SOCIOLOGIJA ZDRAVLJA SA SISTEMOM JAVNOG ZDRAVSTVA

Транскрипт

1 SOCIOLOGIJA ZDRAVLJA SA SISTEMOM JAVNOG ZDRAVSTVA SOCIJALNO MEDICINSKI ZNAČAJ ZDRAVLJA, RIZIKA PO ZDRAVLJE I OBOLJENJA

2 SOCIJALNO MEDICINSKI ZNAČAJ ZDRAVLJA i ZDRAVSTVENIH RIZIKA U ZAJEDNICI Zdravlje je osnovni resurs i pokretač svih aktivnosti unutar društvene zajednice. Samo zdrav pojedinac može biti pokretački resurs za svoju zajednice a bez zdravog pojedinca nema funkcionalne porodice i održive zajednice. Rizici po zdravlje su endogenog i egzogenog porijekla. Endogeni rizici su rizici nastali unutar samog pojedinca i njegovog neposrednog okruženja koji utiče na stilove života odnosno način ponašanja. To su pol, starost, nasljedne predispozicije, rasne i etničke karakteristike. Egzogeni rizici su svi spoljašnji faktori koji utiču na zdravlje pojedinaca a porijeklom su neposrednog životnog okruženja kojima su izloženi pojedinci (uticaj društva, rizika iz životne i radne sredine, loših uslova stanovanja, klimatskih promjena i dr.) Svi faktori koji utiču na zdravlje su u dinamičnom okruženju sa pojedincem.

3 ZDRAVSTVENI RIZICI Utvrđivanje zdravstvenih rizika se provodi ocjenom zdravstvenom stanja pojedinca i zajednica. Zdravstveno stanje pojedinca se utvrđuje kliničkim pregledom a zajednice utvrđivanjem zdravstvenog stanja odnosnom procjenom i mjerenjem zdravlja stanovništva. Mjerenjem zdravlja se dobijaju apsolutni i relativni pokazatelji zdravlja. Pri procjeni zdravstvenog rizika je potrebno odrediti sledeće: Masovnost pojave, invalidnost, letalitet i mortalitet od bolesti. Socijalno medicinski značaj bolesti se procjenjuje na osnovu masovnosti, visokog letaliteta, invalidnosti specifične za određenu populacionu grupu i društvo. Veličina zdravstvenih problema se mjeri incidencom i prevalencom (pokazateljima morbiditeta), opštom i specifičnom stopom mortaliteta, očekivanim trajanjem života i potencijlano izgubljenim godinama života.

4 ZDRAVSTVENI RIZICI Posebno osjetljive grupe stanovništva predstavljaju prioritet u rješavanju određenih zdravstvenih problema uslovljenih zdravstvenim rizicima i oboljenjima. Tu spadaju djeca, žene, stariji, bolesni od oboljenja od većeg socijalno medicinskog značaja (maligne bolesti, dijabetes, hemofilija, HIV/AIDS, hepatitis, psihoze, epilepsija, multipla skleroza, reumatska groznica, hronična bubrežna insuficijencija i transplantirani bolesnici). Potencijalno izgubljene godine života zbog specifične bolesti predstavljaju senzitivniji indikator od mortaliteta, a koristan je u procesu donošenja odluka o socijalno-medicinskom i ekonomskom značaju bolesti i određivanju prioriteta. Onesposobljenost i invaliditet predstavljaju takođe bitne kriterijume kod procjene zdravstvenih problema, zbog troškova ispitivanja liječenja, rehabilitacije, posledice odsustva sa posla i drugo.

5 PREVENCIJA ZDRAVSTVENIH RIZIKA Prevencija rizika predstavlja prevenciju bolesti. Bolesti koje su od posebnog značaja za obolijevanje i umiranje stanovništva su: kardiovaskularne bolesti, maligne bolesti, dijabetes i bolesti lokomotornog sistema. Od kardiovaskularnih i malignih bolesti umire preko 70% stanovništva naše zemlje ali i susjednih razvijenih zemalja. Ove bolesti su povezane sa rizicima: pušenje, konzumacija alkohola, nepravilna ishrana, fizička neaktivnost koji se mogu prevenirati. Kod planiranja zdravstvenih intervencija neophodno je procjeniti veličinu zdravstvenih problema, povezanost sa preventabilnim rizicima i mogućnost adekvatne prevencije rizika za određenu populacionu grupu.

6 PREVENCIJA ZDRAVSTVENIH RIZIKA Visoko rizične grupe stanovništva su: Djeca i omladina, žene fertilnog doba, radno aktivno stanovništvo na ugroženim radnim mjestima, osobe sa faktorima rizika (pušenje, alkohol, fizički neaktivni) stare i hronično oboljele osobe socijalno ugrožene osobe, Osobe koje žive na područjima sezonskih i klimatskih promjena koje mogu uticati na porast incidence oboljenja.

7 PREVENCIJA ZDRAVSTVENIH RIZIKA Prioriteti u pogledu prevencije zdravstvenih rizika su određeni u odnosu na tip bolesti i grupu stanovništva, s tim što u određivanju prioritetnih intervencija imaju kost efektivni programi koji su lako dostupni vulnerabilnim grupama stanovništva. Za prioritet jedne intervencija koja se realizuje od strane zdravstvenog sektora značajno je učešće timova porodične medicine odnosno primarne zdravstvene zaštite. Primarna prevencija oboljenja je takođe prioritet u odnosu na sekundarnu i tercijarnu prevenciju. Utvrđivanje prioriteta za zdravstvene intervencije obuhvata analizu: Zdravstvenog stanja stanovništva, Socijalno medicinskog značaja zdravstvenih rizika i oboljenja, Mjera koje će uz najmanja ulaganja dati najveće efekte.

8 SOCIJALNO MEDICINSKI ZNAČAJ ZARAZNIH BOLESTI U zemljama u razvoju i nerazvijenim zemljama zarazne bolesti predstavljaju vodeće zdravstvene probleme. Crijevne zarazne bolesti (dijarealne i parazitarne bolesti). Veliki rizik za obolijevanje od ovih oboljenja imaju odojčad i mala djeca. Akutne respiratorne bolesti (prosječno svaka osoba oboli dva puta u toku godine od prehlade sa kojom se povezuju različite komplikacije) Rizik obolijevanja od ovih bolesti se javlja u najvećem postotku kod djece. Unapređivanje ishrane i imunizacija predstavljaju najznačajnije preventivne mjere odnosno mjere na sprečavanju ovih oboljenja.

9 SOCIJALNO MEDICINSKI ZNAČAJ ZARAZNIH BOLESTI Bolesti koje se prenose polnim putem (sexual transmited diseases- STD) Infekcije hlamidijom i trihomonasom, gonorejom, genitalnim herpesom i sifilisom. U razvijenim zemljama incidenca ovih bolesti se stabilizovala ali je i dalje u porastu u zemljama u razvoju. Ovaj porast se povezuje s teškim socijalnoekonomskim uslovima (ekonomska kriza, nezaposlenost, alkoholizam i prostitucija) ali i sa pojavom rezistencije na antibiotike. Podjednako obolijevaju oba pola ali su komplikacije češće kod žena (sterilnost, hronična oboljenja i dr.) Infekcije u toku trudnoće imaju posledice na prematuritet, mrtvorođenost i neonatalne infekcije. Hepatitis B i C su oboljenja sa velikim brojem komplikacija, hronicitetom, kasnim prepoznavanjem simptoma, neblagovremenim testiranjem i sve većom učestalosti, dok HIV/AIDS u našoj zemlji nema veliku učestalost ali ima značajan rizik, posebno kod mladih.

10 SOCIJALNO MEDICINSKI ZNAČAJ ZARAZNIH BOLESTI Tuberkuloza je oboljenja od velikom socijalno medicinskog značaja jer je povezano sa lošim uslovima života i velikom kontagioznošću. Svake godine se u svijetu registruje oko 9 miliona novih slučajeva oboljelih od tuberkuloze. Oko 2 miliona ljudi godišnje umre od posledica tuberkuloze. Svjetska zdravstvena organizacije je tuberkulozu proglasila za globalnu prijetnju još godine. U Republici Srpskoj je u 2016.godini registrovano 183 slučaja tuberkuloze sa incidencom 13,1 na stanovnika i procentom učešća u ukupnom morbiditetu 1,8%. Tuberkuloza ima veliki socijalno medicinski značaj jer jer izaziva komplikacije i invalidnost. Takođe je bitno da se može prevenirati i kontrolisati. Adekvatnim mjerama prevencije i kontrole može se suzbiti preko 90% slučajeva oboljenja.

11 SOCIJALNO MEDICINSKI ZNAČAJ ZARAZNIH BOLESTI Program prevencije i kontrole tuberkuloze uključuje: Unapređivanje socijalno-ekonomskih uslova (obrazovanje, zaposlenje, ishrana) Otkrivanje i adekvatan tretman oboljelih, Hemoprofilaksa, Vakcinacija (BCG). Rezistencija na lijekove je ozbiljan problem i nastaje kada se ne koristi terapija na propisan način. Stoga je najbolje da se liječenje započinje odmah na adekvatan način u propisanom vremenskom roku. Najbolji način je liječenje u ranoj fazi bolesti čime se postižu najbolji rezultati u individualnom tretmanu i sprečava širenje bolesti.

12 SOCIJALNO MEDICINSKI ZNAČAJ KARDIOVASKULARNIH BOLESTI Kardiovaskularne bolesti (koronarna bolesti i moždana apopleksija) su najčešći uzorci smrtnosti u razvijenim zemljama. Rizici za nastanak ovih bolesti su unutrašnji (pol, starost, genetski) Egzogeni rizici su pušenje, povećan krvni pritisak, povećan nivo holesterola u krvi i dijabetes često udruženi sa gojaznosću, ishranom bogatom mastima i nedovoljnom fizičkom aktivnošću. Redukcijom rizičnih faktora smanjuje se komorbiditet od drugih bolesti Strategija visokog rizika- okrenuta pojedincu i bavi se otkrivanjem osoba pod rizikom i njihovim blagovremenim tretmanom. Populaciona strategija se primjenjuje na cijelo stanovništvo a njen cilj je da izmjeni loše navike povezane sa rizikom obolijevanja odnosno da kod mladih formira zdrav način ponašanja.

13 SOCIJALNO MEDICINSKI ZNAČAJ KARDIOVASKULARNIH BOLESTI Primarna prevencija-edukacija mladih u školama, zdravstveno promotivni programi. U zdravstveno vaspitnim programa je potrebno usmjeriti pažnju na edukaciju o faktorima rizika (pušenje, alkohol, nepravilna ishrana, fizička neaktivnost) ali i psihosocijalnim faktorima (stres, loši međuljudski odnosi i dr.) Zakonska regulativa koja podržava zabranu prodaje alkoholnih pića maloljetnicima, zabranu pušenja na javnim mjestima kao i zabranu reklamiranja cigarete, brze hrane i drugih rizika po zdravlje. Pri tome je značajno podržati društveno odgovorno ponašanje koje pomaže promociju zdravih stilova života i edukaciju kao osnovi element za uspostavljanje pravilnog oblika ponašanja, Prevencija saobraćajnih povreda i saobraćajna kultura su značaj segment zdravstveno vaspitnog rada.

14 SOCIJALNO MEDICINSKI ZNAČAJ MALIGNIH BOLESTI Smrtnost od malignih boelsti iznosi 20% a incidenca oboljenja je sve veća iz godine u godinu i povećava se sa starošću. Najčešća maligna oboljenja kod muškaraca su karcinomi larinks, dušnik, bronha i pluća, karcionim dobelog crijeva, želuca i prostate. Najčešća maligna oboljenja kod žena su karcinomi dojke, grlića materice, debelog crijeva, želuca i endokrinih žlijezda. U Republici Srpskoj se godišnje registruje oko 5000 novih slučajeva oboljenja. Maligne bolesti se mogu prevenirati i u tome je njihov značaj. Prevencija se organizuje u okviru primarne prevencije (zdravstveno obrazovanje stanovništva) i sekundarne prevecije (rano otkrivanje oboljenja i rizika koji uzrokuju bolest). U zdravstvenom sektoru se organizuju i provode aktivnosti prevencije malignih bolesti.

15 SOCIJALNO MEDICINSKI ZNAČAJ MALIGNIH BOLESTI Primarna prevencija-redukcija pušenja- smanjenje incidence karcinoma usta, ždrijela, želudca i morkaćnih kanala. Redukcija masnoće u ishrani- prevencija karcinoma dojke i kolona. Smanjenje konzumacije alkohola- prevencija karcinoma gastrointestinlanog takta. Smanjenje profesionalne ekspozicije štetnim faktorima iz radne sredine smanjuje nastanak karcinoma. Sekundarna prevencija- redovni ginekološki pregledi za žene od 25 do 60 godina u svrhu ranog otkrivanja i redukcije karcinoma grlića materice. Pregledi dojke- ultrazvučni i mamografski za žene starije od 40 godina. Digitorektalni pregledi za osobe starije od 50 godina u svrhu ranog otkrivanja raka debelog crijeva. Svi pregledi trebaju biti obavljeni kod osoba sa potitivnom porodičnom anamnezom.

16 SOCIJALNO MEDICINSKI ZNAČAJ MENTALNIH BOLESTI Mentalno zdravlje je stanje koje omogućava optimalan razvoj (fizički, intelektualni i emocionalni) jedne individue. Mentalni poremećaji predstavljaju značajan socijalno medicinski i ekonomski problem. Sartorius- 8000/ stanovnika ima mentalne i neurološke poremećaje. Mentalni poremećaji zauzimaju značajno mjesto kao uzroci apsentizma i invalidnosti. Mentalni problemi su vezani za određeni razvojni period (adolescencija, starije životno doba). Često su mentalna oboljenja udružena sa somatskim oboljenjima i često prolaze dugo sa neopaženim simptomima.

17 SOCIJALNO MEDICINSKI ZNAČAJ MENTALNIH BOLESTI Značaj mentalne higijene u školskom uzrastu kroz edukacije o psihološkim stanjima, fazama razvoja, najčešćim razlozima zabrinutosti, rješavanje školskih problema i prevencija vršnjačkog nasilja. Pubertet i adolescencija predstavljaju izazove u razvojnim fazama školske djece i o njima treba posvetiti odgovarajuće teme na časovima odjeljenskih zajednica i na sekcijama. Zdravstveni radnici imaju ključnu ulogu u stručnoj podršci temama iz oblasti mentalnog zdravlja. Period zrelog doba i starosti ima svoje specifičnosti i rizike komorbiditeta usled postojanja drugih hroničnih bolesti i gubitka funkcionalnosti. Zbog toga je značajno procjeniti psihološko stanje pacijenata i po potrebi uključiti starije osobe u psihološki ili psihijatrijski terapeutski tretman u toku ili nakon liječenja primarnog oboljenja.

18 SOCIJALNO MEDICINSKI ZNAČAJ BOLESTI ZAVISNOSTI Bolesti zavisnosti predstavljaju značajan socijalno medicinski problem u svijetu i kod nas. U ove bolesti spada pušenje duvana, alkoholizam i narkomanija. Zavisnost se razvija postepeno, često iz znatiželje, uticaja društva, depresivnih problema u periodu adolescencije a traje duži vremenski period dok najbliži članovi porodice ne prepoznaju simptome bolesti. Od eksperimentisanja sa opojnim supstancama do razvoja zavisnosti prolazi vremenski period različitih kriza zbog čega osoba ima faze remisije i egzacerbacije oboljenja. U Republici Srpskoj je trećina odraslog stanovništva svakodnevnih pušača a konzumacija alkohola je kulturološka karakteristika. U srednjoškolskom uzrastu je alkohol konzumiralo više od trećine učenika a više od polovine ima lako dostupna alkoholna pića.

19 SOCIJALNO MEDICINSKI ZNAČAJ BOLESTI ZAVISNOSTI U Republici Srpskoj ima 534 registrovana liječena zavisnika (2017). Marihuana, kanabis, heroin i sintetičke droge su najviše korištene droge u evropskim zemljama i kod nas. Psihoaktivne supstance se počinju koristiti u najranijem periodu života, u ranom srednjoškolskom uzrastu 5% učenika dolazi u kontakt sa inhalantima. Zavisnost se može prevenirati: Primarna prevencija- edukacija i preventivni programi. Sekundarna prevencija- rano otkrivanje i pravovremeni tretman zavisnosti. Uloga nastavnika, psihologa i pedagoga u školi je ključna a saradnja roditelja je neophodna kako bi se prevencija sprovela na najefektivniji način.

20 SOCIJALNO MEDICINSKI ZNAČAJ POVREDA Povrede imaju veliki socijalno medicinski značaj u razvijenim zemljama i u zemljama u razvoju. Povrede čine treći vodeći uzrok smrtnosti u razvijenim zemljama. Saobraćajni traumatizam je jedan od uzorka povređivanja u mlađoj životnoj dobi. Edukacija o pravilnom ponašanju u saobraćaju u školskom uzrastu je naročito značajna. Tematski sadržaji uključuju vezanje sigurnosnih pojaseva, nošenje kacige, ograničavanje brzine na putevima i sprečavanje konzumacije alkohola tokom vožnje. Zakonski akti doprinose modifikaciji ponašanja i oni su neophodni kao dodatak edukaciji. Rizik od nastanka povreda se povećava usled lošeg zdravstvenog stanja nastalog zbog drugih bolesti i povreda.

21 SOCIJALNO MEDICINSKI ZNAČAJ POVREDA Primarna prevencija- edukativne kampanje, preventivni programi za školski uzrast i omladinu aktivnu u saobraćaju. Sekundarna prevencija- rana detekcija oboljenja. Kod djece procjena stanja lokomotornog sistema i neurološkog sistema prilikom sistematskih pregleda. Kod odraslih je potrebno pratiti stanje i funkcionalnost lokomotornog sistema te rano otkrivati simptome osteoporoze i koštanih anomalije koje mogu biti povezane sa povredama. Povrede na radu su značajan uzrok apsentizma i one se mogu prevenirati nošenjem zaštitne opreme, odnosno ličnih zaštitnih sredstava i pravilno rukovanje opremom.

22 SOCIJALNO MEDICINSKI ZNAČAJ BOLESTI USTA I ZUBA Bolesti usta i zuba među kojima spadaju karijes, parodontopatije i nepravilnosti razvoja vilice i zuba spadaju među najraširenije u svijetu. Smatra se da od ovih bolesti boluje oko 90% stanovništva u svijetu. Osnovne socijalno medicinske karakteristike bolesti usta i zuba su: Velika frekvencija ovih bolesti među odraslom populacijom (preko 90%) i među djecom (30-50% djece sa karijesom) Predisponirajući faktor za nastanak karijesa su: loša oralna higijena, korištenje meke hrane, obilno i učestalo konzumiranje šećera te genetski faktori: slabija konstitucija zuba, malnutricija, poremećaji u metabolizmu minerala i smanjenje imunološke sposobnosti). Veliku ulogu u prevenciji zubnog karijesa ima korištenje fluora u ishrani, fluorizacija zuba kod školske djece i fluorizacija vode.

23 SOCIJALNO MEDICINSKI ZNAČAJ BOLESTI USTA I ZUBA Primarna prevencija bolesti usta i zuba sadrži: Zdravstveno vaspitanje o oralnom zdravlju, Kontrola ishrane u odnosu na unos šećera, Oralna higijena, redovno čišćenje usta i zuba nakon obroka, više puta u toku dana. Sekundarna prevencija podrazumjeva: Sistematski pregledi sa ciljem utvrđivanja stanja usta i zuba i početnih patoloških promjena koje dovode do parodontopatije. Izrada programa promocije oralnog zdravlja te strateški okviri u oblasti unapređenja oralnog zdravlja su osnovni elementi za uspostavljanje sistemskih aktivnosti u oblasti stomatološke zdravstvene zaštite.

24 PROGRAMI PREVENCIJE I KONTROLE NEZARANIH BOLESTI Programi sadrži mjere promocije zdravlja i prevencije bolesti. Programi promocije zdravlja uključuju zdravstveno vaspitanje kao kontinuiran proces u zajednici baziran na multisektorskom pristupu. Programe zdravstvenog vaspitanja treba prilagoditi određenim uzrastnim grupama. Programi sekundarne prevencije sadrže: rano otkrivanje oboljenja u najranijoj fazi razvoja sa ciljem sprečavanja daljeg širenja i redukcije komplikacija. Programi podržani od strane Svjetske zdravstvene organizacije su: Programi zaštite i unapređenja oralnog zdravlja, programi zaštite zdravlja na radu, zdrave obrazovne institucije (zdravi vrtići, zdrave škole i zdravi gradovi).

25 PREVENCIJA U OSNOVI SVIH PROGRAMSKIH AKTIVNOSTI Značaj prevencije se ogleda u pravilnom izboru i načinu života, u posmatranju prirode i uzroka oboljenja sa pojedinačnog na sistemsko. Prevencija je u osnovi svih aktivnosti Bolje spriječiti nego liječiti. Prevencija je jeftinija od liječenja, naročito ako se uzme liječenje komplikacija. Gram prevencije vrijedi više od kilograma liječenja Henry De Bracton

26 HVALA NA PAŽNJI!!!