation See the Complete Picture with Nikolina Belamaric U Randox timu od svibnja 2013. International Business Development Executive Agenda RIQAS pregled Zbog čega je EQA važna? EQA smjernice Učestalost provođenja

Више

4 CONTENTS 2 2 5 5 POD SOJOM U POVRŠINAMA NA RAZLIČITE VELIČINE U AP VOJVODINI 1 Bošnjak Danica, Rodić Vesna, Karapandžin Jelena 2 Rezime Veličina gazdinstva, iskazana raspoloživim poljoprivrednim zemljištem,

Више

УНИВЕРЗИТЕТ У КРАГУЈЕВЦУ

УНИВЕРЗИТЕТ У КРАГУЈЕВЦУ УНИВЕРЗИТЕТ У КРАГУЈЕВЦУ ФАКУЛТЕТ МЕДИЦИНСКИХ НАУКА НАСТАВНО-НАУЧНОМ ВЕЋУ ОДЛУКА ВЕЋА ЗА МЕДИЦИНСКЕ НАУКЕ УНИВЕРЗИТЕТА У КРАГУЈЕВЦУ О ФОРМИРАЊУ КОМИСИЈЕ ЗА ОЦЕНУ ЗАВРШЕНЕ ДОКТОРСКЕ ДИСЕРТАЦИЈЕ На седници

Више

TITLE

TITLE Travnik, 18.5.2017. Sveučilište Hercegovina Herzegovina University Institucionalni rani i predškolski odgoj i obrazovanje u BIH Institutional early and pre-school education in BIH Ograničenja obrazovnih

Више

PRILOG I. PONUDBENI LIST S DODACIMA ZA ZAJEDNICU PONUDITELJA I PODIZVODITELJE / APPENDIX I. BIDDING LIST WITH APPENDICES FOR JOINT BIDDERS AND SUB- CO

PRILOG I. PONUDBENI LIST S DODACIMA ZA ZAJEDNICU PONUDITELJA I PODIZVODITELJE / APPENDIX I. BIDDING LIST WITH APPENDICES FOR JOINT BIDDERS AND SUB- CO PRILOG I. PONUDBENI LIST S DODACIMA ZA ZAJEDNICU PONUDITELJA I PODIZVODITELJE / APPENDIX I. BIDDING LIST WITH APPENDICES FOR JOINT BIDDERS AND SUB- CONTRACTORS Predmet nabave / Subject of procurement:

Више

Jasna Kellner

Jasna Kellner 1 Broji. 19 Ne pričaj. 37 Reci "Hvala". 2 Ne kasni. (Budi točan.) 20 Ne razumijem. 38 Reci "Molim". 3 Čitaj. 21 Ne spavaj. 39 Sjedni dolje. 4 Crtaj 22 Ne varaj. 40 Slušaj i ponovi. 5 Razumiješ li? 23 Obriši

Више

Dragi trkac i/ice, I ove godine imamo preporuku za vaš smještaj na Jahorini, ali ovog puta je to c ista eksluziva po STVARNO POSEBNIM cijenama u izuze

Dragi trkac i/ice, I ove godine imamo preporuku za vaš smještaj na Jahorini, ali ovog puta je to c ista eksluziva po STVARNO POSEBNIM cijenama u izuze Dragi trkac i/ice, I ove godine imamo preporuku za vaš smještaj na Jahorini, ali ovog puta je to c ista eksluziva po STVARNO POSEBNIM cijenama u izuzetnom hotelu Lavina s zvjezdice! Hotel ima izvrsnu hranu,

Више

CONFIDA_Mesecni_Newsletter_SRB_JUL

CONFIDA_Mesecni_Newsletter_SRB_JUL BELGRADE ZAGREB LJUBLJANA VIENNA TIRANA SARAJEVO BANJA LUKA SKOPJE PODGORICA Your reference for Tax News in SERBIA July 2019. and international businesses with answers to key questions regarding tax regulations

Више

untitled

untitled 2011;6(12):367. Pregledni Ëlanak Almanah 2011.: akutni koronarni sindrom.»asopisi nacionalnih druπtava predstavljaju odabrana istraæivanja koja predstavljaju napredak u kliniëkoj kardiologiji Review paper

Више

Microsoft Word - reprint prelom1.doc

Microsoft Word - reprint  prelom1.doc Pretisci iz graditeljskog tiska VIESTI KLUBA INŽINIRA I ARHITEKTA IV. (1883), 1, 1-2 Prof. dr. sc. Dražen Aničić, dipl. ing. građ. redoviti član Akademije tehničkih znanosti Hrvatske SUSTAV JAVNIH STUBA

Више

ORIGINALNI RAD/ORIGINAL PAPERS ABC časopis urgentne medicine, vol. XV, godina 2015, broj 3 65 UDK BROJEVI: (497.11)"2014" ISSN

ORIGINALNI RAD/ORIGINAL PAPERS ABC časopis urgentne medicine, vol. XV, godina 2015, broj 3 65 UDK BROJEVI: (497.11)2014 ISSN 65 UDK BROJEVI: 616.12-008.315(497.11)"2014" ISSN 1451-1053 (2015) br.3 p.65-69 ID BROJ: COBISS.SR-ID 218647052 EURECA SERBIA ONE 2014 ISTRAŽIVAČKI CENTAR SOMBOR REZULTATI ISTRAŽIVANJA OKTOBAR 2014. GODINE

Више

GSK radionica hipertenzije

GSK radionica hipertenzije Uloga liječnika obiteljske medicine u liječenju šećerne bolesti Ivica Cvetković Samobor, Gajeva 37 www.ordic.hr 9/24/2011 ŠEĆERNA BOLEST Termin šećerna bolest označava metabolički poremećaj multiple etiologije

Више

Preliminarni prikaz programa / Preliminary programme Tabelarni prikaz naučnog program XXII kongresa Udruženja kardiologa Srbije (UKS) oktobar, 2

Preliminarni prikaz programa / Preliminary programme Tabelarni prikaz naučnog program XXII kongresa Udruženja kardiologa Srbije (UKS) oktobar, 2 Preliminarni prikaz programa / Preliminary programme Tabelarni prikaz naučnog program XXII kongresa Udruženja kardiologa Srbije (UKS) 17-20 oktobar, 2019, Zlatibor, Srbija Program-at-a-glance of the XXII

Више

Microsoft PowerPoint - Bazdaric_vrste istrazivanja 2014_ pptx [Read-Only]

Microsoft PowerPoint - Bazdaric_vrste istrazivanja 2014_ pptx [Read-Only] Sveučilišni diplomski studij medicinsko-laboratorijske dijagnostike Kolegij: Medicinska informatika u kliničko-laboratorijskoj dijagnostici (MIKLD 2014./15.) Vrste istraživanja Biomedicinska istraživanja

Више

HAA je potpisnica multilateralnog sporazuma s Europskom organizacijom za akreditaciju (EA) HAA is a signatory of the European co-operation for Accredi

HAA je potpisnica multilateralnog sporazuma s Europskom organizacijom za akreditaciju (EA) HAA is a signatory of the European co-operation for Accredi HAA je potpisnica multilateralnog sporazuma s Europskom organizacijom za akreditaciju (EA) HAA is a signatory of the European co-operation for Accreditation (EA) Multilateral Agreement PRILOG POTVRDI O

Више

Upala pluća – koji su faktori rizika i uzročnici, liječenje

Upala pluća – koji su faktori rizika i uzročnici, liječenje Kreni zdravo! Stranica o zdravim navikama i uravnoteženom životu https://www.krenizdravo.rtl.hr Upala pluća - koji su faktori rizika i uzročnici, liječenje Upala pluća jedan je od vodećih uzroka oboljenja

Више

No type Здравствено, пензијско и инвалидско осигурање Health, pension and disability insurance 479

No type Здравствено, пензијско и инвалидско осигурање Health, pension and disability insurance 479 No type 479 Методолошка објашњења Methodological explanations... 481 ТАБЕЛЕ TABLES.1. Здравствено осигурање Health insurance...483.2. Расходи здравственог осигурања Health insurance expenditures...483.3.

Више

УНИВЕРЗИТЕТ У ПРИШТИНИ СА ПРИВРЕМЕНИМ СЕДИШТЕМ У КОСОВСКОЈ МИТРОВИЦИ МЕДИЦИНСКИ ФАКУЛТЕТ Мирјана М. Костић СТАТИСТИЧКЕ КАРАКТЕРИСТИКЕ УЗОРКА У КЛАСТЕР

УНИВЕРЗИТЕТ У ПРИШТИНИ СА ПРИВРЕМЕНИМ СЕДИШТЕМ У КОСОВСКОЈ МИТРОВИЦИ МЕДИЦИНСКИ ФАКУЛТЕТ Мирјана М. Костић СТАТИСТИЧКЕ КАРАКТЕРИСТИКЕ УЗОРКА У КЛАСТЕР УНИВЕРЗИТЕТ У ПРИШТИНИ СА ПРИВРЕМЕНИМ СЕДИШТЕМ У КОСОВСКОЈ МИТРОВИЦИ МЕДИЦИНСКИ ФАКУЛТЕТ Мирјана М. Костић СТАТИСТИЧКЕ КАРАКТЕРИСТИКЕ УЗОРКА У КЛАСТЕР РАНДОМИЗОВАНИМ СТУДИЈАМА: СИСТЕМАТСКИ ПРЕГЛЕД Докторска

Више

ВЕЋУ МЕНТОРА

ВЕЋУ МЕНТОРА НАСТАВНО-НАУЧНОМ ВЕЋУ ФАКУЛТЕТА МЕДИЦИНСКИХ НАУКА УНИВЕРЗИТЕТА У КРАГУЈЕВЦУ Комисија за припрему извештаја у саставу: 1. проф. др Марина Петровић, ванредни професор за ужу научну област Интерна медицина

Више

Med Čas (Krag) / Med J (Krag) 2013; 47(4): ORIGINALNI NAUČNI RAD doi: /mckg COBISS. SR - ID UDK ;

Med Čas (Krag) / Med J (Krag) 2013; 47(4): ORIGINALNI NAUČNI RAD doi: /mckg COBISS. SR - ID UDK ; ORIGINALNI NAUČNI RAD ТРОШКОВИ ЛЕЧЕЊА СРЧАНЕ ИНСУФИЦИЈЕНЦИЈЕ И УТИЦАЈ ФАКТОРА РИЗИКА Анђела Здравковић Дом здравља, Свилајнaц THE COSTS OF HEART FAILURE TREATMENT AND THE INFLUENCE OF RISK FACTORS Andjela

Више

untitled

untitled 2011;6(7-8):87. Kratko priopêenje KroniËna bubreæna insuficijencija kardiovaskularni Ëimbenik rizika Short communication Chronic renal failure cardiovascular risk factor Daniela LonËar*, Mithat TabakoviÊ,

Више

untitled

untitled SVRHA I METODE MODELIRANJA ENERGETSKOG SUSTAVA THE PURPOSES AND METHODS OF ENERGY SYSTEM MODELING Dr. sc. Helena BoæiÊ, Energetski institut Hrvoje Poæar, Savska cesta 163, 10001 Zagreb, Hrvatska Helena

Више

Оригинални радови Општа медицина 2009;15(3-4); UDC: (497.11) Прим. мр сц. мед. Нада Вукадиновић, прим. др мед. Биљана Цимбаље

Оригинални радови Општа медицина 2009;15(3-4); UDC: (497.11) Прим. мр сц. мед. Нада Вукадиновић, прим. др мед. Биљана Цимбаље Оригинални радови Општа медицина 2009;15(3-4); 156-162 UDC: 616-008.9-036-02 (497.11) Прим. мр сц. мед. Нада Вукадиновић, прим. др мед. Биљана Цимбаљевић, др мед. Србијанка Петровић Дом здравља Крушевац

Више

In accordance with Article 33 Paragraph 2 Item 4 of the Listing Rules of the Belgrade Stock Exchange j.s.c. Belgrade, NIS j.s.c. Novi Sad announces RE

In accordance with Article 33 Paragraph 2 Item 4 of the Listing Rules of the Belgrade Stock Exchange j.s.c. Belgrade, NIS j.s.c. Novi Sad announces RE In accordance with Article 33 Paragraph 2 Item 4 of the Listing Rules of the Belgrade Stock Exchange j.s.c. Belgrade, NIS j.s.c. Novi Sad announces REPORT ON COMPANY BODY'S SESSION 126th NIS j.s.c. Board

Више

ISSN СТАТИСТИКА ОБРАЗОВАЊА ГОДИШЊЕ САОПШТЕЊЕ ШКОЛСКА ГОДИНА/SCHOOL YEAR почетак/beginning of 2018/2019 EDUCATION STATISTICS ANNUAL RELEASE П

ISSN СТАТИСТИКА ОБРАЗОВАЊА ГОДИШЊЕ САОПШТЕЊЕ ШКОЛСКА ГОДИНА/SCHOOL YEAR почетак/beginning of 2018/2019 EDUCATION STATISTICS ANNUAL RELEASE П ISSN 2490-2950 СТАТИСТИКА ОБРАЗОВАЊА ГОДИШЊЕ САОПШТЕЊЕ ШКОЛСКА ГОДИНА/SCHOOL YEAR почетак/beginning of 2018/2019 EDUCATION STATISTICS ANNUAL RELEASE Претходни подаци/preliminary data 1. IV 2019. Број/No.

Више

No type Здравствено, пензијско и инвалидско осигурање Health, pension and disability insurance 507

No type Здравствено, пензијско и инвалидско осигурање Health, pension and disability insurance 507 No type 507 Методолошка објашњења Methodological explanations... 509 ТАБЕЛЕ TABLES.1. Здравствено осигурање Health insurance...511.2. Расходи здравственог осигурања Health insurance expenditures...511.3.

Више

Medicinski glasnik - Prelom 71.indd

Medicinski glasnik - Prelom 71.indd APACHE III I APACHE II skor u predviđanju ishoda politraumatizovanih... 95 Nataša Petrović 1, Miodrag Milenović 1, Ivan Stoimirov 1, Marija Milenković 1, Dušan Jovanović 2, Zlatibor Lončar 2 APACHE III

Више

In accordance with Article 33 Paragraph 2 Item 4 of the Listing Rules of the Belgrade Stock Exchange j.s.c. Belgrade, NIS j.s.c. Novi Sad announces RE

In accordance with Article 33 Paragraph 2 Item 4 of the Listing Rules of the Belgrade Stock Exchange j.s.c. Belgrade, NIS j.s.c. Novi Sad announces RE In accordance with Article 33 Paragraph 2 Item 4 of the Listing Rules of the Belgrade Stock Exchange j.s.c. Belgrade, NIS j.s.c. Novi Sad announces REPORT ON COMPANY BODY'S SESSION 68th NIS j.s.c. Board

Више

SRBIJA / CRNA GORA

SRBIJA / CRNA GORA SRBIJA / CRNA GORA SERBIA / MONTENEGRO KONTROLA LETENJA SRBIJE I CRNE GORE SMATSA doo BEOGRAD / SERBIA AND MONTENEGRO AIR TRAFFIC SERVICES SMATSA llc AIS / AERONAUTICAL INFORMATION SERVICE Trg Nikole Pašića,

Више

Microsoft PowerPoint - Strucni sastanak4 (1)

Microsoft PowerPoint - Strucni sastanak4 (1) Udruženje ljekara/liječnika porodične/obiteljske medicine Federacije Bosne i Hercegovine Association of Family Physicians of Federation of Bosnia and Herzegovina PODRUŽNICA ZA KANTON SARAJEVO 4. stručni

Више

Наставно-научном већу Факултета медицинских наука Универзитета у Крагујевцу (Свака рубрика мора бити попуњена) (Ако нема података, рубрика остаје праз

Наставно-научном већу Факултета медицинских наука Универзитета у Крагујевцу (Свака рубрика мора бити попуњена) (Ако нема података, рубрика остаје праз Наставно-научном већу Факултета медицинских наука (Свака рубрика мора бити попуњена) (Ако нема података, рубрика остаје празна али назначена) I ПОДАЦИ О КОНКУРСУ, КОМИСИЈИ И КАНДИДАТИМА 1. Одлука о расписивању

Више

1

1 UPITNIK O ORGANIZACIJI, PROIZVODIMA I O ŽELJENOJ PROCEDURI OCJENJIVANJA USKLAĐENOSTI SA DIREKTIVOM ZA OPĆA MEDICINSKA POMAGALA 93/4/EEC MDD* * Direktiva 93/4/EEC za opća medicinska pomagala (MDD) je izmjenjena

Више

46th Croatian & 6th International Symposium on Agriculture

46th Croatian & 6th International Symposium on Agriculture IZVORNI ZNANSTVENI RAD Smanjenje prinosa poljoprivrednih kultura u uvjetima bez navodnjavanja na području sjeveroistočne Bosne Univerzitet u Sarajevu, Poljoprivredno-prehrambeni fakultet, Zmaja od Bosne

Више

ES01-KA Vodic za ucenje Modul 4: Strategije za osmišljavanje i procenu planova ličnog razvoja 1

ES01-KA Vodic za ucenje Modul 4: Strategije za osmišljavanje i procenu planova ličnog razvoja 1 2016-1-ES01-KA204-025061 Vodic za ucenje Modul 4: Strategije za osmišljavanje i procenu planova ličnog razvoja 1 1. UVOD Ovaj modul ima za cilj da obezbedi strategije za osmišljavanje i procenu ličnog

Више

UDK364.4(058) ISSN PRAVNI FAKULTET SVEUČILIŠTA U ZAGREBU STUDIJSKI CENTAR SOCIJALNOG RAĐA STUDIJSKOG CENTRA SOCIJALNOG RADA 1994 'f Zagreb,

UDK364.4(058) ISSN PRAVNI FAKULTET SVEUČILIŠTA U ZAGREBU STUDIJSKI CENTAR SOCIJALNOG RAĐA STUDIJSKOG CENTRA SOCIJALNOG RADA 1994 'f Zagreb, UDK364.4(058) ISSN 1330-6456 PRAVNI FAKULTET SVEUČILIŠTA U ZAGREBU STUDIJSKI CENTAR SOCIJALNOG RAĐA STUDIJSKOG CENTRA SOCIJALNOG RADA 1994 'f Zagreb, prosinac 1994. UDK 364.4(058) ISSN 1330-6456 PRAVNI

Више

Predlozak za PhD studente

Predlozak za PhD studente Mikromreže temeljene na obnovljivim izvorima energije Stručni skup studenata Mi imamo rješenja vizije novih generacija za održivi, zeleni razvoj Mateo Beus Svibanj, 2017. Sadržaj Uvodna razmatranja o mikromrežama

Више

S V E U Č I L I Š T E U M O S T A R U Senat Sveučilišta u Mostaru, uz suglasnost nadležnih županijskih ministarstava prosvjete, znanosti, kulture i šp

S V E U Č I L I Š T E U M O S T A R U Senat Sveučilišta u Mostaru, uz suglasnost nadležnih županijskih ministarstava prosvjete, znanosti, kulture i šp S V E U Č I L I Š T E U M O S T A R U Senat Sveučilišta u Mostaru, uz suglasnost nadležnih županijskih ministarstava prosvjete, znanosti, kulture i športa, raspisuje N A T J E Č A J ZA UPIS U INTEGRIRANI

Више

No type Здравствено, пензијско и инвалидско осигурање Health, pension and disability insurance Статистички годишњак Републике Српске 2014 Statistical

No type Здравствено, пензијско и инвалидско осигурање Health, pension and disability insurance Статистички годишњак Републике Српске 2014 Statistical No type Статистички годишњак Републике Српске 2014 455 Методолошка објашњења Methodological explanations... 457 ТАБЕЛЕ TABLES.1. Здравствено осигурање Health insurance...459.2. Расходи здравственог осигурања

Више

Izvorni znanstveni članak Original scientific paper Šesnaest godina liječenja prirođenih srčanih bolesti odraslih: iskustvo iz Kliničkog bolničkog cen

Izvorni znanstveni članak Original scientific paper Šesnaest godina liječenja prirođenih srčanih bolesti odraslih: iskustvo iz Kliničkog bolničkog cen Izvorni znanstveni članak Original scientific paper Šesnaest godina liječenja prirođenih srčanih bolesti odraslih: iskustvo iz Kliničkog bolničkog centra Ljubljana, Slovenija Sixteen Years of Systematic

Више

Адреса: Maršala Tita 9a/I Телефон: (033) Факс: (033) Е-маил: Wеб: Датум и вријеме слања

Адреса: Maršala Tita 9a/I Телефон: (033) Факс: (033) Е-маил: Wеб:   Датум и вријеме слања Адреса: Maršala Tita 9a/I Телефон: (033) 251-590 Факс: (033) 251-595 Е-маил: ejn@javnenabavke.gov.ba Wеб: https://www.ejn.gov.ba Датум и вријеме слања обавјештења на објаву:1.12.2018. u 14:43 ОБАВЈЕШТЕЊЕ

Више

In accordance with Article 33 Paragraph 2 Item 4 of the Listing Rules of the Belgrade Stock Exchange j.s.c. Belgrade, NIS j.s.c. Novi Sad announces RE

In accordance with Article 33 Paragraph 2 Item 4 of the Listing Rules of the Belgrade Stock Exchange j.s.c. Belgrade, NIS j.s.c. Novi Sad announces RE In accordance with Article 33 Paragraph 2 Item 4 of the Listing Rules of the Belgrade Stock Exchange j.s.c. Belgrade, NIS j.s.c. Novi Sad announces REPORT ON COMPANY BODY'S SESSION 63rd NIS j.s.c. Board

Више

In accordance with Article 33 Paragraph 2 Item 4 of the Listing Rules of the Belgrade Stock Exchange j.s.c. Belgrade, NIS j.s.c. Novi Sad announces RE

In accordance with Article 33 Paragraph 2 Item 4 of the Listing Rules of the Belgrade Stock Exchange j.s.c. Belgrade, NIS j.s.c. Novi Sad announces RE In accordance with Article 33 Paragraph 2 Item 4 of the Listing Rules of the Belgrade Stock Exchange j.s.c. Belgrade, NIS j.s.c. Novi Sad announces REPORT ON COMPANY BODY'S SESSION LXXIX NIS j.s.c. Board

Више

71-Segedi.indd

71-Segedi.indd 22. ljetna škola kineziologa republike hrvatske Ivan Segedi Davor Rožac Hrvoje Sertić Damir Labaš Prethodno znanstveno priopćenje MOTIVACIJA ZA BAVLJENJEM BUKYO RYU JU-JITSOM I STAV PREMA TOJ VJEŠTINI

Више