INTERNACIONALIZACIJA I KAKO DO NJE Jačanje univerzitetskih službi i procedura za potpunije učešće srpskih visokoškolskih institucija u evropskom prost

INTERNACIONALIZACIJA I KAKO DO NJE Jačanje univerzitetskih službi i procedura za potpunije učešće srpskih visokoškolskih institucija u evropskom prostoru visokog obrazovanja projekat FUSE Urednici Biljana Mišić Ilić Miodrag Lazarević FOSTERING UNIVERSITY SUPPORT SERVICES AND PROCEDURES FOR FULL PARTICIPATION IN THE EUROPEAN HIGHER EDUCATION AREA TEMPUS Project 544006-TEMPUS-1-2013-1-RA-TEMPUS-SMGR

INTERNACIONALIZACIJA I KAKO DO NJE Jačanje univerzitetskih službi i procedura za potpunije učešće srpskih visokoškolskih institucija u evropskom prostoru visokog obrazovanja projekat FUSE

INTERNACIONALIZACIJA I KAKO DO NJE Jačanje univerzitetskih sluţbi i procedura za potpunije učešće srpskih visokoškolskih institucija u evropskom prostoru visokog obrazovanja projekat FUSE Urednici Biljana Mišić Ilić Miodrag Lazarević FOSTERING UNIVERSITY SUPPORT SERVICES AND PROCEDURES FOR FULL PARTICIPATION IN THE EUROPEAN HIGHER EDUCATION AREA T E M P U S P R O J E C T 5 4 4 0 0 6 - T E M P U S - 1-2 0 1 3-1 - RA- T E M P U S - S M G R The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which may be made of the information contained therein.

INTERNACIONALIZACIJA I KAKO DO NJE Jačanje univerzitetskih sluţbi i procedura za potpunije učešće srpskih visokoškolskih ustanova u evropskom prostoru visokog obrazovanja projekat FUSE Izdavač Univerzitet u Nišu Konzorcijum FUSE Za izdavača Dr Dragan Antić Urednici: Dr Biljana Mišić Ilić Dr Miodrag Lazarević Autori priloga: Dr Biljana Mišić Ilić, Univerzitet u Nišu Tatjana Stanković, Univerzitet u Kragujevcu Ivana Vujkov, Univerzitet u Novom Sadu Ana Šoti, Univerzitet u Novom Sadu Dr Miodrag Lazarević, Univerzitet u Beogradu Dr Siniša Đurašević, Univerzitet u Beogradu Dr Savka Blagojević, Univerzitet u Nišu Prevod i lektura Dr Biljana Mišić Ilić Mr Ljiljana Janković Tehnički urednik Dr Miodrag Lazarević Dizajn korica Mile Ţ. Ranđelović Štampa Unigraf-X-Copy, Niš Tiraţ 120 2016 Univerzitet u Nišu, Srbija ISBN 978-86-7181-090-6 CIP - Каталогизација у публикацији - Народна библиотека Србије, Београд 378.014.3(497.11):061.1EU INTERNACIONALIZACIJA i kako do nje : jačanje univerzitetskih službi i procedura za potpunije učešće srpskih visokoškolskih ustanova u evropskom prostoru visokog obrazovanja - projekat FUSE / [autori priloga Biljana Mišić Ilić... et al.] ; urednici Biljana Mišić Ilić, Miodrag Lazarević. - Niš : Univerzitet : Konzorcijum Fuse, 2016 (Niš : Unigraf-X-Copy). - 90, 92 str. : tabele ; 24 cm Nasl. str. prištampanog prevoda: Towards Internationalization : Fostering University Support Services and Procedures for Full Participation in the European Higher Education Area - FUSE. - Oba rada štampana u međusobno obrnutim smerovima. - Tiraž 120. ISBN 978-86-7181-090-6 a) Европска унија - Темпус програм b) Пројекат Фјуз - Србија c) Високошколско образовање - Интернационализација - Србија COBISS.SR-ID 227424780

Sadržaj 7 Uvod 15 Razvoj administrativnih i pravnih uslova za poboljšanje usluga i procedura za pružanje podrške na univerzitetskom nivou 33 Univerzitetske službe koje se bave akademskom mobilnošću i međunarodnom saradnjom: trenutna praksa i kako je poboljšati 47 Unapređenje znanja i veština nastavnog i nenastavnog osoblja za potpunije učešće u evropskom prostoru visokog obrazovanja 53 Unapređenje jezičke podrške za poboljšanje internacionalizacije u oblasti akademske i studentske mobilnosti na visokoškolskim ustanovama u Srbiji 61 Analitički upitnici 63 Analiza postojećeg administrativnog i pravnog okvira u vezi sa internacionalizacijom i akademskom mobilnošću na partnerskim visokoškolskim ustanovama u Srbiji 69 Analiza trenutne prakse u pružanju usluga u vezi sa akademskom mobilnošću na visokoškolskoj instituciji 75 Analiza internet stranica visokoškolskih ustanova u smislu prezentacije internacionalne orijentacije visokoškolske ustanove 79 Analiza postojećeg administrativnog i pravnog okvira i trenutne prakse u vezi sa internacionalizacijom i akademskom mobilnošću na partnerskim nevisokoškolskim ustanovama (MPNTR, KONUS, SKONUS) 83 Analiza mogućnosti za razvijanje znanja i veština nastavnog i nenastavnog osoblja za bolje učešće u evropskom prostoru visokog obrazovanja 88 Analiza potreba za razvijanje znanja stranih jezika kod univerzitetskog nastavnog i nenastavnog osoblja i kurseva srpskog jezika za strane studente 89 Linkovi ka najvažnijim rezultatima projekta FUSE

Uvod Biljana Mišić Ilić, Univerzitet u Nišu Izvrsnost nije veština, to je stav. Ralf Marston Uvodne napomene Evidentno je da je u svetu u poslednjih nekoliko decenija došlo do velike internacionalizacije u oblasti obrazovanja. O tome posebno svedoči činjenica da se stalno povećava broj studenata koji odlaze na studije u strane zemlje, bilo upisom na ceo studijski program, bilo u okviru nekih mreža mobilnosti, ili čak samostalno, van okvira programa mobilnosti u kojima učestvuje njihova visokoškolska ustanova. U Srbiji su u posednjih desetak godina u sferi visokog obrazovanja sprovedene značajne reforme u cilju harmonizacije sa standardima Bolonjske deklaracije i da bi se poboljšala efikasnost u smislu nastavnih sadržaja, kurikuluma, programa, standarda, kvaliteta, trajanja studija i usklađenosti sa potrebama društva. Jedan od ciljeva reforme visokog obrazovanja jeste i da ono dobije veću međunarodnu dimenziju kako bi moglo da se integriše u evropski prostor visokog obrazovanja (EHEA). Mada su u tom pravcu učinjeni značajni koraci učešćem u programima kao što su Tempus, Erasmus Mundus, FP7 i različite mreže akademske mobilnosti, srpske visokoškolske ustanove još uvek nisu dostigle nivo potpunog učešća u evropskom prostoru visokog obrazovanja. Zbog toga je potrebno da se na nivou univerziteta i fakulteta promene, razviju, poboljšaju i održavaju standardi, univerzitetske politike i dobre prakse koje se odnose na internacionalizaciju, kao i univerzitetske službe koje se bave poslovima internacionalizacije, i da se to čini na koordinisan, organizovan i efikasan način i na nacionalnom nivou i na nivou institucije. TEMPUS projekat Jačanje univerzitetskih službi i procedura za potpunije učešće srpskih visokoškolskih institucija u evropskom prostoru visokog obrazovanja (Fostering University Support Services and Procedures for Full Participation in the European Higher Education Area) pruža odgovor na ove potrebe jer je usmeren na to da se razviju, na svim nivoima, kapaciteti visokoškolskih ustanova u Srbiji da uspostave i poboljšaju univerzitetske službe i procedure koje se tiču međunarodne saradnje i mobilnosti u skladu sa naprednim praksama koje postoje u EU. 7

Jačanje univerzitetskih službi i procedura za potpunije učešće srpskih visokoškolskih institucija u evropskom prostoru visokog obrazovanja Ovaj opšti cilj se postiže ostvarivanjem skupa specifičnih ciljeva: Obezbeđenjem pravnih i administrativnih uslova i razvijanjem/poboljšavanjem administrativnih uputstava, koja se tiču univerzitetskih službi i procedura u vezi sa međunarodnom akademskom saradnjom i mobilnošću Uspostavljanjem i poboljšavanjem univerzitetskih stručnih službi koje se bave međunarodnom akademskom saradnjom i mobilnošću Podizanjem opštih znanja i veština i obučavanjem nastavnog i nenastavnog osoblja za puno učešće u evropskom prostoru visokog obrazovanja. Ova publikacija je nastala kao rezultat obimnih analiza različitih aspekata internacionalizacije na srpskim visokoškolskom ustanovama koje učestvuju u TEMPUS projektu Jačanje univerzitetskih službi i procedura za potpunije učešće srpskih visokoškolskih institucija u evropskom prostoru visokog obrazovanja (Fostering University Support Services and Procedures for Full Participation in the European Higher Education Area. Knjiga sadrži četiri sveobuhvatna analitička izveštaja u kojima je predstavljeno trenutno stanje na partnerskim visokoškolskim ustanovama u Srbiji koje se odnosi na pravne i administrativne okvire, radna uputstva, prakse, kapacitete institucije, kapacitete, znanja i veštine nastavnog i nenastavnog kadra, a koji su usmereni na bolje funkcionisanje i unapređenje službi za međunarodnu akademsku saradnju i mobilnost. Osim toga, svaki od izveštaja nudi i niz preporuka, koje su bazirane na samoevaluaciji konkretnih institucija, kao i na pregledu modela sa EU partnerskih univerziteta, čime se obezbeđujuju transfer znanja i razmena najboljih praksi za srpske partnerske institucije, prvenstveno za one visokoškolske, ali i za Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja, KONUS i SKONUS. Knjiga sadrži i šest posebno kreiranih originalnih analitičkih upitnika, koji su korišćeni da se dobiju različiti podaci sa partnerskih institucija, na različitim nivoima i iz različitih sektora, a koji su kasnije korišćeni za analize. Na kraju publikacije su navedene internet stranice na kojima se mogu naći glavni ishodi projekta, konkretni različiti dokumenti koji su razvijeni na svim srpskim partnerskim visokoškolskim ustanovama, a koji pokrivaju širok spektar strateških, pravnih, administrativnih i praktičnih aspekata vezanih za akademsku mobilnost na nivou univerziteta i fakulteta. Navedene su i internet stranice na kojima se nalaze dva specijalizovana kursa engeskog jezika i onlajn kurs srpskog jezika za strance, koji su takođe urađeni u okviru projekta. 8

Biljana Mišić Ilić Činjenica da dolazi do ubrzanih promena u uslovima i okolnostima u kojima se odvija učešće srpskih visokoškolskih ustanova u međunarodnoj akademskoj mobilnosti, istraživačkim programima i drugim aktivnostima znači da stanje koje se opisuje kao trenutno u naša četiri izveštaja (podaci su prikupljani i analize vršene u toku 2014. i 2015. godine) možda više i nije trenutno. Kao što se može videti iz nekih rezultata projekta i sam FUSE projekat je doprineo da se razviju brojni dokumenti i poboljšaju mnoge prakse i službe i znanja i veštine zaposlenih. Prirodno je da je proces internacionalizacije visokoškolskih ustanova u Srbiji jedan trajni proces, koji prevazilazi obim i trajanje bilo kog projekta. Bilo bi zanimljivo iskoristiti iste analitičke upitnike i nakon nekoliko godina ponovo prikupiti podatke, kako bi se uočile promene i/ili identifikovale oblasti koje su se značajno poboljšale kao i one koje zahtevaju dodatnu pažnju. Ova publikacija, koja donosi analitičke uvide i skup preporuka, može biti od koristi različitim zainteresovanim stranama u procesu internacionalizacije visokog obrazovanja u Srbiji: upravama univerziteta, fakulteta i viših škola, kancelarijama za međunarodnu saradnju, nastavnom i nenastavnom osoblju na univerzitetima, fakultetima i departmanima koje je uključeno u poslove dolazne i odlazne mobilnosti studenata i istraživača. Ona je takođe namenjena studentskim telima i organizacijama, kao i najvišim telima koja donose odluke i kreiraju politiku, kao što su Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja, Nacionalni savet za visoko obrazovanje i KONUS. Osim toga, publikacija može biti korisna i širem krugu visokoškolskih ustanova, osim pet državnih univerziteta i jedne više škole koji učestvuju u projektu FUSE, time što nudi ne samo modele već i specijalno kreirane analitičke upitnike. Njih dalje mogu koristiti partneri na projektu FUSE ali i sve druge visokoškolske ustanove koje bi želele da sprovedu dubinsku analizu propisa, politike, prakse, kapaciteta, znanja i veština zaposlenih za sprovođenje internacionalizacije na svojim institucijama. 9

Jačanje univerzitetskih službi i procedura za potpunije učešće srpskih visokoškolskih institucija u evropskom prostoru visokog obrazovanja O projektu FUSE Jačanje univerzitetskih službi i procedura za potpunije učešće srpskih visokoškolskih institucija u evropskom prostoru visokog obrazovanja Akronim projekta: FUSE Program: TEMPUS IV 6. poziv (2013) Broj projekta: 544006-TEMPUS-1-2013-1-RS-TEMPUS-SMGR Tip projekta: Strukturne mere Reforma upravljanja sistemom visokog obrazovanja Trajanje projekta: 1. decembar 2013. do 30. novembar 2016. (3 godine) Internet prezentacija projekta: www.fuse.ni.ac.rs Partneri na projektu, FUSE konzorcijum Univerzitet u Nišu, koordinator projekta Univerzitet u Beogradu Univerzitet u Novom Sadu Univerzitet u Kragujevcu Državni univerzitet u Novom Pazaru Visoka turistička škola u Beogradu Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije Konferencija univerziteta Srbije Studentska konferencija univerziteta Srbije Univerzitet Middlesex u Londonu, Velika Britanija Univerzitet u Malagi, Španija Jagelonski univerzitet u Krakovu, Poljska Univerzitet u Bambergu, Nemačka Masarikov univerzitet u Brnu, Češka Ciljevi i aktivnosti projekta Opšti cilj projekta: Osnaživanje univerzitetskih službi i poboljšanje odgovarajućih procedura kao preduslova za potpunije uključivanje visokog obrazovanja u Srbiji u evropski prostor visokog obrazovanja Specifični ciljevi projekta: Obezbeđivanje pravnih i administrativnih uslova i razvijanje/poboljšanje administrativnih uputstava, koji se tiču univerzitetskih službi i procedura u vezi sa međunarodnom akademskom saradnjom i mobilnošću Uspostavljanje i poboljšanje univerzitetskih stručnih službi koje se bave međunarodnom akademskom saradnjom i mobilnošću 10

Podizanje opštih znanja i veština i obučavanje nastavnog i nenastavnog osoblja za puno učešće u evropskom prostoru visokog obrazovanja. Radni paketi: 8 (4 razvojna radna paketa i 4 upravna radna paketa) Razvojni radni paketi Biljana Mišić Ilić RADNI PAKET 1: Razvoj odgovarajućih administrativnih i pravnih dokumenata i procedura, koji bi doveli do boljeg i efikasnijeg rada kako odgovarajućih univerzitetskih službi, tako i stvaranja šireg okvira za razvoj i realizaciju studijskih programa na engleskom ili drugim svetskim jezicima: 1. analiza trenutne situacije koja se tiče pravnog i administrativnog okvira, 2. upoređivanje postojećeg pravnog i administrativnog okvira sa pravnim i administrativnim okvirom EU partnera u datoj oblasti; 3. analiza ciljnih oblasti koje treba poboljšati i načina kako to uraditi; 4. razrada i usvajanje akcionog plana na nacionalnom nivou i odgovarajuće procedure kako bi se poboljšala razmena informacija između svih zainteresovanih strana u procesu međunarodne saradnje; 5. razvijanje i usvojanje unverzitetskih protokola i priručnika za osoblje koje radi u oblasti međunarodne saradnje, uključujući i rad sa stranim studentima; 6. razvijanje i usvojanje standardizovanih dokumenata na nacionalnom nivou koji će se izdavati stranim studentima, uz individualne univerzitetske specifičnosti. RADNI PAKET 2: Unapređenje različitih stručnih službi (podrška akademskoj mobilnosti, podrška u oblasti informatičkih tehnologija, marketinške i informativne aktivnosti): 1. analiza trenutne prakse u radu službi za akademsku mobilnost i upoređivanje sa onom kod partnera iz EU, na osnovu toga izrada modela i uspostavljanje takvih službi uz unapređenje postojećih, tako da one budu od koristi studentima, upravi univerziteta, administrativnom i nenastavnom osoblju na nivou fakulteta i univerziteta; 2. osavremenjivanje internet prezentacija univerziteta i fakulteta tako da bolje, informativnije i atraktivnije predstave mogućnosti date institucije, i obezbeđivanje mehanizama za njihovo stalno ažuriranje (i to na oba pisma kojima se može pisati srpski jezik, kao i na engleskom jeziku, a, ukoliko postoje uslovi i na još nekom stranom jeziku); 3. osavremenjivanje tehničke opreme i podrške na univerzitetima i fakultetima; 4. izrada i stalno ažuriranje baze podataka o dostupnim kursevima i programima koji se nude na stranim jezicima; 5. izrada promotivnih materijala za potencijalne strane studente (vodiči, leci, info-brošure, itd.) koje treba učiniti što dostupnijim u fizičkom i elektronskom obliku; 11

Jačanje univerzitetskih službi i procedura za potpunije učešće srpskih visokoškolskih institucija u evropskom prostoru visokog obrazovanja 6. intenziviranje institucionalne reklamne i marketinške aktivnosti za promovisanje mogućnosti univerziteta i fakulteta na polju međunarodne mobilnosti. RADNI PAKET 3: Unapređenje znanja i veština nastavnog i nenastavnog kadra (administrativnog osoblja i osoblja zaposlenog u računarskim i drugim centrima i službama pri univerzitetima), kao i studenata, za rad u oblasti međunarodne saradnje: 1. proučavanje modela partnera iz EU i organizacija seminara i obuke na srpskim univerzitetima, gde bi se razvijala znanja i veštine na svim institucionalnim nivoima; 2. razvijanje i stalno ažuriranje mreže studenata-domaćina, modela protokola za njihov rad i baze podataka, u saradnji sa studentskim organizacijama; 3. uvođenje mehanizama za praćenje mobilnosti studenata i nastavnika, na nacionalnom nivou, i tzv. Mobility Window za studente, uz mogućnost stalne razmene informacija između svih zainteresovanih strana; 4. razvijanje i ažuriranje baze akademskih kontakt osoba za strane studente, i ujedinjavanje kapaciteta u datoj oblasti; 5. održavanje seminara ne samo za obuku već i za opšte podizanje svesti svih učesnika u procesu internacionalizacije u akademskoj sferi u našoj zemlji, za aktivnije nacionalno učešće u međunarodnoj akademskoj saradnji. RADNI PAKET 4: Organizovanje pružanja jezičke podrške za pripremu i izvođenje kurseva i druge oblike akademskog rada na engleskom ili nekom drugom svetskom jeziku: 1. uspostavljanje saradničke mreže između svih jezičkih profesionalaca na srpskim univerzitetima kako bi se promovisali, unapredili i organizovali različiti vidovi jezičke podrške (što bi uključilo nastavnike stranih jezika na univerzitetima, kao i prevodioce i zaposlene u kancelarijama za međunarodnu saradnju na univerzitetima); 2. razvijanje i usvojanje smernica za obezbeđivanje jezičke podrške univerzitetskim nastavnicima 3. razvijanje modela kursa Engleski za posebne potrebe administrativnog osoblja na univerzitetima i fakultetima; 4. razvijanje smernica za organizovanje jezičke podrške za strane studente (kursevi srpskog jezika različitog trajanja i složenosti i izrada odgovarajućih štampanih i elektronskih materijala). 12

Biljana Mišić Ilić Očekivani efekti i uticaj Projekat FUSE može doprineti iskazanom strateškom interesu i posvećenosti vlade Republike Srbije i nadležnog Ministarstva da se pojačaju i usmere aktivnosti koje bi dovele do punog učešća srpskih visokoškolskih ustanova u evropskom prostoru visokog obrazovanja tako što će: Unaprediti reforme i modernizaciju visokog obrazovanja u Srbiji i poboljšati njegov kvalitet i značaj; Podići nivo svesti i razumevanja o ciljnim oblastima projekta vezanim za politike i prakse na nacionalnom i institucionom nivou; Uspostaviti / razviti / poboljšati kapacitete partnerskih institucija pri postavljanju nacionalnog akcionog plana i smernica za internacionalizaciju, univerzitetskih standardizovanih dokumenata, različitih mehanizama za informisanje i podršku, kao i mreža svih zainteresovanih koji doprinose unapređenju kapaciteta i službi; Razviti / unaprediti odgovarajuće administrativne i pravne procedure i standarde koje se tiču međunarodne akademske saradnje i mobilnosti na akademskim institucijama u Srbiji; Razvijati saradničko povezivanje različitih zainteresovanih strana u ovom procesu Razvijati i održavati različite mehanizme za razmenu informacija (baze podataka, portale, itd.) za zaposlene; Unapređivati znanja i veštine nastavnog i nenastavnog kadra za puno učešće u evropskom prostoru visokog obrazovanja; Poboljšati stručne službe koje se bave međunarodnom mobilnošću tako što ce se poboljšati međunarodna vidljivost srpskih visokoškolskih ustanova poboljšati/uspostaviti službe za mobilnost napraviti i distribuirati više, atraktivnijeg i informativnijeg materijala za strane studente Obezbediti okvir i uzajamnu pomoć za pet partnerskih državnih univerziteta da poboljšaju stručne službe i procedure na fakultetima; Preneti uspostavljena znanja, iskustva i modele na druge visokoškolske ustanove u Srbiji, uključujući i više škole; Promovisati specifičnu internacionalno-orijentisanu kulturu u akademskoj zajednici; Unapređivati povezivanje visokoškolskih ustanova širom Srbije, regiona i zemalja EU; Razvijati međusobno razumevanje između naroda i zemalja EU, s jedne strane, i građana i države Srbije, sa druge strane. 13

Jačanje univerzitetskih službi i procedura za potpunije učešće srpskih visokoškolskih institucija u evropskom prostoru visokog obrazovanja FUZIJA dobre prakse u oblasti rada univerzitetskih službi i deovanja pravnih procedura na polju međunarodne saradnje i mobilnosti kod partnera iz EU i domaćih visokoškolskih institucija, na obostranu korist.

Razvoj administrativnih i pravnih uslova za poboljšanje usluga i procedura za pružanje podrške na univerzitetskom nivou Pripremila: Tatjana Stanković, Univerzitet u Kragujevcu Deo 1: Samoevaluacija postojećeg administrativnog okvira, pravnih procedura i institucionalne strategije koje u u vezi sa procesom internacionalizacije Podaci se zasnivanju na informacijama dobijenim od partnerskih institucija koje učestvuju u projektu FUSE. One predstavljaju odgovore na pitanja iz Upitnika Deo A koje su dali predstavnici partnerskih institucija sa Univerziteta u Nišu, Univerziteta u Beogradu, Univerziteta u Novom Sadu, Univerziteta u Kragujevcu, Državnog Univerziteta u Novom Pazaru, Više turističke škole, Konferencije univerziteta Srbije i Ministarstva prosvete, nauke i tehološkog razvoja Republike Srbije. U tekstu koji sledi je dat sažet prikaz odgovora na osnovna pitanja vezana za samoevaluaciju: Da li je vaša institucija razvila i usvojila strategiju namenjenu oblasti internacionalizacije? U trenutku kada je rađena ova analiza (april 2014.), samo je Univerzitet u Beogradu imao usvojenu strategiju internacionalizacije. Ova strategija, koja je usvojena 19. marta 2014. godine, naglašava sledeće aspekte kao najbitnije u strateškom pristupu internacionalizaciji: a. studijski programi; b. pružanje mogućnosti da se deo studijskog programa završi u inostranstvu; c. zajedničke programe celokupnih akademskih i strukovnih studija na svim nivoima; d. mogućnost da se strani studenti i profesori dovedu na Univerzitet u Beogradu. Za razvoj i reviziju ove strategije nadležan je Senat Univerziteta u Beogradu Izveštaji Univerziteta u Nišu i Univerziteta u Kragujevcu ukazuju da su oni doneli nekoliko dokumenata (kako opštih tako i posebnih) koji se ne odnose direktno na proces internacionalizacije, ali koji ga se delimično dotiču i stoga predstavljaju platformu za razvoj procesa internacionalizacije na nivou ovih institucija. 15

Razvoj administrativnih i pravnih uslova za poboljšanje usluga i procedura za pružanje podrške na univerzitetskom nivou To su Strategija obezbeđenja kvaliteta na Univerzitetu u Nišu, koju je 2007. godine usvojilo Veće UNI i Program rada Univerziteta u Nišu, kojim se dokazuje orijentacija ka ostvarivanju internacionalizacije. Osim toga, isptitanici sa ovog univerziteta su naveli kako treba usvojiti još nekoliko strateških dokumenata na univerzitetskom nivou: Strateški plan za internacionalizaciju studija na Univerzitetu u Nišu (još uvek nije usvojen) Aktivnosti i mere usmerene ka promovisanju međunarodne razmene (još uvek nije usvojen) Strategija ljudskih resursa za istraživače u skladu sa standardima Evropske Komisije u vezi razvoja karijera iztraživača (usvojen) Ispitanici sa Univerziteta u Kragujevcu su, kao relevantan dokument, naveli Statut Univerziteta u Kragujevcu, odnosno činjenicu da ovaj dokument ističe integrativne funkcije univerziteta jer one povezuju funkcije svih fakulteta i organizacionih jedinica koje su u njegovom sastavu tako što omogućavaju implementaciju jedne jedinstvene razvojne politike univerziteta kao celine, uključujući međunarodnu saradnju i strateško planiranje. Pored ovog dokumenta, postoje drugi koji se na konkretniji način bave aspektima procesa internacionalizacije: Pravilnik o mobilnosti studenata, Pravilnik o upravljanju međunarodnim projektima, Pravilnik o obezbeđenju kvaliteta, itd. Ostale institucije su dale negativne odgovore na pitanje vezano za strateški pristup. Na pitanje vezano za nivo na kome se pomenuti strateški pristup može primeniti (univerzitetski/fakultetski/departmanski), Univerzitet u Nišu i Univerzitet u Beogradu su odgovorili da se radi o opštem pristupu koji se može primeniti na univerzitet kao celinu, dok su Univerzitet u Novom Sadu i Univerzitet u Kragujevcu izjavili kako se strateški pristup može primeniti i na fakultetskom nivou. Neki od fakulteta na UKG su već usvojili određeni broj dokumenata (kao što je Akcioni plan za sprovođenje Strategije internacionalizacije Univerziteta u Kragujevcu) i verovatno će u narednom periodu usvojiti još neki broj dokumenata koji se tiču različitih aspekata internacionalizacije. Međutim, ta dokumenta moraju biti u skladu sa politikom univerziteta. Fakulteti Univerziteta u Novom Sadu su uglavnom razvili strateške okvire koji se odnose na pravila mobilnosti studenata i priznavanje perioda mobilnosti tokom boravka u inostranstvu. Ostale partnerske institucije nisu odgovorile na ovo pitanje upravo iz već navedenog razloga, odnosno zbog toga što nemaju razvijen strateški pristup procesu internacionalizacije. 16

Tatjana Stanković Kada su u pitanju prioriteti, odnosno oblasti kojima se pridaje posebna pažnja u strategiji/odgovarajućim navedenim dokumentima, tri partnerske institucije su na sledeći način definisale ove aspekte: Priority Adressed Not covered Strukturisanje metoda namenjenih privlačenju stranih studenata i osoblja i povećanju broja dolazeće mobilnosti Strukturisanje metoda za pružanje podrške i povećanje broja odlazeće mobilnosti (domaći studenti i osoblje ) BU, UNI BU, UKG UKG UNI, UKG Integrisanje procesa mobilnosti u kurikulume studijskih programa akademskih studija studija The curricula of degree study pogrammes Razvoj studijskih programa,kurseva ili predmeta na svim nivoima studija koji će se predavati na stranom (engleskom) jeziku Razvoj zajedničkih studijskih programa sa međunarodnim partnerima BU BU, UNI, UKG BU, UNI, UKG UNI, UKG Osnivanje oraganizacionih jedinica za pružanje podrške sprovođenju strategije na univerzitetskom nivou Određivanje akademskih i/ili administrativnih koordinatora na fakultetskom nivou (osnivanje mreže za sprovođenje strategije) BU, UNI BU UKG UNI, UKG Internacionalizacija procesa istraživanja i obrazovanja razvoj strateških saveza sa univerzitetima i naučno-istraživačkim institucijama širom sveta (npr. bilateralni sporazumi, mreže, Horizon 2020, Erasmus+ projekti) Uspostavljanje standarda za međunarodnu evaluaciju istraživanja Razvoj finansijskog okvira strateški planovi za dodatna finansiranja UNI, UKG BU UNI UKG BU UNI UKG BU Sistem nadgledanja razvoja procesa obrazovanja i istraživanja na fakultetskom nivou i redovno podnošenje izveštaja (kako bi se dobila jasna slika o tome šta se preduzima u cilju sprovođenja strategije) UKG BU, UNI Kao što se vidi u prethodnoj tabeli, UNI ispojava najveće nedostatke u oblasti integrisanja procesa mobilnosti u kurikulume studijskih programa akademskih studija i u oblasti razvoja finansijskog okvira. Neophodni su strateški planovi za dodatno finansiranje i bolji rezultati u oblasti strukturisanja metoda namenjenih privlačenju stranih studenata i osoblja i povećanju broja dolazeće mobilnosti, osnivanja organizacionih jedinica za pružanje podrške sprovođenju strategije 17

Razvoj administrativnih i pravnih uslova za poboljšanje usluga i procedura za pružanje podrške na univerzitetskom nivou na univerzitetskom nivou i u oblasti razvoja strateških saveza sa univerzitetima i naučnoistraživačkim institucijama širom sveta. Sa druge strane, pak, BU ispoljava nedostatak u oblasti strateškog pristupa razvoju strateških saveza sa univerzitetima i naučno-istraživačkim institucijama širom sveta, ali i u oblasti uspostavljanja standarda za međunarodnu evaluaciju istraživanja. Na ovom univerzitetu je prioritet dat oblastima kao što su: strukturisanje metoda namenjenih privlačenju stranih studenata i osoblja i povećanju broja dolazeće mobilnosti, osnivanje organizacionih jedinica za pružanje podrške sprovođenju strategije na univerzitetskom nivou i određivanje akademskih i/ili administrativnih koordinatora na fakultetskom nivou (osnivanje mreže za sprovođenje strategije). Univerzitet u Kragujevcu navodi kao svoje dosadašnje prioritete sledeće oblasti: strukturisanje metoda za pružanje podrške i povećanje broja odlazeće mobilnosti (domaći studenti i osoblje), razvoj strateških saveza sa univerzitetima i naučno-istraživačkim institucijama širom sveta, strateške planove za dodantno finansiranje i sistem nadgledanja procesa obrazovanja i istraživanja na fakultetskom nivou i redovno podnošenje izveštaja, a ističe kako se najmanje bavio oblašću integrisanja procesa mobilnosti u kurikulume studijskih programa akademskih studija. Sve tri institucije se slažu da se sledeće oblasti primenjuju, ali u nedovoljnoj meri, odnosno da ih mogu još više razviti: razvoj studijskih programa, kurseva ili predmeta na svim nivoima studija koji će se predavati na stranom (engleskom) jeziku i razvoj zajedničkih studijskih programa sa međunarodnim partnerima. U tabeli koja sledi je dat spisak propisa i dokumenata koje su navedene institucije usvojile u vezi sa procesom internacionalizacije do trenutka sprovođenja analize: Pravila vezana za mobilnost (dolazeću i odlazeću) i akademsko priznavanje UNS, UNI, VTŠ, DUNP, BU, UKG UNI: Pravilnik o mobilnosti studenata i priznavanju perioda mobilnosti Pravilnik o radu Centra za razvoj karijere Pravilnik o radu Interfejs centra BU Strategija internacionalizacije UKG Pravilnik o mobičnosti studenata i prenošenju ESPB DUNP Pravilnik o mobilnosti studenata i prenošenju ESPB bodova 18

Tatjana Stanković Propisi relevantnih univerzitetskih/fakultetskih /departmanskih organizacionih jedinica UNS, DUNP, BU, UKG BU: Pravilnik o mobilnosti studenata Priručnik o mobilnosti studenata UKG Pravilnik o unutrašnjem uređenju i sistematizaciji radnih mesta u sekretarijatu Univerziteta u Kragujevcu. DUNP Statut DUNP Procedure za angažovanje stranih profesora i istraživača i priznavanje diploma UNS, VTŠ, DUNP, UKG, UNS UNI: Pravilnik o uslovima i načinu angažovanja gostujućeg profesora Pravilnik o uslovima i postupku davanja saglasnosti za radno angažovanje nastavnika na drugim visokoškolskim ustanovama Pravilnik o priznavanju stranih visoko-školskih isprava Pravilnik o radu Centra za priznavanje stranih visokoškolskih isprava UKG: Pravilnik o priznavanju stranih visokoškolskih isprava i proveri vverodostojnosti stranih studijskih programa Pravilnik o uslovima i načinu angažovanja gostujućeg profesorana Univerzitetu u Kragujevcu. DUNP Pravilnik o angažovanju gostujućeg profesora 19

Razvoj administrativnih i pravnih uslova za poboljšanje usluga i procedura za pružanje podrške na univerzitetskom nivou Pravila kojima se reguliše rad međunarodnih projekata UNS, VTŠ, DUNP, UKG, UNI UNI Pravilnik o radu Centra za međunarodnu saradnju UKG: Pravilnik o načinu i procedurama realizacije međunarodnih projekata kojima rukovodi ili čiji je koordinator Univerzitet u Kragujevcu. Odluka o obrazovanju odbora za upravljanje poslovima Kancelarije za međunarodne projekta Univerziteta u Kragujevcu. Obezbeđenje kvaliteta obrazovanja i naučno-istraživačkog rada UNS, VTŠ, DUNP, BU, UKG UNI Pravilnik o radu Centra za unapređenje kvaliteta BU: Strategija obezbeđivanja kvaliteta Pravilnik o standardima i postupcima za obezbeđivanje kvaliteta UKG: Odluka o obrazovanju Komisije za obezbeđenje kvaliteta Univerziteta u Kragujevcu. Sistem za obezbeđenje kvaliteta Univerziteta u Kragujevcu. Procedure za obezbeđenje kvaliteta Univerziteta u Kragujevcu Strategija obezbeđenja kvaliteta Univerziteta u Kragujevcu. Pravilnik o samovrednovanju na Univerzitetu u Kragujevcu Pravinik o studentskom vrednovanju kvaliteta studija i pedagoškog rada nastavnika. DUNP: Pravilnik o obezbeđivanju kvaliteta Pravilnik o obrazovanju i ličnom usavršavanju 20

Tatjana Stanković Pravila koja se odnose na studijske programe UNS, VTŠ, DUNP, UKG UKG Pravilnik o donošenju studijskog programa. DUNP Statut Državnog Univerziteta u Novom Pazaru Propisi koji regulišu način upisa studenata (stranih studenata) UNS, UKG UNI Pravilnik o upisu studenata na studijske programe Univerziteta u Nišu UKG Pravilnik o upisu studenata na studijske programe Univerziteta u Kragujevcu. (opšti uslovi koji važe na univerzitetskom nivou i posebni uslovi na fakultetskom nivou) Univerzitet u Nišu posebno ističe kako je neophodno doneti dokument koji definiše Propise relevantnih univerzitetskih/fakultetskih/departmanskih organizacionih jedinica koji trenutno ovaj univerzitet nema. Većina partnerskih institucija, budući da one nisu integrisane institucije, je na pitanje, na kom nivou se definiše i primenjuje administrativni okvir namenjen procesu internacionalizacije odgovorila da se ovaj proces odvija na univerzitetskom i na fakultetskom nivou. Međutim, izuzev na Univerzitetu u Beogradu, na ostalim univerzitetima ne postoje administrativne službe koje se bave isključivo procesom internacionalizacije već su to uglavnom takve organizacione jedinice koje obavljaju različite vrste opštih administrativnih poslova za univerzitete, odnosno fakultete. Neke partnerske institucije su navele kako je problem u tome što ne postoji dovoljno propisa kojima se ovo reguliše, kao ni zadovoljavajuća komunikacija i razmena informacija između svih nivoa. Kako je Državni Univerzitet u Novom Pazaru jedini integrisani univerzitet, ovaj univerzitet ima pristup na univerzitetskom nivou, koji reguliše Senat Univerziteta. 21

Razvoj administrativnih i pravnih uslova za poboljšanje usluga i procedura za pružanje podrške na univerzitetskom nivou 6. Spisak organizacionih jedinica koje na pomenutim partnerskim institucijama pružaju usluge kojima se podržava proces internacionalizacije: Centar za međunarodnu saradnju Studentska služba Centar za razvoj karijere Kancelarija za projekte Pravna i finansijska služba Centar za proveru znanja jezika Centar za informacione tehnologije PR služba Biblioteka UNI, UNS, UKG, DUNP, VTŠ, BU UNI, UNS, UKG, DUNP, VTŠ, BU UNI, UKG, DUNP, BU UNI, UNS, UKG UNI, UNS, UKG, DUNP, VTŠ UNS, DUNP UNI, UNS, UKG, VTŠ UKG, DUNP, VTŠ UNS, DUNP Aktivnosti navedenih službi i kancelarija nisu vezane isključivo za proces internacionalizacije, već su one mnogo šire i mogu pružiti podršku sprovođenju svih aktivnosti vezanih za proces internacionalizacije. Na pitanje da li postoje pravilnici i administrativni propisi kojima se definišu saradnja i komunikacija između pomenutih organizacionih jedinica/kancelarija koje se bave aktivnostima vezanim za proces internacionalizacije (u pogledu raspodele poslova, podnošenja izveštaja, itd.), većina partnerskih institucija je odgovorila kako takvi propisi ne postoje i da inicijativu obično pokrenu prorektori i zaposleni u ovim službama. S druge strane, Univerzitet u Kragujevcu je naveo kako ove procese definiše Pravilnik o unutrašnjem uređenju i sistematizaciji radnih mesta u sekretarijatu Univerziteta u Kragujevcu. Ovim Pravilnikom su sve administrativne službe (jedinice) definisane u pogledu njihove strukture, osoblja, radnih zadataka i načina podnošenja izveštaja. Postoje slični pravilnici i na fakultetskom nivou. Visoka turistička škola ima Statut Visoke škole kojim se definišu uloga organizacionih jedinica kao i način na koji su one povezane. 22

Tatjana Stanković 7. Na pitanje da li institucija ima neko telo (odbor, komisiju i sl.) koje je zaduženo za pitanja internacionalizacije, partnerske institucije su odgovarale različito. Mada su neki od njih naveli kako imaju jedno ili više tela zaduženih za ova pitanja, ipak se zaključuje da se sva ta tela uglavnom bave opštim aspektima vezanim za razvoj i politiku univerziteta, a da se samo u nekim generalnim crtama dotiču, između ostalog, i pitanja internacionalizacije. Spisak navedenih organa i tela: Odbor za integrisani istraživački rad i međunarodnu saradnju na Univerzitetu u Novom Sadu Priprema predloge za osnovna, primenjena i razvojna istraživanja Planira i realizuje međunarodnu saradnju u oblasni naučno-istraživačkog i umetničkog rada Priprema i koordiniše aktivnosti združenih domaćih i međunarodnih programa u oblasti naučno-istraživačkog i umetničkog rada Podnosi godišnji izveštaj Senatu o postignutim rezultatima u oblasti naučnoistraživačkog i umetničkog rada na Univerzitetu u Novom Sadu Definiše strategiju i politiku praćenja i poboljšanja naučno-istraživačkog i umetničkog rada na Univerzitetu u Novom Sadu Organizuje promociju naučno-istraživačkih i umetničkih radova Priprema predloge i mere vezane za obuku mladih istraživača Obavlja aktivnosti vezane za upoznavanje studenata sa naučno-ostraživačkim i umetničkim radom Obavlja ostale aktivnosti iz ove oblasti UNI Veće, Senat i rektor su nadležni za planiranje i upravljanje svim aktivnostima, uključujući i one vezane za proces internacionalizacije. Prorektor za međunarodnu saradnju je lično zadužen za ovu vrstu aktivnosti. Odbor za međunarodnu saradnju je stručno i savetodavno telo Senata i rektora koje priprema i planira međunarodnu saradnju, priprema predlog pravilnika o međunarodnoj saradnji, analizira efekte međunarodne saradnje, predlaže konkretne oblike i partnere u međunarodnoj saradnji i sačinjava predlog godišnjeg izveštaja. Centar za međunarodnu saradnju je organizaciona jedinica Univerziteta koja uspostavlja i razvija saradnju sa ostalim univerzitetima u Srbiji i inostranstvu. Sektor za međunarodnu saradnju i projekte se nalazi u sastavu Sekretarijata Univerziteta i zadužen je za stručne, administrativne i tehničke poslove. 23

Razvoj administrativnih i pravnih uslova za poboljšanje usluga i procedura za pružanje podrške na univerzitetskom nivou Kancelarija za međunarodne projekte pruža istraživačima i nastavnom osoblju neophodne informacije i pomoć u vezi sa međunarodnim istraživačkim programima i programima razmene. UKG Kolegijum Univerziteta čine rektor, generalni sekretar, prorektor za međunarodnu saradnju, prorektor za nastavu i studentska pitanja, prorektor za nauku, prorektor za finansije i prorektor za umetnost, kulturu, izdavaštvo i vizuealizaciju. Ovo telo razmatra sve relevantne inicijative vezane za proces internacionalizacije koje zatim predlaže Senatu i Veću Univerziteta. 8. Prilikom davanja odgovora na pitanje vezano za ličnu percepciju strategije za internacionalizaciju i trenutnog opsega i kvaliteta odgovarajućih propisa koji postoje na instituciji, svi ispitanici su imali slično mišljenje, odnosno svi su istakli kako se strateški aspekti procesa internacionalizacije već primenjuju, ali da je celokupna primena ovog procesa otežana usled nedostatka zakonskih i/ili odgovarajućih propisa. Ovakva situacija dovodi do toga da se proces internacionalizacije odvija na prilično intuitivan i ne tako organizovan način. Sve partnerske institucije smatraju da je neophodno razviti strategiju kako bi se otpočelo sa primenom procesa internacionalizacije na kvalitetan način. Ispitanici takođe navode da bi bilo od velike koristi ukoliko bi se usvojila Strategija za internacionalizaciju na institucionalnom nivou (kao konkretan dokument) koja bi se ovim procesom bavila konkretnije i efikasnije nego što to čine već postojeći dokumenti i propisi. Ovakva strategija bi definisala tekuće potrebe ali i prepreke vezane za proces internacionalizacije na univerzitetskom nivou, a takođe i konkretne korake kako da se ti problemi prevaziđu i reše. Imajući u vidu činjenicu da su naši fakulteti autonomna pravna lica, predlaže se da ovakvu strategiju (koja postoji na univerzitetskom nivou) razviju fakulteti kao svoje interne strategije namenjene procesu internacionalizacije. Ovo je veoma značajno ukoliko se ima na umu da su se neki fakulteti više angažovali u ovoj oblasti, tako da oni već primenjuju proces internacionalizacije na višem nivou nego ostali fakulteti. 24

Tatjana Stanković 9. Institucije su navele sledeće probleme kao najveće izazove sa kojima se suočavaju prilikom primene procesa internacionalizacije 1. Nedovoljan broj studijskih programa koji se predaju na engleskom jeziku (ili nekom drugom stranom jeziku) što bi privuklo veći broj dolazećih studenata, nastavnog osoblja i istraživača. 2. Nedovoljno poznavanje stranog jezika od strane nastavnog i nenastavnog osoblja 3. Razvoj zajedničkih studijskih programa, posebno master i doktorskih akademskih studija, što bi značajno povećalo i poboljšalo saradnju sa stranim partnerima, razmenu nastavnog osoblja i istraživača. 4. Nedovoljan broj zakonskih propisa donetih na nivou države koji bi precizno definisali, u okviru već postojećeg zakonodavstva, sve aspekte procesa internacionalizacije kao i prava i obaveze svih subjekata koji mogu i treba da učestvuju u sprovođenju svih aktivnosti vezanih za internacionalizaciju. 5. Na neintegrisanim velikim državnim univerzitetima je teže upravljati svim aktivnostima i međusobno ih uskladiti u organizacionom i administrativnom pogledu, i to na svim nivoima počevši od univerzitetskog nivoa pa do departmantskog i katedarskog. 6. Nedovoljna finansijska pomoć namenjene međunarodnoj saradnji na nacionalnom nivou, nedovoljno ulaganja države u nauku i istraživački rad. 7. Nedovoljna finansijska sredstva koja poseduju univerziteti i fakulteti. 8. Integrisanje transferabilnih veština (poznavanje engleskog jezika u relevantnim naučnim oblastima, upravljanje projektima, poznavanje prava intelektualne svojine i njihova upotreba, prikupljanje finansijskih sredstava, korišćenje rezultata istraživanja, preduzetništvo, liderske osobine, sposobnosti upravljanja karijerom, itd.) u doktorske akademske studije, kako bi se povećale mogućnosti zaposlenja i međunarodnog priznavanja kandidata. Ovo je posebno značajno ukoliko želimo da održimo proces internacionalizacije na univerzitetu kao celini, pošto se mlado i novo nastavno osoblje regrutuje iz redova doktoranata. 9. Mali kapaciteti studentskih domova; rad studentskih domova ne kontroliše univerzitet 10. Nedovoljno razvijena svest o značaju internacionalizacije. 11. Nedovoljna motivisanost osoblja da se dodatno angažuju i 12. Nedostatak jedinstvenog informacionog sistema i sistema praćenja podataka. 25

Razvoj administrativnih i pravnih uslova za poboljšanje usluga i procedura za pružanje podrške na univerzitetskom nivou 10. Koje vrste diskusija, radionica ili ostalih aktivnosti bi vam bilo najviše od koristi prilikom studijskog boravka? Ispitanici su izneli da žele da saznaju više o strateškim dokumentima institucije domaćina i o tome koji su koraci preduzeti kako bi se ostvario proces internacionalizacije (problemi na koje su nailazili i rešenja do kojih su došli). Posebno su iskazali želju da se upoznaju sa pisanim dokumentima i realizovanim i sprovedenim modelima pravnih i administrativnih dokumenata domaćina (ukoliko je moguće na engleskom jeziku). Naglašen je značaj uspostavljanja direktnog kontakta i vođenja diskusija sa kolegama koje su direktno uključene u proces planiranja, sprovođenja, realizacije i promovisanja internacionalizacije (kako zaposlenih koji su zaduženi za donošenje odluka tako i operativnog osoblja) kako bi se razmenila praktična iskustva, što se prirodno prepliće sa aspektom politike institucije. Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja je donelo dve strategije vezane za pristup procesu internacionalizacije na visokoškolskim ustanovama Republike Srbije: 1. Strategija razvoja obrazovanja u Srbiji do 2020. godine, koja je usvojena oktobra 2012., se zasniva na viziji visokoškolskog obrazovanja koja se odlikuje sledećim karakteristikama: internacionalizacija, mobilnost studenata (planira se da barem 10% studenata bude iz inostranstva), kvalitet, relevantnost, efikasnost, pokrivenost i modernizacija organizacije akademskih studija. *Rad na donošenju Akcionih planova za Strategiju bio je u fazi prikupljanja mišljenja od relevantnih tela/institucija. 2. Strategija naučnog i tehnološkog razvoja Republike Srbije za period od 2010. do 2015. godine, usvojena 2010. godine, ističe značaj mehanizama neophodnih za mobilnost istraživača, osnivanje partnerstava sa međunarodnim organizacijama kroz programe i razvojne baze podataka i relevantne statističke metodologije. 26

Tatjana Stanković Konkretni zadaci MPNTR u ovim procesima su sledeći: MPNTR će povećati rad na sprovođenju procesa internacionalizacije u oblasti visokog obrazovanja kroz: Amandmane na Zakon o visokom obrazovanju u skladu sa Lisabonskom konvencijom; Priznavanje diploma stečenih u inostranstvu (stručno i akademsko priznavanje); Obezbeđenje boravišnih dozvola za strane studente; Rešavanje problema oko dobijanja studentskih viza; Obezbeđenje stipendija i smeštaja za strane studente; Razvoj metoda za podrobnije nadgledanje procesa naučno-istraživačkog razvoja u zemlji i primenu najboljih iskustava iz drugih zemalja širom sveta u domenu nauke i tehnologije. Jedino se na taj način, to jest na osnovu originalnih i tačnih informacija, mogu doneti prave odluke relevantne za ovu oblast i Kompletiranje baze podataka istraživača Republike Srbije i srpskih istraživača u dijaspori, i prikupljanje podataka o naučnim projektima i institucijama. Pitanja koja se smatraju najbitnijim u procesu internacionalizacije a koja su u domenu rada MPNTR su uglavnom u skladu sa prioritetima definisanim od strane partnerskih visokoškolskih institucija: Veći broj studijskih programa koji se predaju na engleskom jeziku i zajednički studijski programi; Saradnja između lokalnih i stranih institucija visokog obrazovanja; Mogućnost dobijanja stipendija i usluga koje se pružaju studentima u oblasti standarda predviđenih za strane studente; Veći broj međunarodnih sporazuma u oblasti visokog obrazovanja; Učešće u međunarodnim projektima; Integrisani informacioni sistem u oblasti visokog obrazovanja i dostupnost podataka. 27

Razvoj administrativnih i pravnih uslova za poboljšanje usluga i procedura za pružanje podrške na univerzitetskom nivou Kratkoročni i dugoročniji ciljevi MPNTR: Kratkoročni ciljevi: Akcioni planovi za sprovođenje Strategije za razvoj obrazovanja u Srbiji do 2020.; Amandmani na Zakon o visokom obrazovanju (Priznavanje kvalifikacija, Nacionalni okvir kvalifikacija NOK); Usvajanje NOK za oblast visokog obrazovanja; Zakon o organizovanju studenata. Dugoročniji ciljevi: Povećana mobilnost studenata i nastavnika, u skladu sa Bukureštanskim izveštajem Jačanje mobilnosti u cilju boljeg učenja; Snažnija saradnja sa industrijom, što će dovesti do bolje strategije planiranja i primanja u radni odnos a u skladu sa politikom zapošljavanja; Rad na razvoju društvene dimenzije visokog obrazovanja; Poboljšanje rada službi za pružanje podrške, davanja saveta i instrukcija studentima; Insistiranje na tome da je trougao koji se sastoji od visokog obrazovanja, istraživanja i inovacija pokretačka snaga ekonomije; Veća finansijska izdvajanja države za visoko obrazovanje i istraživački rad i Stvaranje jedinstvene baze podataka o broju studenata u lokalnim institucijama visokog obrazovanja koji učestvuju u programima razmene studenata. Konferencija univerziteta Srbije omogućila je uvid u strukturu visokoškolskog sistema Srbije i pokazala kako ona predstavlja organizaciju koja predlaže promene zakona i propisa, daje sugestije i predlaže nacionalne strategije. Proces internacionalizacije nailazi na prepreke koje su, naravno, povezane sa konkretnim problemima koje su naveli partnerski univerziteti (odnosno članovi KONUS-a) Nedovoljno dokumenata koji se odnose na strategiju i internacionalizaciju; Saradnja se zasniva na opštim dokumentima (misija, vizija, statut, itd.) i na ličnoj saradnji i inicijativama pojedinaca; Potrebna je veća pomoć države za ostvarivanje projekata međunarodne mobilnosti, olakšavanje dobijanja nacionalnih stipendija, itd. Članovi KONUS-a koji su učestvovali u ispitivanju su dali su i ocenu internet stranica svojih članova, pri čemu su najveći nedostaci: nedovoljno informacija o neophodnim uslovima za upis stranih studenata na studijske programe i neprevedene internet stranice. 28

Tatjana Stanković Deo 2: Preporuke za poboljšanje institucionalnih propisa, pravila i strategija Navedeni podaci su dobijeni od srpskih partnerskih institucija koje učestvuju u projektu FUSE. Oni se zasnivaju na odgovorima datim u Upitniku Deo C Opšte preporuke Uključiti rezultate internacionalizacije pojedinačnih institucija u proces rangiranja univerziteta/fakulteta Kancelarije za međunarodnu saradnju moraju imati odgovarajuće osoblje (kako u pogledu njihove kompetencije tako i u pogledu broja zaposlenih) i moraju biti proaktivne. Povećati broj službenika, stručnih saradnika i volontera Ovakve organizacione jedinice treba osnovati i na fakultetskom nivou Uložiti više finansijskih sredstava, znanja i vremena u reklamiranje procesa internacionalizacije kao i u to da se on učini vidljivijim Preduzeti mere da se poboljša onlajn informacioni sistem Postaviti više korisnih i ažuriranih informacija na internet stranice univerziteta i fakulteta, i to: Spisak svih postojećih predmeta na svim fakultetima dostupan na engleskom jeziku, uprkos činjenici da se svi predmeti još uvek ne predaju i na engleskom jeziku; Linkove za međunarodne stipendije; Jasna uputstva kako se prijaviti i Neke informacije koje će privući više stranih studenata i istraživača, itd. Koncept međunarodnog marketinga se mora što pre uključiti u pravilnike i propise (možda u obliku strategije). Normativni uslovi Zakon o visokom obrazovanju i ostala povezana dokumenta moraju formalno definisati proces internacionalizacije kao veoma značajan proces koji treba da predstavlja obavezujući cilj visokog obrazovanja u Srbiji. Sa druge strane, predstavnici KONUS-a smatraju kako se proces internacionalizacije srpskih univerziteta može postići uz vrlo mali broj ne tako značajnih promena u Zakonu o visokom obrazovanju i uz relativno mali broj amandmana na statute autonomnih institucija visokog obrazovanja. Razviti nacionalnu strategiju za internacionalizaciju i akcioni plan za njeno sprovođenje istovremeno sa finansijskim planom. 29

Razvoj administrativnih i pravnih uslova za poboljšanje usluga i procedura za pružanje podrške na univerzitetskom nivou Doneti jasne propise kojima se reguliše priznavanje odlazeće studentske mobilnosti (dokumenta sa jasnim instrukcijama u vezi priznavanja stečenih diploma, semestara, predmeta odslušanih u inostranstvu) Obezbediti odgovarajuću administrativnu podršku dolazećim i odlazećim studentima (prijemni ispiti, uslovi upisa, apliciranje za vizu, opšte informacije) Moraju se poboljšati propisi i ostala bitna dokumenta koja su neophodna dolazećim studentima. Na svim univerzitetima u Srbiji ujednačiti administrativne formulare koji se koriste za studente na razmeni. Neophodno je doneti propise pomoću kojih se pravila zacrtana strategijom pretvaraju u praktično delovanje. Treba poboljšati propise koji regulišu rad i nadgledanje sektora i službi za pružanje usluga i jasno definisati njihove procedure, zadatke i odgovornosti. Pojednostaviti administrativne zahteve vezane za privremeni boravak profesora iz inostranstva koji će izvesno vreme držati predavanja u Srbiji. Uvesti Akcioni plan za rad alumni zajednice. Navesti konkretne uslove i odgovarajuće propise koji važe za horizontalnu mobilnost (studenti mogu završiti deo svojih studija na univerzitetima u inostranstvu). Akreditaciona tela treba da uvedu tzv. prozor za izborne predmete. Uslovi vezani za poznavanje stranih jezika Predavanja na većem broju predmeta (kasnije i na celokupnim studijskim programima) treba držati na jednom od svetskih jezika, posebno na engleskom jeziku. Neophodno je da celokupno osoblje (akademsko i administrativno) može koristiti barem jedan od svetskih jezika (minimalno na nivou B2 za akademsko osoblje i A2 za administrativno osoblje). Iskoristiti primere dobre prakse Centara za strane jezike (osnovati takve centre ili angažovati nastavno osoblje sa Departmana za anglistiku da obavlja funkciju centra za strane jezike). Mobilnost studenata Sačiniti i uspostaviti pravila koja regulišu proceduru upisa i svakodnevne obaveze Napraviti bazu sa podacima o vlasnicima pogodnih smeštajnih kapaciteta, ustanoviti jasne propise kojima se reguliše smeštaj stranih studenata u studentske domove i pružanje neophodne pomoći u vezi sa raznovrsnim formalnim pitanjima. Formirati mrežu za podršku studenata domaćina (buddy system) i pružiti pomoć dolazećim studentima u vezi sa raznim pitanjima formalne i neformalne prirode. 30

Tatjana Stanković Moraju se definisati programi stipendiranja za studente iz inostranstva. Omogućiti onlajn prijavljivanje pomoću onlajn sistema na univerzitetskom i fakultetskom nivou. Studijski programi Držati predavanja na studijskim programima ili barem na predmetima na engleskom jeziku Sačiniti veći broj multidisciplinarnih studijskih programa Omogućiti studentima da biraju predmete sa različitih fakulteta/departmana Usvojiti standarde za studijske programe koji su napravljeni za strane studente, kao i standarde i uslove za akreditaciju zajedničkih studijskih programa. 31

Univerzitetske službe koje se bave akademskom mobilnošću i međunarodnom saradnjom: trenutna praksa i kako je poboljšati Pripremile: Ivana Vujkov i Ana Šoti, Univerzitet u Novom Sadu Deo 1: Samoevaluacija trenutne prakse u vezi sa akademskom mobilnošću na visokoškolskim institucijama u Srbiji Podaci se zasnivanju na informacijama dobijenim od partnerskih institucija koje učestvuju u projektu FUSE. One predstavljaju odgovore na pitanja iz upitnika WP2 Deo A, koje su dali predstavnici partnerskih institucija sa Univerziteta u Nišu, Univerziteta u Beogradu, Univerziteta u Novom Sadu, Univerziteta u Kragujevcu, Državnog Univerziteta u Novom Pazaru, Više turističke škole, Konferencije srpskih univerziteta i Ministarstva za obrazovanje, nauku i tehološki razvoj Republike Srbije. Sažet prikaz odgovora na osnovna pitanja u vezi sa samoevaluacijom: U kojim je programima mobilnosti vaša institucija učestvovala tokom prethodnih 5 godina? Odgovori srpskih partnerskih institucija su uglavnom slični. Kao što se i očekivalo, četiri najveća univerziteta, koji se smatraju regionalnim centrima, uspešno su učestvovali u radu projekta Erasmus Mundus Action 2 mreže, namenjene za Zapadni Balkan. Državni Univerzitet u Novom Pazaru i Viša turistička škola nisu učestvovali u EM2. Samo je polovina univerziteta aktivno prihvatila saradnju sa SAD kroz program razmene UGrad (nekadašnji FORE- CAST), i to Univerziteti u Novom Sadu, Beogradu i Kragujevcu. Većina univerziteta, osim Državnog Univerziteta u Novom Pazaru i Više turističke škole, implementirala je CEEPUS kao jedan od prvih i afirmisanijih evropskih programa razmene. Univerzitet u Novom Sadu je već deset godina jedini univerzitet koji učestvuje u programu razmene Campus Europae. Ne može se reći da je to posledica uticaja države, jer Evropska univerzitetska fondacija - Campus Europae predstavlja telo koje je otvoreno za saradnju sa svim univerzitetima. Svi univerziteti su uspešno učestvovali u bilateralnim sporazumima na različitim nivoima i kroz različite programe. Kako se bilateralni sporazumi uglavnom sma- 33

Univerzitetske službe koje se bave akademskom mobilnošću i međunarodnom saradnjom: trenutna praksa i kako je poboljšati traju oblikom institucionalne inicijative (bez obzira na činjenicu da se sporazum ustanovljava na državnom nivou), odgovori dokazuju da se međunarodna sradnja u najvećoj meri odvija upravo na ovom nivou. Srpski univerziteti se razlikuju u pogledu stepena učestvovanja u programima mobilnosti. Da li vaša institucija ima osnovne informacije o obimu i karakteristikama akademskih mobilnosti koje se odvijaju preko nje? Odgovori na ovo pitanje ukazuju kako su regionalni centri, odnosno Univerziteti u Beogradu, Novom Sadu, Nišu i Kragujevcu, ne samo svesni koliko koristi mogu dobiti od akademske mobilnosti, već i da su svi primenili slična sredstva kako bi je ostvarili i implementirali. Odgovori na pitanja vezana za statističke podatke i rad informacionog sistema su uglavnom bili identični. Tačnost statističkih podataka prilično varira u zavisnosti od uloge koju univerzitet ima u programu. Ukoliko je univerzitet deo konzorcijuma, onda su podaci vezani za mobilnost kompletni i tačni, što nije slučaj ako univerzitet ne učestvujte direktno u konzorcijumu već je samo korisnik programa. Međutim, dostignut je određeni nivo u upravljanju osnovnim podacima koje imaju jedinice za Međunarodnu saradnju (bilo pomoću Microsoft Office Excel alatki kao što se radi na Univerzitetu u Beogradu ili pomoću osnovnog softvera mobilnosti koji se primenjuje na Univerzitetu u Novom Sadu). Postoji i stalna inicijativa da se zabeleži svaki pojedinačni primer učešća u programu mobilnosti (bilo studenata bilo osoblja) kako bi se vodila tačna evidencija. Precizni statistički podaci delimično nedostaju i zbog činjenice da je svaki fakultet autonoman u oblasti upravljanja određenim programima. Na primer, studenti koji idu na mobilnosti van mreža u kojima učestvuje njihova institucija, takozvani free movers, konkurišu direktno preko fakulteta tako da o njima nema podataka u centralnoj univerzitetskoj bazi podataka. U tom slučaju bi od velike pomoći bio integrisani softver za mobilnost. Postojeći softver je prilično jednostavan i neophodno je razviti softver za posebne namene, naročito imajući u vidu dolazeći Erasmus + program. Državni Univerzitet u Novom Pazaru i Viša turistička škola nemaju osnovne informacije o obimu i karakteristikama akademske mobilnosti koja se odvija preko njih. Postojeći podaci vezani za mobilnost studenata na srpskim univerzitetima nisu niti iscrpni niti potpuni. 34

Ivana Vujkov, Ana Šoti Broj studenata na razmeni u 2013/2014 (na celoj instituciji) i broj studenata na celokupnim studijama u 2013/2014 (na celoj instituciji) Odgovori dobijeni od institucija su ponovo različiti, ali se uočavaju neke zajedničke tendencije. Kao prvo, postoji očigledna diskrepanca između broja dolazećih i odlazećih studenata, bilo onih na razmeni bil onih koji su na celokupnim studijama. Ukupni podaci ukazuju sledeće: Studenti na razmeni: dolazeći: 229 / odlazeći: 421 Studenti na celokupnim studijama: dolazeći: 9 / odlazeći: 46 Budući da je Univerzitet u Beogradu najveći, prirodno je da je na njemu i broj studenata u okviru programa akademske mobilnosti najveći, a zatim slede Univerzitet u Novom Sadu, i naravno, Univerziteti u Nišu i Kragujevcu. Ovakav podatak je posledica činjenice da su ova četiri univerziteta uspešno učestvovala u radu EM2 mreža. Alarmantan je podatak da Viša turistička škola nema nijednog studenta na razmeni, mada su imali prilike da prime na celokupne studije 2 strana studenta. Dostavljeni podaci ukazuju da je broj dolazećih studenata na celokupnim studijama ili jako mali ili da ih uopšte nema. Treba imati na umu da su ovakvi podaci možda rezultat činjenice da fakulteti ne prijavljuju kao studente na razmeni, one studente koji dolaze iz bivših jugoslovenskih republika (koje bi trebalo tretirati kao strane studente). Ovi podaci bi mogli da se samo do izvesne mere, ali ne u potpunosti, objasne neadekvatnim statističkim pregledom. Državni Univerzitet u Novom Pazaru nije dostavio nikakve podatke vezane za broj dolazećih studenata. Mala mobilnost dolazećih i odlazećih studenata na razmeni i na celokupnim studijama. Koje organizacione jedinice na vašoj instituciji (na centralnom nivou) pružaju usluge podrške akademskoj mobilnosti? Svi ispitanici su odgovorili da je za pomenutu podršku nadležna služba za Međunarodnu saradnju, koja gotovo na svim institucijama (osim na UNS) radi u sastavu i zajedno sa Studentskom službom. Univerzitet u Kragujevcu ima najrazvijeniju mrežu organizacionih jedinica i saradnika sa svakog fakulteta, od kojih je polovina smeštena van Kragujevca. Univerzitet u Nišu primenjuje isti, prilično dobar princip na osnovu koga se podrška dobija od organizacionih jedinica koje bi prirodno trebalo da budu uključene u proces akademske mobilnosti. Poseban primer je Viša turistička škola gde su Služba za odnose sa javnošću i 35

Univerzitetske službe koje se bave akademskom mobilnošću i međunarodnom saradnjom: trenutna praksa i kako je poboljšati Centar za međunarodnu saradnju spojeni u jednu organizacionu jedinicu. Ovakva situacija smanjenog broja jedinica koje učestvuju u procesu akademske mobilnosti može značiti i manji broj osoblja, a samim tim i manji broj onih koji učestvuju u donošenju odluka, mada ovaj proces zahteva donošenje odluka između više jedinica/kancelarija. Ovo može značajno skratiti vreme neophodno za rešavanje problema i nekih konkretnih slučajeva. Stoga se od osoblja koje radi u službi za međunarodnu saradnju često zahteva da obavlja više zadataka istovremeno i da deluje brzo i efikasno. Zanimljiv je podatak da na Univerzitetima u Nišu, Kragujevcu i Novom Pazaru, uslugu podrške akademskoj mobilnosti vrši jedinica za upravljanje projektima, verovatno zbog toga što ova jedinica ima značajnu ulogu u fazi koja prethodi dobijanju projekta (posebno EM2 projekata), ali je ona, u svakom slučaju, od velike pomoći tokom faze implementacije mobilnosti. Na koji način su ove različite organizacione jedinice/kancelarije na centralnom nivou međusobno povezane u pogledu koordinisanja poslova za pružanje usluga u vezi s akademskom mobilnošću? Koja organizaciona jedinica je nadležna za pomenutu koordinaciju? Služba za Međunarodnu saradnju je i ovde navedena kao centralna jedinica procesa akademske mobilnosti i koordinisanja poslova za pružanje tih usluga. U Nišu i Kragujevcu, ona dobija podršku od jedinice za Razvoj karijere, u Beogradu od Kancelarije za obrazovanje i istraživanje, a u Novom Pazaru od Studentske službe. U Novom Sadu, centralna jedinica za Međunarodnu saradnju dobija podršku od fakultetskih jedinica za Međunarodnu saradnju. Viša turistička škola se i u ovom slučaju izdvaja po tome što je za ove poslove nadležna samo jedna jedinica u čijem sastavu su Odnosi sa javnošću i Centar za međunarodnu saradnju. Kancelarija za međunarodnu saradnju igra ključnu ulogu u pružanju usluga u pogledu olakšavanja, koordinisanja i podrške akademske mobilnosti U skladu sa prethodnim pitanjem, molimo vas da opišete na koji način svaka organizaciona jedinica na centralnom nivou podržava akademsku mobilnost (kako je izvršena podela poslova; da li je podela regulisana na neki način; kako funkcioniše)? Na kom nivou se pružaju usluge podrške akademskoj mobilnosti? Svi državni univerziteti (UNS, UBG, UKG i UNI) funkcionišu na oba nivoa, odnosno na centralnom/univerzitetskom nivou i na nivou fakulteta, što je i jedini mogući način funkcionisanja dok se ne postigne potpuna integracija univerziteta. Prirodno je da se o nekim aktivnostima, kao što su upis studenata i akademska politika (Uslovi studiranja, Transkript 36

Ivana Vujkov, Ana Šoti ocena, priznavanje) razgovara i odlučuje na fakultetskom nivou uporedo sa donošenjem bilateralnih i multilateralnih sporazuma, koji se, u većini slučajeva, potpisuju na univerzitetskom a izvršavaju na fakultetskom nivou. Sami fakulteti takođe imaju svoje sopstvene programe mobilnosti (bilateralne i multilateralne sporazume) kojima se rukovodi isključivo na fakultetskom nivou. Državni Univerzitet u Novom Pazaru je jedini potpuno integrisani univerzitet u Srbiji, na kome se, pored jedinice za Međunarodne odnose koja je nadležna za sprovođenje poslova koordinacije, insistira i na što aktivnijem uključivanju i ostalih jedinica. Višta turistička škola se i po ovom pitanju izdvaja od ostalih institucija, pošto su za ove poslove nadležne samo jedinica za Odnose s javnošću i Centar za međunarodnu saradnju (svi zahtevi se upućuju njima) i funkcionišu na fakultetskom, odnosno departmanskom nivou. Međutim, treba istaći kako se termin centralna uprava odnosi isključivo na činjenicu da treba objediniti značajna pravila i kodekse ponašanja. Nemaju sve partnerske institucije dokumenta kojima se regulišu principi i procedure u vezi sa međunarodnom mobilnošću studenata (na pr. Pravilnik o mobilnosti studenata i akademskom priznavanju perioda mobilnosti na UNS). Osnovni kriterijumi prelaska studenata i priznavanja ESPB bodova i ocena moraju biti u skladu sa evropskim standardima i zasnovani na principima transparentnosti, fleksibilnosti i poštenja. Različiti aspekti akademske mobilnosti se odvijaju i rešavaju na različitim nivoima (univerzitetskom, fakultetskom i departmanskom). Na pitanje da li na svojoj instituciji imaju telo (odbor, komisiju, itd.) koje je na centralnom nivou nadležno za bavljenje pitanjima akademske mobilnosti, većina ispitanika je odgovorila potvrdno, ali su pri tom naveli čitav niz različitih strukturalnih jedinica koje na njihovim institucijama obavljaju taj zadatak, kao što su Senat ili Veće univerziteta, veća fakulteta, funkcije pojedinaca (rektor, prorektori, itd.) i jedinice za Međunarodnu saradnju. Stoga se može zaključiti kako ne postoji jedna jedinstvena organizaciona jedinica koja bi na svim institucijama bila nadležna za sprovođenje akademske mobilnosti. Na UNS, Odbor za integrisani istraživački rad i međunarodnu saradnju, koji predstavlja stalni odbor Senata Univerziteta posvećen naučnom istraživačkom radu i umetnostima, bavi se u nekom najopštijem smislu i apsektom internacionalizacije. Međutim, Odbor je u okviru svojih konkretnih zaduženja inicirao i predložio izradu Pravilnika o mobilnosti studenata i akademskom priznavanju perioda mobilnosti. 37

Univerzitetske službe koje se bave akademskom mobilnošću i međunarodnom saradnjom: trenutna praksa i kako je poboljšati Na različitim partnerskim univerzitetima u Srbiji postoje različite strukturalne jedinice koje se bave akadeskom mobilnošću Broj zaposlenih (na univerzitetskom i na fakultetskom nivou) koji je direktno uključen u pružanje administrativnih, techničkih i/ili promotivnih usluga u vezi sa akademskom mobilnošću je prilično mali na svim institucijama. Može se zaključiti kako u organizacionim jedinicama, koje pružaju ovu vrstu usluga na institucijama koje su učestvovale u ispitivanju, broj zaposlenog osoblja nije dovoljan. Ovo se naročito vidi ukoliko se taj broj uporedi sa viličnom institucija (na primer, UNS 5 zaposlenih u jedinici za Međunarodne odnose ili UB 3 zaposlena u jedinici za Međunarodne odnose na centralnom nivou) koje pružaju usluge širokoj akademskoj zajednici. Univerzitet u Kragujevcu ima 9 zaposlenih, što takođe nije dovoljan broj zaposlenih koji bi mogao udovoljiti potrebama ove vrste. Osim toga, treba imati u vidu da pružanje administrativnih, tehničkih i/ili promotivnih usluga u vezi s akademskom mobilnošću predstavlja samo jedan deo vrlo složenih radnih zadataka koje ove organizacione jedinice i zaposleno osoblje obavljaju. Nedovoljan broj zaposlenih u jedinicama za Međunarodnu saradnju u odnosu na postojeće potrebe i buduće prilike na partnerskim institucijama u Srbiji Predstavljeni su različiti načini na koje institucije (fakulteti i departmani) uključuju akademsko osoblje u proces sprovođenja i omogućavanja programa akademske mobilnosti. Institucije se razlikuju po opsegu sprovedenih aktivnosti, ne po vrsti tih aktivnosti. Stepen uključenosti akademskog osoblja varira i kreće se u rasponu od nedovoljne uključenosti (samo kroz lične kontakte) do aktivne uključenosti, što podrazumeva aktivno učestvovanje u procesu sprovođenja i promovisanja aktivnosti u vezi s akademskom mobilnošću. Većina fakulteta ima nastavnike koji su nadležni za sprovođenje akademske mobilnosti i koji deluju kao ESPB akademski koordinatori odgovorni za sastavljanje i donošenje dokumenta Uslovi studiranja. Kako nema dovoljano studijskih programa na kojima se nastava drži na engleskom jeziku, dolazeći studenti imaju mentorsku nastavu, što znači da je akademsko osoblje direktno uključeno u sprovođenje aktivnosti akademske mobilnosti. Osim toga, određeni broj profesora/asistenata predstavljaju osobe za kontakt ili su na neki drugi način uključeni u program mobilnosti. Ispitanici smatraju da su promotivne aktivnosti inicijalne i podjednako značajne kao i aktivnosti sprovođenja akademske mobilnosti. 38

Ivana Vujkov, Ana Šoti Akademsko osoblje nije u istoj meri uključeno u proces akademske mobilnosti na različitim partnerskim univerzitetima u Srbiji Na pitanje vezano za vrste usluga koje institucija ispitanika nudi za učesnike dolazeće akademske mobilnosti (tj. stranim studentima i osoblju) dobijeni su različiti odgovori, jer se i praktične aktivnosti vezane za ove usluge prilično razlikuju na ovim institucijama. Većina ispitanika je odgovorila kako su usluge promotivne aktivnosti i aktivnosti diseminacije u cilju privlačenja stranih studenata i osoblja delimično razvijene, osim UKG čiji su predstavnici odgovorili da ove usluge ne postoje. Analiza ovih odgovora pokazuje da su slabe tačke koje mogu ugroziti proces akademske mobilnosti na svim institucijama sledeće: delimično razvijen ili nepostojeći katalog studijskih programa, kurseva ili predmeta koji je ponuđen na engleskom jeziku (razvijen samo na UBG) informacije o upisu i smeštaju pred dolazak stipendista ( onlajn ) dodela akademskog koordinatora (akademska kontakt osoba, tutor, mentor) Sve ostale aktivnosti se obavljaju u hodu i problemi se rešavaju na ne tako organizovan način ali na način koji ne može zaustaviti ceo proces. Činjenica da ne postoje jasno definisane procedure omogućava da se problemi rešavaju,,kreativno. Ispitivanje pokazuje da su institucije prilično ujednačene kada su u pitanju aktivnosti vezane za vrste usluga za učesnike ODLAZEĆE akademske mobilnosti. Institucije su razvile dobru mrežu aktivnosti podrške koja pruža savete studentima i osoblju o mogućnostima studiranja u inostranstvu. Nijedna od institucija nema interno finansiranje u cilju olakšavanja akademske mobilnosti (dodatna univerzitetska sredstva), što ne začuđuje jer je to karakteristično za većinu institucija visokog obrazovanja u Srbiji. Ispitanici su na najvažnije pitanje, pitanje priznavanja perioda studiranja u inostranstvu, odgovorili da je ova usluga delimično razvijena, što nikako ne zvuči ohrabrujuće i može biti znak upozorenja osnivačima ovih institucija da uspostave mehanizme, mobilišu sve učesnike u ovom procesu i ustanove procedure koje bi funkcionisale kao interna pravila. Zbog politike decentralizacije univerziteta, fakulteti imaju različita pravila u vezi sa priznavanjem perioda studiranja u inostranstvu. Ovu oblast stoga karakterišu raznovrsna praksa kao i neke zakonske nedoumice. 39

Univerzitetske službe koje se bave akademskom mobilnošću i međunarodnom saradnjom: trenutna praksa i kako je poboljšati Univerzitet u Kragujevcu se može izdvojiti kao univerzitet koji je najviše uradio po ovom pitanju, dok je Univerzitet u Novom Sadu usvojio dokument (Pravilnik o mobilnosti studenata i akademskom priznavanju perioda mobilnosti) koji na vrlo detaljan način reguliše principe i procedure vezane za međunarodnu mobilnost studenata (osnovni termini, dokumenta neophodna za mobilnost, principi i pravila akademskog priznavanja). Upitnik je potvrdio da jedino Univerzitet u Beogradu ima zaposlene pojedince ili organizacione jedinice koje se bave isključivo pitanjima mobilnosti OSOBLJA (dolazeća i odlazeća mobilnost osoblja). Druge institucije ih ili uopšte nemaju ili imaju samo delimično, odnosno to znači da se u slučaju potrebe određuje osoba koja je zadužena za neki konkretan slučaj mobilnosti osoblja. Usluge pružanja podrške učesnicima dolazeće i odlazeće mobilnosti se razlikuju po kvalitetu, dok su usluge pružnja podrške učesnicima mobilnosti osoblja nedovoljno razvijene Jedno od najznačajnijih pitanja je pitanje strateškog pristupa procesu internacionalizacije. Polovina ispitanih institucija (UB, UNI i Viša turistička škola) je odgovorila da ima strategiju u pogledu ovog pristupa, dok su ostali odgovorili negativno. Ovo treba vrlo ozbiljno uzeti u obzir jer predstavlja osnovu svih daljih isplaniranih aktivnosti koje su namenjene procesu internacionalizacije. U ovom slučaju treba svakako ustanoviti i primeniti pristup od vrha naniže. Često se nedostatak jedne jedinstvene i sveobuhvatne strategije procesa internacionalizacije može nadomestiti usvajanjem raznovrsnih odredbi, pravila i planova aktivnosti, koji se donose isključivo na institucionalnoj osnovi i smatraju kodeksima ponašanja u praksi. Svi ovi pristupi se moraju vrlo pažljivo sagledati kako bi se samo najbolji od njih uključili u jednu sveobuhvatnu strategiju procesa internacionalizacije. Jedino Univerzitet u Beogradu i Univerzitet u Nišu imaju i strateški pristup i interna strateška dokumenta pomoću kojih se proces internacionalizacije podržava i primenjuje. Nedovoljna strateška orijentacija ka internacionalizaciji. Na pitanje vezano za lično opažanje u pogledu trenutnog obima i kvaliteta akademskih mobilnosti dolazećih i odlazećih stipendista na njihovim institucijama, značajniji partnerski univerziteti (UNS, UBG, UKG, UNI), koji su već dugo uključeni u proces internacionalizacije i njegovu praktičnu primenu, istakli su sledeće karakteristike: 40

Ivana Vujkov, Ana Šoti očigledan nedostatak obavezujućih preporuka i zakonskog i administrativnog okvira koji bi regulisao organizaciju i primenu aktivnosti vezanih za proces internacionalizacije (radni protokoli, administrativni priručnici, uputstva, standardizovana dokumenta namenjena stranim studentima na razmeni i na celokupnim studijama, itd.); nedovoljan broj kurseva/studijskih programa na stranim jezicima; nedovoljna zastupljenost i privlačnost institucije/univerziteta; Nedostatak internog finansiranja u cilju olakšavanja akademske mobilnosti. Državni Univerzitet u Novom Pazaru i Viša turistička škola su institucije koje su se od nedavno uključile u ovaj proces pa su svesne svih koraka i aktivnosti koje treba preduzeti. Stoga će im diseminacija dobrih praktičnih iskustava partnerskih institucija koje su duže uključene u FUSE projekat biti od velike koristi. Prilikom odgovaranja na pitanje koje vrste diskusija, radionica ili drugih aktivnosti bi im bile od najveće koristi u sklopu njihovog studijskog boravka, ispitanici su ispoljili svoju praktičnu prirodu i želju da upotpune svoja posebna znanja i veštine. Ovo su najčešći odgovori koji su odraz njihovih očekivanja i želja: Procedure i IT podrška koja se koristi prilikom pružanja usluga akademske mobilnosti Iscrpna prezentacija softvera akademske mobilnosti koji koristi partnerska institucija iz EU Pravila i praktične aktivnosti u vezi sa priznavanjem perioda studiranja u inostranstvu Iskustva osoblja koje je direktno uključeno u pružanje administrativnih, tehničkih i promotivnih usluga (različite jedinice/kancelarije) Informacije o strateškim dokumentima, radnim priručnicima, promotivnom materijalu, itd. Metode i finansijska sredstva u cilju privlačenja stranih studenata i osoblja Prezentacija svih usluga koje se pružaju dolazećim i odlazećim studentima/osoblju Prezentacija iskustva dolazećih/odlazećih studenata Informacije vezane za već postojeće programe mobilnosti u Evropi i na drugim kontinentima Programi mobilnosti: nova prilika za saradnju sa srpskim institucijama visokog obrazovanja Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja pruža punu podršku procesu mobilnosti studenata, akademskog i naučnog osoblja dopunama zakona iz oblasti visokog obrazovanja i standarda studenata i pružanjem znatne finansijske pomoći namenjene ostvarivanju mobilnosti studenata i nastavnog osoblja. Na listi Ministarstva nalaze se samo dva aktivna progama mobilnosti na nacionalnom nivou: Bilateralna saradnja i Program sistematizacije zaposlenih (Human Resorces Development Program). Međutim, da bi se 41

Univerzitetske službe koje se bave akademskom mobilnošću i međunarodnom saradnjom: trenutna praksa i kako je poboljšati ostvarili ciljevi zacrtani u Strategiji za razvoj obrazovanja u Srbiji do 2020., u okviru koje značajno mesto zauzima jedna intenzivna akademska mobilnost, neophodno je da MPNTR razvije dodatne finansijske mehanizme i okvire koji će omogućiti visokom obrazovanju u Srbiji da poveća opseg i kvalitet (posebno dolazeće) akademske mobilnosti. Deo 2: Preporuke namenjene poboljšanju rada univerziteta u Srbiji Prikazani podaci su dobijeni od učesnika u studijskim programima na partnerskim univerzitetima EU, koji su u Upitniku u Delu C naveli koje aktivnosti vezane za pružanje usluga akademske mobilnosti i aktivnosti vezane za proces internacionalizacije mogu i treba da se poboljšaju ili kreiraju na srpskim institucijama visokog obrazovanja. Opšte preporuke Osnovati na univerzitetskom nivou posebne timove koji će se isključivo baviti procesom internacionalizacije, i to: 1. tim koji bi se bavio procesom internacionalizacije sa stanovišta strategije (obavljajući zadatke kao što su pronalaženje inostranih partnera, prikupljanje finansijskih sredstava, razvijanje sposobnosti, stvaranje i/ili pronalaženje prilika za sprovođenje mobilnosti u najširem smislu i 2. tim za pružanje operacione podrške (analiza i nadgledanje aktivnosti procesa internacionalizacije prema različitim kriterijumima, podrška nastavnom i nenastavnom osoblju, promoć prilikom nalaženja i angažovanja adekvatne zamene za profesore koji su učesnici mobilnosti, učestvovanje u međunarodnim sajmovima obrazovanja, podrška studentima). Na fakultetskom nivou bi od ključnog značaja bilo uključiti u proces internacionalizacije sve dekane i prodekane, upravnike departmana, kancelarije za međunarodnu saradnju i ostale relevantne organizacione jedinice. Kako bi se postigla bolja saradnja i razmena informacija, bilo bi neophodno da svaki fakultet ima jednu osobu (i jednog predstavnika) u posebnom timu za koordinaciju. Uključiti, na direktan ili indirektan način, veliki broj i opseg zaposlenih u aktivnosti namenjene sprovođenju procesa internacionalizacije kako bi se studentima pružile adekvatne usluge. Uključiti što je moguće više studenata dobrovoljaca, ukoliko je to moguće, i to kroz različite oblike aktivnosti i saradnje: internacionalni klubovi studenata, bivši studenti, studenti ambasadori i podrška kolega, kako bi se stranim studentima pružila podrška i kako bi se promovisao proces internacionalizacije. 42

Ivana Vujkov, Ana Šoti Usvojiti proaktivni i strateški pristup procesu internacionalizacije; pripremiti i ratifikovati niz preporuka vezanih za proces internacionalizacije na Univerzitetu u Novom Sadu (u obliku strategije, preporuke, pravila ili u nekom drugom formalnom obliku); intenzivno promovisati proces internacionalizacije kao nešto vredno i korisno. Kancelarije za Međunarodnu saradnju moraju imati adekvatno osoblje (što se odnosi kako na broj zaposlenih tako i na njihovu kompetenciju). Treba podsticati rad jedinica za međunarodnu saradnju na fakultetskom nivou pošto one podžavaju rad centralne kancelarije za međunarodnu saradnju i sprovode u delo politiku i programe rada. Nastojati da se u okviru kancelarije za Međunarodnu saradnju izvrši specijalizacija poslova koje zaposleni obavljaju, odnosno da svaki zaposleni ima konkretne dužnosti i odgovornosti. Fakulteti treba da imenuju akademske koordinatore (na primer, akademski koordinator za Erazmus +, koordinator za ECTS, koordinator za mobilnost) za međunarodnu saradnju i mobilnost, posebno imajući na umu činjenicu da srpski univerziteti nisu integrisani i da bi na ovaj način veće između fakulteta bile snažnije. Jasni i transparentni kanali komunikacije i podela uloga i odgovornosti vezanih za međunarodnu saradnju između univerziteta, fakulteta i jezičkih centara. Razviti ili nabaviti adekvatne interne IT platforme (softvere) i podršku; uključiti IT podršku u proces sprovođenja akademske mobilnosti, stvaranja međunarodnih partnerstava na strateški način, uključivanja u međunarodne inicijative, upravljanja međunarodnim projektima. Ohrabriti fakultete (ili posebne studijske programe) da omoguće nastavu na akademskim studijama na engleskom jeziku. Povećati međunarodne marketinške aktivnosti i uključiti fakultete/departmane u proces izrade raznovrsnih promotivnih materijala (brošura, video materijala, itd.), stvoriti marketinšku strategiju za univerzitet kao celinu (jer on treba da se predstavi kao jedan prepoznatljiv partner u okviru međunarodne zajednice). Pokrenuti ili povećati učešće na regionalnim i međunarodnim sajmovima obrazovanja, međunarodnim mrežama, itd. Razviti sistem prikupljanja podataka vezanih za mobilnost od svih fakulteta/departmana kako bi se dobili statistički podaci i jasna slika aktivnosti vezanih za mobilnost; ovo je jako značajno ne samo radi dalje analize ovog procesa, već i da bi se utvrdile kritične tačke; statistički podaci su bitni za utvrđivanje kvaliteta i sveukupno vrednovanje univerziteta. Usvojiti/razviti IT alatke kako bi se što efikasnije sprovodile aktivnosti vezane za mobilnost, projekte i proces internacionalizacije; preporuka: koristiti kao primer softverske modele Univerziteta iz Malage. 43

Univerzitetske službe koje se bave akademskom mobilnošću i međunarodnom saradnjom: trenutna praksa i kako je poboljšati Revidirati postojeće bilateralne sporazume kako bi se izdvojili oni koji se mogu koristiti radi povećanja broja učesnika dolazeće/odlazeće mobilnosti osoblja/akademika/-studenata, posebno sporazuma sa visokoškolskim institucijama iz regiona (ovde su od posebne koristi sličnosti koje postoje između visokoškolskih sistema i nepostojanje jezičke barijere). Razviti sistem zajedničkih diploma kroz međunarodnu partnersku saradnju, imajući u vidu one oblasti za koje je institucija posebno specijalizovana. Istražiti mogućnosti za zajedničko mentorstvo prilikom izrade doktorskih disertacija i dobijanje dualnih diploma. Podsticati inicijativu za međunarodnu partnersku saradnju koja se zasniva na posebnim potrebama studenata i akademskog osoblja. Razviti koncept internationalisation@home posebno za svaku visokoškolsku instituciju u Srbiji. Mobilnost studenata i osoblja Razviti i akreditovati predmete i kurseve koji se predaju na engleskom jeziku i dalje modernizovati kurikulume u cilju privlačenja dolazećih studenata i profesora. Uraditi iscrpnu analizu koja bi obuhvatila predmete koji se na konkretnoj instituciji mogu delimično ili u potpunosti predavati na engleskom jeziku i primeniti dobijene podatke radi daljeg unapređivanja studijskog programa. Prikupiti podatke od svakog fakulteta/departmana/istraživačke grupe vezane za opseg poslova, postignuća, objavljene radove, projekte i druge reference kako bi se sačinila jedna otvorena onlajn baza podataka istraživačkih mogućnosti univerziteta kao celine, sa ciljem što boljeg predstavljanja institucije u globalnoj naučnoj zajednici. Internet stranice univerziteta i fakulteta moraju sadržati više informacija, moraju biti bolje izrađeni i ažurirani, što se posebno odnosi na verzije na engleskom jeziku. Treba napraviti brošure i kataloge na engleskom jeziku koje sadrže aktuelne i tačne podatke i promovišu univerzite. Organizovati nastavu engleskog jezika za nastavno osoblje i kurseve srpskog jezika za strane studente. Razviti lokalnu mrežu koja bi obuhvatila lokalne smeštajne kapacitete i pojedince i grupe koji bi sarađivali (podrška putem mreže studenata domaćina (buddies) i lokalnih hostela ili privatnih vlasnika koji bi omogućili smeštaj), lokalne studentske organizacije, ESN, turističke organizacije u Srbiji, lokalne turističke i putničke agencije. Definisati transparentne i jednostavne procedure i odgovornosti vezane za sledeće: administrativnu i akademsku podršku stranim studentima informacije i podrška pred dolazak, 44

Ivana Vujkov, Ana Šoti pomoć prilikom smeštaja, pomoć prilikom prijave boravka u policijskoj stanici (što može biti jedno vrlo frustrirajuće iskustvo) pomoć veznu za pružanje zdravstvene zaštite, pristup različitim oblicima usluga koje se pružaju studentima. Razmotriti osnivanje posebne jedinice sastavljene od akademskog osoblja: na primer, Centar za dobrodošlicu namenjen akademskom osoblju na razmeni. Svaka visokoškolska ustanova u Srbiji mora regulisati način priznavanja perioda studiranja u inostranstvu i prenos ESPB bodova za sve odlazeće studente. Uvođenje koncepta,,prozori mobilnosti u nove ili revidirane kurikulume, što omogućava neometanu odlazeće mobilnost u najboljem mogućem trenutku. Dalje ohrabrivati studente, saradnike i profesore da učestvuju u projektima i mrežama mobilnosti (primer: motivisanja akademskog osoblja kroz smanjenje radnih sati Univerzitet u Malagi; učestvovanje u projektu kao sastavni deo radnih obaveza ili naknada za prekovremeni rad Univerzitet Masaryk); Aplicirati za međunarodne projekte, kao što je program Marie Sklodowska Curie, u okviru kojih se posebno studentima doktorskih studija pruža prilika da borave na nekoj stranoj instituciji. 45

46

Unapređenje znanja i veština nastavnog i nenastavnog osoblja za potpunije učešće u evropskom prostoru visokog obrazovanja Pripremili: Miodrag Lazarević i Siniša Đurašević, Univerzitet u Beogradu Deo 1: Pregled trenutnog stanja U okviru radnog paketa 3 projekta FUSE koji nosi naslov Unapređenje znanja I veština nastavnog i nenastavnog osoblja za potpunije učešće u evropskom prostoru visokog obrazovanja formiran je upitnik od deset kratkih i jednostavnih pitanja. Ona su imala za cilj da se utvrdi trenutno stanje na fakultetima državnih univerziteta u Srbiji u pogledu nekoliko ključnih aktivnosti u oblasti internacionalizacije. Tekst upitnika je dat kao prilog na kraju ove publikacije. Napominjemo da je upitnik distribuiran svim resornim prodekanima, svih fakulteta državnih univerziteta u Srbiji krajem druge projektne godine (novembar 2015), tako da je u međuvremenu došlo do pozitivnih pomaka u većini visokoškolskih institucija. Upitnik je popunjen na ukupno 52 od 67 fakulteta što predstavlja 76,5 %, kao i na Državnom univerzitetu u Novom Pazaru i ovo se može smatrati zadovoljavajućim rezultatom. Na početku ovog poglavlja su prikazani rezultati ankete pojedinačno po univerzitetima, dok je na kraju, data zbirna analiza za sve državne univerzitete u Srbiji. Ova analiza imala je za cilj da istakne slabe tačke u poslovima internacionalizacije i da ukaže na moguće načine njihovog prevazilaženja. Univerzitet u Novom Sadu Na Univerzitetu u Novom Sadu, popunjene upitnike je poslalo 10 od 13 (14) fakulteta (anketom nije bio obuhvaćen samo Učiteljski fakultet na mađarskom kao maternjem jeziku). Na tri fakulteta se engleski jezik sluša kao obavezni i izborni predmet, na tri samo kao obavezni i na četiri kao izborni. Samo na dva fakulteta se sprovodi organizovana jezička podrška studentima i nastavnicima pre odlaska na mobilnost. Samo na jednom fakultetu se planira uvođenje jezičke podrške na srpskom jeziku dolazećim stranim studentima. Način priznavanja akademske mobilnosti je uglavnom na nivou obaveznih predmeta, a u značajno manjoj meri na ekstrakurikularnom i izbornom nivou. Na tri fakulteta postoji usvojen 47

Unapređenje znanja i veština nastavnog i nenastavnog osoblja za potpunije učešće u evropskom prostoru visokog obrazovanja Pravilnik o mobilnosti a na svim fakultetima su imenovani ESPB koordinatori. Ni jedan fakultet na UNS nema poseban dokument koji definiše poslove u oblasti internacionalizacije niti se posebno vrednuju aktivnosti nastavnika u ovom domenu. Takođe se ni angažovanje nastavnika u akademskoj mobilnosti ne vrednuje prilikom izbora u viša zvanja. Na svim fakultetima je realizovana mobilnost nastavnika a čak na šest i mobilnost nenastavnog osoblja. Univerzitet u Beogradu Na Univerzitetu u Beogradu (UB) popunjeni upitnici su dobijeni sa 23 fakulteta od ukupno 31 što predstavlja 74,5% i može se smatrati zadovoljavajućim odzivom. Na sedam fakulteta, engleski jezik se sluša na obaveznom i na izbornom nivou, na šest je obavezni predmet, a na deset izborni. Samo na dva fakulteta, postoji organizovana jezička podrška studentima i nastavnicima pre odlaska na mobilnost. Na dva fakulteta, u sastavu UB, postoji jezička podrška na srpskom jeziku za dolazeće studente, a deset fakulteta planira da takvu podršku uvede. Na većini fakulteta UB, je način priznavanja mobilnosti na nivou obaveznih i izbornih predmeta dok je u manjoj meri ekstrakurikularan. Samo na dva fakulteta postoji usvojen Pravilnik o mobilnosti. Velika većina (16) fakulteta je krajem 2015 godine imala imenovane ESPB koordinatore, ali se prema dostupnim informacijama ta situacija u međuvremenu značajno popravila. Na dva fakulteta u sastavu BU, postoji usvojen poseban dokument koji definiše poslove u oblasti internacionalizacije. Aktivnosti nastavnika u oblasti internacionalizacije i angažovanje nastavnika u akademskoj mobilnosti se, prilikom izbora u viša zvanja, posebno vrednuju samo na tri fakulteta. Na ukupno13 fakulteta je bilo mobilnosti nastavnika što svakako nije zadovoljavajući broj. Mobilnosti nenastavnog osoblja je bilo samo na jednom fakultetu. Univerzitet u Nišu Analiza popunjenih upitnika ukazuje da na svim fakultetima Univerziteta u Nišu (UNI) postoji nastava iz engleskog jezika na obaveznom nivou. Za razliku od toga, ni na jednom fakultetu nema organizovane jezičke podrške studentima ili nastavnicima pre odlaska na mobilnost. Na tri fakulteta u sastavu UNI, se planira uvođenje jezičke podrške iz srpskog jezika za dolazeće studente dok na jednom ona već postoji. Na većini fakulteta je način priznavanja akademske mobilnosti ekstrakurikularan ili na nivou izbornih predmeta. Ni jedan od fakulteta u sastavu UNI nema usvojen Pravilnik o akademskoj mobilnosti ili neki sličan dokument kao ni dokument kojim se regulišu poslovi internacionalizacije. Na svim fakultetima UNI postoje ESPB koordinatori. U okviru UNI nije predviđeno vrednovanje angažovanja nastavnika u oblasti internacionalizacije i angažovanja u akademskoj mobilnosti prilikom izbora u viša nastavnička zvanja. Mobilnost nastavnika je postojala na svim fakultetima, dok je samo na jednom od njih, ona registrovana kod nenastavnog osoblja. 48

Miodrag Lazarević, Siniša Đurašević Univerzitet u Kragujevcu Popunjeni anketni listovi su dostavljeni sa osam, od dvanaest fakulteta u sastavu UKG (66,6%). Njihovom analizom se može zaključiti da se na četiri fakulteta, nastava odvija i na izbornom i na obaveznom nivou, dok je na tri fakulteta nastava izborna, a na jednom obavezna. Na fakultetima nema organizovane jezičke podrške studentima ili nastavnicima pre odlaska na mobilnost. Na šest, od osam fakulteta, se planira uvođenje jezičke podrške iz srpskog jezika za dolazeće studente. Način priznavanja akademske mobilnosti postoji na svim nivoima (obaveznih i izbornih predmeta, kao i ekstrakurikularno). Samo na jednom fakultetu je usvojen Pravilnik o akademskoj mobilnosti. Na svim fakultetima UKG je određen ESPB koordinator, ali ni jedan fakultet nema usvojen dokument kojim se regulišu poslovi internacionalizacije. Na dva, od osam fakulteta, se vrednuje angažovanje nastavnika u oblasti internacionalizacije i angažovanje u akademskoj mobilnosti prilikom izbora u viša nastavnička zvanja. Na pet fakulteta je postojala mobilnost nastavnika ali ni na jednom nije bilo mobilnosti nenastavnog osoblja. Državni univerzitet u Novom Pazaru Na Državnom univerzitetu u Novom Pazaru (DUNP) nije bilo moguće vršiti analize na isti način kao na ostalim državnim univerzitetima jer se radi o integrisanoj instituciji. Zbog toga navodimo podatke dobijene u jedinstvenom upitniku. Engleski jezik se sluša kao obavezni i izborni predmet, ali nije predviđena jezička podrška studentima i nastavnicima pre odlaska na mobilnost. Postoji mogućnost pružanja jezičke podrške na srpskom jeziku stranim studentima. Akademska mobilnost se priznaje na sva tri nivoa (obaveznih i izbornih predmeta, kao i ekstrakurikularno). Takođe, postoje pravilnik o mobilnosti i poseban dokument kojim se regulišu poslovi internacionalizacije. Nije predviđeno vrednovanje angažovanja nastavnika u oblasti internacionalizacije i angažovanja u akademskoj mobilnosti prilikom izbora u viša nastavnička zvanja. Na DUNP nije bilo akademske mobilnosti nastavnika ni nenastavnog osoblja. Analiza trenutnog stanja na fakultetima državnih univerziteta u Srbiji u pogledu ključnih aktivnosti u oblasti internacionalizacije Na kraju ove analize dajemo zbirni prikaz rezultata sprovedene ankete uz napomenu da je DUNP u statističkom pogledu razmatran kao jedan od fakulteta, imajući u vidu činjenicu da se radi o integrisanom univerzitetu. Na ukupno 15 fakulteta (28,8%) državnih univerziteta u Srbiji, engleski jezik je zastupljen kao obavezni i izborni predmet, na 20 je obavezan (38.4%), a na 19 (36,5%) postoji samo kao izborni predmet. To praktično znači da se na svim fakultetima predaje engleski jezik, 49

Unapređenje znanja i veština nastavnog i nenastavnog osoblja za potpunije učešće u evropskom prostoru visokog obrazovanja što je imajući u vidu njegov značaj u procesu intrernacionalizacije visokoškolskih institucija, kao i činjenicu da predstavlja najzastupljeniji službeni jezik u EU, veoma dobar rezultat. Napredak u ovom smislu bi se postigao prevođenjem engleskog jeziika u status obaveznog predmeta na još većem broju fakulteta. Samo na četiri fakulteta (7,7%) se pruža jezička podrška studentima ili nastavnicima pre odlaska na mobilnost. Ovo svakako nije dovoljno i bilo bi potrebno intezivirati ovu aktivnost, ili pojedinačno na fakultetima koji imaju zaposlene profesore engleskog jezika, ili možda na nivou pojedinih univerziteta. Organizovana jezička podrška iz srpskog jezika postoji samo na tri fakulteta (5,7%) ali 12 fakulteta (23%) planira da je uvede. To će svakako zavisiti od broja zainteresovanih stranih studenata. Akademska mobilnost se priznaje na sva tri nivoa: obaveznih ili izbornih predmeta ili ekstrakurikularno, što u velikoj meri zavisi od profila pojedinih fakulteta i načina izvođenja nastave. Samo sedam fakulteta (13,4%) ima usvojene Pravilinike o mobilnosti a na tri fakulteta (5,7%) postoje posebni dokumenti koji regulišu poslove u oblasti internacionalizacije i akademske mobilnosti. Većina fakulteta se oslanja na univerzitetske dokumente. U okviru TEMPUS projekta SIPUS je izrađen novi Pravilnik o mobilnosti koji će dati osnovu fakultetima za donošenje odgovarajućih fakultetskih dokumenata u bliskoj budućnosti. Ukupno 45 anketiranih fakulteta (86,5%) ima određene EPSB koordinatore i očekuje da ovaj broj uskoro bude povećan. Ova činjenica je od velikog značaja i predstavlja veliki pomak u odnosu na stanje od pre nekoliko godina. Zanimljivo je, da se na samo sedam fakulteta (9,6%), posebno vrednuje angažovanje nastavnika u oblasti internacionalizacije i akademske mobilnosti prilikom izbora u viša zvanja tako da smatramo da bi promenom odgovarajućih pravilnika u ovoj oblasti bio napravljen veliki pozitivan pomak. Kao što je i očekivano, na mnogim fakultetma je realizovana mobilnost nastavnika (73%) ali je na samo osam (15,4%) bilo mobilnosti nenastavnog osoblja. Ovi procenti će svakako uskoro biti značajno povećani zbog činjenice da je srpskim visokoškolskim institucijama sada omogućen pristup fondovima EU namenjenim intenziviranju mobilnosti studenata i nastavnika (CEEPUS i ERASMUS +). 50

Miodrag Lazarević, Siniša Đurašević Deo 2: Preporuke za unapređenje aktivnosti u oblasti inernacionalizacije visokoškolskih institucija u Srbiji 1. Prevođenje engleskog jezika iz statusa izbornog u status obaveznog predmeta na fakultetima. 2. Intenziviranje jezičke podrške na engleskom jeziku za odlazeće studente i nastavnike i na srpskom jeziku za dolazeće strane studente. 3. Usvajanje Pravilinika o mobilnosti i posebnih dokumenata koji regulišu poslove u oblasti internacionalizacije i akademske mobilnosti na fakultetima. 4. Promena odgovarajućih pravilnika za izbor nastavnika u viša zvanja radi posebnog vrednovanja angažovanja nastavnika u oblasti internacionalizacije i akademske mobilnosti. 5. Intenziviranje mobilnosti studenata i nastavnika, a posebno nenastavnog osoblja. Želimo da istaknemo, da je u okvuru TEMPUS projekta FUSE izrađen predlog za modifikaciju standarda akreditacije fakulteta u Srbiji kojima se predviđa vrednovanje angažovanja fakulteta u oblasti internacionalizacije i akademske mobilnosti. Ovaj predlog je i zvanično dostavljen Komisiji za akreditaciju i proveru kvaliteta. 51

Unapređenje jezičke podrške za poboljšanje internacionalizacije u oblasti akademske i studentske mobilnosti na visokoškolskim ustanovama u Srbiji Pripremila Savka Blagojević, Univerzitet u Nišu Deo 1: Analiza trenutnog stanja jezičkih aspekata internacionalizacije na visokokolskim ustanovama u Srbiji i znanja stranih jezika nastavnog i nenastavnog osoblja Ova analiza je zasnovana na podacima koje su dale visokoškolske ustanove u Srbiji koje učestvuju na projektu FUSE. Podatke su dali, putem kombinovanog Upitnika u radnom paketu 4, predstavnici fakulteta (prodekani za nastavu i/ili međunarodnu saradnju) sa Univerzitata u Nišu, Univerziteta u Beogradu, Univreziteta u Novom Sadu i Univerziteta u Kragujevcu, kao i predstavnici Državnog univerziteta u Novom Pazaru i Više turističke škole u Beogradu. CIlj upitnika je bio da obezbedi podatke za: Analizu potreba za unapređenjem jezičke podrške nastavnom osoblju Analizu potreba za unapređenje jezičke podrške administrativnom i nenastavnom osoblju Analizu potreba za unapređenje jezičke podrške stranim studentima Univerzitet u Beogradu Popunjene upitnike je poslalo 48 nastavnika stranog jezika, kao i prodekani 26, od ukupno 31 fakulteta Univerziteta u Beogradu. Većina nastavnika jezika (39 od 48) je uključena u proces internacionalizacije na fakultetu, i to najviše preko prevođenja stručnih i naučnih radova, provere znanja jezika stranih studenata i pripreme domaćih studenata za postdiplomske studije u inostranstvu. Na ukupno 12 od 26 fakulteta, postoje programi koji se izvode na engleskom jeziku, a koji su najčešće namenjeni stranim studentima na kompletnom studijskom programu, ili studentima na Erasmus razmeni, dok se na ostalim fakultetima uglavnom planira njihovo uvođenje, u narednom krugu akreditacije ili ranije. Iako najveći broj fakulteta ne raspolaže tačnim podacima o prosečnom nivou znanja engleskog jezika zaposlenih, opšti utisak prodekana 53

Unapređenje jezičke podrške za poboljšanje internacionalizacije u oblasti akademske i studentske mobilnosti na visokoškolskim ustanovama u Srbiji je da se nastavnici dovoljno dobro služe engleskim jezikom da bi mogli da izvode nastavu za strance, ali da im je svakako potrebna dodatna obuka i pomoć jezičkih profesionalaca. Na najvećem broju fakulteta, za strane studente su zaduženi prodekani za nastavu/međunarodnu saradnju i referenti za studentska pitanja, jer ne postoji posebna jedinica zadužena za studente iz inostranstva. Fakulteti uglavnom još ne razmatraju otvaranje posebne službe za strane studente zbog veoma malog interesovanja za studijske programe na engleskom jeziku ili zato što administrativno osoblje već ima odgovarajuće znanje engleskog jezika. Međutim, najveći broj prodekana smatra da je potrebno unaprediti rad administrativnog osoblja kroz pohađanje kurseva engleskog jezika, bez obzira na to što takvo osoblje uglavnom nije zaduženo isključivo za saradnju sa stranim studentima. U tom smislu bi nastavnici i studenti master i doktorskih studija Filološkog fakulteta mogli da pomognu na dva načina: kroz organizovanje kurseva i radionica i prevođenje dokumentacije. Veoma mali broj fakulteta smatra da je postojeći način pružanja jezičkih usluga i pomoći stranim studentima dovoljno efikasan i najčešći predlozi za poboljšanje rada su dati u prilogu. Kada je u pitanju kurs srpskog jezika za strance, fakulteti se uglavnom oslanjaju na pomoć Centra za srpski jezik pri Filološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu, dok ređe i sami organizuju takve kurseve. Ostali fakulteti uglavnom ne planiraju uvođenje kurseva srpskog jezika za strance u budućnosti, dok jedan broj fakulteta smatra da bi to uzeli u razmatranje tek ukoliko bi se pojavio statistički značajan broj stranih studenata kojima bi ova vrsta nastave bila neophodna. Univerzitet u Novom Sadu Popunjene upitnike je poslalo 35 nastavnika stranog jezika, kao i prodekani 10 od ukupno 14 fakulteta Univerziteta u Novom Sadu. Većina nastavnika jezika (32 od 35) je uključena u proces internacionalizacije na fakultetu, i to najviše preko prevođenja dokumentaicje te stručnih i naučnih radova, podršku mobilnosti (popunjavanje formulara i sl.) i provere znanja jezika stranih i odlazećih domaćih studenata. Na 4 od 10 fakulteta postoje programi koji se izvode na engleskom jeziku, a koji su uglavnom namenjeni stranim studentima na kompletnom studijskom program (4), ili studentima na kratkoj (3) i Erasmus razmeni (3). Fakultet tehničkih nauka je sve studijske programe (ukupno 73) akreditovao na engleskom jeziku. Na ostalim fakultetima se uglavnom planira njihovo uvođenje (4) ili u narednom krugu akreditacije ili kada se za to steknu neophodni uslovi koji nisu eksplicitno navedeni). Iako najveći broj fakulteta ne raspolaže tačnim podacima o nivou znanja engleskog jezika zaposlenih, opšti utisak prodekana je da nastavnici 54

Savka Blagojević poseduju zadovoljavajuće kompetencije iz engleskog jezika da bi mogli da izvode nastavu za strance, ali da im je svakako potrebna dodatna obuka i pomoć jezičkih profesionalaca. Na najvećem broju fakulteta, za strane studente su zaduženi referenti za studentska pitanja, iako na nekim fakultetima (Filozofski fakultet i Akademija umetnosti) postoji posebna jedinica koja je zadužena za studente iz inostranstva. Štaviše, polovina od ukupnog broja prodekana (5), smatra da nije potrebno unaprediti rad administrativnog osoblja kroz pohađanje kurseva engleskog jezika jer smatraju da postojeće osoblje raspolaže dovoljnim jezičkim kompetencijama za posao koji obavljaju. Najveći broj fakulteta smatra da su postojeći načini pružanja jezičkih usluga i pomoći stranim studentima dovoljno efikasni (8), a kao jedini predlog za njihovo unapređenje navodi se bolji marketing i informisanje. Kada je reč o kursevima srpskog jezika za strance, fakulteti se uglavnom oslanjaju na pomoć Centra za jezike pri Filozofskom fakultetu Univerziteta u Novom Sadu ili na početni kurs srpskog koji organizuje Univerzitet u Novom Sadu. Nijedan nefilološki fakultet ne organizuje takve kurseve samostalno. Univerzitet u Nišu Popunjene upitnike je poslalo 25 nastavnika engleskog jezika, kao i prodekani 11 od ukupno 12 fakulteta Univerziteta u Nišu. Što se tiče prvog dela ankete (analiza potreba za unapređenje jezičke podrške nastavnom osoblju), na 11 fakulteta Univerziteta postoji 6 akreditovanih kurseva iz engleskog jezika kao jezika struke, ali na samo tri od njih (Medicinski fakultet, GAF i Tehnološki fakultet u Leskovcu) postoje akreditovani studijski programi koji se izvode na engleskom jeziku. Na Medicinskom fakultetu, to su: Integrisane akademske studije medicine (II nivo); Integrisane akademske studije stomatologije (II nivo); Integrisane akademske studije farmacije (II nivo), dok je na GAF-u akreditovan DAS studijski program Hydroinformatics. Što se Tehnološkog i fakulteta u Leskovcu tiče, u okviru realizacije TEM- PUS IV (No. 544634-TEMPUS-1-2013-1-DE-TEMPUS-JPHES, razvijen je novi master double degree internacionalni studijski program Material and Energy Flow. Na Fakultetu za sport akreditovane su specijalističke strukovne studije koje će se izvoditi na engleskom jeziku, ali realizacija još nije odpočela. Na preostalim fakultetima Univerziteta u Nišu, uvođenje ovakvih programa se planira, izuzev na Fakultetu zaštite na radu i na Pravnom fakultetu, dok se na Ekonomskom fakultetu planira zajednički master program sa Ruskom carinskom akademijom iz Moskve od školske 2016. godine. Rukovodsvo se na 9, od ukupno 12 fakulteta, izjasnilo da na njihovim fakultetima postoji mogućnost da se neki od predmeta sa studijskih programa slušaju na engleskom jeziku, dok preostala tri fakulteta nisu navela to kao mogućnost. 55

Unapređenje jezičke podrške za poboljšanje internacionalizacije u oblasti akademske i studentske mobilnosti na visokoškolskim ustanovama u Srbiji Ni na jednom od fakulteta nije sprovedena anketa, niti konkretna provera znanja engleskog jezika nastavnika, te se ne raspolaže podacima o tome koliko nastavnika/saradnika zna i služi se engleskim jezikom, već postoje samo grube pretpostavke. Što se tiče predloga o pružanju jezičke podrške nastavnom osoblju, svi fakulteti ističu potrebu za organizovanjem kurseva engleskog jezika za nastavnike koji bi svoje predmete predavali na engleskim jezikom, a navodi se i predlog o angažovanju postojećih nastavnika engleskog jezika u dodatnoj edukaciji nastavnog kolektiva, kao i stvaranju uslova da se jezik struke usavršava u inostranstvu. Analiza potreba za unapređenje jezičke podrške administrativnom i nenastavnom osoblju ukazuje da na 9 od 11 fakulteta ne postoji administrativno osoblje zaduženo za rad sa studentima iz inostranstva, a isti broj smatra da je takvo osoblje potrebno, i da mu treba omogućiti posebne kurseve engleskog jezika (jedino je Fakultet umetnosti naveo da je već imao takvu vrstu kursa). Što se tiče formiranja centra za prevođenje administrativne dokumentacije u oblasti internacionalizacije, stručnih i naučnih tekstova, rezimea, itd., sedam fakulteta se potvrdno izjasnilo o ovome, a ostali fakulteti ili već imaju takve centre ili nisu dali svoje mišljenje u vezi s tim. Što se tiče predloga u vezi sa nekim vidom organizovanja jezičke pomoći administrativnom i nenastavnom osoblju, Fakultet zaštite na radu je naveo uspostavljanje saradnje sa drugim fakultetima čija je administracija već osposobljena za rad sa studentima iz inostranstva, a PMF navodi da je potrebno omogućiti administrativnom i nenastavnom osoblju da pohađa kurseve na nekom od domaćih fakulteta na kom se koristi engleski jezik. Kada je u pitanju unapređenje jezičke podrške stranim studentima, utvrđeno je da ni na jednom fakultetu Univerziteta u Nišu ne postoje mehanizmi pružanja jezičkih usluga/pomoći studentima iz inostranstva, niti su fakulteti do sada organizovali takve kurseve zbog relativno malog broja stranih studenata. Većina se, međutim, pozitivno izjašnjava o organizovanju i realizaciji takvih kurseva ukoliko se jave potrebe za njima. Univerzitet u Kragujevcu Na UKG postoje akreditovani kursevi iz engleskog jezika, ali samo je jedan akreditovani studijski program, i to u okviru Doktorskih studija na Fakultetu inženjerskih nauka. Takođe postoje planovi za uvođenje i slušanje kurseva/programa na engleskom jeziku (uglavnom u okviru Erazmus + programa). Fakulteti ovog Univerziteta uglavnom nemaju precizne podatke o tome koliko nastavnika/saradnika zna/ume da se služi engleskim jezikom, a isto tako ne raspolaže podacima o potrebama nastavnika/saradnika koji drže nastavu na engle- 56

Savka Blagojević skom jeziku. Međutim, postoji saglasnost da je potrebno obezbediti jezičku podršku za ove nastavnike/saradnike, te je većina saglasna da bi uvođenje nastave na engleskom jeziku dalo doprinos međunarodnoj saradnji i mobilnosti nastavnika i studenata, a predlozi u vezi sa ovim pitanjem su uglavnom izostali izuzev Pedagoškog fakulteta u Jagodini i FILUM-a. Na fakultetima UKG ne postoji administrativno osoblje koje je obučeno za rad sa studentima iz inostranstva. Podeljena su mišljenja u pogledu ovakvih potreba i konkretnog uvođenja kursa za administrativno osoblje zato što se svi uglavnom oslanjaju na pojedince iz Studentske službe koji vladaju engleskim jezikom.takođe su podeljena mišljenja o pomoći sa matičnog fakulteta, a rezultati sledećeg upitnika upućuju na glavni razlog koji se odnosi na veoma mali/ili nikakav odaziv inostranih studenata za pohađanje nastave na našim fakultetima. Pojedini fakulteti po ovom pitanju traže bližu saradnju sa Univerzitetom. Na fakultetima UKG uglavnom ne postoje mehanizmi za pružanje usluga/pomoći studentima iz inostranstva. U upitnicima je više puta istaknuto da je broj stranih studenata na našim fakultetima mali, pa su stoga postojeći mehanizmi sasvim dovoljni. Učenje srpskog jezika je omogućeno samo na Pedagoškom fakultetu u Jagodini. Postoji dobra volja da se u budućnosti organizuju ovakvi kursevi srpskog jezika za strane studente, ali samo ukoliko se uveća broj stranih studenata na našim fakultetima. Predlog je da organizacija ovakvih kurseva bude na nivou Univerziteta. Postoji nedvosmislena potreba za otvaranjem fakulteta/univerziteta prema prijemu više stranih studenata i prema samoj ideji o mobilnosti studenata kako bi ovakvi projekti/akcije bili relevantni i neophodni. Pozitivno je to što su uglavnom fakulteti spremni na unapređenje u oblasti internacionalizacije, ali kako bi to bilo sprovedeno u delo potreban je i dolazak studenata iz inostranstva, zbog kojih bi se i uveli programi jezičke podrške. Državni univerzitet u Novom Pazaru Popunjene upitnike je poslalo 11 nastavnika engleskog jezika, a kako je ovo untegrisani univerzitet, stigao je jedan upitnik sa odgovorima u vezi sa potrebama internacionalizacije u oblasti nauke i mobilnosti studenata. Na ovom Univerzitetu postoje akreditovani kursevi iz engleskog jezika kao jezika struke, ali ne postoji ni jedan akreditovan studijski program koji se izvodi na engleskom jeziku. Rukovodstvo DUNP izražava spremnost u tom pogledu, pod uslovom da se pojave konkretne potrebe za tim. Takođe postoji pozitivno mišljenje da se nastavnicima, koji bi želeli da nastavu iz svog predmeta predaju na engleskom jeziku, omogući pohađanje kursa iz engleskog jezika koji je posebno osmišljen za njihove potrebe. Isto tako, na ovom Univerzitetu se veruje da bi nastava na engleskom jeziku učinila Univerzitet vidljivijim i prihvatljivijim za strane studente, a domaći studenti bi stekli jezičko znanje 57

Unapređenje jezičke podrške za poboljšanje internacionalizacije u oblasti akademske i studentske mobilnosti na visokoškolskim ustanovama u Srbiji i iskustvo potrebo za kasniju razmenu ili stručno usavršavanje u nekoj stranoj instituciji. Na ovom univerzitetu još uvek ne postoji administrativno osoblje zaduženo za rad sa studentima iz inostranstva, mada se planira, a takođe se smatra da je potrebno organizovati jezičke kurseve koji će olakšati administrativnom osoblju komunikaciju sa stranim studentima i pripremu neophodne dokumentacije za razmenu domaćih studenata. Ističe se da je administrativnom osoblju neophodna pomoć oko izrade kataloga kurseva na engleskom jeziku posle svake reakreditacije - ukoliko dođe do nekih izmena, pomoć oko izdavanja uverenja o položenim ispitima i popunjavanja drugih obrazaca neophodnih za studente koji žele da provedu semestar ili školsku godinu u inostranstvu, pomoć oko nostrifikacije stranih diploma i uverenja i slično. Što se tiče pružanja jezičkih usluga/pomoći studentima iz inostranstva, do sada se podrška zasnivala na pomoći kolega studenata, jer se još nije javio značajan broj stranih studenata na Univerzitetu (par individualnih slučajeva), ali se ističe da je neophodno osmisliti i organizovati nastavu srpskog jezika za strane studente pre početka školske godine, letnje škole srpskog jezika i kulture, kao i celokupnu pripremnu nastavu. Do sada to nije bio slučaj, ali bi se u skladu sa brojem stranih studenata osmislili sadržaji i način organizacije kurseva srpskog jezika. Visoka turistička škola Beograd Popunjene upitnike je poslalo troje nastavnika engleskog jezika, a kako je u pitanju Visoka škola, u jednom upitniku su dati odgovori u vezi sa potrebama internacionalizacije u oblasti nauke i mobilnosti studenata. Ova Visoka škola nema administrativno osoblje zaduženo za rad sa studentima iz inostranstva, ali ga je moguće planirati ukoliko se za to ukažu potrebe, odnosno, u zavisnosti od broja inostranih studenata koji bi došli da slušaju nastavu u toj školi. Takođe se smatra da je potrebno organizovati jezičke kurseve koji će olakšati administrativnom osoblju komunikaciju sa stranim studentima. Predlaže se da se u tu svrhu organizuju plaćeni kursevi jezika koje bi držali profesori stranih jezika u odgovarajućem vremenskom periodu. Što se tiče pružanja jezičkih usluga/pomoći studentima iz inostranstva, ističe se da takvih studenata do sada nije bilo, pa ni potrebe da se takvi kursevi organizuju, a ukoliko se javi potreba, onda će student biti upućeni da pohađaju neki od već postojećih kurseva srpskog jezika na Univerzitetu u Beogradu. 58

Savka Blagojević Deo 2: Preporuke za unapređenje jezičkih aspekata u internacionalizaciji visokoškolskih ustanova u Srbiji U cilju stvaranja uslova za internacionalizaciju univerziteta i visokoškolskih ustanova u Srbiji i njihovo uključivanje u jedinstveni evropski visokoškolski sistem, neophodno je da rukovodstva fakulteta preduzmu određene aktivnosti koje bi omogućile mobilnost studenata u dva pravca domaćih na inostrane univerzitete i inostranih na naše. U tom smislu potrebno je preduzeti sledeće aktivnosti: 1. Ispitati mogućnosti akreditovanja studijskih programa na engleskom jeziku, ili ispitati mogućnost akreditivanja istog studijskog programa na maternjem i engleskom jeziku (tzv. tween courses), 2. Ispitati mogućnosti uvođenja nastave na engleskom jeziku pojedinačnih nastavnih predmeta iz akreditovanog studijskog programa na engleskom jeziku (u slučaju kada se ne akredituje ceo studijski program), 3. Sprovesti internu anketu o poznavanju engleskog jezika nastavnika koji bi predavali svoj predmet na tom jeziku i pronaći mogućnost u vezi sa proverom njihovog znanja (preporučujemo angažovanje nastavnika engleskog jezika sa svog fakulteta ili uz saradnju sa nastavnicima engleskog jezika sa matičnog departmana), 4. Pružiti pomoć univerzitetu u organizovanju obuke nastavnika koji bi želeli da drže nastavu na engleskom jeziku (kursevi engleskog jezika posebno osmišljeni za tu svrhu i kombinovani sa elementima metodike nastave engleskog jezika, ili angažovanje studenata masterskih ili doktroskih studija), 5. Pronaći načine za stimulans nastavnika koji će držati kurseve iz svog predmeta na engleskom jeziku (na pr. smanjenje nedeljnog fonda časova, uslov za prevremeno akademsko napredovanje, i sl.) i dogovorene načine uneti u Statut fakulteta ili njegov aneks, 6. Pružiti pomoć univerzitetu u organizovanju jezičke obuke nenastavnog i administrativnog osoblja (kursevi engleskog jezika posebno osmišljeni za taj profil polaznika) 7. Sarađivati sa univerzitetom u smislu upućivanja stranih studenata na kurseve iz srpskog jezika, ili pronaći druge mogućnosti organizovanja takvih kurseva (npr. strani studenti mogu takve kurseve da pohađaju na filološkim fakultetima). 59

60

Analitički upitnici

Analiza postojećeg administrativnog i pravnog okvira u vezi sa internacionalizacijom i akademskom mobilnošću na partnerskim visokoškolskim ustanovama u Srbiji Radni paket 1: Razvijanje administrativnog i pravnog okvira za poboljšanje univerzitetski stručnih službi i procedura Deo A Trenutno stanje u vezi sa administrativnim okvirom, pravnim procedurama i institucionom strategijom za internacionalizaciju In order to be as specific as possible, Part A of this questionnaire is devided into three subject areas: 1. Da li vaša ustanova ima razvijenu i usvojenu strategiju za institucioni razvoj koja se odnosi na oblast internacionalizacije? Da Ne Ukoliko da, molimo vas navedite detalje koji se tiču postojeće strategije (kada je usvojena, na koji se period odnosi, ko je bio odgovoran za njen razvoj i dalje praćenje, na koji način se ona odnosi na internacionalizaciju, i druge detalje, koji su bitni po vasem mišljenju) 2. Ako je vaša institucija razvila i usvojila strategiju koja se bavi pitanjima internacionalizacije: a. da li je to opšta strategija koja se tiče univerziteta kao celine b. da li postoje posebno razvijene strategije na nivou fakulteta/departmana c. obe Ukoliko postoje obe strategije, da li su one usklađeni i na koji način? (*Note for EU partners: Majority of Serbian universities are not integrated, therefore our faculties have a status of a legal entity) 63

3. Ako je vaša institucija razvila i usvojila strategiju internacionalizacije, koje su njeni prioriteti ili oblasti na koje se fokusira? Strukturisane metode za privlačenje stranih studenata i zaposlenih i povećanje broja mobilnosti onih koji dolaze na vašu instituciju Strukturisane metode za podršku i povećanje broja mobilnosti onih koji idu na strane institucije (domaći studenti i zaposleni) Integracija perioda mobilnosti u kurikulum u studijskim programima Razvoj studijskih programa, kurseva ili predmeta koji se nude na stranom jeziku (engleski) na svim nivoima studija Razvoj zajedničkih studijskih programa sa inostranim partnerima Uspostavljanje organizacionih jedinica koje se bave primenom strategije na nivou univerziteta Imenovanje akademskih i/ili administrativnih koordinatora na nivou fakulteta (osnivanje mreže za primenu strategije) Internationalizacija istraživaja i nastave razvoj strateških partnerstava sa univerzitetima i istraživačkim ustanovama širom sveta (npr. bilateralni sporazumi, mreže, Horizont 2020, Erasmus+ projekti) Uspostavljanje standarda za međunarodnu evaluaciju istraživanja Razvoj finansijskog okvira strateški planovi za dodatno finansiranje Sistem praćenja razvoja nastave i istraživanja na nivou fakulteta i redovnog izveštavanja (da bi se dobila jasna slika o tome šta se radi za implementaciju strategije) Prioritet Pominje se Nije pokriveno Nešto drugo, šta: 64

4. Koji akti i propisi vaše institucije se bave internacionalizacijom? (Molimo obeležite sve dokumente koji postoje I dodajte ostale relevantne dokumente koji nisu na spisku. Molimo specifikujte naziv svakog dokumenta (ili dela dokumenta) koji ste označili ili naveli.) Pravilnik o mobilnosti (za dolazeće i odlazeće studente) I akademsko priznavanje mobilnosti Pravila o procedurama koje se tiču rada relevantnih organizacionih jedinica na univerzitetu/fakultetu/departmanu Procedure za angažovanje stranih predavača i istraživača i o priznavanju diploma Pravila o upravljanju međunarodnim projektima Obezbeđenje kvaliteta obrazovanja i istraživanja Propisi o studijskim programima Propisi u upisu studenata (strani studenti) Molimo navedite ostale, konkrente zvanične dokumente (ili delove dokumenata) i objasnite koje aspekte internacionalizacije oni uređuju: 5. Da li je administrativni okvir koji se tiče internacionalizacije na vašoj instituciji definisan i sprovodi se na nivou univerziteta ili/i na nivou fakulteta / departmana? Nivo univerzitata Nivo fakulteta/departmana Oba Molimo opišite i kako specifikujte relevantne dokumente: 65

6. Koji sektori i radne jedinice na vašoj instituciji obezbeđuju usluge koje služe kao podrška internacionalizaciji? Međunarodna saradnja Studentska služba Služba za razvoj karijere Upravljanje projektima Pravna i finansijska služba Centar za strane jezika IT sektor Služba za odnose sa javnošću Drugi, navedite koji: 7. Da li postoje neki propisi i administrativni okviri koji definisu koordinaciju i komunikaciju između jedinica/službi koje se bave internacionalizacijom (u smislu raspodele poslova, izveštavanja i sl.)? Da Ne Ukoliko da, molimo dajte kratak opis i specifikujete relevantne dokumente: 8. Da li vaša institucija ima neki organ (odbor, komisija, itd.) koji je zadužen za pitanja internacionalizacije? Da Ne Ukoliko da, molimo navedite naziv i glavna zaduženja: 9. Koje je vaše lično zapažanje u pogledu strategije internacionalizacije i trenutnog obima i kvaliteta propisa u vezi s njom na vašoj instituciji? Molimo, navedite u kojoj meri se strategija do sada primenjuje na vašoj instituciji. 10. Prema vašem ličnom mišljenju, šta smatrate da su najveći izazovi s kojima se suočava vaša institucija u vezi sa internacionalizacijom? 66

11. Koje vrste diskusija, radionica ili drugih aktivnosti bi vam bile od najveće koristi u sklopu vašeg studijskog boravka? 12. Molimo vas da dodate komentare, ukoliko ih imate, u pogledu trenutnog stanja prakse koja se tiče internacionalizacije na vašoj instituciji na koje treba da se obrati pažnja, a da nije pomenuto u ovom kratkom upitniku: Hvala na ispunjavanju upitnika! 67

68

Analiza trenutne prakse u pružanju usluga u vezi sa akademskom mobilnošću na visokoškolskoj instituciji Radni paket 2: Unapređenje različitih univerzitetskih službi Napomena: Mobilnost studenata razmena: ovo se odnosi na kratkoročne mobilnosti (kreditna mobilnost) gde student ostaje upisan na svojoj matičnoj instituciji; ova vrsta mobilnosti podrazumeva da se akademski prizna period studiranja koji je proveden u inostranstvu. Mobilnost studenata radi sticanja diplome: ovo se odnosi na mobilnost kada se student upisuje na program radi sticanja diplome na matičnoj instituciji. Deo A Trenutna praksa u pružanju usluga u vezi sa akademskom mobilnošču 1. U kojim je programima mobilnosti učestvovala Vaša institucija tokom prethodnih 5 godina? Erasmus Mundus Action 2 mreže: Forecast/Ugrad Ceepus Campus Europae Bilateralni sporazumi (molimo Vas da označite vrste) državni nivo univerzitetski nivo fakultetski / departmanski nivol U ostalim programima, navedite u kojim: 2. Da li Vaša institucija ima osnovne informacije o obimu i karakteristikama akademskih mobilnosti koje se odvijaju preko nje? (podatke o broju dolazećih i odlazećih studenata, nastavnog osoblja i istraživača koji su na razmeni i na celokupnim studijama; o institucijama-domaćinima; o nivoima mobilnosti; o trajanju mobilnosti, itd.) 69

Molimo Vas da napomenete da li na nivou institucije postoji neka vrsta statistike; na koji način se ona sastavlja; ko je zadužen za njeno sastavljanje; da li postoji softversko rešenje za akademsku mobilnost? Da Ne Ukoliko je odgovor Da, molimo Vas da detaljno opišete na koji način funkcioniše pomenuti informacioni sistem: 3. Da li možete (makar približno) da obezbedite sledeće podatke? Broj studenata na razmeni u 2013/14. godini (na celoj instituciji) Dolazeći: Odlazeći: Broj studenata na celokupnim studijama u 2013/14. godini (na celoj instituciji) Dolazeći: Odlazeći: Ukoliko ne možete da obezbedite bilo koji od podataka, molimo Vas da navedete razlog: 4. Koje organizacione jedinice na Vašoj instituciji (na centralnom nivou) pružaju usluge podrške akademskoj mobilnosti? Međunarodna saradnja Studentska služba Razvoj karijere Upravljanje projektima Opšti i pravni poslovi Ostalo, navedite koje organizacione jedinice: 5. Na koji način su gorenavedene različite organizacione jedinice/kancelarije na centralnom nivou međusobno povezane u pogledu koordinisanja poslova za pružanje usluga u vezi s akademskom mobilnošću? Koja organizaciona jedinica je nadležna za pomenutu koordinaciju? 6. U skladu sa prethodnim pitanjem, molimo Vas da opišete na koji način svaka organizaciona jedinica na centralnom nivou podržava akademsku mobilnost (kako je izvršena podela poslova; da li je podela regulisana na neki način; kako funkcioniše): 70

7. Na kom nivou se pružaju usluge podrške akademskoj mobilnosti? univerzitetski nivo fakultetski / departmanski nivo oba nivoa Ukoliko se usluge pružaju na oba nivoa, molimo Vas da opišete na koji način: 8. Koliko zaposlenih na Vašoj instituciji (na univerzitetskom i na fakultetskom nivou) je direktno uključeno u pružanje administrativnih, tehničkih i/ili promotivnih usluga u vezi s akademskom mobilnošću? Broj administrativnog osoblja: Molimo Vas da napišete komentar o tome na koje se kancelarije i nivoe odnosi navedeni broj: 9. Da li Vaša institucija ima telo (odbor, komisiju, itd.) koje je na centralnom nivou nadležno za bavljenje pitanjima akademske mobilnosti? Da Ne Ukoliko je odgovor Da, molimo Vas da navedete naziv i glavne odgovornosti pomenutog tela: 10. Na koji način Vaša institucija uključuje akademsko osoblje (fakultete i departmane) u proces sprovođenja i omogućavanja programa akademske mobilnosti? Molimo Vas da opišete na koji način nastavno osoblje trenutno pruža podršku programima akademske mobilnosti: 71

11. Koje vrste usluga nudi Vaša institucija za učesnike DOLAZEĆE akademske mobilnosti (tj. stranim studentima i osoblju)? Molimo Vas da označite odgovarajuće polje. Promotivne aktivnosti i aktivnosti diseminacije u cilju privlačenja stranih studenata i osoblja Katalog studijskih programa, kurseva ili predmeta koji je ponuđen na stranom jeziku (na engleskom) Informacije o upisu i smeštaju pred dolazak stipendista (onlajn) Razvijena usluga Delimično razvijena usluga Usluga ne postoji Prijem na instituciji (administrativni i akademski) Organizovani događaji (dan dobrodošlice, nedelja dobrodošlice) Dodela akademskog koordinatora (akademska kontakt osoba, tutor, mentor) Saveti oko akademskih pitanja (npr. ugovor o učenju; studijski program) Podrška putem mreže studenata domaćina (Buddy) Podrška putem međunarodnih mreža koje funkcionišu na lokalnom nivou (npr. ESN) Administrativna podrška za vizu i dozvole Kursevi srpskog jezika Smeštaj Pristup biblioteci Pristup internetu i informacionim i komunikacionim tehnologijama Pristup sportskim objektima Zdravstvena zaštita Društveni događaji Kulturni događaji Pružanje instrukcija tokom perioda studiranja od strane institucionalnih ili fakultetskih koordinatora Ostalo, navedite vrste usluga: 72

12. Koje vrste usluga nudi Vaša institucija za učesnike ODLAZEĆE akademske mobilnosti? Molimo Vas da označite odgovarajuće polje. Promocija programa mobilnosti i mogućnosti za mobilnost, kao i diseminacija odgovarajućih informacija Saveti oko načina prijavljivanja za međunarodna sredstva i stipendije Individualne i grupne konsultacije za odlazeće studente i osoblje Radionice, prezentacije i seminari na temu akademske mobilnosti Razvijena usluga Delimično razvijena usluga Usluga ne postoji Društvene mreže posvećene akademskoj mobilnosti Onlajn informativni vodiči i smernice Akademska podrška (priprema ugovora o učenju, lista priznavanja itd.) Priznavanje perioda studiranja u inostranstvu (interna regulativa) Interno finansiranje u cilju olakšavanja akademske mobilnosti (dodatna univerzitetska sredstva) Karijerno savetovanje i vođenje Savetovanje pre polaska (od strane institucionalnih ili fakultetskih koordinatora) Ostalo, navedite vrste usluga: 13. Da li postoje osobe ili organizacione jedinice koje se bave isključivo pitanjima mobilnosti OSOBLJA (mobilnosti dolazećeg i odlazećeg osoblja)? Da Ne Delimično Ukoliko je odgovor Da ili Delimično, molimo Vas da objasnite na koji način se omogućava mobilnost osoblja: 14. Da li Vaša institucija ima strateški pristup internacionalizaciji? Da Ne 73

Ukoliko je odgovor Da, molimo Vas da objasnite na koji način: 15. Da li postoje posebne interne regulative na Vašoj instituciji koje se tiču akademske mobilnosti (npr. interni strateški dokument koji se bavi pitanjima poboljšanja obima i kvaliteta akademske mobilnosti)? Da Ne Ukoliko je odgovor Da, molimo Vas da navedete nazive dokumenata: 16. Koje je Vaše lično opažanje u pogledu trenutnog obima i kvaliteta akademskih mobilnosti dolazećih i odlazećih stipendista na Vašoj instituciji? 17. Po Vašem ličnom mišljenju, šta smatrate da su najveći izazovi s kojima se suočava Vaša institucija u vezi s akademskom mobilnošću? 18. Koje vrste diskusija, radionica ili drugih aktivnosti bi Vam bile od najveće koristi u sklopu Vašeg studijskog boravka? 19. Molimo Vas da dodate komentare, ukoliko ih imate, u pogledu trenutne prakse u pružanju usluga u vezi s akademskom mobilnošću na Vašoj instituciji na koje treba da se obrati pažnja, a da nisu sastavni deo ovog kratkog upitnika: Hvala na ispunjavanju upitnika! 74

Analiza postojećeg administrativnog i pravnog okvira i trenutne prakse u vezi sa internacionalizacijom i akademskom mobilnošću na partnerskim nevisokoškolskim ustanovama (MPNTR, KONUS, SKONUS) Radni paketi 1 i 2 Deo A Ovaj deo upitnika može zajednički da popuni grupa ljudi iz jedne institucije. Upitnik je namenjen predstavnicima Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja, Konferencije univerziteta Srbije i Studentske konferencije univerziteta Srbije 1. Da li se institucioni i pravni dokumenti vaše institucije bave pitanjem internacionalizacije visokoškolskih institucija u Srbiji? 2. Koje teme vaša institucija smatra najvažnijim u procesu internacionalizacije u sklopu svojih aktivnosti? 3. Na koji način vaša institucija doprinosi procesu internacionalizacije srpskog Sistema visokog obrazovanja? 4. Na koji bi način vaša institucija mogla da podrži bolju vidljivost visokoškoskih ustanova iz Srbije na međunarodnom nivou? 5. Koji su bili najvažniji međunarodni projekti u kojima ste učestvovali (kojim su se temama bavili)? 6. Iz vaše perspektive, da li postoji potreba da se koordiniše rad domaćih visokoškolskih ustanova u smislu politika internacionalizacije i zašto? 7. Po vašem ličnom mišljenju, šta smatrate da su najveći izazovi s kojima se suočavaju visokoškolske ustanove u Srbiji u pogledu internacionalizacije? 75

8. Koje vrste diskusija, radionica ili drugih aktivnosti bi vam bile od najveće koristi u sklopu vašeg studijskog boravka? 9. Molimo vas da dodate komentare, ukoliko ih imate, u pogledu trenutne prakse vezane za internacionalizaciju u vašoj instituciji na koje treba da se obrati pažnja a da nisu sastavni deo ovog kratkog upitnika: Dodatna pitanja za Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja (MPNTR): 1. Na koji način MNTR podržava mobilnost studenata, akademskog odoblja i istraživača (koji odlaze na strane institucije i koji dolaze na naše)? 2. Koliko bilateralnih i multilateralnih programa mobilnosti i istraživačkih projekata koje MPNTR zvanično podržava/vodi je trenutno aktivno na nacionalnom nivou? 3. Molimo vas ukratko objasnite modalitete učešća Srbije (mogućnosti koje se nude za visokoškolske ustanove) u sledećim međunarodnim inicijativama i organizacijama (trenutno stanje i mogućnosti za poboljšanje): CEI BSEC CEEPUS HORIZONT 2020 Bilateralni i multilateralni projekti Navedite ostale mreže, ukoliko ih ima 4. Kako sektori/odseci MPNTR koji su zaduženi za učešće u navedenim mrežama i inicijativama komuniciraju sa visokoškolskim ustanovama u Srbiji (administrativni okvir)? 5. Molimo dajte komentar na delove Strategije razvoja obrazovanja u Republici Srbiji do 2020. godine koji se odnose na internacinalizaciju visokog obrazovanja i konkretne aktivnosti koje MPNTR planira da sprovede kako bi ostvarilo strategijske ciljeve. 6. Da li MPNTR ima ili planira da ima statističke podatke /ili baze podataka na nacionalnom nivou o broju dolazećih i odlazećih studenata u okviru kreditne mobilnosti i mobilnosti zarad sticanja diplome na visokoškolskim ustanovama u Srbiji? 76

7. Da li MPNTR ima ili planira da ima bazu podataka na nacionalnom nivou o zaposlenima na visokoškolsnim ustanovama koji su koristili različite kratkorčne i dugoročne strane stipendije koje su regulisane na osnovu ugovora o saradnji između države i visokoškolske ustanove (na pr. Fulbrajtov fond)? Hvala na ispunjavanju upitnika! 77

78

Analiza internet stranica visokoškolskih ustanova u smislu prezentacije internacionalne orijentacije visokoškolske ustanove Radni paket 2: Unapređenje univerzitetskih službi Smisao analize: Mogućnosti koje srpske visokoškolske ustanove nude treba da budu vidljivije predstavljene tako što će se internet stranice srpskih visokoškolskih ustanova modernizovati u smislu tehničke strane, informativnosti i atraktivosti. Internet stranice treba da daju i domaćim i potencijalnim stranim studentima i zaposlenima informacije o mogućnostima za obrazovanje, istraživački rad i profesionalni razvoj koje se nude na srpskim visokoškolskim ustanovama i za njih same. Obrazac za samoevaluaciju Deo 1. Opšta pitanja 1. Da li vaša VŠU ima verziju svoje internet stranice na stranom jeziku (najbitnije, na engleskom jeziku)? Kako se ovo pitanje odnosi na celu ustanovu (univerzitet i njegovi sastavni delovi), molimo vas jasno naznačite koliko fakulteta u sastavu VŠU nema upotrebljivu englesku verziju svje internet stranice. Jasno naznačite i prednosti i slabosti trenutnog izgleda i sadržaja internet stranice. 2. a. Da li se engleska verzija internet stranice obično pravi kao prevod sadržaja koji se nalazi na srpskim internet stranicama? b. Da li se primenjuje drugačiji pristup, imajući u vidu da se razlikuju ciljne grupe i svrha? 3. Da li vaša VŠU ima neki opšti pristup (bilo koja univerzitetska uputstva okiri, dokumenti, preporuke) koji se tiču toga kako treba razvijati univerzitetske internet stranice (vizuelni identitet, korišćenje ćirilice i latinice, sadržina, struktura, itd.)? 79

Molimo vas imajte na umu da se pitanje odnosi na sve verzije internet stranica (srpsku, englesku, ostale jezike ako ih ima) 4. a. Kako biste opisali trenutni odnos između vašeg centralne univerzitetske internet stranice na engleskom i internet stranica na engleskom pojedinih fakulteta i departmana? b. Šta ih povezuje u smislu da pripadaju istoj instituciji? Da li su oni na bilo koji način povezani? 5. a. Ko je zadužen za prevođenje sadržine univerzitetskih internet stranica na engleski jezik? b. Koji se mehanizmi finansiranja najčeće koriste za to? c. Koje je trenutno stanje kada se radi o održavanju i ažuriranju engleske verzije internet stranice vaše VŠU? 6. Koliko su razvijene internet stranice na engleskom koje imaju Kancelarija za međunarodnu saradnju,, Kancelarija za projekte, ili bilo koji drugi sektor u vašoj VŠU koji ima neku ulogu u procesu internacionalizacije? 7: a. Koliko su informativne internet stranice i stranice na engleskom na vašoj VŠU b. Šta je njihov fokus? c. Da li se oni odnose i na dolazeće i na odlazeće studente i zaposlene? d. Da li oni čine vašu VŠU vidljivijom u smislu učešća u međunarodnim projektima? e. Da li se oni fokusiraju na neke posebne istraživačke grupe? f. Da li postoji strateški pristup u razvoju tih internet stranica? 8. Da li trenutne internet stranice na engleskom odslikavaju profil vašeg univerziteta na zadovojavajući način? 80

Deo 2 Orijentacija VŠU ka stranim studentima Molimo označite odgovarajuću kućicu koja se odnosi na internet stranicu na engleskom jeziku vašeg univerziteta Osnovi podaci, brojke i slike vezane za univerzitet, grad, region, zemlju Postoji Delimično razvijena informacija Ne postoji Internet stranica Kancelarije za međunarodnu saradnju Kontakt sa službenicima koji rade poslove međunarodne saradnje i opis njihovih uloga Opšta uputstva za strane studente razmena Opšta uputstva za strane studente - kompletan studijski program u cilju sticanja diplome Informacije o posebnim programima mobilnosti i mrežama u kojima učestvije VŠU Mogućnost (onlajn) upisa/prijave pre dolaska i prijave za smeštaj Informacije o upisu / smeštaju Informacije o događajima posvećenim stranim studentima (dani dobrodošlice / dani orijentacije) Konktakti studentske mreže za podršku stranim studentima Ponuda kurseva srpskog jezika za strance Katalog studijskih programa, kurseva ili predmeta koji se nude na nekom stranom jeziku language Informacije o školarinama za strane studente na fakultetima Informacije vezane za vize i dozvole boravka za studiranje u Srbiji Spisak akademskih koordinatora kao osoba za kontakt za međunarodne studente Informacije o dodatnim uslugama koje su na raspolaganju stranim studentima (zdravstvena zaštita, sport, biblioteke) Drugo, navedite 81

Deo 3 Internacionalizacija kod kuće (internalisation@home) 9. Kako internet stranica vašeg univerziteta interno promoviše mogućnosti programa međunarodne saradnje, tekućih projekata i akademske mobilnosti svojim studentima i zaposlenima? Molimo naznačite sve delove internet stranice vaše VŠU koji se bave internacionalizacijom u odnosu na studente/zaposlene. Obratite pažnju na strukturu, sadržinu, informativnost, ažuriranost, značaj, itd. 10. a. Koji posebni delovi internet stranice vašeg univerziteta (ako ih ima) su posvećeni programima akademske mobilnosti koji su dostupni vašim studentima i zaposlenima? b. Da li je taj deo (ili delovi) dobro povezan sa internet stranicama na vašim fakultetima, u smislu da razni članovi akademske zajednice mogu da nađu relevantne informacije na transparentan i lak način? Deo 4 Oblasti koje treba poboljšati 11. Koje oblasti treba najviše poboljšati 12. Da li se nešto radi ili postoje planovi da se te oblasti unaprede u budućnosti? 13. Koji su najveći izazovi s kojima se sreće vaša VŠU u ovom pogledu? Evaluacija treba da obuhvati i internet stranice univerziteta i fakulteta na konkretnoj visokoškolskoj ustanovi. 82

Analiza mogućnosti za razvijanje znanja i veština nastavnog i nenastavnog osoblja za bolje učešće u evropskom prostoru visokog obrazovanja Radni paket 3: Nivo analize: fakultetski 1. Na kom nivou se na Vašem fakultetu odvija nastava iz engleskog jezika? a. obaveznom b. izbornom c. obaveznom i izbornom 2. Da li na Vašem fakultetu postoji organizovana jezička podrška studentima i nastavnicima pre odlaska na mobilnost? Da Ne 3. Da li pružate, ili planirate da uvedete pružanje jezičke podrške iz srpskog jezika za dolazeće strane studente? Pružamo Ne pružamo Planiramo da uvedemo 4. Ocenite brojem od 1 do 5 (gde je 5 najjača tvrdnja) način priznavanja akademske mobilnosti na Vašem fakultetu a. na nivou obaveznih predmeta b. na nivou izbornih predmeta c. ekstrakurikularno 5. Da li vaš fakultet ima Pravilnik o akademskoj mobilnosti (ili sličan dokument)? Da Ne Ako je odgovor Da, navedite naziv dokumenta: 83

6. Da li Vaš fakultet ima ESPB koordinatora? Da Ne Ako je odgovor Da, navedite ko obavlja tu funkciju (prodekan za nastavu, prodekan za međunarodnju saradnju, rukovodilac studentske službe ili neko drugi) 7. Da li postoji dokument kojim su regulisani poslovi internacionalizacije na Vašem fakultetu? Da Ne Ako je odgovor Da, navedite naziv dokumenta: 8. Da li ste Pravilnikom o izboru nastavnika, ili sličnim pravilnikom, ili u praksi, predvideli vrednovanje aktivnosti nastavnika u oblasti internacionalizacije i njihovog angažovanjа u akademskoj mobilnosti na Vašem fakultetu? Da Ne 9. Da li je, i u koјој meri, na Vašem fakultetu postojala mobilnost nastavnog osoblja tokom poslednjih 5 godina? Da Ne Ako je odgovor Da, navedite broj nastavnika u mobilnosti, kao i njihov procenat u odnosu na ukupan broj nastavnika. 10. Da li je, i u kojoj meri, na Vašem fakultetu postojala mobilnost nenastavnog osoblja tokom poslednjih 5 godina? Da Ne Ako je odgovor Da, navedite broj nenastavnog osoblja u mobilnosti, kao i njihov procenat u odnosu na ukupan broj nenastavnog osoblja. 84

Analiza potreba za razvijanje znanja stranih jezika kod univerzitetskog nastavnog i nenastavnog osoblja i kurseva srpskog jezika za strane studente Radni paket 4 Deo 1: Analiza potreba za unapređenje jezičke podrške nastavnom osoblju 1. Da li navašem fakultetu postoje akreditovani kursevi iz engleskog jezika kao jezika struke? (zaokružite odgovor) Da Ne 2. Ukoliko postoje, navedite: naziv kursa, semester i broj kredita 3. Da li na vašem fakultetu postoji akreditovan studijski programi koji se izvodi na engleskom jeziku (primena CLIL metodologije - Content and Language Integrated Learning)? (Ovo se ne odnosi na Departman za engleski jezik Da Ne 4. Ukoliko postoji, navedite tačan naziv studijskog programa iz kojeg se drže predavanja na engleskom jeziku i navedite nivo studija. 5. Ukoliko postoji akreditovan studijski program koji se izvodi na engleskom jeziku, zaokružite na koji se profil studenata on odnosi: Strani student na kratkoj razmeni, Studenti sa Erazmus programa, Strani student na kompletnom studijskom programu, Strani studenti koji studiraju po drugim osnovama 85

6. Ukoliko nema takvih studijskih programa, da li se planira njihovo uvođenje i kada? 7. Da li postoji mogućnost da se neki od predmeta sa studijskih programa slušaju na engleskom jeziku i kada? 8. Da li Fakultet raspolaže podacima o tome koliko nastavnika/saradnika zna i služi se engleskim jezikom i koji je prosečan nivo njihovog znanja? 9. Da li znate kakve su potrebe nastavnika/saradnika koji drže takvu vrstu predavanja (npr. unapređenje jezičkih veština, sastavljanje testova, priprema predavanja i nastavnih materijala, metodika nastave na engleskom jeziku)? Molimo navedite ih. 10. Da li smatrate da bi takvim nastavnicima/saradnicima trebalo omogućiti pohađanje kursa iz engleskog jezika koji je posebno osmišljen za njihove potrebe? Da Ne 11. Da li smatrate da bi uvođenje nastave na engleskom jeziku na svim predmetima doprinelo renomeu Vašeg fakulteta (bolja međunarodna saradnja, razmena studenata, učešće u međunarodnim projektima i sl.)? Molimo obrazložite. 12. Da li imate još neki predlog o pružanju jezičke podrške nastavnom osoblju? Ako imate, navedite ga. Deo 2: Analiza potreba za unapređenje jezičke podrške administrativnom i nenastavnom osoblju 1. Da li na Vašem fakultetu postoji administrativno osoblje zaduženo za rad sa studentima iz inostranstva? Da Ne 2. Ukoliko ste prethodno odgovorili NE, da li smatrate da je potrebno da na Vašem fakultetu postoji posebno administrativno osoblje zaduženo za rad sa studentima iz inostranstva? (Da li se planira?) Da Ne 86

3. Ukoliko takvo osoblje postoji, da li smatrate da je potrebno unaprediti njegov rad putem pohađanja kursa iz engleskog jezika posebno osmišljenim za njihove potrebe? Ukoliko ne postoji, da li je potrebno omogućiti posebne kurseve engleskog jezika za postojeće administrativno osoblje? 4. Da li smatrate da je na Vašem fakultetu potrebno (ukoliko ne postoji), formirati centar za prevođenje adminitrativne dokumentacije u oblasti internacionalizacije, stručnih i naučnih tekstova, rezimea, itd? Da Ne 5. Da li smatrate da bi matični fakulteti (departmani) na kojima se izučava engleski jezik mogli da pomognu u pružanju jezičkih usluga/ pomoći administrativnom osoblju (npr. kroz radne zadatke studenata master studija i sl.)? 6. Da li možete predložiti još neki vid organizovanja jezičke pomoći administrativnom i nenastavnom osoblju u vezi sa osnaživanjem međunarodne studentske mobilnosti? Deo 3: Analiza potreba za unapređenje jezičke podrške stranim studentima 1. Da li na Vašem fakultetu postoje mehanizmi pružanja jezičkih usluga/ pomoći studentima iz inostranstva? Ukoliko postoje, navedite koji su to mehanizmi. 2. Da li su, po Vašem mišljenju, postojeći načini pružanja pomoći stranim studentima dovoljno efikasni, a ukoliko nisu, šta predlažete u cilju njihovog poboljšanja? 3. Da li je Vaš fakultet/ univerzitet omogućio stranim studentima da pohađaju kurseve iz srpskog jezika, a ako jeste, koji je nivo tih kurseva: Početni Produžni Napredni 87

4. Da li je vaš fakultet/ univerzitet na neki drugi način omogućio učenje srpskog jezika stranim studentima (onlajn kursevi i sl.)? Da Ne 5. Ako na Vašem fakultetu ne postoje kursevi iz srpskog jezika za strane studente, da li ih planirate i kada? Hvala na ispunjavanju upitnika! 88

Linkovi ka najvažnijim rezultatima projekta FUSE U ovom odeljku dati su linkovi ka brojnim dokumentima koji su razvijeni i usvojeni bilo zajednički ili od strane pojedinačnih srpskih visokoškolskih partnerskih institucija u toku trajanja projekta FUSE. Ovi dokumenti, zajedno sa nekim nastavnim materijalima koji su korišćeni na raznim seminarima i radionicama održanim u okviru projekta FUSE, kao i tri jezička kursa (dva engleskog jezika i jedan srpskog jezika za stranc), predstavljaju neke od najvidljivijih i u praksi najupotrebljivijih rezultata projekta FUSE. Radi lakšeg pristupa, rezultati su predstavljeni na vebsajtu projekta www.fuse.ni.ac.rs/ u odeljku www.fuse.ni.ac.rs/documents/viewcategory/40-outputs Ovi rezultati se mogu pogledati na dva načina: 1. Sa fokusom na konkretne partnerske institucije, u odgovarajućim folderima, mogu se naći svi rezultati koje je razvila neka konkretna partnerska institucija i koji su relevantni za nju. www.fuse.ni.ac.rs/documents/category/35-outputs-by-partner 2. Sa fokusom na konkretne teme, mogu se naći i uporedno pregledati svi razultati vezani za neku određenu temu, razvijani na različitim partnerskim institucijama. www.fuse.ni.ac.rs/documents/category/53-outputs-by-topic

Tematski direktorijumi se primarno odnose na razvojne radne pakete u projektu FUSE i obuhvataju razultate koji se bave sledećim temama: Razvoj administrativnih i pravnih uslova za poboljšanje usluga i procedura za pružanje podrške na univerzitetskom nivou Unapređenje različitih univerzitetskih službi (podrška akademskoj mobilnosti, IT podrška, marketinške i informacione aktivnosti) Unapređenje znanja i veština nastavnog i nenastavnog osoblja za potpunije učešće u evropskom prostoru visokog obrazovanj www.fuse.ni.ac.rs/documents/category/54-developing-administrative-and-legalconditions-for-improved-university-support-services-and-procedures www.fuse.ni.ac.rs/documents/category/55-fostering-various-support-servicesacademic-mobility-support-it-support-marketing-and-information-activities www.fuse.ni.ac.rs/documents/category/56-capacity-building-of-the-teachingand-non-teaching-staff-for-better-participation-in-ehea Unapređenje jezičke podrške za potpunije učešće u evropskom prostoru visokog obrazovanja (kursevi English in HE administration, English as a medium of instruction, Srpski za početnike) http://www.fuse.ni.ac.rs/documents/category/57-providing-language-supportfor-full-participation-in-ehea-english-in-he-administration-english-as-a-mediumof-instruction-serbian-for-beginners 90

The thematic folders are primarily related to FUSE development work packages and deal with: Developing administrative and legal conditions for improved university support services and procedures Fostering various support services (academic mobility support, IT support, marketing and information activities) Capacity building of the teaching and non-teaching staff for better participation in EHEA Providing language support for full participation in EHEA (English in HE administration, English as a medium of instruction, Serbian for beginners) www.fuse.ni.ac.rs/documents/category/54-developing-administrative-and-legalconditions-for-improved-university-support-services-and-procedures www.fuse.ni.ac.rs/documents/category/55-fostering-various-support-servicesacademic-mobility-support-it-support-marketing-and-information-activities www.fuse.ni.ac.rs/documents/category/56-capacity-building-of-the-teachingand-non-teaching-staff-for-better-participation-in-ehea http://www.fuse.ni.ac.rs/documents/category/57-providing-language-supportfor-full-participation-in-ehea-english-in-he-administration-english-as-a-mediumof-instruction-serbian-for-beginners 92

Links to FUSE major outputs In this section you can find links to numerous documents developed and adopted either jointly or by individual Serbian higher education partner institutions during the lifetime of the project FUSE. Together with some study material presented at various FUSE seminars and workshops and three language courses developed and implemented at all Serbian partner HEIs, these are some of the most tangible and practically usable outputs of the project FUSE. For ease of access, the outputs are presented on the project website www.fuse.ni.ac.rs/ in the section www.fuse.ni.ac.rs/documents/viewcategory/40-outputs The outputs can be accessed in two ways: 1. By focusing on particular partner institutions, where all the outputs developed by and relevant for that particular partner institution can be found, in the corresponding folders. www.fuse.ni.ac.rs/documents/category/35-outputs-by-partner 2. By focusing on particular topics, where all the outputs related to a particular topic, developed at various partner institutions, can be found and compared. www.fuse.ni.ac.rs/documents/category/53-outputs-by-topic

4. Has your faculty/ university offered any other ways of learning Serbian to foreign students (on-line courses, etc.)? Yes No 5. If there are no Serbian language courses for foreign students at your institution, do you plan to introduce them, and when? Thank You for Your cooperation! Questionnaire for creating of a database on university language teachers and other language professionals We kindly ask Vice Deans for Education to forward this questionnaire to all English teachers, translators and other language professionals employed at their institution. We kindly ask the teachers to send the completed questionnaires to their Vice Dean, who should send the collected questionnaires to the Vice Rector from whom he/ she obtained them. Personal and professional data: 1. Name and surname: 2. Home address: 3. Phone number: 4. E-mail address: 5. The name of the institution where you are employed: 6. Employment position: 7. Academic degree: 8. Academic title (if applicable): 9. Professional field of interest: 10. To what degree are your activities/ practice connected to the University internationalisation activities in the domain of science and student mobility (translation, mobility organisation and support, language assessment, etc.) 90

3. If you already have such a unit, do you think that their work should be improved through specially tailored English language courses? If there is no such unit, do you think that courses like these should be offered to the existing administrative staff? 4. Do you think that your institution should form a Centre for translation of administrative documentation in the domain of internationalisation, professional and academic texts, abstracts, etc. (unless there already is one)? Yes No 5. Do you think that the Departments of English could provide language services/ help to the administrative staff (e.g. in the form of various tasks for graduate students, etc.)? 6. Can you suggest any other forms of language support that can be offered to administrative and non-academic staff with a view of development of international student mobility? Part 3: Needs analysis for development of language support for foreign students 1. Are there any mechanisms for offering language support/ help to foreign students at your institution? If there are, please list them here. 2. Do you think that the current mechanisms of offering help to foreign students are efficient enough, and if you don t, do you have any suggestions for improvement? 3. Has your faculty/ university enabled foreign students to attend Serbian language courses, and if it has, what is the level of these courses? Beginner Intermediate Advanced 89

6. If there are no such programs, are you planning to introduce them, and when? 7. Is there a possibility that some of the courses from your study programs be taught in English, and when? 8. Does your institution possess information on how many professors and assistants can speak English, and their average level of knowledge? 9. Are you aware of the possible needs of the professors/ assistants lecturing in English (e.g. development of language skills, writing tests, preparation of lectures and study materials, English language teaching methodology)? Please list them here. 10. Do you think that such professors/ teachers should be able to attend an English course specially tailored to meet their needs? Yes No 11. Do you think that by introducing English lectures for all courses the image of your institution would be improved (enhanced international cooperation, student exchange, participation in international projects, etc.)? Please explain. 12. Do you have any additional suggestions for language support for academic staff? If you do, please list them here. Part 2: Needs analysis for development of language support for non-academic staff 1. Are there members of the administrative staff at your institution who are in charge of working with the students from abroad? Yes No 2. If your answer was NO, do you think that your institution needs specially trained administrative staff in charge of working with foreign students? (Is this planned?) Yes No 88

Providing language support for full participation in EHEA Work package 4: Needs analysis for developing foreign language support for university teaching and nonteaching staff, and Serbian language support for incoming students at Serbian HEIs We kindly ask Vice Deans for Education to complete the following questionnaire and send it to the Vice Rector for Education. Part 1: Needs analysis for development of language support for academic staff 1. Does your institution offer accredited courses in English for Specific Purposes? (please circle your answer) Yes No 2. If your answer was yes, please state: the accurate name of the course(s), semester(s) and number of ECTS 3. Does your institution offer accredited study programs in English (use of CLIL (Content and Language Integrated Learning) methodology)? (This question does not refer to the Departments of English) Yes No 4. If your answer was yes, please state the name of the study program and the level of studies in which lectures are given in English. 5. If there is an accredited study program in English, please circle the target student group(s): Foreign students on short exchange programs, Erasmus students, Foreign students enrolled in the complete study program, Foreign students studying on different bases 87

10. Have the members of your non-teaching staff been part of any mobility programs during the past 5 years, and to what extent? Yes No If you answered yes, please state the number of the members of the non-teaching staff in mobility programs, and their percentage relative to the total number of the non-teaching staff at your faculty. 85

5. Does your faculty have a Rulebook on academic mobility (or a similar document)? Yes No If you answered yes, please state the name of this document. 6. Does your faculty have an ECTS coordinator? Yes No If you answered yes, please explain who performs this duty (Vice Dean of Academic Affairs, Vice Dean for International Cooperation, Manager of Student Services, etc.) 7. Does your faculty possess a document regulating internationalisation affairs? Yes No If you answered yes, please state the name of this document. 8. Do your Regulations on the election procedure of the teaching staff, or any other similar provisions, or practical experience, envisage evaluation of professor s activities in the domain of internationalisation and their engagement in academic mobility? Yes No 9. Have the members of your teaching staff participated in any mobility programs, and to what extent, during the past five years? Yes No If you answered yes, please state the number of the members of the teaching staff in mobility programs, and their percentage relative to the total number of your teachers. 84

Reviewing capacity building options of the teaching and non-teaching staff for better participation in the EHEA Work package 3: Questionnaire for the faculties of partner universities of TEMPUS FUSE project within work package 3: 1. What is the level of the English language courses at your faculty? a. compulsory b. elective c. compulsory and elective 2. Does your faculty offer organized language support for students and the academic staff prior to their embarking on exchange programs? Yes No 3. Do you offer, or plan to introduce, language support in Serbian for the incoming foreign students? Yes No It is planned 4. Please rate on a scale 1-5 (5 being the strongest), the manner in which academic mobility is acknowledged at your faculty. a. as compulsory courses b. as elective courses c. extracurricular 83

SECTION 3 Internationalisation@home 9. How does your University s website promote possibilities of international collaboration, on-going projects and academic mobility programs internally to its own students and staff? Please note all the sections of your HEI s website which deal with internationalisation relevant to its students/staff. Look at the structure, contents, informativeness, updatedness, relevance, etc. 10. a) Which specific section of your University s website (if any) is dedicated to the academic mobility programmes your students and staff are eligible for? b) Is this section (or sections) well-contected to the websites of your faculties, in the sense that different members of your academic community can find relevant information transparently and easily? SECTION 4 Areas of improvement 11. What are the areas that need improvement the most? 12. Are there any attempts or plans to advance them in the near future? 13. What are the main challenges facing the HEI in this regard? The evaluation should include both the university and faculty websites of a particular institution. 82

e. Do they emphasize particular research groups? f. Is there a strategic approach to their development? 8. Does the current website in English portray the international profile of your University in a satisfactory manner? SECTION 2 International student orientation of the HEI Please tick the appropriate box with regards to your university s website(s) in English: Basic facts, figures and photos related to the University, town, region, country Present Partially developed Non-existant International Relations Office web page Contact of International Relations Officers and description of their roles General guidelines for foreign students - exchange General guidelines for foreign students - degree Information on specific mobility programmes and networks in which HEI participates Pre-arrival (on-line) enrolment and housing application Information on enrolment / housing Information on events dedicated to foreign students (welcome/orientation days) Buddy network contacts Serbian language courses offer Catalogue of study programs, courses or subjects provided in a foreign language Information on tutition fees for foreign students across faculties Information related to visas and permits for studying in Serbia List of academic coordinatiors as contact points for international students Information of facilties at the disposal of foreign students (heath care, sports, library) Other, which ones: 81

3. Does your HEI have a common approach (any kind of university guidelines, frameworks, documents, policies, recommendations) with regards to how the university website should be developed (its visual identity, use of Latin and Cyrillic script, contents, structure, etc)? Please have in mind that this refers to all versions of the website (Serbian, English, other languages where applicable). 4. a. How would you describe the current relationship between your university s central website in English and the websites in English of its faculties and departments? b. What connects them in the sense of belonging to the same institution? Are they coordinated in any way? 5. a. Who is in charge of translating contents for the university web pages into English? b. What are the funding mechanisms most often used? c. What is the current state of affairs with regards to maintaning and updating the English version of the HEI s website? 6. How developed are the English pages (or even websites) of the International Relations Office, Project Management Office, and any other unit at your HEI that has a role in the process of internationalisation? 7: a. How informative are the English pages and websites at your HEI? b. What seems to be their focus? c. Do they take into consideration both incoming and outgoing students and staff? d. Do they make your HEI more visible with regards to international project participation? 80

Reviewing institutional websites in terms of presentation of institutional international orientation and opportunities Work package 2: Fostering various support services ACTIVITY 2: Updating university / faculty websites to better present institutional opportunities LEVEL OF ANALYSIS: Institutional Rationale: The visibility of the opportunities provided by Serbian HEIs should be increased by modernizing Serbian HEIs websites in terms of their technical side, informativeness and attractiveness. The websites should make both domestic and foreign prospective students and staff more aware of the educational, research and professional-development opportunities offered by and for Serbian HEIs. Self-evaluation template Section 1 General questions 1. Does your HEI have a version of its website in a foreign language (most importantly, in English)? Since the question refers to the entire institution (university and its constituent parts), please make a clear indication of how many of the HEI s constituent parts do not have a usable English version of their website. Indicate clearly both the strenghts and the weaknesses of the current layout and contents. 2. a. Is the English version of the website usually created as a translation of the contents present on the Serbian web pages? b. Is there a different kind of approach taken, having in mind different target groups and purposes? 79

the above mentioned networks and intitiatives communicate with HEIs in Serbia (administrative framework)? 5. Please comment on the sections of the Strategy of the Development of Education in the Republic of Serbia by 2020 related to internationalization of HE and particular activities the MESTD plans to undertake to achieve strategic goals. 6. Does the MESTD have or plan to have any state-level statistics and/or database of the number of incoming and outgoing exchange and degree students at Serbian HEIs? 7. Does the MESTD have or plan to have a state-level database about HEIs staff who are beneficiaries of various short and long-term foreign grants regulated by state and HEI s cooperation agreements (e.g. Fulbright, etc.)? Thank you for filling out the questionnaire! 77

5. What have been the most important international projects you participated in (what were the topics tackled)? 6. From your point of view, is there a need to coordinate the work of national HEIs in terms of internationalization policies and why? 7. What do you perceive as the biggest challenge HEIs in Serbia are facing regarding the internationalisation? 8. What type of discussions, workshops or other activities would be most beneficial for you as part of your study visit? 9. Please add any other comments related to the current state of the practices regarding internationalisation at your institution that should be addressed, but have not been part of this brief questionnaire: Additional questions for the Ministry of Education, Science and Technological Development (MESTD): 1. In which manner does the MESTD support mobility of students, academic staff and researchers (outgoing and incoming)? 2. How many bilateral and multilateral mobility and research programmes and projects officially supported and/or administrated by the MESTD are active at the moment at national level? 3. Please concisely describe the modalities of participation of Serbia (opportunities for HEIs) in the following international initiatives and organizations (current situation and possibilities for improvement): CEI BSEC CEEPUS HORIZON 2020 Bilateral and multilateral projects Name other networks, if applicable 4. How do the Units/Departmens of the MESTD responsible for the participation in 76

Reviewing the existing institutional legislative and administrative framework and current practices in academic mobility services and internationalization at non-he partner institutions (MESTD, CONUS, SCONUS) WORK PACKAGES 1 and 2: WP1: Analyzing the current situation in Serbia regarding institutional legislative and administrative framework WP2: Analyzing current practices in academic mobility services & establishing/enhancing them PART A Please fill in your personal data: This part of the Questionnaire can be filled jointly by a group of people from the Institution. You can fill in this questionnaire either in English or in Serbian. Questions are to be answered in a descriptive manner by the representatives of the Ministry of Education, Science and Technological Development, Conference of Universities of Serbia and Student Conference of Serbian Universities: 1. Do your institutional and legal documents address the issue of internationalization of HEI in Serbia? 2. Which topics does your institution consider the most important ones in the process of internationalization for your scope of activity? 3. In which ways does your institution contribute to the process of internationalization in the Serbian higher education system? 4. In which manner could your institution support increasing of visibility of HEIs from Serbia at the international level? 75

15. Are there any specific internal regulations related to academic mobility at your institution (e.g. internal strategic document dealing with how to improve the scope and quality of academic mobility)? Yes No If yes, please name the documents: 16. What is your personal perception of the current scope and quality of incoming and outgoing academic mobility at your institution? 17. What do you personally consider to be the biggest challenges your institutions is facing with academic mobility? 18. What type of discussions, workshops or other activities would be most beneficial for you as part of your study visit? 19. Please add any other comments related to the current practices in academic mobility services at your institution that should be addressed, but have not been part of this brief questionnaire: Thank You for filling out the pre-arrival questionnaire! 74

12. What type of services related to OUTGOING academic mobility are offered by your institution? Please tick the appropriate box. Developed Partially developed Non-existant Promotion of mobility programs and opportunities and dissemination of relevant information Advice on how to apply for international grants and scholarships Individual and group consultations with outgoing students and staff Workshops, presentations and seminars related to academic mobility issues Social networks dedicated to academic mobility Online information packages and guidelines Academic support (preparation of learning agreements, recognition sheets, etc.) Recognition of study periods spent abroad (internal regulations) Internal funding for facilitation of academic mobility (supplementary university funding) Career guidance and planning Counselling before departure (by institutional or faculty coordinators) Other, which ones: 13. Are there individuals or units dealing specifically with issues of STAFF mobility (incoming and outgoing staff mobility)? Yes No Partly If yes or partly, please explain how staff mobility is facilitated: 14. Does your institution have a strategic approach to internationalisation? Yes No If yes, please explain how: 73

11. What type of services related to INCOMING academic mobility (foreign students and staff) are offered by your institution? Please tick the appropriate box. Promotional and dissemination activities aimed at attracting foreign students and staff Catalogue of study programs, courses or subjects provided in a foreign language (English) Developed Partially developed Non-existant Pre-arrival (on-line) enrolment and housing information Reception at the institution (administrative and academic) Organized events (welcome day, welcome week, orientation week) Allocation of an academic coordinator (academic contact point, tutor, mentor) Advice on academic issues (e.g. learning agreement; study programme) Buddy network support Support through international networks which function locally (e.g. ESN) Administrative support related to visas and permits Serbian language courses Accommodation Access to library Access to internet and ICT Access to sports facilties Health care Social experience Cultural experience Briefings held during the study period with institutional or faculty coordinators Other, which ones: 72

7. At what level are the services supporting academic mobility provided? University level Faculty/Department level Both If both, please describe how: 8. How many employees at your institution (both at the university and faculty level) are directly involved in providing administrative, technical and/or promotional services related to academic mobility? Number of administrative staff: Please make a comment which offices and levels this number refers to: 9. Does your institution have a body (board; committee, etc.) that is in charge at the central level with issues of academic mobility? Yes No If yes, please provide its name and main responsibilities: 10. How does your institution involve academic staff (faculties and departments) in the implementation and facilitation of academic mobility programs? Please describe how teaching staff currently supports academic mobility programs: 71

Yes No If yes, please describe in detail how this information system works: 3. Can you provide the following data (at least approximately)? Number of exchange students in 2013/2014 (entire insitution) Incoming: Outgoing: Number of degree-seeking students in 2013/2014 (entire institution) Incoming: Outgoing: If you are not able to provide any/some of the data, please explain why: 4. Which units at your institution (central level) provide services that support academic mobility? International Relations Student Affairs Career Development Project Management General and Legal Affairs Other, which ones: 5. How are these different units/offices at the central level mutually connected in terms of coordination of the work on academic mobility service provision? Which unit is in charge of this coordinaton? 6. In view of the previous question, please describe how each unit at the central level supports academic mobility (what is the division of work; is it regulated in anyway; how does it function): 70

Reviewing current practices in academic mobility services of partner universities Work package 2: Fostering various support services Note: Student mobility exchange: this refers to short-term mobilities (credit mobilities) where students remain enrolled at their home institution; it involves issues of academic recogntion of study periods spent abroad. Student mobility degree: this refers to mobilities where students enrol in a full degree program at the host university. Part A Current practices in academic mobility services at home institutions 1. Which mobility programs has your institution participated in during the last 5 years? Erasmus Mundus Action 2 - networks: Forecast/Ugrad Ceepus Campus Europae Bilateral Agreements (please tick the types) State level University level Faculty / Departmental level Other, which ones: 2. Does your institution have basic information on the scope and character of its academic mobility? (number of incoming and outgoing students, teachers and researchers - both exchange and degree; host institutions; mobility levels; durations of stay, etc.) Please make sure that you mention whether there is some kind of statistics at the level of the institution; how it is formed; who is in charge; whether there is a software for academic mobility, etc. 69

68

10. What are the biggest challenges your institution is facing regarding the internationalisation? 11. What type of discussions, workshops or other activities would be most beneficial for you as part of your study visit? 12. Please add any other comments related to the current state of the practices regarding internationalisation at your institution that should be addressed, but have not been part of this brief questionnaire: Thank you for filling out the questionnaire! 67

6. Which units at your institution provide services that support internationalisation? International Relations Student Affairs Career Service Project Management Legal and Financial Affairs Language Testing Centre IT Service PR Service Other, which ones: 7. Are there any regulations and administrative frameworks that define coordination and communication between all units/offices dealing with internationalisation (in terms of task distribution, reporting, etc.)? Yes No If yes, please provide a short description and specify the relevant documents: 8. Does your institution have a body (board; committee, etc.) that is in charge with the issues of internationalisation? Yes No If yes, please provide its name and main responsibilities: 9. What is your personal perception of the strategy for internationalisation and current scope and quality of regulations connected with it at your institution? Please, also refer to the extent to which the strategy has been implemented at your institution so far. 66

4. Which institutional acts and regulations address internationalisation? (Please check all applicable documents and add other relevant regulations that are not listed. Please specify the name of each document (or part of the document) that you checked or listed. Regulation on mobility (incoming and outgoing) and academic recognition Rules of procedure of the university/faculty/department units of relevance Procedures for engaging international teachers and researchers and degree validation International project management regulations Quality assurance of education and research Regulations on study programmes Regulations on student enrollment (foreign students) Please name other, specific official documents (or part of the document) and explain which aspect of internationalisation it regulates: 5. Is the administrative framework regarding internationalisation of your institution defined and applied at the institutional level and/or faculty/department level? University level Faculty/Department level Both Please describe how and specify the relevant documents: 65

3. If your institution has a developed and adopted strategy for internationalization, what are its priorities or focus areas? Structured methods for attracting foreign students and staff and increasing the number of incoming mobilities Structured methods for supporting and increasing the number of outgoing mobilities (domestic students and staff) Integration of mobility into the curricula of degree study pogrammes Development of study programmes, courses or subjects provided in a foreign language (English) at all study levels Development of joint degree programmes with international partners Establishment of the support units for implementation of the strategy at the university level Allocation of an academic and/or administrative coordinators at faculty level (establishment of the network for implementation of the strategy) Internationalisation of research and education development of strategic alliances with universities and research institutions worldwide (e.g. bilateral agreements, networks, Horizon 2020, Erasmus+ projects) Establishment of the standards for international evaluation of research Development of financial framework strategic plans for additional funding System of monitoring of education and research development at faculty level and regular reporting (in order to obtain clear picture of what is being done for the implementation of the strategy) Other, which ones: Priority Addressed Not covered 64

Reviewing the existing institutional legislative and administrative framework for academic mobility services and internationalisation of partner universities in Serbia Work package 1: Developing administrative and legal conditions for improved university support services and procedures Part A Current administrative framework, legislative procedures and institutional strategy for internationalisation at home institution In order to be as specific as possible, Part A of this questionnaire is devided into three subject areas: 1. Does your institution have a developed and adopted strategy for institutional development that targets the area of internationalisation? Yes No If yes, please provide a few details regarding your existing strategy (when it was adopted, to which period of time it is applicable, who was in charge for its development and its further reviewing, in what manner it targets internationalisation and other, in your opinion, relevant data). 2. If your institution has a developed and adopted strategy that tackles the issues of internationalisation: a. it is a general strategy applicable to the university as a whole b. there are specifically developed strategies at faculty/department level c. both If both, are they aligned and in what manner? (*Note for EU partners: Majority of Serbian universities are not integrated, therefore our faculties have a status of a legal entity) 63

Analytic Questionnaires

Savka Blagojević PART 3: Recommendations for providing the Serbian language support for different categories of foreign students and researchers. 1. To make use of different mobility programmes at faculty and university level in order to provide foreign students with information concerning the possibility of learning the Serbian language. The list of existing courses of Serbian as the foreign and second language at RS partner universities should be more visible and presented both to current and prospective foreign exchange and degree students. 2. A very basic online course, Survival Serbian, offered free of charge to prospective exchange students and researches - to provide a link to it at institutional websites. 59

Fostering language support for improving internationalization in the field of academic and student mobility at the institutions of higher education in Serbia Part 2: Recommendations for developing foreign language capacities of teaching and non-teaching staff at Serbian HEIs Taking into consideration the clearly stated commitment to the internationalization of higher education on the basis of the adopted strategies for all universities, it is essential for university and faculty managements to initiate and undertake a number of specific activities. The recommendations presented below are based on the analysis conducted during 2015 and related to the training of teaching and non-teaching staff for teaching, research, and working with students in international terms of academic mobility, which presupposes an appropriate level of knowledge of English or of any other world language. 1. To define the profile of teachers and associates who are able and willing to teach their subjects (either in regular or mentoring way) in English or in any other world language, in accordance with the faculty accredited (or planned to be accredited) study programmes in English or other world language. In a case that there is no regulation by which the language knowledge of teaching staff is assessed, university or faculty managements should decide whether the language assessment will be organized, as well as the method and the form of the assessment. 2. To consider the ways of stimulating the teachers who will teach their courses in English (such as, for example, by reducing the number of classes per week, or by establishing the engagement of this kind as a criterion for their academic advancement, etc.). The agreed decisions concerning this issue should enter the Statute of the University or its Appendix. 3. To adopt strategic decisions at the university level and take concrete measures for organizing the training for teachers who will teach their courses in English. One such interactive training/course, and the teaching materials, was developed by the FUSE team and implemented at Serbian partner HEIs in autumn 2016. 4. To study the needs for organizing English courses for higher education non-teaching and administrative staff engaged in the activities with incoming students or researchers from abroad. One such specialized course for non-teaching and administrative staff and the coursebook were developed by the FUSE team and implemented at Serbian partner HEIs in autumn 2016. 58

Savka Blagojević provision of language services/assistance to the international students, the support has so far been based on the assistance of the fellow students due to the insufficient number of international students at the University (a couple of individual cases). However, it is pointed out that it is necessary to tailor and organize Serbian language courses for domestic students before the start of the academic year, summer schools of Serbian language and culture together with the entire set of preparatory courses. It has not been the case up to now, but depending on the number of students, the content and the ways of organizing Serbian language courses could be created. The College of Tourism in Belgrade Completed questionnaires were sent by three language teachers, and given the fact that the College of vocational studies is in question, in one of the questionnaires there were responses referring to the requirements of internationalization in the fields of academic and student mobility. There is no administrative staff in charge of working with international students at the College of Tourism. However, it might be possible to set up a special department for this purpose should the occasion arise, i.e. depending on the numbers of prospective international students who would attend the courses at this College. Additionally, it is believed that it is necessary to organize language courses to facilitate communication between the administrative staff and international students. It is suggested to organize paid language courses taught by the English language teachers in an adequate period of time. As to providing language services/assistance to the international students, it is emphasized that since no international students have attended the courses at the College of Tourism up to now, there has not been a real need to organize them, but should it become necessary, these students will be advised to take up some of the already existing Serbian language courses at the University of Belgrade. 57

Fostering language support for improving internationalization in the field of academic and student mobility at the institutions of higher education in Serbia Mechanisms for language support/services are mostly not present at the faculties of the University of Kragujevac. Due to the few visiting foreign students, which has been repeatedly indicated in the responses, the existing mechanisms are sufficient. Serbian language courses for foreign students are present only at the Teacher Training Faculty in Jagodina. However, there is an interest in organizing such courses in the future should the influx of foreign students increase. Also, there was a suggestion that these courses should be organized by the University. The overall impression of the responses is that there is a need of the faculties and of the University of Kragujevac itself to welcome more foreign students and to increase teaching staff and student mobility so that the mentioned services, courses and activities would be relevant and necessary. There is an affirmative response from most of the faculties to progress in the process of internationalization. The State University of Novi Pazar Eleven English language teachers sent completed questionnaires, and since it is an integrated university, one of the submitted questionnaires included the questions related to the needs of internationalization in the field of academic and student mobility. There are accredited English language courses at this University as ESP courses, but there is no accredited study program taught in English language, even though the management is willing to support the idea provided that the real need for internationalization arises. In addition, there is a positive opinion on providing English language courses especially tailored for the needs of teachers who would be willing to teach their subject matter in English language. Accordingly, at this University, it is believed that courses in English language would make the University more visible and acceptable to the international students, whereas domestic students would acquire language competence and experience necessary for further student exchange or professional self-improvement in a foreign company. As for the administrative staff in charge of working with international students, although envisaged, it has not been established yet at this University. Thus, it is necessary to organize language courses in order to facilitate communication between the administrative staff and international students as well as to prepare the necessary documentation for the exchange of domestic students. It is emphasized that once the accreditation is completed, the administrative staff needs assistance in publishing catalogues of English language courses should there be any changes as well as in issuing certificates on completed examinations, filling in the necessary forms for the students interested in spending a semester or an academic year abroad, validation of international diplomas and the like. As for the 56

Savka Blagojević due to the relatively low influx of foreign students. Although there is a positive response in terms of organizing these courses should there be a need for them. The University of Kragujevac From the University of Kragujevac 31 foreign language teachers as well as 12 vice deans out of the total of 12 faculties completed the questionnaires. Most of the language teachers (26 out of 31) are engaged in the process of internationalization at the faculty, mostly through translation of technical and scientific papers, through language assessment of students and preparation of student mobility. At the University of Kragujevac there are accredited English language courses at 8 faculties, but only one fully accredited study programme at the Faculty of Engineering (Industrial Engineering and Engineering Management, accredited in 2015) at the level of Doctoral studies. Also, there are plans for introducing and attending English language courses and/ or programmes (mostly within the ERASMUS+ programmes). Faculties at the University of Kragujevac do not possess the exact information with regards to English language competence of their teaching staff (in terms of English language knowledge and use). However, based on the conducted survey, there is a mutual agreement of the existing need for language support for these teaching staff members. Most believe that introducing suchlike English language courses would enhance international cooperation and mobility of teaching staff and students. In the responses from most faculties there were no specified suggestions for this kind of language support except for the Teacher Training Faculty (English language courses for teaching staff at different levels) and Faculty of Philology and Arts (in the process of two developing centers Center for Serbian as a foreign language and Center for ESP). At the faculties of the University of Kragujevac there is no administration staff equipped to work with foreign students. Responses were various in terms of suchlike needs, as well as for introducing special courses for the administration and non-teaching staff, due to the fact that these services are predominantly provided by the employees from the Student services who have English language competence. In terms of language support from the Faculty of Philology and Arts there was also not a firm need and the main reason lies in the fact that there is a low influx of foreign students. Some faculties with regards to this issue seek additional and closer collaboration with the University itself. 55

Fostering language support for improving internationalization in the field of academic and student mobility at the institutions of higher education in Serbia programme called Material and Energy Flow. At the Faculty of Sports and Physical Education there are specialized study programmes that will be conducted in English, however these studies have still not been implemented. At the remaining faculties of the University of Niš such study programmes are being planned, while at the Faculty of Economics there is a plan to organize a collaborative Master programme with the Russian Customs Academy from Moscow, beginning with the school year of 2016. At the same time, Faculty of Occupational Safety and Faculty of Law generally do not plan to include such study programmes. Vice deans from 9 out of 12 faculties in total responded that at their institutions there is a possibility that some of their study programmes could be conducted in English, while the remaining 3 faculties did not indicate this as a possibility. None of the faculties has ever conducted a poll about the English language competence (in terms of English language knowledge and use) of their teaching staff, therefore the faculties do not have an insight into this information, only suppositions on this issue. As far as the language support for the teaching staff is concerned all of the faculties responded that there is a need for organizing English language courses for teachers who wish to teach their courses in English. Also there is the proposal that English language teachers could be employed in providing additional teaching support for the teaching staff, as well as the proposal of creating the grounds for language learning abroad. In terms of providing language support for the administration and non-teaching staff, at 9 out of 11 faculties there is not a designated administration staff for collaboration with foreign students, although, based on the same number of responses, it was evident that there is a need for suchlike services and at the same time there is a need special English language courses. Only one faculty Faculty of Fine Arts indicated to have had a course of that kind. Regarding the idea of officially establishing the Center for translation of administrative documents within the domain of internationalization (technical and scientific texts, resumes etc.), 7 faculties responded affirmatively to this question, whereas other faculties responded that they either had suchlike centers or they did not provide an answer to this question. On the issue of organizing some sort of language support for the administration and non-teaching staff, the Faculty of Occupational Safety indicated a possibility of collaborating with other faculties whose staff has been instructed to cooperate with foreign students, whereas Faculty of Science and Mathematics insisted on the need of staff taking courses at a domestic faculties that use English language in study programmes. In terms of improving language support for foreign students the results indicate that none of the faculties at the University of Niš possess mechanisms for providing language services/support for foreign students, nor have faculties organized suchlike courses until now 54

Savka Blagojević nical Sciences was accredited for all study programs (73 in total) in English language. Introducing similar study programs is expected at other faculties of the university as well (4) or in the next accreditation cycle or whenever the necessary requirements are met. Although, most of the faculties do not operate with the exact data on the level of English language competence of their employees, the general impression of the vice-deans is that the teachers have adequate competences in English language in order to teach international students, but they also require additional training and assistance of language professionals. At most faculties, student administrative secretaries are in charge of the international students. Nevertheless, at some faculties (the Faculty of Philosophy and the Academy of Arts), a special unit caters for the international students. Furthermore, a half of the total number of vice-deans (5) believes that it is not necessary to improve the work of the administrative staff through attending English language courses since the current staff is considered to have sufficient language competence for the work they perform. At most of the faculties, the existing ways of providing language services and assistance to the international students are thought to be efficient enough (8), and the only recommendation stated for improving these services are better marketing strategy and provision of information. As for providing Serbian language courses for international students, the faculties mostly rely on the assistance of the Language Centre at the Faculty of Philosophy in Novi Sad or the Serbian language elementary course organized by the University of Novi Sad. None of the stated faculties organize such courses independently. The University of Niš From the University of Niš 25 foreign language teachers as well as 11 vice deans out of the total of 12 faculties completed the questionnaires. According to the first part of the conducted survey (Needs analysis for improving language support system for the teaching staff) it can be noticed that at 11 faculties of the University of Niš there are 6 accredited ESP courses, but only 3 faculties out of them have full study programmes that are conducted in English (Faculty of Medicine, Faculty of Civil Engineering and Architecture, and Faculty of Technology in Leskovac). At the Faculty of Medicine these study programmes are: Integrated academic studies in Medicine (level II); Integrated academic studies in Oral medicine (level II); Integrated academic studies in Pharmacy (II level), while at the Faculty of Civil Engineering and Architecture there is an accredited Doctoral study programme called Hydroinformatics. At the Faculty of Technology in Leskovac, within the TEMPUS IV project (No. 544634-TEMPUS-1-2013-1-DE-TEMPUS-JPHES), a new Masters study programme has been developed. It is a double-degree international study 53

Fostering language support for improving internationalization in the field of academic and student mobility at the institutions of higher education in Serbia Although most of the faculties do not possess official information with regards to English language competence of the teaching staff, a general impression of the vice deans is that teachers are competent enough to teach foreign students, however additional support in terms of English language courses from language professionals would be welcome. At the majority of faculties contact personnel for foreign students are usually vice deans for Academic and International affairs, as well as the Student services personnel, because there is not a specialized office responsible for foreign students. Faculties mostly do not plan to open specialized offices for foreign students due to a low influx and interest of these students for study programmes in English or due to the fact that administration personnel already possess adequate English language competence. However, a great number of vice deans believe that additional support in terms of English language courses would be useful for administration personnel, regardless of the fact that those employees are not dedicated solely to foreign students cooperation. In those terms teachers, Master students and the Phd students would be able to provide assistance in two ways: by organizing workshops and courses and by translating the necessary documentation. Very few faculties are inclined to believe that the existing language assistance, as well as the foreign student assistance, is efficient enough. With regards to the Serbian language course for foreign students, faculties are usually assisted by the Serbian language center affiliated to the Faculty of Philology at the University of Belgrade, whereas there are rare cases when faculties organize these courses by themselves. Other faculties predominantly do not plan suchlike courses in the future, and only a marginal number of faculties would consider organizing these courses if there would be a sufficient number of foreign students in need of these services. The University of Novi Sad Thirty five foreign language teachers as well as vice-deans at 10 out of 14 faculties of the University of Novi Sad sent the completed questionnaires. Most of the language teachers (32 out of 35) are involved in the internationalization process at their faculties, and mostly through translating documentation of professional and academic papers, through mobility support (filling in the questionnaires etc.) as well as testing the language competence of incoming international and outgoing domestic students. In four, out of ten faculties, there are programs taught in English language, and these are mostly intended for the international students at the entire study program (4), or shortterm exchange students (3) as well as Erasmus exchange students (3). The Faculty of Tech- 52

Fostering language support for improving internationalization in the field of academic and student mobility at the institutions of higher education in Serbia Prepared by Savka Blagojević, University of Nis 1: SELF-ASSESSMENT of current state of the language-related aspects of internationalization of Serbian HEIs and language capacities of teaching and non-teaching staff The following data is based on the input provided by Serbian HE partner institutions participating in FUSE. It was reported, using the combined WP4 Questionnaire, by the institutional representatives (vice-deans in charge of education or international cooperation) of the faculties belonging to the University of Nis, University of Belgrade, University of Novi Sad and the University of Kragujevac, as well as by the institutional representatives of the State University in Novi Pazar and College of Tourism from Belgrade. The questions were aimed to provide Needs analysis of improving language support to teaching staff Needs analysis of improving language support to administrative and non-teaching staff Needs analysis of improving language support to international students The University of Belgrade From the University of Belgrade, 48 foreign language teachers as well as 26 vice deans out of the total of 31 faculties completed the questionnaires. According to the obtained data, most of the language teachers (39 out of 48) are engaged in the process of internationalization at their faculties, predominantly through translation of technical and scientific papers, through language assessment of students and preparation of students for postgraduate studies abroad. At 12 faculties (out of a total of 26 faculties) there are courses taught in English, which are mostly dedicated to foreign students during a full study programme in Belgrade, as well as to the students in Erasmus programmes. At other faculties these programmes are undergoing preparation and implementation during the next accreditation period or even earlier. 51

Miodrag Lazarević, Siniša Đurašević Part 2: Recommendations for improving Serbian HEI activities in the internationalisation process 1. Changing the status of the English language at faculties from the elective to the obligatory subject. 2. Intensifying language support in English for outgoing students and teachers and in the Serbian language support for incoming foreign students. 3. Adopting Rulebooks on mobility and other documents at faculties regulating tasks and duties in the internalisation process and in academic mobility. 4. Changes in the relevant rulebooks dealing with election and promotions of teachers to higher rank in order to validate their engagement in fields of internationalisation and academic mobility. 5. Intensifying students and teachers mobility and especially mobility of non-teaching staff. We wish to emphasize that within the framework of TEMPUS FUSE project, a very concrete proposal was created in order to modify accreditation standards for Serbian HEIs in such a way that the engagement of faculties in fields of internationalisation and academic mobility is also considered. This proposal was officially submitted to Commission for Accreditation and Quality Control. 49

Building capacities of the teaching and nonteaching staff for better participation in the EHEA is a very good result. Improvement in this segment might be achieved by changing the position of the English language course from elective to obligatory. At only four faculties (7.7%) there is a language support to students and teachers before mobility. This is for sure not sufficient and it is necessary to intensify this activity, either at the faculties that already have English teachers, or at the level of universities. Organized support in the Serbian language exists only at three faculties (5,7%) but 12 faculties (23%) are planning to introduce it. That will surely depend on the number of foreign incoming, degree seeking students applying for study programmes. Academic mobility is being recognised at all three levels: obligatory or elective subjects or extracurricular, depending largely of the faculty profile and teaching methods. Only seven faculties (13,4%) adopted Rulebook on mobility and at three (5,7%) there are other documents dealing with internationalisation process and academic mobility. The majority of the faculties rely on university documents. Within the framework of the SIPUS TEMPUS project, new Rulebook on mobility were created, giving a basis for faculties in creating their own documents in the very near future. A total of 45 faculties (86,5%) have ECTS coordinators and we expect this number to increase soon. This fact might be considered as a significant improvement compared to the previous period. Interestingly, at only seven faculties (9,6%) the engagement of teachers in the internationalisation process and academic mobility is validated for their election and/or promotion to a higher rank. It is our opinion that changes in university and faculty roles in this area might result in positive improvement. As it was expected, at numerous faculties there were teachers mobility effected (73%), but at only eight (15,4%) there was the mobility of non-teaching staff. These figures will for sure be significantly changed soon due to the fact that Serbian HEIs are now enabled to approach EU funds developed for intensifying mobility of students and teachers (CEEPUS and ERASMUS +). 48

Miodrag Lazarević, Siniša Đurašević University of Kragujevac Eight of twelve faculties from the University of Kragujevac (UNIKG) filled questionnaires, representing 66.6%. Analysing the submitted data we were able to conclude that at four faculties, the English language exists both at the obligatory and elective level. At three faculties it is the elective subject and at one only obligatory. No faculty has organised language support for students and teachers before mobility. At six, out of eight faculties, language support is planned for incoming foreign students. Recognition of academic mobility exists on all three levels (obligatory, elective and extracurricular). Only one faculty adopted Rulebook on mobility, but all faculties nominated ECTS coordinators. There is no specific document dealing with the internalisation process. Engagement of teachers in the field of internalisation and their activities in academic mobility is validated on two faculties in the process of their election in higher ranks. Teacher s mobility was registered at five faculties but not at all for non-teaching staff. State University in Novi Pazar At the State University in Novi Pazar (SUNP) it was not possible to conduct analyses in the same way as for the other state universities due to the fact that it is an integrated institution. Therefore, we present the results obtained from the universal questionnaire. The English language is an obligatory or elective subject at SUNP, but there is no language support for students and teachers before mobility. There is a possibility for language support in Serbian for foreign incoming students. Academic mobility is recognized at all three levels (obligatory and elective subjects and extracurricular). Also, there are Rulebook on mobility and a separate document dealing with duties and tasks in the field of internationalisation. Engagement of teachers in the internationalisation and academic mobility is not validated in the process of their election to a higher rank. At SUNP, there was no mobility of either teaching or non-teaching staff. Analyses of the current status at the faculties of partner state universities in Serbia regarding key activities in the field of internalisation At the end of this analysis, we present an overall insight into the results obtained by the survey bearing in mind that the State University in Novi Pazar was considered as one of the faculties, being an integrated institution. At 15 faculties (28.8%) of state universities in Serbia, the English language is both the obligatory and elective subject, at 20 of them it is only obligatory (38.4%), and at 19 (36,5%) it exists only as elective. That practically means that at all faculties, the English language is a regular subject. Considering its significance in the process of internalisation of HEIs and the fact that it is the most frequently used language in the EU we may conclude that this 47

Building capacities of the teaching and nonteaching staff for better participation in the EHEA but all of them have ECTS coordinators. No UNS faculty adopted a separate document that defines actions regarding internalisation. Moreover, engagement of teachers in academic mobility is not validated in the process of their election and promotion. All UNS faculties had teacher s mobility and six of them also had the mobility of nonteaching staff. University of Belgrade At the University of Belgrade 23 faculties out of 31 filled in the questionnaires representing 74.5% and it can be considered as a satisfactory feedback. At seven BU faculties the English language is both an obligatory and elective subject, at six of them it is only obligatory and at ten only the elective. There is organized language support for students and teachers before mobility only at two faculties. Two faculties have organized language support of the Serbian language for incoming foreign students but ten faculties will introduce it in the near future. At the majority of BU faculties academic mobility is recognized at the level of obligatory and elective subjects and to a lesser extent on the extracurricular level. Only two faculties have adopted Rulebooks on mobility. A majority of faculties (16) nominated ECTS coordinators at the end of year 2015 but according to the available information this has been significantly improved in the meanwhile. Only at two faculties there is a separate document defining duties and tasks in the internalisation process. Activities of teachers in the field on internalisation and their engagement in the academic mobility is validated in the process of their election at three faculties. There was teacher s mobility on 13 faculties that is for sure not a satisfactory number. Mobility of non-teaching staff was recorded only at one faculty. University of Nis Analyses of the filled questionnaires at the University of Nis (UNI) revealed that all the faculties have the English language as the obligatory subject. On the other hand, there is no organized language support for outgoing teachers and students before mobility. At three UNI faculties a language support for incoming foreign students is planned while at one this support already exists. At the majority of UNI faculties, academic mobility is recognized at the level of elective subjects or at the extracurricular level. No faculty has adopted Rulebook on mobility or a document regulating activities in internalisation. All UNI faculties nominated ECTS coordinators. Rulebooks at UNI do not validate teachers engagement in the field of internalisation and academic mobility in the process of their election and promotion. All UNI faculties had teacher s mobility, but only one had the mobility of nonteaching staff. 46

Building capacities of the teaching and nonteaching staff for better participation in the EHEA Prepared by: Miodrag Lazarević and Siniša Đurašević PART 1: Analysis of the current state related to teaching and nonteaching staff capacities Within the WP3 of the FUSE project, entitled Building capacities of the teaching and nonteaching staff for better participation in the EHEA a questionnaire, consisting of ten simple and short questions, was created. The questions were designed in order to estimate the current status of the key activities regarding internalisation process at all faculties of the five partner state universities. The entire questionnaire is given as an annex at the end of this brochure. We wish to stress that the questionnaire was distributed to all the vice-deans for international affairs at faculties of state universities at the end of a second project year (November 2015) and that in the meantime a significant improvement was achieved at majority of HEIs. The questionnaire was completed at 54 among 67 faculties (80.6 %) as well at the State University in Novi Pazar, and this may be considered as a satisfactory result. At the beginning of this chapter, separate data, collected at all state universities are presented, while at the end, an overall analyses for all Serbian partner state HEIs is given. The analyses was aimed to stress the weak points in the internalisation process in Serbia and to suggest possible ways for their overcoming. University of Novi Sad At the University of Novi Sad (UNS) 10 faculties among 13 (14) sent filled questionnaires (only The Teacher s faculty as Hungarian as mother tongue was not included in this survey). At three faculties, the English language is both an obligatory and elective subject, at three it is only obligatory and at four it is only elective. Two faculties have organised language support for students and teachers before mobility. Only one faculty is planning support on the Serbian language for incoming foreign students. Academic mobility is recognized mainly at the level of obligatory subjects and to a lesser extent at the level of elective subjects or at the extracurricular level. Three faculties have adopted Roles on mobility 45

University support services for academic mobility and international cooperation: current practices and how to enhance them commodation), local student organizations, ESN, tourist organizations of Serbia, local tourist and travel agencies, etc. Define transparent and easily accessible procedures and responsibilities for: administrative and academic support to foreign students pre-arrival information and support, assistance with accommodation, assistance about the registration of residence at the police (which can be very frustrating) assistance with health care, access to different student services, etc. Consider establishing special teaching and research staff services: e.g. Welcome Centre for academic staff exchange. Recognition of study periods spent abroad and the transfer of ECTS credits must be regulated by each RS HEI for outgoing students. Introducing the concept of mobility windows into new or revised curricula, allowing for the possibility of smooth outgoing mobility at the best possible timing. Further encourage students, associates and professors to participate in projects and mobility networks (example: regulated measures of motivating academic staff such as reduction of working hours University of Malaga; dedicating it as a part of a work assignment or extra working hours reimbursement Masaryk University); Apply for international projects, such as through Marie Sklodowska Curie program, where particularly doctoral students have the opportunity to spend a considerable amount of time in a foreign institution; 44

Ivana Vujkov, Ana Šoti der to have statistical data and clear picture of mobilities; this is important not only for further analysis of trends, but also for defining critical points; the statistics are also important for quality assurance and overall ranking of the university. Acquire/develop IT tools for more efficient administration of mobility, projects and overall activities for internationalization; recommendation: use models of University of Malaga software as guidance. Revise the existing bilateral agreements in order to identify the ones that could be specifically used for increasing the number of incoming/outgoing staff/researchers/ students, especially the agreement with HEIs in the region (similarities of HE systems and no language barriers are beneficial). Develop joint degrees through international partnerships, having in mind the areas in which the institution considers itself to be particularly strong. Explore opportunities for joint doctoral supervision and dual awards; Encourage bottom-up initiative for international partnerships, based on specific needs of students and academic staff. Develop the concept of internationalisation@home suited to the particular character of each RS HEIs. Mobility of students and staff To develop and accredit courses taught in English and keep modernizing curricula, as a measure for attracting incoming students and researchers; To perform in-depth institutional analyses on which courses could and should be conducted partially or fully in English and make gradual improvements based on such informed decisions; To collect data from each faculty/department/research group regarding the scope of work, achievements, published papers, projects and other references in order to establish an open source online database of the research capacity of the university as a whole, with the aim of increasing the visibility of the institution in the global research community; University and faculty websites should be more informative, better designed and upto-date, especially their version in the English language; Up-to-date brochures and catalogues in English, promoting the university, should be developed; Establish English language trainings for teaching staff as well as Serbian language courses for foreign students. Develop local network of local accommodation facilities and other partners (local students playing the role of buddies and local hostels or private owners providing ac- 43

University support services for academic mobility and international cooperation: current practices and how to enhance them internationalization. For better coordination and information exchange, an appointment of one person (and one deputy) from each faculty into a special coordinating team would be inevitable. Involve a broad range of employees into internationalization activities, directly or indirectly for providing adequate student services. Involve as many students volunteers as possible, through various forms: as International students club, alumni, students- ambassadors, peer support, etc.) in order to both support foreign students and promote internationalization. Adopt a proactive and strategic approach to internationalisation; prepare and ratify a set of recommendations regarding internationalisation at the University of Novi Sad (in the form of strategy, recommendation, rules or any other formal form); intensively promote internationalisation as a value. The International Relations Office should be staffed appropriately (both in terms of the number of its employees and their competences). International relations units should be encouraged at the faculty level, since they support the work of the central IRO and make policies and programmes operational. Strive to achieve specialisation within the IRO (every employee should have his/her focus and be delegated with clear responsibilities). The faculties should appoint academic coordinators (e.g. Erasmus+ academic coordinator; ECTS coordinator; Mobility Coordinator) for international cooperation and mobility, especially bearing in mind that the majority of RS universities are not integrated and therefore the links between the faculties and the university should be made stronger through this exercise. Clear and transparent communication channels and division of roles and responsibilities in international cooperation between university, faculties, language center, etc. Develop or purchase adequate internal IT platforms (software) and support; introduce IT support to the management of academic mobility, building international partnerships in a strategic way, following up on international initiatives, content-management of international projects. Encourage faculties (or specific study programmes) to offer academic programmes in English. Enhance international marketing activities & include faculties/departments into the creation of various promoting materials (booklets, videos, etc.), create a marketing strategy for the university as a whole (for it has to be a recognizable partner within the international community). Launch or increase participation in regional and international education fairs, international networks, etc. Develop a system of collecting data on mobility from all faculties/departments in or- 42

Insight into existing mobility programs in Europe and overseas Mobility programs: new opportunities for cooperation with Serbian HEIs Ivana Vujkov, Ana Šoti As far as the Ministry of Education, Science and Technological Development is concerned, its view is the one of providing support to the mobility of students, academic staff and researchers by amending the legislation in the field of higher education and student standards, and ensuring sustainable financing of mobility of students and teaching staff. It has listed only two active mobility programs at the national level: Bilateral Cooperation and Human Resources Development Program. However, in order to reach the goals of the Strategy of the Development of Education in Serbia 2020, where intensive academic mobility is part of the overall vision, MESTD needs to introduce more financial mechanisms and frameworks that would help Serbian HEIs to increase the scope and quality of (especially incoming) academic mobility. Part 2: RECOMMENDATIONS for improvement of RS universities The following data is based on the input provided by the participants of the study visits to EU partners, who have identified, in the Questionnaire, Part C, which practices in academic mobility services, and other internationalisation activities, could and should be enhanced or created at Serbian HEIs. General Establish special teams of people at the university level to deal exclusively with internationalisation, viewed from two aspects: 1. those who would deal with internationalisation from the strategic viewpoint (covering tasks such as finding foreign partners, funds raising, capacity building, creating and/or finding opportunities for mobility in the broadest sense) and 2. a team for operational support (analysis and monitoring of activities of internationalization by different criteria, support to the teaching and non-teaching staff (assistance in finding and hiring adequate replacements for professors in mobility, participating in international education fairs, student support). At the faculty level, it would be essential to involve all deans and vice-deans, departmental managers, IRO offices and other relevant entities into the activities of 41

University support services for academic mobility and international cooperation: current practices and how to enhance them in order to incorporate the best ones into the overall internationalisation strategy. With regard to this issue, only the University of Belgrade and the University of Niš could be taken as good example of institutions which have both the strategic approach and internal strategic documents serving to support and implement it. Insufficient strategic orientation towards internationalisation. When asked about personal perception of the current scope and quality of incoming and outgoing academic mobility at their institutions, the more advanced partners (UNS, UBG, UKG, UNI), already deep in the process of internationalisation and practice, recognized the following features, more or less, common to all: evident lack of binding recommendations and legal and administrative framework regulating the organization and implementation of internationalization activities (working protocols, administrative manuals, info guides, standardized documents for foreign exchange and degree students, etc; insufficient number of courses/study programs in foreign languages; insufficient institutional visibility and attractiveness; no internal funding for facilitation of academic mobility. SUNP and the College of Tourism consider themselves as being fairly new in the process and aware of the steps and actions to be undertaken. The dissemination of good practice from their advanced partners in FUSE will be highly beneficial. When asked about what kind of discussions, workshops or other activities would be most beneficial during the study visit to a partner university, the respondents showed their practical side and eagerness to supplement their specialist skills. The following was mentioned as highly desirable: Types of procedures and IT support used for academic mobility services In-depth presentation of the mobility software used by the EU partner Regulations and practices regarding academic recognition of study periods spent abroad Experiences of employees directly providing administrative, technical and promotional services (different offices) Insight into strategic documents, working manuals, promoting materials, etc. Methods and financial means for attracting foreign students and staff Presentation of the services offered to incoming and outgoing students/staff Presentation of the incoming/outgoing students experience 40

Ivana Vujkov, Ana Šoti but this does not seem to block the whole process. The lack of well-defined procedures allows creativity in problem solving approach. Services are more harmonized among institutions when it comes to type of services related to OUTGOING academic mobility. Institutions have developed a good network of supporting activities to advise their students and staff on the possibilities of study periods abroad. It is a fact that none of the institutions possess any internal funding mechanisms to support supplementary funding, but this is no wonder since it is true for the majority of higher education institutions in Serbia. The most important issue of recognition of study periods abroad is reported to be partially developed, which is not encouraging and should alarm all the stakeholders to establish mechanisms, mobilize all participants in this process, and establish procedures which would function as internal sets of rules. Due to the decentralisation of the university, faculties have different policies regarding the recognition of study periods abroad. This leads to diverse practice in this field as well as to legal ambiguities. University of Kragujevac could be singled out as the most advanced with regard to this issue, while University of Novi Sad possesses an advanced and comprehensive document (Regulations on Student Mobility and Academic Recognition of Mobility Periods Abroad), which regulates principles and procedures in regards to international student mobility (basic terms, mobility documents, principles and rules of academic recognition). Only the University of Belgrade reported to have individuals or units dealing specifically with issues of STAFF mobility (incoming and outgoing staff mobility). Other institutions either do not have them or have them partly, whereby the latter might refer to designating a person in charge on the case-to-case basis. Level of quality varies between incoming and outgoing mobility support, whereas staff support is lacking. One of the most important questions is strategic approach to internationalisation. Half of the institutions (UBG, UNI, and The College of Tourism) reported to have it, others do not. This should be taken most seriously since it should be the base of all further orchestrated activities towards and within internationalisation. A top-bottom approach should be by all means established and implemented here. Often, the lack of the unique roof strategy of internationalisation is facilitated and supplemented by adopting various other regulations, rules, activity plans, devised on solely institutional basis, and perceived as a code of conduct in practice. This variety of policies should be compiled and seriously scrutinized 39

University support services for academic mobility and international cooperation: current practices and how to enhance them load covered by units and people providing them. Insufficient number of IRO staff in relation to the existing needs and future opportunities of RS partners. Various means of involving academic staff (faculties and departments) in the implementation and facilitation of academic mobility programs have been presented. They do not considerably differ in type of activities implemented, but rather in their scope. Involvement of academic staff ranges from barely existent (only personal contacts) to very active, whereby the latter means active participation both in implementation and promotional activities related to academic mobility. As reported, the majority of faculties do have the designated teaching staff who take part in academic mobility as ECTS academic coordinators in charge of negotiating and approval of Learning Agreements. As there are very few programmes in English, most of the lectures for incoming students are held in the form of mentoring which means that academic staff is directly involved in the implementation of incoming mobility. Furthermore, a number of professors/assistants are involved as contact persons or related to the mobility schemes in some other way. The respondents emphasized the promotional part as being considered as the initial and equally important as the implementation of academic mobility. Level of involvement of academic staff varies in its scope at different RS partner universities. When it comes to the types of services related to INCOMING academic mobility (foreign students and staff) offered at respondents institutions, it is hard to establish general common answers since practices vary from institution to institution. Majority of respondents reported partially developed promotional and dissemination activities aimed at attracting foreign students and staff, except UKG, which reported them as non- existent. Maybe the most threatening weak points common to all are: partially developed or non-existent catalogue of study programmes, courses or subjects in English (developed only at UBG) pre-arrival (online) enrolment and housing information allocation of academic coordinators (academic contact point, tutor, mentor) All other activities are probably solved on the go and taken care in a less organized manner 38

Ivana Vujkov, Ana Šoti important rules and codes of conduct should be unified. Many documents which regulate principles and procedures with regard to international student mobility (e.g. Regulations on Student Mobility and Academic Recognition of Mobility Periods Abroad at UNS) do not exist at all partners. The main criteria for transfer and recognition of ECTS credits and grades have to be in line with the European standards and based on the principles of transparency, flexibility and fairness. Different aspects of academic mobility are managed at different levels (university, faculty, department). When asked about having a body (board; committee, etc.) that is in charge at the central level with issues of academic mobility, majority of respondents answered yes, but listed quite different structures existing at their institutions - from the university Senate to its Council, Faculty Councils, individual functions (Rector, Vice- Rectors, etc.) and IRO units. Therefore, there is not a single unique recognizable entity in charge of academic mobility. Interesting is the case of UNS where the Board for Integrated Scientific Work and International Cooperation is a permanent subsidiary body of the University Senate focused on scientific research and arts, thus tackling internationalisation aspect in the most general sense. However, regarding specific actions, the Board was the initiator and the proposer of Regulations on Student Mobility and Academic Recognition of Mobility Periods Abroad. This might be different structures dealing with academic mobility exist at different RS partner universities. The number of employees (both at the university and faculty level) directly involved in providing administrative, technical and/or promotional services related to academic mobility is fairly low everywhere. It can be concluded that the units providing these services at respondents institutions are understaffed. This is particularly obvious when considering and comparing the size of the institution (like UNS 5 IRO staff or UBG 3 IRO staff members on a central level) where services are aimed at and provided to a large academic community. University of Kragujevac has 9 staff members, which still does not appear to cover the needs. Besides, it needs to be taken into account that administrative, technical and/or promotional services related to academic mobility are only a part of the overall and complex work- 37

University support services for academic mobility and international cooperation: current practices and how to enhance them this is the unit which has an important role in the project pre-award phase (specifically in EM2 projects), but is by all means an added value and a helping hand in the mobility implementation phase. How are these different units/offices at the central level mutually connected in terms of coordination of the work on academic mobility service provision? Which unit is in charge of this coordination? Here again we come to the fact that the International Relations Units are the hub of the process and therefore the coordinating body. In Niš and Kragujevac it is supported by the Career Centres, in Belgrade it is supported by the Office for Education and Research, while in Novi Pazar by the Student Affairs unit. In Novi Sad, the central IRO is supported by the faculty IROs. The College of Tourism is again unique with only one unit in charge - Public Relations and International Cooperation Centre International Relations Office plays a crucial role in the facilitation, coordination and support of mobility. In view of the previous question, please describe how each unit at the central level supports academic mobility (what is the division of work; is it regulated in anyway; how does it function)? At what level are the services supporting academic mobility provided? UNS, UBG, UGK and UNI function on both levels central/university level and the level of the faculties, which seems to be the only feasible way until the full integration of the universities is reached. Naturally, some activities as formal enrolment and academic aspects (Learning Agreements, Transcript of Records, recognition) are negotiated and managed on a faculty level along with bilateral and multilateral agreements, which are signed on a university level and executed on a faculty level, in most cases. Faculties also have their own mobility schemes (bilateral and multilateral agreements) and they are managed completely on a faculty level. State University of Novi Pazar is the only fully integrated state university in Serbia and while the International Relations Unit is in charge of coordination, they insist on involving all other units as actively as possible. The College of Tourism is again unique - Public Relations and International Cooperation Centre remains the only body in charge (all requests are forwarded to them) and functions on a faculty i.e. departmental level. However, it is important to say that here the term central management should primarily refer to the fact that 36

Ivana Vujkov, Ana Šoti with both exchange and degree mobility. Total figures show: Exchange students: incoming: 229 / outgoing: 421 Degree-seeking students: incoming: 9 / outgoing: 46 The University of Belgrade, being the largest, naturally leads in numbers, and is closely followed by the University of Novi Sad, and of course Niš and Kragujevac. This is largely due to the fact that these four universities have successfully participated in the EM2 networks. However, the fact that the College of Tourism does not have any exchange students is alarming, while on the other hand, they were able to attract 2 degree-seeking foreign students. Number of incoming degree-seeking students ranges from very low to nonexistent, according to the data provided. However, we should be aware that these low numbers might also be a result of non-reporting of the data from the faculties enrolling students of ex-yugoslav Republics (who should be regarded as foreign students). Lack of adequate statistical monitoring might have influenced the reported figures to some degree, but not too much. The State University of Novi Pazar did not provide any input. Small mobility numbers of both incoming and outgoing exchange and degree-seeking students. Which units at your institution (central level) provide services that support academic mobility? The common denominator for all the respondents is the International Relations Unit as a cornerstone, which is almost everywhere (except at UNS) supported by the Student Affairs unit. University of Kragujevac demonstrates the most advanced network of units and associates, with an emphasis on associates from each faculty, whereby half of them is located outside Kragujevac. University of Niš follows this rather good example and gets the necessary support from other units, which should naturally be involved in processing the academic mobility. The special case is the College of Tourism where a sole manager seems to be the unit of Public Relations and International Cooperation Centre. Narrowed range of units involved in the process brings the risk of being understaffed, acting as a sole decision maker even though the process requires cross-decision making, but significantly reduces the time invested into solving issues and particular cases. Therefore, people in the international relations units are often forced to multitask and act practically and promptly. It is interesting to notice that in Niš, Kragujevac and Novi Pazar, the supporting role in academic mobility is given to the Project Management unit, which probably stems from the fact that 35

University support services for academic mobility and international cooperation: current practices and how to enhance them various levels and through different programmes. Since bilateral agreements are generally perceived as institutional initiative (regardless of the fact that the agreement is established on the state level), the answers show that this is by far the most obvious level when it comes to international participation. Level of participation in mobility programmes differs among RS universities. Does your institution have basic information on the scope and character of its academic mobility? This is an issue where, again, the regional centres - Universities of Belgrade, Novi Sad, Niš and Kragujevac showed both the awareness of the benefits of academic mobility and a similar range of tools in achieving/implementing it. When asked about the statistics and how the information system works, the answers were almost the same. Accuracy in statistical data largely varies depending on the role that the university has in the programme. If part of the consortium, the data on mobility are complete and accurate unlike when the university is not directly participating in the consortium, but is merely a beneficiary of the programme. However, certain level of central IRO data management has been achieved (be it through Microsoft Office Excel tools like at the University of Belgrade or the basic mobility software like at the University of Novi Sad). There is an ongoing initiative to report individual mobility grants (both student and staff) in order to keep track of the mobility flow. Lack of accurate statistics is partly due to the autonomy of the faculties in managing some of the programmes. For example, the so-called free movers apply to faculties directly and hence are not reported in the university central databases. Integrated mobility software would be an asset. The existing software is rudimentary and there is a need to develop tailor-made software, especially for the coming Erasmus + programme scheme. The State University of Novi Pazar and the College of Tourism do not possess the basic data on the scope and the character of mobility at the institutional level. Existing student mobility data is neither comprehensive nor complete across RS universities. Number of exchange students in 2013/2014 (entire institution) Number of degree-seeking students in 2013/2014 (entire institution) The answers varied again among institutions, but the trend is recognizable and shared by all. In the first place, obvious is the discrepancy between incoming and outgoing flow 34

University support services for academic mobility and international cooperation: current practices and how to enhance them Prepared by Ivana Vujkov and Ana Šoti, University of Novi Sad Part 1: Self-assesment of current practices in academic mobility services at RS institutions The following data is based on the input provided by the Serbian partner institutions participating in FUSE. It was reported, using the WP2 Questionnaire Part A, by the institutional representatives of the University of Nis, University of Belgrade, University of Novi Sad, University of Kragujevac, State University in Novi Pazar, College of Tourism, Conference of the Universities of Serbia and Ministry of Education, Science and Technological Development of the Republic of Serbia. The answers to the main self-assessment questions can be summarized as follows: Which mobility programs has your institution participated in during the last 5 years? When asked about the mobility programs in which the institution has participated during the last 5 years, the answers were more or less similar across most RS partner universities. As expected, the four major universities, perceived as regional centres, have successfully participated in the Erasmus Mundus Action 2 networks aimed at the Western Balkans. The State University of Novi Pazar and the College of Tourism have not taken part in EM2. The collaboration with the USA through the UGrad (ex FORECAST) exchange programme was recognized as active by only half of the universities: Novi Sad, Belgrade and Kragujevac. CEEPUS, as an older and well- established central European exchange programme is implemented at most of the universities except at the State University of Novi Pazar and the College of Tourism. For ten years now, University of Novi Sad remains the sole participant in the Campus Europae exchange programme. This cannot be very much influenced from the level of the state, since the European University Foundation - Campus Europae is the approaching and inviting entity. All of the universities have successfully developed bilateral agreements on 33

Tatjana Stanković Study programmes study programmes or at least courses offered in English create more multidiciplinary study programmes introduce the possibility for students to choose the courses from different faculties / departmants adopt standards for study programs designed for foreigners, as well as standards and requirements for accreditation of joint study programs 31

Developing administrative and legal conditions for improved university support services and procedures Providing adequate administrative support to both incoming and outgoing students (university entrance exams, enrolment procedure, visa application, general information etc.) Regulations and important documents needed for incoming students must be improved. Alignment of the administrative forms used for exchange students for all the Universities in Serbia Regulations for turning strategic lines into particular actions and promoting such actions are necessary Regulations of the activities and the monitoring of sections and services should be improved, with clear procedures, assignments and responsibilities. Simplify administrative requirements for a temporary stay of foreign teachers who will hold lectures in Serbia Introduce the Action plan for Alumni activities. Specify special conditions and corresponding regulations for horizontal mobility (students can complete part of their degree at foreign universities). Accreditation bodies should allow the window for elective courses Linguistic capacities More courses (later entire degree programmes) to be taught in major foreign languages, English in particular Introducing a requirement for all staff (academic and administrative) to be able to use at least one major foreign language (at least B2 level for academic staff and least A2 level for administrative staff) Use the examples of good practice from the Language Centres (establish ones or engage staff from English department to assume the role of Language Centre). Student mobility Create and establish the rules for the admission processes and the daily management Forming a pool of recommendable house owners, establishing clear procedures for accommodating foreign students in student dormitories and for assisting them with various formal matters Forming a buddy system and helping incoming students with various formal and informal issues Scholarship progamme for students from abroad must be defined. Create and implement Online Application System at the University but also at faculty levels. 30

Part 2: Recommendations for improvement of institutional procedures, regulations and strategies at home institution Tatjana Stanković The following data is based on the input provided by the Serbian partner institutions participating in FUSE. It was reported using Questionnaire Part C General To include individual institution s results of internationalisation in Universities/Faculties ranging process The Offices for International Cooperation to be appropriately staffed (both in terms of competencies and number of its members) and more proactive. Increase the number of its officers, professionals and volunteers Such unit should be established at the faculty level as well Invest more funds, knowledge and time into international marketing and visibility Online Information System to be improved significantly More useful and update info at the university and faculty websites - information about: lists of all courses at all faculties should be easily available in English, even though these courses are not still taught in English; international scholarships links clear guidelines for applying more attractive information for foreign students and researchers etc. International marketing concept must be as soon as possible implemented into the regulations (perhaps in a form of a strategy). Regulatory Defining formally in Law on Higher Education and consequently in by low documents that internationalisation is very important and thus should be obligatory goal in Serbian higher education area. On the other hand, KONUS representatives stated the belief that the process of internationalization of universities in Serbia can be achieved without significant changes of the Law on Higher Education and the relatively small amendments to the statutes of autonomous higher education institutions. Develop the national internationalization strategy and the action plan for its implementation in parallel with the financial plan for the implementation. Establishing clear procedures for recognition of outbound student mobility(clear guideline documents for recognition of degrees, semesters, courses taken abroad) 29

Developing administrative and legal conditions for improved university support services and procedures Short term and long term objectives stated by MESTD were defined as: Short term: Action plans for the Strategy for Education Development in Serbia 2020; Amendments of the Law on Higher Education (Recognition of Qualifications, National Qualification Framework); Adoption of NQF for Higher Education; Law on Student Organizing. Longer term: Increased students` and teachers` mobility, respecting the Bucharest Communiqué Strengthening mobility for better learning; Much stronger cooperation with industry, resulting in better capacity planning and admission strategy connected with employability; Developing the social dimension of higher education; Improving student support services, counseling and guidance; Insisting on the triangle HE Research Innovations as a driving force for economy; Increasing public funding for both HE and research; Making of a unified database on the number of students in local higher education institutions participating in student exchange programs. The Conference of Universities of Serbia provided an overview of the structure of the HE system in Serbia and indicated its role as the organization which proposes changes to the law and regulations, makes suggestions and proposals of national strategies etc. The obstacles regarding internationalization are, naturally, in line with the problems separately specified by the partner universities (i.e. CONUS members) lack of the documents on strategy and internationalization; the cooperation is based on common documents (mission, vision, statute, etc.) and it is based on the personal collaboration and individual initiatives; a need for the assistance from the state through more intense support for the international mobility projects, facilitation and national scholarships etc.) CSU respondents are also made an overview of the websites of its members: not enough information about the conditions necessary for entry of the study programs for foreign students, not translated websites etc. 28

Regarding the concrete roles of the MESTD in these processes it is stated that: Tatjana Stanković MESTD is going to increase the activities on implementation of internationalization in higher education through: Amendments to the Law by complying with the Lisbon Convention recognition of diplomas obtained abroad (professional and academic recognition) granting residence permits to foreign students solving problems of visas for students providing scholarships and accommodation for foreign students etc. development of the methods for closer monitoring of developments in science and research in the country, and leverage the best experience from around the world in the domain of scientific and technological policies. Only in this way, on the basis of genuine and accurate information, valid management decisions could be made to complete the database of researchers in Serbia and our researchers in diaspora, and then gather the data on scientific projects and institutions The topics considered the most important ones in the process of internationalization for the scope of activity of MESTD mainly corresponds to the priorities defined by the partner HEIs: A larger number of study programs taught in English and joint study programs; Cooperation between local and foreign institutions of higher education; Access to scholarships and student services in the field of standards for foreign students; More international agreements in the field of higher education; Participation in international projects; Integrated information system in the field of higher education and the availability of data etc. 27

Developing administrative and legal conditions for improved university support services and procedures 10. What type of discussions, workshops or other activities would be most beneficial for you as part of your study visit? The respondents showed the interest for having an insight into the strategic documents of the host institution and the steps that have been taken so far in the process of internationalization (problems they have encountered and the solutions). It was stated as desirable if the partners can provide some written documents, and realized and implemented models of their legal and administrative documents (preferably in English). They stressed that it is very important to have direct contact and discussions with colleagues directly involved in planning, implementation, realization and promotion of internationalization (both decision makers and operational staff) in order to exchange practical experiences, which is naturally intermingled with the policy aspect. When it comes to strategic approach to internationalization of HE institutions in RS, the Ministry of Education, Science and Technological Development named two strategies that tackle the process: 1. the Strategy of the Development of Education in Serbia 2020adopted in October 2012 which states that the vision for the development of higher education are: internationalisation, mobility of students (it is planned that at least 10% of all students are from abroad), quality, relevance, efficiency, coverage and modernization of organization of the academic studies. *The work on the Action Plans for the Strategy were in the stage of collecting the opinions from relevant bodies/institutions. 2. The Strategy for Scientific and Technological Development 2010 2015 adopted in 2010which stresses the importance of the mechanisms for researchers mobility, partnerships with international organizations through programs and developing databases and relevant statistical methodology. 26

Tatjana Stanković 9. As the biggest challenges the institutions are facing regarding the internationalisation the following issues were recognized: 1. Lack of the study programmes in English language (or other foreign languages) that could attract more incoming students, teaching staff and researchers 2. Lack of foreign language skills of teaching and non-teaching staff 3. Development of joint degree programmes, especially Master and PhD, that would significantly boost cooperation with foreign partners, exchange of teaching staff and researchers 4. Lack of legislation at the state level that would precisely identify, in the existing legal framework, all aspects of internationalization and define rights and obligations of the subjects that can and should participate in the implementation of internationalization activities 5. At non-integrated large state universities it is organizationally and administrativelly more difficult to manage and harmonize the activities, at the levels starting from the University level to individual departments and chairs. 6. Lack of funding for international cooperation on a national level, lack of public investment in science and research 7. Insufficient financial resources of the University and the faculties 8. Integration of the development of transferable skills (English skills in the relevant scientific filed, project management, IPR handling, fund raising, exploitation of research results, entrepreneurship, leadership, career management etc.) into PhD study courses, in order to boost the employability and international recognition of the candidates. This is especially important for sustainability of the process of the internationalization at the university as a whole, since young and new teaching and research staff are being recruited from the pool of PhDs. 9. Small capacities of student dormitories; student dormitories not controlled by the University 10. Insufficient awareness of the importance of internationalisation 11. Insufficient motivation of the staff for additional work 12. Lack of a unified information system and monitoring data 25

Developing administrative and legal conditions for improved university support services and procedures UKG Rector s Collegium comprised of the Rector, Secretary General, Vice-Rector for International Relations, Vice-Rector for Education and Student Affairs, Vice-Rector for Science and Research, Vice-Rector for Finance and Vice-Rector for Art, Culture, Publishing and Visualization. All the relevant initiatives regarding internationalization are firstly discussed within this body, which further implements its recommendations through University Senate and Council. 8. When asked personal perception of the strategy for internationalisation and current scope and quality of regulations connected with it at the institution, all the respondents exhibited similar opinion i.e. that the strategic aspects are already being realized, but due to the objective hindrances such as the lack of legal and/or appropriate regulative, it is limited in overall implementation. This leads to intuitive and non-organized development of internationalization. The partner institutions consider that there is an absolute necessity for developing the strategy in order to start implementing internationalization in a quality manner. Respondents stated that they believe it would be highly beneficial to have an adopted Strategy for internationalization at institutional level (as a specific document) so that all the aspects of this process are more concretely and more effectively targeted than within the existing documents and regulations. In this manner, this strategy would define current needs and obstacles regarding internationalisation of the university as well as the specific steps to overcome these problems. Considering the fact that our faculties are autonomous legal entities, there was a recommendation that this strategy (at the university level) foresees that the faculties also develop their own internal strategies for internationalization. This is also important having in mind that it is noticeable that some of our faculties are more active in this field, therefore they are implementing some of the aspect of internationalization at higher level than other faculties. 24

Tatjana Stanković Bodies in charge are stated as the following: UNS: Board for Integrated Scientific Work and International Cooperation of the University of Novi Sad preparing proposals for basic, applied and development research planning and realisation of international cooperation in the field of scientific research and arts preparing and coordination of joint national and international programmes in scientific research and arts submitting an annual report to the Senate about the achieved results in the field of scientific research and arts at the University of Novi Sad defining the strategy and policy of monitoring and improvement of scientific research and arts at the University of Novi Sad organising the promotion of research papers and works of art preparing proposals and measures for the training of young researchers organising conditions for introducing students to scientific research and arts other activities in this field UNI The Council, the Senate, and the Rector are in charge for planning and general management of all activities, including the ones related to internationalization. Vice-Rector for International Affairs is personally in charge of all activities. Board for International Cooperation is the expert body that assists the Senate and the Rector in preparing the plan of international cooperation, drafts of bylaws on international cooperation, analyzes its effects, proposes particular forms and partners for international cooperation and the proposal of the annual report. The Centre for International Cooperation is an organization unit at the University who is in charge of establishing and developing cooperation with other universities in Serbia and abroad. The Sector for international cooperation and projects is part of the Secretariat of the University in charge of professional, administrative and technical tasks. Consulting bureau for international projects provides information and assistance to researchers and teaching staff about international research and exchange programmes. 23

Developing administrative and legal conditions for improved university support services and procedures 6. Institutional units providing services that support internationalisation existing at the partner institutions are: International Relations UNI, UNS, UKG, SUNP, COT, BU Student Affairs UNI, UNS, UKG, SUNP, COT, BU Career Service UNI, UKG, SUNP, BU Project Management UNI, UNS, UKG Legal and Financial Affairs UNI, UNS, UKG, SUNP, COT Language Testing Centre UNS, SUNP IT Service UNI, UNS, UKG, COT PR Service UKG, SUNP, COT Library UNS, SUNP The activities of these services and offices are not limited to or specific for internationalization, but are much wider. They can provide support to internationalization activities. When it comes to the existence of the regulations and administrative frameworks that define coordination and communication between the mentioned units/offices dealing with internationalisation (in terms of task distribution, reporting, etc.), most partners responded that there is no such regulations and that the initiative is taken usually by the Vice-Rectors and offices employees. On the other hand, UKG stated that these processes are defined by the Regulation on internal organization and systematisation of work positions within the secretariat of the University of Kragujevac. Within this regulation, all administrative units are defined in terms of the structure, staff, duties and reporting. There are similar regulations at the faculty level. COT named the Statute of the College as the document that defines the role and connection between the units. 7. To the question whether the institution has a body (board; committee, etc.) that is in charge with the issues of internationalisation, the responses varied from partner to partner. Although some of the institutions indicated a body or bodies as responsible for these questions, the main activities of these bodies are focused on a broader aspect of university development and policies, and the internationalisation aspect is being tackled in a very general sense. 22

Tatjana Stanković Regulations on study programmes UNS, COT, SUNP, UKG UKG Rules on the adoption of study programmes SUNP The Statute of SUNP Regulations on student enrollment (foreign students) UNS, UKG UNI Book of Rules on Student Enrollment in the Study Programmes of the University of Niš UKG Regulations on student enrollment in study programmes at the University of Kragujevac (university level regulations general conditions; faculty level specific conditions UNI also stressed the importance of the development of Rules of procedure of the university/faculty/department units of relevance that does not exist at the moment in UNI. When asked about the level at which the administrative framework for internationalization is defined and applied, the majority of the partners, since they are not integrated institutions, responded that the process is performed at both university and faculty level. However, except for the BU, those are not frameworks specifically focused on internationalization, but rather general administrative frameworks for all the activities of the University/faculties. Some partners reported that he problem is the lack of procedures and communication channels and information exchange between the levels. Being the only integrated university, SUNP has the university level approach, regulated by the University Senate. 21

Developing administrative and legal conditions for improved university support services and procedures International project management regulations UNS, COT, SUNP, UKG, UNI UNI Book of Rules on Activities of the Center for International Relations UKG: Regulation on the procedures for the realization of international projects managed by or coordinated by the University of Kragujevac decision on establishing the board for managing the work of the International Projects Office at the University of Kragujevac Quality assurance of education and research UNS, COT, SUNP, BU, UKG UNI Book of Rules on Quality Assurance BU: strategy of quality assurance Rulebook on standards and procedures for quality assurance UKG: Decision on the establishment of the Quality Assurance Committee of the University of Kragujevac Тhe quality assurance system of the University of Kragujevac: Regulation on quality assurance at the University of Kragujevac The procedures for quality assurance at the University of Kragujevac Strategy for Quality Assurance Regulation on self-evaluation at the University of Kragujevac Regulation on student evaluation of the quality of studies and pedagogical work of teachers SUNP: Regulations on quality assurance Regulations on education and personal training 20

Tatjana Stanković Rules of procedure of the university/faculty/department units of relevance: UNS, SUNP, BU, UKG BU: Rulebook on student mobility Handbook on student mobility UKG Regulation on internal organization and systematization of work positions within the secretariat of the University of Kragujevac/ faculties also have similar regulations SUNP The Statute of SUNP Procedures for engaging international teachers and researchers and degree validation UNS, COT, SUNP, UKG, UNS UNI: Book of Rules on the Conditions and Procedures for Engaging Visiting Professors Book of Rules on the Conditions and Procedures on Giving Consent for the Engagement of Teachers and Assistants at Other Higher Education Institutions in the Country and Abroad Book of Rules on Foreign Higher Education Diploma Recognition Book of Rules on Activities of the Center for Foreign Higher Education Diploma Recognition UKG: Regulation on the recognition of foreign higher education qualifications and validation of foreign study programmes Regulation on the conditions and manner of engaging visiting professor at the University of Kragujevac SUNP Regulations on visiting professors engagement 19

Developing administrative and legal conditions for improved university support services and procedures On the other hand, BU declared lack of strategic approach to development of strategic alliances with universities and research institutions worldwide but also to establishment of the standards for international evaluation of research, while the priority is given to structured methods for attracting foreign students and staff and increasing the number of incoming mobilities, establishment of the support units for implementation of the strategy at the university level and allocation of an academic and/or administrative coordinators at faculty level (establishment of the network for implementation of the strategy. UKG stated that its priorities so far have been structured methods for supporting and increasing the number of outgoing mobilities (domestic students and staff), development of strategic alliances with universities and research institutions worldwide, strategic plans for additional funding, and system of monitoring of education and research development at faculty level and regular reporting, while insufficiently tackled areas is most notably Integration of mobility into the curricula of degree study programmes. All three institutions recognized the following areas as addressed, but having to be elaborated further: development of study programmes, courses or subjects provided in a foreign language (English) at all study levels and development of joint degree programmes with international partners. The following are the institutional acts and regulations that address internationalisation existing at the time of the analysis: Regulation on mobility (incoming and outgoing) and academic recognition: UNS, UNI, COT, SUNP, BU, UKG, UNI: Book of Rules on Student Mobility and Academic Recognition of the Mobility Period Book of Rules on Activities of the Center for Career Development Book of Rules on Activities of the Interface Centre BU Strategy of Internationalization UKG Regulation on Student Mobility SUNP Regulations on mobility and credit transfer 18

Tatjana Stanković As for the priorities or focus areas tackled in the strategy/corresponding reported documents, three partner institutions recognized the following aspects in the manner given below: Priority Adressed Not covered Structured methods for attracting foreign students and staff and increasing the number of incoming mobilities Structured methods for supporting and increasing the number of outgoing mobilities (domestic students and staff) Integration of mobility into the curricula of degree study programmes Development of study programmes, courses or subjects provided in a foreign language (English) at all study levels Development of joint degree programmes with international partners Establishment of the support units for implementation of the strategy at the university level Allocation of an academic and/or administrative coordinators at faculty level (establishment of the network for implementation of the strategy) Internationalisation of research and education development of strategic alliances with universities and research institutions worldwide (e.g. bilateral agreements, networks, Horizon 2020, Erasmus+ projects) Establishment of the standards for international evaluation of research Development of financial framework strategic plans for additional funding System of monitoring of education and research development at faculty level and regular reporting (in order to obtain clear picture of what is being done for the implementation of the strategy) BU, UNI UKG BU, UKG UNI, UKG BU UNI, UKG BU, UNI, UKG BU, UNI, UKG BU, UNI UKG BU UNI, UKG UNI, UKG BU UNI UKG BU UNI UKG BU UKG BU, UNI As seen in the table, UNI recognized as the weakest point integration of mobility into the curricula of degree study programmes and development of financial framework strategic plans for additional funding, while its strengths are structured methods for attracting foreign students and staff and increasing the number of incoming mobilities, establishment of the support units for implementation of the strategy at the university level and development of strategic alliances with universities and research institutions worldwide. 17

Developing administrative and legal conditions for improved university support services and procedures Those documents are The Strategy of Quality Assurance of the University of Niš, adopted in 2007 by the Council of UNI and The Work Programme of the University of Niš, stating internationalization-related goal. Additionally, UNI respondents stressed that there are some strategic university documents that are (to be) adopted: Strategic plan of internationalization of studies at the University of Nis (not yet adopted) Activities and measures for promoting international exchange(not yet adopted) A human resources strategy for researchers incorporating the charter and code (adopted) UKG respondents named the following documents as relevant: Statute of the University of Kragujevac, stating the integrative functions that University has, related to the functions of all the faculties and organizational units in its structure, by implementing a uniform development policy of the university as a whole, including international cooperation and strategic planning. The more concrete documents tackling various aspects of internationalization are Student mobility regulation, Regulation on international projects management, Regulation on quality assurance, etc. All the other partner institutions provided negative answer regarding the strategic approach. When it comes to the level at which the mentioned strategic approach is implemented (university/faculty/department), University of Nis and University of Belgrade stated that it is a general approach applicable to the university as a whole, while University of Novi Sad and University of Kragujevac declared an existence of strategic approach at the faculty level as well. Some of the faculties of the UKG have various adopted documents (such as Activity plan within the area of international cooperation and faculty development) and may adopt such documents that tackle different aspects of internationalization. However, these documents have to be in accordance with the University policy. Faculties of the UNS have developed frameworks mainly in the part related to regulations on student mobility and academic recognition of mobility periods spent abroad. Other partner institutions did not respond to this question, because of the previously stated absence of the strategic approach whatsoever. 16

Developing administrative and legal conditions for improved university support services and procedures Prepared by Tatjana Stanković, University of Kragujevac Part 1: SELF-ASSESSMENT of current administrative framework, legislative procedures and institutional strategy for internationalisation The following data is based on the input provided by the Serbian partner institutions participating in FUSE. It was reported, using Questionnaire Part A, by the institutional representatives of the University of Nis, University of Belgrade, University of Novi Sad, University of Kragujevac, State University in Novi Pazar, College of Tourism, Conference of the Universities of Serbia and Ministry of Education, Science and Technological Development of the Republic of Serbia. The answers to the main self-assessment questions can be summarized as follows: Does your institution have a developed and adopted strategy for institutional development that targets the area of internationalisation? At the moment of the analysis (April 2014) only the University of Belgrade had an adopted internationalization strategy. It was adopted on March 19, 2014, stressing the following aspects as the most crucial in strategic approach to internationalization: a. study programs; b. providing opportunities to achieve part of the study program abroad; c. joint degree programs of academic and professional studies of the all levels; d. bringing foreign teachers and students at the University of Belgrade. In charge of the development and reviewing is Senate of the University of Belgrade. University of Nis and University of Kragujevac reported that there are several documents (some general, some more specific) which are not distinctively focused on internationalization, but that tackle it in their parts and represent a platform for the internationalization at the institutional level. 15

Biljana Mišić Ilić Transferring the established know-how and models to HE colleges and other HEIs in Serbia Promoting a more internationally-oriented culture within the academic community Enhancing networking among HEIs across Serbia, the region and EU member states Enhancing mutual understanding between peoples and countries of the EU and Serbia Fostering University Support Services and Procedures for Full Participation in the European Higher Education Area FUSE FUSION of examples of good practice in support services and legal and administrative framework dealing with international cooperation and academic mobility at EU partner universities and Serbian higher education institutions, for the mutual benefit. 13

Fostering University Support Services and Procedures for Full Participation in the European Higher Education Area FUSE WP4 - Providing language support for full participation in EHEA: 1. Establishing cooperation networks among all language professionals at partner Serbian universities so as to promote, enhance and organize various language support services, 2. Developing and adopting guidelines for providing language support to teaching staff, 3. Developing model English-for-specific-purposes courses for university administrative staff, 4. Developing guidelines for organizing language support (Serbian classes) for foreign students coming to Serbian universities. Expected impact FUSE aims to contribute to the stated interest and commitment of the Serbian government to increase and focus efforts for full participation of Serbian HEIs in the European Higher Education Area (EHEA) by: Promoting the reform and modernisation of HE in Serbia and enhancing its quality and relevance Raising awareness and understanding of project target area policies and practices at the national and institutional level Establishing / developing / improving the capacities of partner institutions in setting the national internationalisation action plan and guidelines, university standardized documents, various information and support mechanisms and databases, and capacity and service-improving networks of stakeholders Developing / improving administrative guidelines, working protocols and manuals and adopting legal documents and standards related to support services and procedures dealing with international cooperation and mobility Developing cooperation networks for various stakeholders in this process Creating and maintaining various mechanisms for information exchange (databases, etc.) for staff Building capacities of teaching and non-teaching staff for full participation in the EHEA Improving support services for international mobility by: improving international visibility of Serbian HEIs improving /establishing mobility services designing and providing more and better information materials for foreign students Providing a framework and mutual assistance for five partner state universities for upgrading the mobility services and procedures at individual faculties 12

Biljana Mišić Ilić Development work packages WP1 - Developing administrative and legal conditions for improved university support services and procedures: 1. Analysing the current situation in Serbia regarding institutional legislative and administrative framework, 2. Reviewing the models of EU partners relevant legal and administrative framework, 3. Analysing target areas and the ways of their improvement, as well as developing and adopting action plans and procedures for enhancing information channels among all stakeholders, 4. Developing and adopting university protocols and manuals for the staff dealing with international students and affairs, 5. Developing and adopting standardized documents to be issued to foreign students. WP2 - Fostering various support services (academic mobility support, IT support, marketing and information activities): 1. Analysing current practices in academic mobility services at EU partners, and establishing / enhancing them at Serbian HEIs, 2. Updating university / faculty websites to better present institutional opportunities, 3. Upgrading technical equipment at universities, 4. Forming and updating databases of available courses and programs in foreign languages as well as creating tailor-made materials (guides, booklets, etc.) for foreign students and increasing their visibility, 5. Intensifying institutional advertising activities. WP3 - Capacity building of the teaching and non-teaching staff for better participation in EHEA: 1. Making study visits to EU partners (teaching and non-teaching staff - administrative staff and students), 2. Training in Serbia for internationalisation-related knowledge, skills and procedures at all institutional levels, 3. Developing and updating foreign student hosting networks, model working protocols and databases of student hosts (in cooperation with SCSU) 4. Introducing mapping mobility mechanisms at HEIs in Serbia as well as developing and updating databases of academic contact persons for foreign students 11

Fostering University Support Services and Procedures for Full Participation in the European Higher Education Area FUSE 1.2 About FUSE Fostering University Support Services and Procedures for Full Participation in the European Higher Education Area Programme: TEMPUS IV 6th Call for Proposals (2013) Contract number: 544006-TEMPUS-1-2013-1-RS-TEMPUS-SMGR Type: Structural Measures - Governance Reform Project acronym: FUSE Project duration: 1 December, 2013-30 November, 2016 (3 years) Project website www.fuse.ni.ac.rs Project Partners, FUSE Consortium: University of Niš, project coordinator University of Belgrade University of Novi Sad University of Kragujevac State University of Novi Pazar College of Tourism, Belgrade Ministry of Education, Science and Technological Development of the Republic of Serbia Conference of CONUS, Serbia Student conference of SCONUS, Serbia Middlesex University, London, United Kingdom University of Malaga, Spain Jagiellonian University in Kraków, Poland Otto-Friedrich-University Bamberg, Germany Masaryk University, Brno, Czech Republic Project objectives and activities: Wider objective: Developing, at all levels, the capacities of HEIs in Serbia to establish and improve support services and procedures dealing with international cooperation and mobility in line with advanced EU practices. Specific objectives: Providing legal and administrative conditions and working protocols Establishing and improving integrated university support services for academic mobility and international cooperation Capacity building of teaching and non-teaching staff for full participation in EHEA- Work packages: 8 (4 development work packages and 4 management work packages) 10

Biljana Mišić Ilić college managements, IROs, university, faculty and department teaching and non-teaching staff involved in student/research incoming and outgoing mobility, student bodies and organizations, as well as highest-level policy makers such as MESTD, National Council for HE, CONUS, etc. Moreover, it can contribute to the multiplier effect to other HEIs, apart from the five major state universities and one college which participated in the project FUSE, by providing the models, and, equally importantly, by offering and sharing the specially developed analytical tools (questionnaires). These can be further used by FUSE partners as well as all other HEIs who would want to make an in-depth analysis of the regulations, polices, practices and staff capacities for internationalisation at their institutions. 9

Fostering University Support Services and Procedures for Full Participation in the European Higher Education Area FUSE This publication has resulted from the extensive analytical work of various aspects of internationalisation at Serbian higher education institutions (HEIs) participating in the TEMPUS project Fostering University Support Services and Procedures for Full Participation in the European Higher Education Area (FUSE). The book contains four comprehensive analytical reports detailing the current situation at HEIs in Serbia related to the legal and administrative framework, working protocols, practices, institution capacities, capacities of teaching and non-teaching staff, etc., which deal with facilitating and promoting academic mobility support services and international cooperation. Moreover, each of the reports offers a set of recommendations, based both on the institutional self-evaluation, and also on the review of EU partner HEIs models, thus providing the know-how transfer and exchange of best policies and practices for Serbian HEIs and non-he partner institutions such as the Ministry of Education, Science and Technological Development, CONUS and SCONUS. The book also contains six specially developed analytical tools (questionnaires), which were initially used to obtain a variety of data from partner institutions, at various levels and from various institutional sectors, which was then used for the analyses. Finally, there are links to major project outputs, i.e. various documents developed at all Serbian partner HEIs, covering a spectrum of strategic, legal, administrative and practical aspects related to academic mobility at the university and faculty levels. There are also links to two specialized English language courses and an online basic Serbian language course, which were developed within the project. The rapidly changing situation related to the participation of Serbian HEIs in international academic mobility and research programmes and other activities means that the state described as current in the four reports (the analyses were performed in 2014 and 2015) is perhaps no longer current, since, as can be seen in some of the project outputs, FUSE project itself contributed to the development of many documents and to the improvement of many practices, services and staff capacities. Naturally, the process of internationalisation of Serbian HEIs is an ongoing one, surpassing the scope and lifespan of any project. It would be interesting to use the same analytical questionnaires and gather the data after a few years, to note the changes and/or identify areas that have significantly improved as well as the ones in need of additional attention. The book, with its analytical insight and the set of recommendations, can be useful to various stakeholders in the process of internationalisation of Serbian HE: university, faculty and 8

Introduction Biljana Mišić Ilić Excellence is not a skill, it is an attitude. Ralph Marston 1.1 About the publication It has been widely recognized that internationalisation in education has immensely increased in the past couple of decades. In particular, it is evident in the constantly growing number of university students enrolling outside their home countries as degree-seeking, exchange or free-moving students. In Serbia, higher education (HE) in the past 10 years has undergone considerable reforms aimed at harmonizing it with the standards of Bologna declaration and making it more efficient in terms of content, curricula, programmes, standards, quality, study duration and meeting the needs of the society. One of the goals of the HE reform is to include a stronger international dimension to enable integration into EHEA. Although significant steps have been made in that direction by participation in programmes such as Tempus, Erasmus Mundus, FP7 and various mobility support networks, Serbian HEIs have still not reached the full participation in EHEA. Therefore, internationalisation standards, policies, practices and support services at the faculty and university level need to be changed, developed, improved and maintained, in a nationally and institutionally coordinated, organized and efficient manner. The TEMPUS project Fostering University Support Services and Procedures for Full Participation in the European Higher Education Area (FUSE) addresses these needs as it is aimed at developing, at all levels, the capacities of HEIs in Serbia to establish and improve support services and procedures dealing with international cooperation and mobility in line with advanced EU practices. This wider objective is achieved through the completion of the set of specific objectives: Providing legal and administrative conditions and working protocols Establishing and improving integrated university support services for academic mobility and international cooperation. Capacity building of teaching and non-teaching staff for full participation in EHEA 7

Content 7 Introduction 15 Developing administrative and legal conditions for improved university support services and procedures 33 University support services for academic mobility and international cooperation: current practices and how to enhance them 45 Building capacities of the teaching and nonteaching staff for better participation in the EHEA 51 Fostering language support for improving internationalization in the field of academic and student mobility at the institutions of higher education in Serbia 61 Analytic Questionnaires 63 Reviewing the existing institutional legislative and administrative framework or academic mobility services and internationalisation of partner universities in Serbia 69 Reviewing current practices in academic mobility services of partner universities 75 Reviewing the existings institutional legislative and administrative framework and current practices in academic mobility services and internationalisation at non-he partner institutions (MESTD, CONUS, SCONUS) 79 Reviewing institutional websites in terms of presentation of institutional international orientation and opportunities 83 Reviewing capacity building options of the teaching and non-teaching staff for better participation in the EHEA 87 Providing language support for full participation in EHEA 91 Links to FUSE major outputs

TOWARDS INTERNATIONALIZATION Fostering University Support Services and Procedures for Full Participation in the European Higher Education Area FUSE Publisher University of Niš FUSE Consortium For the publisher Dr Dragan Antić Edited by: Dr Biljana Mišić Ilić Dr Miodrag Lazarević Contributors Dr Biljana Mišić Ilić, University of Niš Tatjana Stanković, MA, University of Kragujevac Ivana Vujkov, MA, University of Novi Sad Ana Šoti, University of Novi Sad Dr Miodrag Lazarević, University of Belgrade Dr Siniša Đurašević, University of Belgrade Dr Savka Blagojević, University of Niš Proofreading Dr Biljana Mišić Ilić Technical design Dr Miodrag Lazarević Cover design Mile Ţ. Ranđelović Printed by Unigraf-X-Copy, Niš Circulation 120 2016 by University of Niš, Republic of Serbia ISBN 978-86-7181-090-6 CIP - Каталогизација у публикацији - Народна библиотека Србије, Београд 378.014.3(497.11):061.1EU INTERNACIONALIZACIJA i kako do nje : jačanje univerzitetskih službi i procedura za potpunije učešće srpskih visokoškolskih ustanova u evropskom prostoru visokog obrazovanja - projekat FUSE / [autori priloga Biljana Mišić Ilić... et al.] ; urednici Biljana Mišić Ilić, Miodrag Lazarević. - Niš : Univerzitet : Konzorcijum Fuse, 2016 (Niš : Unigraf-X-Copy). - 90, 92 str. : tabele ; 24 cm Nasl. str. prištampanog prevoda: Towards Internationalization : Fostering University Support Services and Procedures for Full Participation in the European Higher Education Area - FUSE. - Oba rada štampana u međusobno obrnutim smerovima. - Tiraž 120. ISBN 978-86-7181-090-6 a) Европска унија - Темпус програм b) Пројекат Фјуз - Србија c) Високошколско образовање - Интернационализација - Србија COBISS.SR-ID 227424780

TOWARDS INTERNATIONALIZATION Fostering University Support Services and Procedures for Full Participation in the European Higher Education Area FUSE Edited by Biljana Mišić Ilić Miodrag Lazarević FOSTERING UNIVERSITY SUPPORT SERVICES AND PROCEDURES FOR FULL PARTICIPATION IN THE EUROPEAN HIGHER EDUCATION AREA T E M P U S P R O J E C T 5 4 4 0 0 6 - T E M P U S - 1-2 0 1 3-1 - RA- T E M P U S - S M G R The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which may be made of the information contained therein.