UDK: 626.1:628.113.4(497.113 Novi Sad) Letopis naučnih radova Godina 32 (28), broj I, strana 111-7 Originalni naučni rad Original scientific paper STANJE KVALITETA VODE KANALA DTD NOVI SAD SA- VINO SELO NA PODRUČJU GRADA NOVOG SADA Jasmina Josimov-Dunñerski, Anñelka Belić, Radovan Savić, Milan Zdravić 1 REZIME Novi Sad se razvija na obalama dva velika vodotoka, Dunava i kanala DTD Novi Sad-Savino Selo. Zato je od značaja očuvati ove vodene ekosisteme. U toku dvogodišnjeg perioda istraživanja (26. i 27. godine) praćen je kvalitet vode na deonici kanala na teritoriji grada Novog Sada. Preko analiziranih pokazatelja (rastvoreni kiseonik, BPK 5, HPK, suspendovane materije, nitrati i nitriti) dato je stanje kvaliteta vode, kao i ocena u kojoj meri je ovaj vodotok zadovoljio zahtevane kriterijume kvaliteta. Ključne reči: kanal, zagañivači, otpadna voda, kvalitet vode UVOD Razvoj jednog grada svakako zavisi i od bogatstva vodne infrastrukture. Upravo položaj Novog Sada na Dunavu i kanalu Dunav-Tisa-Dunav omogućio je teritorijalni i privredni razvoj. Od izuzetnog značaja je kanal DTD Novi Sad-Savino Selo čija trasa pre uluva u Dunav prolazi kroz istočni deo grada, koji se svakog dana sve više urbanizuje, ali i gde se razvila industrijska zona sa lukom. Meñutim, samo zdrav i nezagañen vodeni ekosistem je integralni deo življenja i predstavlja osnovni resurs za zadovoljavanje mnoštva potreba. Zbog toga, zaštita voda postaje imperativ, ključ održivog razvoja u cilju očuvanja kvaliteta životne sredine, socijalnog blagostanja i ekonomske sigurnosti, oblasti koje su u osnovi isprepletane i meñuzavisne. Sa druge strane pritisci na vodene ekosisteme su izuzetno veliki, a regenerativna sposobnost vodenog ekosistema je ograničena (Belić i sar., 24, 25, Josimov-Dunñerski i Belić, 25a). Najčešći uzrok narušavanja kvaliteta vodenih ekosistema su zagañene vode. To su vode koje su promenile svoj prvobitni sastav unošenjem štetnih materija, čije prisustvo uzrokuje promenu fizičkog, hemijskog, biološkog ili bakteriološkog stanja vode u meri koja može da ograniči ili onemogući njenu upotrebu. Kvalitet voda je promenljiv u vre- 1 mr Jasmina Josimov-Dunñerski, asistent; dr Anñelka Belić, red. prof.; dr. Radovan Savić, vanr. prof.; Milan Zdravić, dipl.inž.; Poljoprivredni fakultet, Departman za ureñenje voda, Novi Sad 111
menu i prostoru. Zato je od izuzetnog značaja praćenje i poznavanje aktuelnog stanja kvaliteta voda (Josimov-Dunñerski i Belić, 25b). Kanal DTD Novi Sad-Savino Selo je upravo vodeni ekosistem čija je namena višestruka, pored kojih je i prihvatanje upotrebljenih zagañenih voda. Zbog značaja očuvanja kvaliteta vode kanala na teritoriji grada Novog Sada koji je uslovljen kvalitetom vode vodotoka na ulazu na područje grada i zagañivačima koji direktno ili indirektno na taj kvalitet utiču, u 26. godini započet je monitoring koji je nastavljen i tokom 27. godine (Belić i sar., 27). Uredbom o klasifikaciji voda meñurepubličkih vodotoka, meñudržavnih voda i voda obalnog mora Jugoslavije ( Službeni list SFRJ br.6/78) vode su svrstane u četiri klase kvaliteta, prema njihovoj nameni i stepenu čistoće. Voda kanala DTD Novi Sad-Savino Selo svrstan je u II klasu kvaliteta vode. II klasa su vode koje se u prirodnom stanju mogu upotrebljavati za kupanje i rekreaciju grañana, za sportove na vodi, za gajenje drugih vrsta riba (ciprinide), ili koje se uz uobičajene metode obrade, kondicioniranja (koagulacija, filtracija i dezinfekcija i sl.) mogu upotrebiti za piće i u prehrambrenoj industriji. U ovom radu su prikazani prvi rezultati kontinualnog prećenje kvaliteta vode na deonici kanala na teritoriji grada. Utvrñeno je stanje kvaliteta i odstupanja od propisanih zahtevanih normi. MATERIJAL I METODE Praćenje aktuelnog stanja kvaliteta vode na kanalu DTD Novi Sad-Savino Selo kod Novog Sada u dvogodišnjem periodu obavljano je na dva reprezentativna lokaliteta. Determinacijom slivne površine deonice kanala, na administrativnoj teritoriji grada, izabrani su lokaliteti: na ulazu na teritoriju, stacionaža 1+ i pre uliva u Dunav, stacionaža +5. Na slivnoj površini deonice, prema katastru preduzeća, nalaze se industrijski objekti najviše hemijske, prehrambrene, kožarske i druge industrije. Oni su potencijalni zagañivači koji upotrebljene vode upuštaju u kanal kao krajnji recipijent. Prema dostupnim podacima procenjene ukupne hidrauličke i biološke karakteristike njihovih upotrebljenih voda su: Proticaj 43 m 3 /dan BPK 5 82 kg/dan HPK 255 kg/dan. Na mernim profilima, jednom mesečno, vršeno je uzimanje jednovremenih uzoraka vode. Na uzorcima sa mernih profila analizirani su fizičko hemijski parametri vode. Izbor parametara izvrešen je na osnovu karakterističnih pokazatelja kvaliteta vode u odnosu na klasu. Kvalitativnom i kvantitativnom analizom obuhvaćeni su sledeći parametri: Rastvoreni kiseonik Petodnevna biohemijska potrošnja kiseonika (BPK 5 ) pri temperaturi od 2 C (mg/l]) Hemijska potrošnja kiseonika (HPK) iz KMnO 4 Suspendovane materije Nitrati (NO 3 -N) Nitriti (NO 2 -N) 112
Izračunate su prosečne godišnje vrednosti. Primenjena je metodologija za ocenu kvaliteta koja se bazira na zakonskoj osnovi, korišćene su važeće aktuelne klasifikacije i kriterijumi. Na osnovu terenskih i laboratorijskih ispitivanja u toku 24 meseca rezultati istraživanja su tumačeni i prikazani kroz nekoliko projekcija: procentualna zastupljenost vrednosti pokazatelja kvaliteta vode po klasama iz ukupnog uzorka, najnepovoljnije stanje kvaliteta vode po merenim parametrima u toku godine, uporedna analiza prosečnih godišnjih vrednosti parametara sa mernih profila. Dobijeni rezultati prikazani su grafički i tabelarno (tabela 1, slike 1 i 2). REZULTATI ISTRAŽIVANJA Prema pokazatelju rastvorenom kiseoniku, na uzvodnom mernom profilu na ulazu na teritoriju grada, kvalitet vode je u 75% uzoraka zadovoljilo zahtevanu II klasu, u 5% se nalazio u višoj I klasi, dok u 25% nije zadovoljen traženi kvalitet. Najnepovoljnije stanje konstatuje se u prolećno-letnjem periodu 26. godine kada se koncentracija rastvorenog kiseonika kretala u granicama III klase, kao i u uzorku iz II meseca iste godine i VI meseca 27. godine. U toku prvog godišnjeg perioda, prema prosečnoj vrednosti od 7,2mg/l, kvalitet vode zadovoljava kriterijum II klase, za drugi period iznosi 9,4mg/l i nalazi se u I klasi kvaliteta. Na nizvodnom mernom profilu, pre uliva u Dunav, zahtevani kvalitet je postignut u 21% uzoraka, u 4% se nalazio i u strožijoj kvalitativnoj klasi. Meñutim, u 79% uzoraka vrednost rastvorenog kiseonika ne zadovoljava II klasu, od toga se u 21% uzoraka konstatuje vanklasno stanje. Najlošiji vanklasni kvalitet je u prolećno-letnjim merenjima 26. godine i I mesecu 27. godine. Prosečna vrednost u prvom periodu od 3,7mg/l nalazi se u IV klasi kvaliteta, a drugog od 5,4mg/l u III klasi kvaliteta. Tabela 1. Procentualna zastupljenost vrednosti pokazatelja kvaliteta vode po klasama za dvogodišnji period (26. i 27. godine) Table 1. Percentage of present water quality parameter value with regard to categories during two years (26 and 27) Pokazatelj kvaliteta Merni profil stacionaža I II III IV Vanklasno stanje Rastvoreni 1+ 5 25 25 - - kiseonik (mgo 2 /l) +5 4 17 33 25 21 BPK 5 1+ - 39 44 17 - +5-8 21 63 8 HPK 1+ 96 4 - - - +5-4 25 63 8 Suspendovane materije 1+ 33,5 58,5 4-4 +5 8 46 42-4 Nitrati 1+ 1 - - (NO 3 -N) +5 1 - - Nitriti 1+ 87,5 12,5 - (NO 2 -N) +5 1 - - 113
Rastvoreni kiseonik 16 14 12 1 8 6 4 2 BPK5 35 3 25 2 15 1 5 Period 26 Period 27 Period 26 Period 27 HPK 45 4 35 3 25 2 15 1 5 Suspendovane materije 14 12 1 8 6 4 2 Period 26 Period 27 Period 26 Period 27 Nitrati 2,5 Nitriti,8 2,6 1,5,4 1,5,2 Period 26 Period 27 Period 26 Period 27 Slika 1. Vrednosti parametara kvaliteta vode (rastvoreni kiseonik, BPK 5, HPK, suspendovane materije, nitrati i nitriti) na mernim profilima kanala u periodu 26. i 27. godine Figure 1. Water quality parameters value (dissolved oxygen, BOD 5, COD, suspended maters, nitrates and nitrites) at the measure profiles during 26. and 27. years Prema pokazatelju organskog opterećenja, BPK 5, na ulaznom mernom profilu u 39% uzoraka zadovoljen je zahtevani kvalitet (II klasa), 44% uzoraka se nalazi u III klasi i 17% u IV klasi kvaliteta. Najviše vrednosti i najnepovoljniji kvalitet izmeren je u jednakom broju uzoraka u oba perioda. Prema prosećnoj godišnjoj vrednosti BPK 5 za prvi period od 4,1mg/l i drugi period od 5,6mg/l kvalitet vode je u III kvalitativnoj klasi. 114
35, 3, 25, 2, 15, 1, 5,, Rastvoreni BPK5 HPK Suspendovane kiseonik materije Period 26 1,,95,9,85,8,75,7,65,6,55,5,45,4,35,3,25,2,15,1,5, Nitrati Period 26 Nitriti 35, 3, 25, 2, 15, 1, 5,, Rastvoreni BPK5 HPK Suspendovane kiseonik materije Period 27 1,,95,9,85,8,75,7,65,6,55,5,45,4,35,3,25,2,15,1,5, Nitrati Period 27 Nitriti Slika 2. Prosečne vrednosti parametara na ulaznom i izlaznom profilu u toku 26. godine i 27. godine Figure 2. Mean value of parameters on the upstream and the downstream profile during 26. and 27. years Na nizvodnom mernom profilu, vrednost BPK 5 je samo u 8% uzoraka u II klasi, dok u ostalih 92% nije zadovoljen kvalitet. U periodu 27. u VIII i IX mesecu kvalitet vode prelazi u vanklasno stanje. Prema prosećnoj godišnjoj vrednosti BPK 5 za prvi period od 1,3mg/l i drugi period od 1,3mg/l kvalitet vode je u IV kvalitativnoj klasi. Prema vrednostima HPK, kvalitet vode na ulazu na teritoriju grada u 96% uzoraka je u I klasi, odnosno u 1% uzoraka zadovoljen je zahtevani kvalitet. Tako da i prosečne vrednosti, za prvi period 7,4mg/l i drugi period 7,mg/l, takoñe pripadaju I klasi kvaliteta. 115
Na nizvodnom profilu, primetno je značajno pogoršanje, jer je zahtevani kvalitet zadovoljen samo u 4% uzorka. Konstatovano je i vanklasno stanje u VIII i IX mesecu 27. godine. U pojedinim slučajevima vrednosti HPK su višestruko više nego na ulaznom mernom profilu. Prosečne vrednosti HPK, za prvi period od 22,6mg/l i drugi period od 25,4mg/l, nalaze se u IV klasi. Prema suspendovanim materijama, na uzvodnom mernom profilu, kvalitet vode je zadovoljio zahtevanu klasu u 92% uzoraka, od toga 33,5% se nalazio u I klasi. Lošiji kvalitet konstatovan je u dva uzorka, pri tome je u jednom koncentracija suspendovanih materija odgovarala vanklasnom stanju. Najnepovoljnije koncentracije su u VI i X mesecu 27. godine. Prema prosečnoj vrednosti suspendovanih materija, za prvi godišnji period od 11,9mg/l i drugi period od 25,1mg/l kvalitet pripada II klasi. Na nizvodnom profilu, u 54% uzoraka je zadovoljena II klasa. U 42% kvalitet je u III klasi, a konstatovano je i vanklasno stanje u uzorku iz VIII meseca 27. godine. Prosečna vrednost suspendovanih materija prvog perioda je u granicama II klase (23,9mg/l), a drugog u III klasi kvaliteta (32,7mg/l). Koncentracije azotnog nitrata iz svih uzoraka (1%) uzetih sa mernih profila zadovoljava I/II klasu kvaliteta. Prosečne vrednosti na uzvodnom profilu su za prvi period,71mg/l, za drugi,8mg/l. Na nizvodnom profilu su niže i iznose,16mg/l i,47mg/l. Prema koncentracijama azotnog nitrita, na uzvodnom profilu, 87,5% uzoraka je zadovoljilo I/II zahtevanu klasu. Na nizvodnom profilu, pre uliva u Dunav, iz svih uzoraka (1%) zadovoljen je kvalitet I/II klase. ZAKLJUČAK Na osnovu prethodno detaljno prikazanih rezultata kvaliteta vode kanala DTD Novi Sad-Savino Selo izdvaja se sledeće: 1. Analizom prosečnih vrednosti koncentracija odabranih parametara na razmatranoj deonici kanala konstatuje se da je Rastvoreni kiseonik u opadanju BPK 5 u porastu HPK u porastu u značajnom porastu Suspendovane materije u značajnom porastu Nitrati i nitrati u opadanju 2. Vrednosti analiziranih parametara na uzvodnom i nizvodnom lokalitetu kanala DTD Novi Sad-Savino Selo ukazuju da količine i koncentracije upuštenih otpadnih voda pripadajućih zagañivača utiču na postojeće stanje kvaliteta vode u kanalu. Prema rastvorenom kiseoniku voda kanala na ulazu na teritoriju grada zadovoljava zahtavani kvalitet ali kroz deonicu degradira. Prosečne vrednosti i ostalih pokazatelja BPK 5, HPK i suspendovanih materija takoñe ukazuju na zagañenje. Koncentracije na nizvodnom profilu su više, ističe se značajna razlika HPK prema kojoj kanal na razmatranoj deonici iz I klase prelazi u IV klasu, kao i opterećenje suspendovanim materijama duž deonice. 3. U periodu 26. i 27. godine, prema većini pokazatelja, kvalitet vode kanala je ujednačen, primetno je samo povećanje suspendovanih materija u toku 27. godine. 116
LITERATURA 1. Belić Anñelka, Josimov-Dunñerski Jasmina, Popović Tamara (24):"Opterećenost nekih deonica DKM HS DTD otpadnim vodama i moć samoprečišćavanja", Tematski zbornik radova "Poljoprivreda izmeñu suša i poplava", str. 2-25, Poljoprivredni fakultet Novi Sad, Departman za ureñenje voda. 2. Belić Anñelka, Josimov-Dunñerski Jasmina., Stojanović Tamara. (25):"Pollution Migration and Transformation along Lateral Canals in Vojvodina", Proceedings on CD from the 7 th World Congress on Recovery, Recycling and Re-integration (R5), and Abstracts of Paper, pp. 299, Beijing, China. 3. Josimov-Dunñerski Jasmina, Belić Anñelka (25a):"Samoprečišćavajuća moć recipijenta kanala DKM sistema za odvodnjavanje Žitište", Letopis naučnih radova, Br. 1, God. 28, (24), str. 97-13, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad. 4. Josimov-Dunñerski Jasmina, Belić Anñelka (25b): "Kvalitet vode kanala DKM sistema za odvodnjavanje Žitište", VI Meñunarodna EKO Konferencija 5, Monografija Zaštita životne sredine gradova i prigratskih naselja, Ekološki pokret grada Novog Sada, Knjiga I str.141-146, Novi Sad. 5. Belić Anñelka, Savić R., Josimov-Dunñerski Jasmina, Zdravić M., Gavarić M. (27): "Kvalitet životne sredine na teritoriji grada Novog Sada", Gradska uprava za zaštitu životne sredine, Poglavlje 2.8 str. 51-59, Novi Sad. QUALITY OF WATER IN THE CANAL NOVI SAD - SAVINO SELO IN AREA OF NOVI SAD CITY by Jasmina Josimov-Dunñerski, Anñelka Belić, Radovan Savić, Milan Zdravić SUMMARY Development of Novi Sad is closely related to two large water streams: the Danube and the canal Novi Sad-Savino Selo, which belongs to the Hydrosistem Danube-Tisa- Danube. Because of that, to save quality of mentioned water ecosystems is very important. During two years investigation (26 and 27) canal water quality was observed in territory of Novi Sad city. According to analysed parameters (dissolved oxygen, BOD 5, COD, suspended maters, nitrates and nitrites) water quality is shown. Also, assessment of water stream category, with regard to required criteria, is given. Key words: canal, pollutants, wastewater, water quality Primljeno: 24.9.28. Prihvaćeno: 3.9.28. 117