UDK = 725.19:727.11 Ekonomska {kola Vaqevo ZGRADA U SENCI APSTRAKT: U ovom ~lanku autor razmatra nastanak i trajawe jedne ve} davno zaboravqene zgrade, koja je u minulim vremenima imala raznovrsne namene. Namera nam je bila da ukratko uka`emo na istorijat ovog objekta i da jo{ jednu pri~u o starom Vaqevu sa~uvamo od zaborava. Kako sve vi{e odmi~emo u XXI vek, svedoci smo jedne ipak, sasvim o~ekivane pojave. Vaqevo, nekada{wi grad niskih, prizemnih ku}a, nestaje pred na{im o~ima i ustupa mesto vi{espratnicama, novim poslovnim objektima, novim arhitektonskim re{ewima. Generacije koje dolaze sigurno se ne}e se- }ati nekada{wih uxerica, tro{nih ku}a sa po~etka pro{log veka ili jo{ starijih, koje je na svojim platnima ovekove~io akademski slikar Stojan Paji}. Svakako, broj starih ku}a u Vaqevu i danas je prili~no veliki, ali iz dana u dan on sve vi{e opada i one, neumitno, i{~ezavaju. * Skoro u centru Vaqeva, u Panti}evoj ulici, nalazi se jedna sakrivena spratna gra evina, koja se iz okolnih ulica (Panti}eve, Hajduk-Veqkove i Sin eli}eve) ne mo`e lako da uo~i, jer je nadvisuju novije zgrade, a nalazi se tik uz Sin eli}a blok i od wega je odvojena masivnim zidom. Na prvi pogled, nema {ta mnogo da se vidi. Stara, ispucala zgrada, sa ostacima ute fasade, ne pru`a neki naro~it prizor. Me utim, iz isto tako po`utelih arhivskih dokumenata i pri~a savremenika uspeli smo da rekonstrui{emo veoma interesantne pri~e iz pro{losti koje su se odvijale u ovim zidovima i malenom dvori{tu ispred. Ali, prvo da se vratimo u pro{lost i krenemo od po~etka. Pri~a po~iwe 1937. godine, kada su dr Milo{ i dr Julka (Me{terovi}) Panti} poru{ili jednu omawu ku}u i posekli okolni {qivik 1 da bi na tom 1 Kazivawa Stanka Savkovi}a, zabele`ena maja 2003. godine 103
mestu sagradili stambenu ku}u u Pan~i}evoj ulici (kasnije Kraqice Marije 105) 2, gra enu u stilu moderne, crvenkaste fasade. Ulaz je ulep{avala lepa gvozdena ograda, ukra{ena biqnim ornamentima. 3 Po se}awima starih Vaqevaca, to je bila u to vreme jedna od najlep{ih ku}a u tom delu grada. 4 U kratkotrajnom aprilskom ratu 1941. godine, vojska Kraqevine Jugoslavije do`ivela je slom, a nema~ka vojna sila okupirala je zemqu. Ranih jutarwih sati, 14. aprila iste godine, Nemci su oklopnim jedinicama u{li u Vaqevo, uz sporadi~ne borbe sa jugoslovenskim formacijama, koje su minirale mostove na rekama Kolubari i Qubostiwi, da bi omeli ulazak nema~kih trupa u grad. 5 Nemci su za svoje vojne potrebe zauzeli mnoge stambene ku}e, pa su izme- u ostalih zaposeli i ku}u Panti}a 6, vrlo prostranu, kada su ovi oti{li u partizane. U ku}i Panti}a stanovali su nema~ki oficiri, koji su preko dana bili stacionirani u kasarni Petog pe{adijskog puka kraqa Milana. 7 Pored oficira, u ovoj stambenoj ku}i bili su i pripadnici nema~ke Feldgendarmie (nema~ko vojno obezbe ewe i vrsta policije). Po{to je ku}a Panti}a, ipak, za sve ove potrebe bila nedovoqna, Nemci su u dvori{tu, iza ku}e sagradili jednospratnu zgradu 1943. godine, za jedinice Feldgendarmie (na fotografiji 8 ). U prizemqu zgrade, nalazile su se gara`e za nema~ka vojna vozila, a na spratu kancelarije. Ceo objekat bio je ogra en zidom od cigle, visine oko tri metra, a sama zgrada imala je 175,5 m 2 prostora. 9 Ne zna se koliko je vremena zgrada gra ena, ali je Nemcima slu`ila kao privremeno re{ewe. Za potrebe nema~kih okupacionih vlasti, gra evina je koristila u periodu 1943-1944. godine. Sama Feldgendarmie bila je vrsta policije, sastavqena od nema~kih folksdoj~era iz Banata, koji su, naravno, znali srpski jezik, i kako su pri~ali stariji najgori su bili Nemci koji su govorili na{ki. Wih se narod klonio, a lokalno stanovni{tvo zapamtilo je folksdoj~era Zelenkovi}a, podoficira, koji je jurio i batinao decu koja se igrala oko ovih zgrada. 10 Vaqevci su mogli da vide iznutra zgradu tek kada su se Nemci povukli iz grada septembra meseca 1944. godine i tom prilikom unutra je na eno puno ormana i nema~ke dokumentacije, koje su partizani izneli iz objekta. 11 2 Revija Kolubara br. 79, novembar 2000, str. 35, Vaqevo 3 Kazivawa Miodraga Ratkovi}a, zabele`ena maja 2003. 4 Kazivawa Vidosave Gavrilovi}, zabele`ena maja 2001. 5 Milorad Radoj~i}, @ivot u okupiranom gradu 1941-1944", Zbornik radova Vaqevo 1941-1945", str. 226-263, Vaqevo 1996. 6 Danas je ku}a potpuno preure ena i nema nikakve sli~nosti sa nekada{wim zdawem 7 Kazivawa Stanka Savkovi}a, zabele`ena jula 2001. 8 MIAV, Fond: Muzi~ka {kola @ivorad Grbi} Vaqevo (1954-1967), Godi{wi izve{taj o radu {kole za 1958. godinu, del. br. P-188/58 9 Isto 10 Kazivawa Slavka Bogdanovi}a, zabele`ena juna 2001. 11 Kazivawa Stanka Savkovi}a, zabele`ena jula 2001. 104
Zgrada u senci Dana 13. februara 1945. godine, sve~ano je u imenovanoj zgradi otvoren Dom pionira, a dr Julka Panti} je poklonila deci navedeni objekat. O ovom doga aju je pisala i lokalna {tampa. 12 Me utim, krajem 1945. godine desio se jedan nesre}ni slu~aj, jer je jedan stariji pionir (a oni su ponekad nosili prazne pu{ke) ubio svog druga, misle}i da je pu{ka prazna. Verovatno da je to bio jedan od razloga {to je po~etkom 1946. godine zatvoren pionirski dom, a otvoreno, inicijativom Antifa{isti~kog fronta ena (AF@) de~je obdani{te. 13 U obdani{tu su prebivala deca, dok su za to vreme wihovi roditeqi bili na radnim mestima i mali{ani su tu vaspitavani i o wima su vodile brigu vaspita~ice. Za boravqewe svoje dece u domu, roditeqi su izdvajali mese~no od 200 do 350 dinara. 14 Savet za narodno zdravqe pri vladi Narodne Republike Srbije (NRS) organizovao je 1947. godine otvarawe ve}eg broja babi~kih {kola u Srbiji. Shodno tome, zdravstveno odeqewe Gradskog narodnog odbora ( GNO ) Vaqevo obavestio je putem {tampe javnost, u~enike i omladinske organizacije o otvarawu {kole za de~je negovateqice. [kola se uselila u prostorije nekada{weg obdani{ta, a po~ela je sa radom decembra 1947. godine. Nastava je u po~etku trajala godinu dana, da bi potom budu}e babice i negovateqice sticale znawa tri godine i {kola je pre{la u rang ni`e medicinske {kole. Ustanova je bila internatskog tipa i u~enice su u woj besplatno dobijale stan i hranu. 15 Upravnik babi~ke {kole bio je dr Rajko Nenadi}, osoba koja je imala druga~ije poglede i politi~ka shvatawa od oficijelnih vlasti, ali mu to nije smetalo da bude prvi ~ovek ove ustanove. [kola se u svom radu oslawala na veliki broj nastavnika. 16 Na spratu zgrade se odr`avala nastava, a ve{eraj za potrebe {kole nalazio se u prizemqu. 17 Babi~ka {kola zavr{ila je svoj rad u Vaqevu 1953. godine. 18 Tada je odlu- ~eno da se {kola ukine, a u~enici koji su izrazili equ da nastave {kolovawe morali su oti}i u [abac, Ni{ ili Kragujevac, te tamo ste}i preko potrebna znawa, po{to u Vaqevu uslovi za sredwu medicinsku {kolu jo{ nisu postojali. 19 U me uvremenu, u zgradu su se uselile brojne porodice u periodu 1953-1954. godine i ona je postala stambeni blok sa dozidanom pomo}nom zgradicom. I 12 "Otvarawe pionirskog doma u Vaqevu", Sve za pobedu br. 2 od 22. februara 1945, str. 4 13 Q. Matunovi}, Otvoreno je obdani{te, Sve za pobedu br. 55 od 9. februara 1946, str. 5 14 "Kako provode vreme deca u de~jem obdani{tu Dr. Milo{ Panti}", Napred br. 107 od 13. januara 1947. 15 "Konkurs za prijem u {kolu za de~je negovateqice", Napred br. 133 od 22. novembra 1947. 16 "^etiri decenije u slu`bi higije", monografija Medicinske {kole Dr. Mi{a Panti}, Vaqevo 1958-1998, str. 31-32, Vaqevo 1998. 17 Kazivawa Nade`de Pantovi} Pelivanovi}, u~enika {kole, zabele`ena maja 2001. 18 "^etiri decenije u slu`bi higije", monografija Medicinske {kole Dr. Mi{a Panti}, Vaqevo 1958-1998, str. 32, Vaqevo 1998. 19 Kazivawa Nade`de Pantovi} Pelivanovi}, zabele`ena maja 2001. 105
Stara zgrada u Panti}evoj ulici u ranijem periodu s vremena na vreme se koristio deo gra evine za stambene potrebe, ali to je pre bio izuzetak nego pravilo. 20 Novi stanari malo su ulo`ili truda u obnavqawe objekta, jer je ona bila u vlasni{tvu Narodnog odbora gradske op{tine (NOGO) Vaqevo, pa je zgrada po~ela polako da propada. Septembra 1954. godine, pri odseku za prosvetu i kulturu NOGO Vaqevo otvorilo se pitawe nala`ewa zgrade za budu}u muzi~ku {kolu. Zgrada je u tom pogledu morala da zadovoqi specifi~ne uslove, da ima male u~ionice, izolovane jedne od drugih, u kojima bi se izvodila individualna nastava. Zgradu takvih uslova nije bilo lako na}i (u stvari, u to vreme te{ko da je bilo koji objekat u Vaqevu posedovao takve {kolske uslove), pa je posle du`eg tra`ewa odlu~eno da se dve prostorije zgrade u Panti}evoj 103/1 21 iskoriste za prostorije Muzi~ke {kole. U ovoj zgradi {kola je ostala punih 11 godina, sve do jeseni 1965. godine. 22 Posle preme{tawa Muzi~ke {kole (1965. godine) zgrada je vra}ena op- {tini, a objekat je ostao neiskori{}en sve do pod kraj {ezdesetih godina pro{loga veka kada je ponovo o`iveo i postao stambeni blok. Tokom sedam- 20 Kazivawa Katice Savkovi}, u~enika {kole, zabele`ena maja 2003. 21 Danas numeracija brojeva nije ista u pomenutoj ulici kao pre pedeset godina, jer je Panti- }eva ulica u me uvremenu produ`ena sve do Tehni~ke {kole. 22 Dejan V. Popovi}, Muzi~ka {kola @ivorad Grbi} Vaqevo (1954-1969), Glasnik MIAV-a br. 36 za 2002, str. 73-97, Vaqevo 2002. 106
Zgrada u senci desetih i osamdesetih godina u ovo tro{no zdawe uselile su se brojne romske porodice, a danas je tu romsko naseqe. 23 U me uvremenu, zgrada je potpuno izmenila enterijer, jer su stanari pojedine prostorije pregra ivali, a negde i zidove izbijali prave}i posebne ulaze. U posledwih dvadesetak godina jako malo je u~iweno po pitawu opravke, tako da je objekat jako propao. Ni dana{wi izgled zgrade, spoqa gledano, nije vi{e isti kao sa fotografija 24, jer je u me uvremenu izgra en ulaz koji nema nikakve stilske srodnosti sa pomenutim tro{nim zdawem. Zgradu u Panti}evoj ulici polako ru{i zub vremena, a ona polako vene i bledi u o~ima i se}awu svojih sugra ana. Rezime Gra evina u Panti}evoj ulici sagra ena je za vreme nema~ke okupacije, a u wu su se smestile, 1943. godine, jedinice Feldgendarmie. Posle oslobo ewa, zgrada je pripala op{tini Vaqevo i u woj je, tokom ~etrdesetih i pedesetih godina pro{log veka, bio Dom pionira, de~ije obdani{te, babi~ka i negovateqi~ka {kola, da bi, sredinom pedesetih godina, u ovom objektu bila sme{tena tek otvorena Muzi~ka {kola. Posle preme{tawa Muzi~ke {kole u drugi prostor, zgrada je postala stambeni blok {to je i danas. Summary A building in Panti}eva street was constructed during German occupation and the units of Feldgendarmerie were located in it. After the liberation, the building devolved upon Valjevo municipality and it housed, during the forties and fifties of the last century, Pioneers House, a kindergarten, the school for midwives and nurses. In the middle of the fifties, the newly opened Music school was located in this building. After the dislocation of Music school to the other space, the building became a residential facility, which it still is. 23 Kazivawa Miodraga Ratkovi}a, zabele`ena maja 2003. 24 Fotografija je snimqena 2001. godine (snimateq Svetlana Radovanovi}) 107