THEORIA 4 UDK 355.01:271.2-42(497.11)"12" ; 271.222(497.11)-726.1-36 Сава, свети BIBLID 0351 2274 : (2010) : 53 : p. 87 104 Originalni naučni rad Original Scientific Paper Borislav D. Grozdić NOMOKANON SVETOGA SAVE O UBISTVU U RATU APSTRAKT: U radu se obrađuje shvatanje ubistva u ratu u Nomokanonu Svetoga Save, orginalnom i jedinstvenom nomokanonu u pravoslavnom svetu, drugačijem od svih do tada poznatih, koji je na osnovu vizantijskih nomokanona priredio sveti Sava i u njega uneo preko sto kanonskih i zakonskih vizantijskih spisa, prevedenih na srpskoslovenski jezik. Ubistvo u ratu se u Nomokanonu Svetoga Save smatra hotimičnim, namernim ubistvom ili ubistvom sa umišljajem. Zanimljivo i značajno je da sveti Sava u Nomokanonu izostavlja stav svetog Atanasija Velikog, koji tvrdi da ubijati nije dopušteno, ali je ubijati u ratu neprijatelje zakonito i dostojno pohvale, pa se zato onima koji se ističu u ratu odaju velike počasti i podižu im se spomenici, koji govore o njihovim slavnim delima. Sveti Sava unosi i ističe stav svetog Vasilija Velikog, prema kome vojnik koji u ratu za blagoverije, odnosno pravu veru hrišćansku ubije, tri godine ne treba da primi Sveto pričešće. Prema tome, i za one koji su celomudrija i blagoverija radi ubili u ratu, zato što su im ruke nečiste, preporučuje se epitimija zabrana Svetog pričešća tri godine. Sveštena lica, ukoliko ubiju, bez obzira da li u ratu ili ne, raščinjavaju se. Ocenom da je ubistvo u ratu hotimično, znači namerno ubistvo i da to predstavlja greh za koji sleduje određena epitimija, još uvek ne znači da Crkva apsolutno negira rat kao takav i učestvovanje u ratu. To samo potvrđuje koliko je za hrišćane rat tragična situacija, koju ne mogu da odbace, da izbegnu ili da se prave da je ne vide. Obaveza hrišćana je da iz uzvišenih pobuda (ljubavi, pravde, dužnosti, služenja) učestvuju u ratu po nuždi, ali hrabro, spremni na sve posledice koje iz toga proizlaze. U toj teškoj dilemi, koja im ne ostavlja moralni izlaz sa čistim rukama, prinuđeni su na svesno prihvatanje nepravednosti, prihvatanje ne samo bremena smrti nego i bremena ubistva. Insistiranje na epitimiji od tri godine znači brigu da hrišćani ne izgube svest o tome da su (ako su), bez obzira na ratne okolnosti, ubili čoveka i da je zbog toga neophodan izvestan period, makar tri godine, pokajanja i uzdržavanja od pričešća. KLJUČNE REČI: ubistvo, rat, nomokanon, hrišćani, epitimija. 1. Uvod Stanje rata je jedna od najtežih životnih situacija za čoveka, ne samo zbog fizičkih napora, ni zbog psihičkog pritiska, niti zbog povećane izvesnosti i straha od sopstvene smrti, već najpre i najviše zbog toga što mora da ubija drugog čoveka.
88 Borislav D. Grozdić Ubija se i u drugim životnim okolnostima, ali rat je, po svojoj prirodi, društveno stanje u kojem su vojnici upućeni da jedni drugima oduzimaju život kako bi ostvarili ratnu pobedu. Prema tome, ono što rat izdvaja od drugih životnih situacija jeste da je ubistvo protivnika i neprijatelja izvesnost i poželjnost, a u drugim situacijama to je često stvar izbora čoveka. Može li čovek, po savesti, potpuno da opravda sebe za ubistvo drugog čoveka u ratu? Da li je moralno dopušteno ubiti čoveka u ratu? Zdrav razum tu ne vidi ni problem ni pitanje, kao ni mnoge etičke koncepcije. Verovatno se taj problem najzaoštrenije postavlja pred savest hrišćana. Sa duhovne i moralne tačke gledano, reč je svakako o jednom od najtežih pitanja: postoje li okolnosti kada je hrišćaninu dopušteno da ubije čoveka; može li hrišćanin, čak i u ratu, mirne savesti da oduzme život drugom čoveku? To je za hrišćansku pravoslavnu crkvu sveaktuelno pitanje, kako u prošlosti, tako i danas, a svakako ništa manje i ubuduće. U potrazi za autentičnim i dovoljno autoritativnim odgovorom, svesni ličnih ograničenja, usuđujemo se da u ovom radu problematizujemo pitanje kako se gleda na ubistvo u ratu u najvećoj srpskoj rukopisnoj knjizi Nomokanonu (Krmčiji ili Zakonopravilu) 1 Svetoga Save, koju je prvi arhiepiskop srpski Sava, sastavio početkom XIII veka na osnovu vizantijskih nomokanona 2 i u nju uneo preko sto kanonskih i zakonskih vizantijskih spisa, prevedenih na srpskoslovenski jezik, ali tako da predstavlja originalni zbornik, drugačiji od svih poznatih. Prevodom Nomokanona (Krmčije) Svetoga Save na savremeni srpski jezik (do sada objavljen samo 1. tom), pod nazivom Zakonopravilo Svetoga Save 3, pristupačan nam je tako važan i čvrst duhovni, kanonski i moralni oslonac izvorni, impozantni crkvenopravni spomenik, koji je sveti Sava postavio kao temelj samostalne srpske crkve i države. Za analizu shvatanje ubistva u ratu koristićemo upravo navedeni, nedavno objavljeni, prvi tom Zakonopravila Svetoga Save. Ovaj složen problem izlazi iz okvira samo crkvenopravnih pitanja, jer ima i duhovnu, filosofsku (etičku), sociološku, politikološku, psihološku i druge dimenzije. Razmotrićemo, prvo, kako se u Nomokanonu Svetoga Save tretira ubistvo uopšte (hotimično i nehotično), zatim ubistvo u ratu, drugo, kako je pokajanje propisano za ubistvo uopšte a kako za ubistvo u ratu, i na kraju, kako se za počinjeno ubistvo 1 O nazivu Zakonopravilo, umesto Krmčija, v. M. Petrović, O Zakonopravilu ili Nomokanonu svetoga Save, Kultura, Beograd 1990, 7 39. 2 Nomokanoni ili zakonopravila su mešoviti zbornici koji objedinjuju zbornike crkvenih kanona i zbornike građanskih zakona, a nastaju iz praktičnih razloga, da bi se ove dve odvojene knjige objedinile u jednu. Kanon je pravilo, čije je donošenje isključivo u nadležnosti Crkve i odnosi se na veru, moral, disciplinu, poredak i druga crkvena pitanja; zakon (nomos) donosi država, uz pristanak Crkve, jer bez saglasnosti Crkve takvi zakoni ne bi se našli u nomokanonu. 3 Zakonopravilo Svetoga Save na srpskoslovenskom i srpskom jeziku, 1, preveo i priredio M. M. Petrović, Eparhija žička manastir Žiča, Manastir Žiča, 2004.
Nomokanon Svetog Save o ubistvu u ratu 89 tretiraju klirici (sveštena lica) a kako laici (svetovna lica). Prevashodno ćemo opisati i, bez pretenzija na celovito tumačenje, oprezno prokomentarisati duh (duboki smisao) i slovo (istorijsku formulaciju) kanona u Nomokanonu Svetoga Save, koji se odnose na ubistvo, a posebno na ubistvo u ratu. Kanonske odredbe o ubistvu iz navedenog nomokanona uporedićemo sa crkvenim kanonima, odnosno pravilima Pravoslavne crkve, koja je sa Atinske sintagme objavljene 1852 1859, najboljeg izdanja i najpotpunijeg zbornika kanona prvih 10 vekova Nomokanona u 14 naslova, na srpski jezik preveo Nikodim Milaš, pod nazivom Pravila pravoslavne crkve s tumačenjima 4. Takođe, uporedićemo ih i sa najnovijim prevodom crkvenih kanona, koje je sa novim objašnjenjima i tumačenjima preveo umirovljeni hercegovački episkop Atanasije (Jevtić), pod nazivom Svešteni kanoni crkve 5. Pravila pravoslavne crkve, odnosno pisane odredbe koje je Crkva usvajala tokom nekoliko vekova, sadrže: pravila svetih apostola (85 kanona), sedam vaseljenskih sabora (190 kanona), deset pomesnih sabora (321 kanon), pravila 13 svetih otaca (147 kanona) i dopunidbena pravila. Posebno je pitanje, u koje se ovom prilikom nećemo dublje upuštati, kakva je praksa u Pravoslavnoj crkvi uopšte i Srpskoj pravoslavnoj crkvi posebno u vezi sa poštovanjem predviđenih pravila (kanona) o ubistvu u ratu. 6 Značaj poznavanja odgovora na navedeno, ali i druga pitanja obuhvaćena i regulisana u tom najznačajnijem Savinom delu, najuverljivije objašnjava sam sveti Sava: I svaki učitelj, hoću da kažem episkop ili prezviter ili neko drugi sa učiteljskim činom, ako ne sazna dobro ove knjige, ni sam neće znati ko je. Ali, pronikne li u dubinu bogonadahnutih ovih knjiga, kao u ogledalu videće i sam sebe kakav je i kakav treba da bude, a i druge će uputiti i naučiti. 7 Odlukom Svetog arhijerejskog sabora Srpske pravoslavne crkve iz 1939. godine, Nomokanon Svetoga Save predstavlja naš zvanični kanonski zbornik, prema tome, obavezujući za sve pripadnike Srpske pravoslavne crkve. Shvatanje ubistva u ratu u Nomokanonu Svetoga Save nije samo teorijsko i teološko pitanje, već ima svoje konkretne posledice jer je stalno otvoren problem autentične primene crkvenog kanonskog predanja na specifične zahteve svakog 4 N. Milaš, Pravila pravoslavne crkve s tumačenjima, I i II, Naklada knjižare A. Pajevića, Novi Sad, 1895. 5 Svešteni kanoni crkve, prevod sa grčkog i slovenskog episkopa Atanasija umirovljenog hercegovačkog, Pravoslavni bogoslovski fakultet BU, Mitropolija crnogorsko-primorska, Beograd, 2005. 6 Prilikom ispovesti u jednom manastiru u Beogradu 1994. godine, Autora ovog teksta sveštenik je pitao da li je prošlo tri godine od njegovog povratka s ratišta i tek nakon potvrdnog odgovora blagoslovio mu Sveto pričešće. 7 Zakonopravilo, 204.
90 Borislav D. Grozdić vremena i nove probleme sa kojima se suočava Crkva. Oružani sukobi odvijaju se širom sveta i u njima učestvuje veliki broj hrišćana i hrišćanskih vojnih sveštenika. Za sve njih ovo pitanje je veoma važno. Iz činjenice da je aktuelna vlast u Srbiji prihvatila odgovornost srpske države i naroda i za ono što Srbi nisu počinili u ratovima na prostoru SFRJ, od 1991. godine, sledi potreba da iznova preispitujemo sopstvenu tradiciju, predanje, i poglede na rat i ratovanje, a pogledi svetog Save izraženi u njegovom nomokanonu su za pravoslavne Srbe, svakako, jedan od najdubljih i najčvršćih oslonaca i orijentira. Hotimično i nehotično 8 ubistvo Budući da je Sveto pismo temeljni izvor crkvenog prava, najpre da podsetimo na biblijske stavove u vezi s ubistvom. U Novom zavetu nalazimo Hristovo ukazivanje na starozavetnu zapovest ne ubij (2 Moj 20, 13) rečima: Čuli ste kako je kazano starima: Ne ubij; jer ko ubije, biće kriv sudu (Mt 5, 21). Osim toga, Gospod Isus Hristos daleko zaoštrava i prevazilazi navedenu zapovest zabranom čak i uvrede i ljutnje na svoga bližnjega: A ja vam kažem da će svaki koji se gnjevi na brata svoga ni za što, biti kriv sudu; a ako li ko reče bratu svome: Raka! biće kriv sinedrionu; a ko reče: Budalo! biće kriv paklu ognjenome (Mt 5, 22). Iako se navedena zapovest, u načelu, odnosi na pojedinačno ubistvo, njeno važenje je univerzalno i apsolutno, pa prema tome, ni rat u tom smislu nije izuzetak. Kao izuzetna društvena okolnost, rat nije situacija koja hrišćane oslobađa od zapovesti ne ubij, odnosno, u kojoj ona sme da se prekrši bez posledica. 9 Iz hrišćanske doktrine postanka, prema kojoj je Bog stvorio čoveka po svom obličju, sledi da čovek ne može prisvajati ono što je Božije, odnosno, davati sebi za pravo da uzima život drugom čoveku, jer je davanje i uzimanje života čoveku u rukama Božijim. Sveti Sava unosi u Nomokanon sva pravila u vezi sa ubistvom, koja inače postoje u crkvenim kanonima, odnosno pravilima pravoslavne crkve, doduše sa određenim izmenama. 10 Uz pravila, data su i tumačenja Alekseja Aristina 11, što se eks- 8 U citatima iz Zakonopravila Svetoga Save zadržan je oblik nehotimično. 9 Zanimljivo je kako ovu zapovest tumači Isak Asijel, vrhovni rabin Republike Srbije: U Dekalogu (2 Moj 20, 13) nalazi se zapovest, 'ne ubij', na hebrejskom lo tircah, što u prevodu znači ne 'počini zločin ubistva'. Ovde je reč o zločinu ubistva i stoga je upotrebljen glagol lircoah, a ne laarog, što znači ubiti, Vojska i vera, NIC Vojska, Beograd, 2000, 150. 10 To su: 66. pravilo svetih apostola, 91. pravilo Šestog vaseljenskog sabora (Trulskog); 22. i 23. pravilo Svetog pomesnog sabora u Ankiri; 8, 11, 13, 43, 54, 55, 56. i 57. pravilo Vasilija Velikog (iz poslanice svetog i Velikog Vasilija upućene Amfilohiju episkopu ikonijskom, i Diodoru i nekima drugima) i 15. i 16. pravilo Vasilija Velikog (iz pisma 26. pravila ukratko o vremenu [zaprećenja] za sagrešitelje) i 4. pravilo svetog Grigorija Niskog.
Nomokanon Svetog Save o ubistvu u ratu 91 plicitno navodi u Nomokanonu. 12 U Nomokanonu Svetoga Save pravi se razlika između hotimičnog namernog (umišljajnog) ubistva (ank. 22; Vas. vel. 8; Grig. niski. 5), blizu hotimično ubistva (Vas. vel. 8; Grig. niski. 5) i nehotičnog nenamernog (nehatnog) ubistva (ank. 22; Vas. vel. 8; Grig. niski. 5). Prema tome, poštovanje norme ne ubij ne odnosi se samo na činjenicu fizičkog ubistva, lišavanja života, već obuhvata i motiv, odnosno nameru. S obzirom na to o kakvom se ubistvu radi predviđene su različite sankcije, a različito se tretira i ukoliko je ubistvo počinio klirik ili laik. Prema osmom pravilu svetog Vasilija Velikog, unesenom u Nomokanon Svetoga Save, hotimičnim, namernim, odnosno savremenim pravnim jezikom rečeno, ubistvo sa umišljajem smatra se: ako ko baci sekiru na nekoga i ubije ga; onaj ko, potegavši mač ili nož, udari nekoga; i razbojnik, i neprijatelj i onaj ko zbog drugog razloga da otrov ako umori; i žene koje čedomorne trave daju, i one koje uzimaju. 13 U tumačenju ovog, 8. pravila, uzmeđu ostalog piše: Ubistva su, dakle, jedna hotimična, druga nehotimična, a neka blizu hotimična. Ako ko, dakle, baci sekiru na nekoga i ubije ga; i onaj ko uzevši mač ili nož te ubije nekoga; i razbojnici, i neprijatelji jedni radi bogatstva ubijaju, a drugi javno hoće da ubiju one koji im se protive ti se nazivaju hotimičnim ubicama, jer hotimično ubijaju. A tako isto i one koje daju čedomorne trave kako bi umorile dete u utrobi i koje uzimaju hotimično ubijaju. I one koje bi htele da od nekog muškarca budu voljene, te spravivši takve trave i davši mu to da pije izazovu pomračenje njegovog uma pa ako umre od te trave to se smatra hotimičnim ubistvom. 14 Značajno je da se i ubistvo u ratu shvata kao hotimično, namerno, odnosno ubistvo s umišljajem. Stav Vasilija Velikog, prema kome je to hotimično ubistvo sveti Sava je uneo u Nomokanon: I razbojnici, i neprijatelji jedni radi bogatstva ubijaju, a drugi javno hoće da ubiju one koji im se protive ti se nazivaju hotimičnim ubicama, jer hotimično ubijaju. Kod N. Milaša, u pomenutim Pravilima pravoslavne crkve s tumačenjima, taj stav glasi: Sa svijem je pak hotimično, niti ikakvoj sumnji podleži ono, što biva od razbojnika ili u 11 Aleksije Aristin je jedan od najznačajnijih tumača kanona, živeo je u XII veku, a njegova tumačenja čine značajan deo Nomokanona Svetoga Save. 12 Izlaganje apostolskih i otačkih pravila sa tumačenjem Aleksija Aristina, đakona i zakonohranitelja, Zakonopravilo Svetoga Save na srpskoslovenskom i srpskom jeziku (Zakonopravilo), 1, 117. 13 Navedeno 8. pravilo svetog Vasilija Velikog glasi: Onaj ko potegne sekiru na ženu hotimični je ubica. Onaj ko baci kamen na psa, pogodi čoveka; i onaj ko, da bi kaznio udari bičem ili prutom nehotimični je ubica. A onaj ko razgnjevivši se, drvetom ili rukom udari nekoga u smrtno mesto i ubije, blizu je hotimičnog ubice. Onaj ko, potegavši mač ili nož, udari nekoga, taj je pravi hotimični ubica. I razbojnik, i neprijatelj i onaj ko zbog drugog razloga da otrov ako umori hotimični je ubica. I žene koje čedomorne trave daju, i one koje uzimaju, hotimične su ubice, Isto, 1, 505. 14 Isto, 505 506.
92 Borislav D. Grozdić vrijeme neprijateljskih ratova; jer oni ubivaju radi novca, krijući se od suda, a ovi u ratovima izvode ubijstva s odlučnom namjerom, ne da zaplaše ili da dovedu koga na pravi put, nego da ubivaju protivnike 15. Nehotično (nenamerno) ubistvo i blizu hotimično ubistvo u tumačenju osmog pravila Vasilija Velikog u Nomokanonu Svetoga Save određuje se na sledeći način: A ako ko potegavši kamen ili drvo na psa u nameri da se odbrani od njega, pa promašivši psa udari čoveka te od toga umre, ubistvo je nehotimično; ili plod neki sa drveta želi da obori, kao što je to kruška ili jabuka ili nešto slično pa, promašivši drvo, udari čoveka, te od toga umre, i to je nehotimično ubistvo; ili ako ko, želeći da kazni počinioca krivice, bije kaišem ili prutom, te od toga umre i taj se uračunava u nehotimične ubice. A ako ko rasrdivši se, te u gnevu drvetom ili rukom nekome neštedimice nanese ranu na smrtnom mestu i ubije ga, blizu je nehotimičnog ubistva. Jer, ako ko i ne želeći da ubije onoga koji se sa njim svađa, učini to, želeći samo da mu nanese uvredu, a nikako (ne) i da ga ubije, ali pokazuje se da je i strašću jarosnom obuzet, te pošto zbog toga neštedimice naneo čoveku teškim drvetom ranu, i ubio to već nije potpuno nehotimično ubistvo, nego je blizu hotimičnog. 16. U Nomokanon Svetoga Save uneseno je i 43. pravilo Vasilija Velikog: Onaj ko udari nekoga na smrt, bilo da je sam počeo, ili braneći se, ubica je 17. U tumačenjima ovog pravila navodi se da se ubicom smatra onaj ko, rasrdivši se, u gnevu, nanese nekome ranu i ubije ga, bilo da je prvi počeo ili je udaren, pa u želji da se osveti usmrti drugog. A da li je hotimično ili nehotično ubistvo razlučiće se prema predmetu kojim je udario, odnosno da li je to bilo mačem, drvetom ili nečim drugim. Na ovom mestu opet se ukazuje na pomenuto 8. pravilo Vasilija Velikog, uz čiju pomoć se može rasuditi o kakvom ubistvu se radi. Ukazivanje na razliku između hotimičnog i nehotičnog ubistva u Nomokanonu nalazimo i u kanonskoj poslanici svetog Grigorija, episkopa Niskog, upućenoj Litoju, episkopu meletinskom. 18 Na Petošestom (Trulskom) vaseljenskom saboru, pra- 15 N. Milaš, Pravila pravoslavne crkve s tumačenjima, I, 360. U prevodu vladike Atanasija (Jevtića) ovaj stav glasi: I opet, sasvim je namerno (delo), i bez ikakve sumnje, kao što je (napad) od razbojnika i u vreme ratnih najezdi. Jer ovi ubijaju radi novca, izbegavajući (svaku) kontrolu, a oni u ratu dolaze radi ubistva, niti da zastraše, niti da urazume, nego s javnom namerom da ubiju protivnike, Svešteni kanoni crkve, 464. 16 Zakonopravilo, 505 506. 17 Isto, 525. 18 Razmatrajući različite osobine (svojstva, sile, moći) duše, sveti Grigorije Niski, na tragu i drugih svetih otaca pa sve do antičkog filosofa Platona, razlikuje tri osnovna svojstva duše: slovesnu, pohotnu i jarosnu (razumni, željni i dinamički deo). Na slobodnoj volji čoveku je da li će ove duševne sposobnosti da upotrebljava ili zloupotrebljava, odnosno da li će ih koristi u službi Bogu i spasenju ili u službi strastima i grehu. Tako pišući o izopačenju srčanog, afektivnog dela
Nomokanon Svetog Save o ubistvu u ratu 93 vilom 91. kao ubice su okvalifikovane i žene koje uzimaju otrove da umore decu u svojoj utrobi, i one koje im te daju 19. Epitimija za ubistvo S obzirom na nameru s kojom je ubistvo počinjeno, u Zakonopravilu su predviđene različite sankcije, odnosno epitimije (zaprećenja). Prema pravoslavnom shvatanju, pod epitimijom se podrazumevaju određene mere koje preduzima duhovnik (sveštenik) prema pokajniku (bilo da ovaj dobija ili ne dobija oproštaj grehova), uglavnom sa ciljem da se postigne duhovno ozdravljenje, kao i da se pokajnik zaštiti od duhovnog zla i svakog mogućeg ponavljanja greha. Prema tome, epitimija nije kazna koja bi trebalo da zadovolji nečiju uvredu ili da umilostivi uvređenu Božiju pravdu, nego je to lekovito sredstvo koje treba da probudi svest onoga koji je počinio određenu povredu kanona i obezbedi duševno ozdravljenje grešnika kroz duhovnu borbu pokajanja. Ispovednici episkopi i sveštenici (prezviteri) imaju pravo, koje apostolskim prejemstvom potiče od samog Gospoda Isusa Hrista, da opraštaju ili zadržavaju grehe onih koji se kaju: Kojima oprostite grijehe, opraštaju im se; i kojima zadržite, zadržani su (Jn 20, 23). Budući da neki gresi koji se ispovedaju nisu za razrešenje, ispovednici po blagodati Duha Svetoga prosuđuju i procenjuju težinu svakog ispoveđenog greha, kao i stepen pokajanja koji se ispoljava. Na osnovu toga neke teže grehe mogu zadržavati izvesno vreme, određujući obavezno i duhovni lek za dostojno pokajanje. Upravo to zadržavanje nekoga greha i propisivanje duhovnog leka i čini samu suštinu pojma epitimije. 20 duše, Sveti Grigorije u 4. pravilu ponavlja stav o namernom i nenamernom ubistvu: Jarosnog, odnosno, gnevljivog, mnoge su izopačenosti. Najgora od svih je ubistvo, koje se deli na hotimično i nehotimično. Isto, 583. 19 Pravilo 91. petošestog (Trulskog) vaseljenskog sabora glasi: I ona koja daje (i) ona koja prima čedomorne trave ubice su, a u tumačenjima piše: Zaprećenju za razbojnike podležu i žene koje uzimaju otrove da umore decu u svojoj utrobi, i one koje im te daju, Isto, 467. Pošto je ovo posebna tema, doduše ništa manje značajna od ove kojom se bavimo, na njoj se ovom prilikom ne bismo više zadržavali i povezivali je sa drugim kanonima iz Zakonopravila. 20 Važno je kada, kome, kolika i koja vrsta epitimije se određuje. Jer, može biti pogubno po dušu pokajnika kako nedavanje nikakvog duhovnog leka (što se najčešće dešava), tako i davanje prejake doze, jer je cilj epitimije da pomogne i isceli, a ne da pogorša i ubije dušu. Kao što bi i lekar bio kriv i odgovaran za smrt svoga pacijenta, bilo da mu ne da nikakav lek, bilo da mu da lek koji ne odgovara njegovoj bolesti (suviše slab, ili suviše jak), koji će umesto ozdravljenja bolesnika prouzrokovati njegovu smrt, tako i sveštenik u korišćenju epitimije. S tom razlikom što je odgovornost sveštenika utoliko veća i teža ukoliko je duša pretežnija od tela. Šta se sve može naložiti kao epitimija? Na primer, može biti udaljavanje grešnika od crkvene zajednice i
94 Borislav D. Grozdić Tako još u III veku, u 11. pravilu kanonske poslanice svetog Grigorija Čudotvorca, govori se o pokajnoj disciplini i četiri stepena onih koji se kaju, a to su: 1) plačući pokajnici, 2) slušači (pobožnog sadržaja koji se čita), 3) oni koji metanišu i kleče i 4) oni koji prisustvuju bogosluženju zajedno sa ostalim vernim. 21 U Crkvi je do 391. godine praktikovana javna ispovest (javno, pred svima u hramu, ispovedani su gresi), pa je i kajanje bilo javno, kao i same epitimije. Carigradski patrijarh Nektarije ukinuo je javnu ispovest i od tada postoji samo pojedinačna tajna ispovest. Najstariji epitimijni kanoni pripisuju se carigradskom patrijarhu Jovanu Postniku (582 595). Njegova pravila propisuju post, molitvu, suvu hranu i određuju na duže vreme, zavisno od prestupa, molitvu, milostinju i drugo za prestupe, kao što su: otpad od vere, čarobnjaštvo, preljuba, nedržanje zakletve, blud, raskopavanje, odnosno skrnavljenje grobova. 22 Od VI veka, kad su (iz opravdanih razloga) ukinute javne ispovesti, ukinuti su i različiti stepeni javnoga kajanja (epitimija). Vekovne plodove crkvenog rada na polju sistematizovanja epitimija sažeo je i kratko izrazio u svom epitimijnom kanonu sveti Nićifor Ispovednik, patrijarh carigradski (+818). Iz ovog nomokanona 23 kanona su uneta u Nomokanon. Sveti Sava je u Nomokanon uneo određenja svetog Vasilija Velikog kolika su i kakva mesta epitimijama, odnosno zaprećenjima za onog koji plače, koji sluša, koji pripada i koji stoji sa vernicima. 23 javne molitve, zabrana Svetog pričešća na neko vreme, što je najčešća i najteža epitimija, dodatni post i domaće molitve, metanije (mali i veliki pokloni), čitanje verskih knjiga, davanje milostinje, posećivanje svetih mesta i druge dušekorisne radnje. Za teže grehe, kao što su ubistvo, preljuba, vračanje, može da se odluči od Svetog pričešća i više godina. Još u apostolsko vreme teški grešnici odlučivani su od crkvene zajednice, a vraćali su se u nju posle izvesnog vremena, pošto su pokazali iskreno pokajanje za počinjene grehe. Kasnije je na vaseljenskim i pomesnim Saborima Crkva sistematizovala pitanje epitimija, posebno donošenjem određenih pravila. 21 Pravoslavna enciklopedija, knjiga prva, Savremena administracija, Beograd, 2002, 36. 22 Videti: N. Milaš, Pravila, II, 499 519, Dopunidbena pravila svetog Jovana Postnika, 65 pravila (kanona). 23 1. Šta je plakanje? Plakanje je to, kad onaj ko je sagrešio stoji van crkve i van priprate i svakog ko ulazi u crkvu, pripadajući, sa suzama moli da se pomoli za njega, jer onaj ko plače izbačen je i iz crkvene priprate, onoliko vremena koliko mu bude naloženo. 2. Šta je slušanje? Slušanje je to, kad onaj ko je sagrešio sluša Božastvena pisma stojeći pri carskim crkvenim dverima, jer onaj ko sluša stoji u priprati, a unutar crkve nije mu dozvoljeno da uđe dok ne ispuni naložene mu godine. 3. Šta je pripadanje? Pripadanje, odnosno slušanje je to, kad se stoji unutar crkve, na zadnjoj strani od amvona, dok onaj ko pripada stoji, dakle, u crkvi do (čitanja) Svetog jevanđelja, a po Svetom jevanđelju, kad đakon uzglasi: 'Svi koji ste oglašeni iziđite' sa oglašenima izlazi i taj ostaje van crkve do okončanja Božastvene službe. 4. Šta je stajanje sa vernicima? To, da (pokajnik) stoji unutar crkve sa vernicima i do okončanja Božastvene službe; stoji, dakle, sa vernicima a ne pričešćuje se svetim darovima sve dok ne ispuni naloženo mu vreme. A po završetku stajanja sa vernicima, da se udostoji pričešća svetim
Nomokanon Svetog Save o ubistvu u ratu 95 Koje sankcije epitimije su za ubistvo predviđene u Nomokanonu? Najpre, u Pravilima svetih apostola, odnosno zbirci kanona koji su nazvani Apostolski kanoni, koji su nastali tokom prvih vekova istorije Crkve, u pravilu 66. piše: Ubica sveštenik da se izvrgne, ako li je običan čovek da se odluči, a odmah zatim u tumačenju se navodi: Ako koji sveštenik u svađi udari nekoga i jednim udarcem ubije do smrti da se izvrgne zbog svoje surovosti, a ako je mirjanin da bude odlučen. 24 Prema tome, ukoliko klirik počini ubistvo, bez obzira da li hotimično ili nehotično, crkvenim kanonima je predviđeno da se raščini. Ni rat nije situacija koja klirika oslobađa takve sankcije. Smatramo da se klirik može opredeliti da se u ratu prihvati oružja, ali to znači da se odriče svešteničke službe. U srpskoj istoriji poznati su primeri klirika koji su učestvovali u oružanim sukobima, kao što su arhiepiskop srpski Danilo II, u odbrani Hilandara od Katalonaca, Sveti Petar Cetinjski, suprotstavljajući se Turcima, pop Luka Lazareviuć, u Prvom srpskom ustanku, pop, kasnije vojvoda, Momčilo Đujić, i mnogi drugi, s tim što su svešteničku službu neki prekinuli, a drugi ne. Najstrože sankcije za namerno ubistvo predviđene su pravilima Prvog pomesnog sabora ankirskog 25. Sveti Sava je u Nomokanon uvrstio 25 pravila utvrđenih na tom saboru, a 22. pravilom predviđeno je: Onaj ko je hotimice počinio ubistvo na tajnama presvetog tela i prečiste krvi Gospoda našega Isusa Hrista. Sa ova, dakle, četiri mesta svako pokajanje se završava. Stoga je episkop ili duhovni otac dužan da svako vreme zaprećenja veliko ili malo razdeli na ova četiri mesta, te tako od greha da očisti onoga koji se kaje, Zakonopravilo, 549 550. 24 Isto, 1, 148. Za razliku od Zakonopravila Svetoga Save u drugim zbornicima ovo pravilo se navodi pod red. br. 65. v. Svešteni kanoni crkve, 53. U tumačenju ovog pravila kod N. Milaša nalazimo da se u ovom pravilu radi o blizu hotimičnom ubistvu, to jest o ubistvu koje je neko učinio u razdraženom stanju ili u svađi. Ukoliko laici počine takvo ubistvo, prema 11. pravilu Vasilija Velikog, odlučuje se od Sv. pričešća 11 godina, a prema 55. pravilu istog svetitelja za sveštena lica se naređuje svrgnuće, kao i za svako drugo ubistvo. Valsamon u tumačenju ovoga pravila osvrće se na reč pravila jednim udarcem, te kaže, da su te riječi naročito tu stavljene, da ne bi ko pomislio da ne mora biti svrgnut klirik, ako ubije čovjeka samo jednim udarcem, pošto bi takvo ubijstvo moglo biti i nehotičnim, a klirik podleži svrgnuću ma kakvim on načinom čovjeka ubio. Ovdje je za sveštena lica odlučni momenat proliće čovječije krvi, bez obzira na okolnosti i pobude, koji su to proliće izazvali, i to stoga što proliće ljudske krvi u odlučnoj protivnosti stoji sa službom, koju sveštenik u opće vrši, i koje je službe glavna tačka beskrvna žrtva u tajni jevharistije, N. Milaš, Pravila pravoslavne crkve s tumačenjima, I, 135 136. 25 Ankirski sabor je prvi pomesni sabor, što znači sabor na kome su bili obavezni da učestvuju svi episkopi dotične mitropolije, održan u Ankiri, u Galatiji, 314. godine. Na tom saboru učestvovalo je 18 episkopa iz Male Azije i Sirije, predsedavao je episkop antiohijski Vitalije. Na saboru je doneto 25 kanona, od kojih se polovina odnosi na to pod kojim uslovima se u Crkvu mogu primiti klirici i laici koji su se odrekli svoje vere tokom progona Crkve 305. godine, a kanoni 11, 16, 17, 20, 21, 22, 23, 24. i 25. odnose se na određene moralne prestupe vernih, između ostalih i na ubistvo.
96 Borislav D. Grozdić kraju života da se udostoji pričešća. 26 Znači da je predviđena sankcija za ovaj greh epitimija do kraja života. U tumačenju ovog pravila piše: Onaj ko je hotimice ubio čoveka, sve vreme svog života da se kaje, a na kraju života, to jest na ishodu duše, da se udostoji završnice i pričesti se božastvenim svetinjama. 27 Pravilom 23. pomesnog sabora ankirskog za onog ko nehotice počini ubistvo, zaprećeno je epitimijom 5 godina: Onaj ko nehotimice počini ubistvo, 5 godina da se kaje. 28 Samo ćemo pobrojati kakva zaprećenja predviđaju pravila Vasilija Velikog, a koja su uvrštena u Nomokanon. Pravilo 11. reguliše: Onaj ko nehotimice ubistvo počini, 10 godina da se kaje. Ovo je jasno 29. U 54. pravilu sveti Vasilije otvara mogućnost da se zaprećenja za ubistva prema okolnostima produžavaju ili smanjuju. 30 U tumačenjima ovog pravila objašnjava se: Propisana dakle zaprećenja za hotimična i nehotimična ubistva postavi ovaj veliki crkveni učitelj; a da se ta produžuju ili skraćuju prema iskrsloj potrebi, poveri na volju onome koji je primio vlast da vezuje i razrešuje 31. Misli se, dakle, na sveštena lica. Pravilo 56. glasi: Onaj ko hotimično ubije, 20 godina zaprećenje da primi, a ko nehotimično ubije 10 godina; preljubnik 15 godina; bludnik 7 godina, a device ili crnorizice, koje posle zaveta sagreše 15 godina zaprećenje da prime. 32 U tumačenju navedenog kaže se: Onaj ko hotimično ubije, a potom se pokaje, 20 godina da bude izopšten od svetih tajni. A dvadeset godina ovako će se rasporediti za njega: četiri godine dužan je plakati, stojeći van crkvenih dveri i moleći vernike koji ulaze da tvore molitvu za njega, ispovedajući svoje bezakonje. Posle te četiri godine da bude primljen među one koji slušaju Božastvena pisma i sa njima pet godina da provede; a sedam godina moleći se, sa pripadajućima da provede; četiri godine samo da stoji sa vernicima, a da ne prima pričešće. Kad se te godine ispune, pričestiće se svetim tajnama. 33 Prema 57. pravilu: Onaj ko nehotimično ubije, deset godina izopšten da bude, to jest: dve da plače i dve da sluša, četiri da pripada, jednu da stoji sa 26 Zakonopravilo, 204; Pravilo 22. N. Milaš, Pravila pravoslavne crkve s tumačenjima, I, 22. 27 Zakonopravilo, 204. 28 U tumačenju tog pravila stoji: Ako ko nehotimice počini ubistvo, to takvome ubici, dakle, ovo pravilo propisuje 5 godina da bude u zaprećenju, i navodi dalje: A 57. pravilo svetog Vasilija takvome propisuje: 2 godine da plače, 3 godine da provede sa slušajućima, 4 godine sa pripadajućima, a jednu godinu da stoji sa vernicima, tako da posle deset godina primi završnicu i udostoji se pričešća. Isto. 29 Isto, 509. 30 Isto, 530. 31 Isto. 32 Isto, 531; U 26 pravila svetog Vasilija Velikog ukratko o vremenu (zaprećenja) za sagrešitelje propisano je, pravilo 15. Ko hotimično ubije 20 godina da se kaje, pravilo 16. Ko je nehotimično ubio 12 godina da se kaje i svešteno lice da ne bude. Isto, 548. 33 Isto, 531 532.
Nomokanon Svetog Save o ubistvu u ratu 97 vernicima, a potom da se pričesti svetim tajnama. 34 U 26 pravila ukratko o vremenu (zaprećenja) za sagrešitelje, u 15. pravilu sveti Vasilije propisuje: Ko hotimično ubija 20 godina da se kaje ; pravilo 17: Ko je nehotimično ubio 12 godina da se kaje i svešteno lice da ne bude. 35 Pomenuto 4. pravilo svetog Grigorija Niskog propisuje: Onaj ko hoće hotimično ubistvo da iskaje, deset godina da se liši Crkve; vreme od devet godina da sluša Božanstvena pisma, stojeći sa narodom; devet godina da pripada, te tako da se pričesti. Ali i ovde postoji olakšavajuća okolnost ukoliko ispolji toplo pokajanje i suze, tako da u svakom stepenu pokajanja bude ili osam, ili sedam, ili šest ili samo pet godina. A onaj ko je počinio nehotimično ubistvo ako je svešteno lice, da bude odbačeno od blagodati, odnosno da bude lišeno svete službe, a ako je mirjanin, zaprećenje za njega da bude ravno sa bludnikom ko je običan blud počinio, odnosno sa ženama a ne sa životinjskim, niti sa muškim bludnikom. A vreme se i njemu skraćuje toplinom i trudom na pokajanje. 36 Isti otac, sveti Grigorije Niski u 5. pravilu naglašava: Ako se odlučeni razboli pre okončanja vremena zaprećenja, da se pričesti bude li se našao na umoru. A ako ozdravi, opet da čeka naloženo mu vreme, prebivajući u tom stepenu u kojem je bio i pre pričešća. 37 Ubistvo u ratu U vezi s ubistvom u ratu najznačajnije je 13. pravilo svetog Vasilija Velikog, koje u Nomokanon glasi: Ako vojnik u ratu za blagoverje ubije, tri godine da ne primi pričešće 38, a tumači se na sledeći način: Ubistva koja bivaju u ratu sveti oci ne smatrahu ubistvima, jer i Atanasije Veliki u Poslanici Amonu monahu govori da su velike časti dostojni oni koji u ratovima hrabrovaše, i lepo je podizati im spomenike koji govore o njihovoj hrabrosti kako ubijaju protivnike i tvore delo zakonito i pohvale dostojno. A ni ovaj veliki muž ne odbacuje njihov sud, zato što za celomudrije i blagoverije hrabar ubija u ratu, ali savetuje, govoreći da je dobro za takvog da tri godine samo pričešće ne primi zbog toga što ima nečiste ruke 39. 34 Isto, 532. 35 Isto, 548. 36 Isto, 583. 37 Isto, 584. 38 Isto, 509. U 13. pravilu svetog oca Vasilija Velikog stoji: Ubijstva u ratovima nijesu oci naši smatrali za ubijstva, snishodeći, kako se meni čini, braniocima skromnosti i blagočastija. Uostalom vrlo bi dobro bilo posavjetovati da se takvi, pošto su im ruke nečiste, za tri godine uzdržavaju od pričešća, N. Milaš, Pravila pravoslavne crkve s tumačenjima, I, 367. 39 Zakonopravilo, 509 510.
98 Borislav D. Grozdić Ovo pravilo i njegovo tumačenje u Nomokanonu otvara mnoga pitanja. Prvo je zbog čega sveti Sava iz Nomokanona izostavlja stav Atanasija Velikog o tome da je ubijanje neprijatelja u ratu dopušteno, zakonito i dostojno pohvale, već ga samo pominje u tumačenju 13. pravila Vasilija Velikog. Stav Atanasija Velikog 40 u vezi sa ubistvom u ratu, koji je sadržan u poslanici Amonu monahu (u Egipat) doslovno glasi: Jer i u mnogom drugom, što u životu biva, mi nalazimo razliku kako kad biva: tako, ubivati nije dopušteno, ali ubivati u ratu neprijatelje i zakonito je i dostojno pohvale, i radi toga, koji se odlikuju u ratu udostojavaju se velikih počasti i spomenici im se podižu, koji kazuju njihova slavna dela. A zatim se dodaje: Takim eto načinom jedno isto u nekim prilikama i u izvjesno vreme nije dopušteno a u drugim prilikama i u drugo vrijeme dopušteno je i prilično 41. Sveti Sava u Nomokanon unosi poslanicu aleksandrijskog arhiepiskopa Atanasija Velikog upućene Amonu monahu, ali, zanimljivo, izostavlja onaj deo u kome sveti Atanasije iznosi stav da za ubistvo u ratu ne postoji odgovornost i krivica, već naprotiv. Takav postupak svetog Save na različite načine se može tumačiti, ali bez pretenzija na potpunu izvesnost bilo kog tumačenja. Aristin u tumačenjima ovog pravila ističe da ni sveti Vasilije ne odbacuje sud, stav, mišljenje Atanasija Velikog, prema kome ubistvo u ratu nije ubistvo (ubistvo protivnika u ratu delo zakonito i pohvale dostojno ), zato što za celomudrije i za blagoverije hrabar ubija u ratu. Blagoverije znači prava vera hrišćanska, odnosno pravoslavlje. Međutim, dobro je za one koji su samo iz navedenih pobuda i ciljeva ubijali u ratu da se tri godine ne pričešćuju, jer su im ruke nečiste. U pravilu samo stoji Ako vojnik u ratu za blagoverije ubije, što znači da se ovako umanjena epitimija ne odnosi na ubistva u ratu iz drugih motiva. Iz tumačenja je jasno da se epitimija od tri godine odnosi samo na hrabre, na one koji za celomudrije i blagoverije ubijaju protivnike u ratu, a ne i za kukavice, ne za one 40 Sveti Atanasije Veliki, veliki borac za čistotu pravoslavlja, aleksandrijski arhiepiskop, nepobedivi branilac nikejskog pravoslavnog ispovedanja vere u Svetu Trojicu i jedan od najvećih bogoslova Crkve Hristove svih vremena, zbog čega je i nazvan: Veliki, otac Pravoslavlja, stub Crkve, velika truba Istine, Neuporedivi borac sa prve borbene linije. Rođen je u Aleksandriji 296. godine, u grčkoj hrišćanskoj porodici. Kao đakon arhiepiskopa aleksandrijskog učestvovao je na I vaseljenskom saboru u Nikeji i proslavio se učenošću i revnošću za pravoslavlje. Posebno je doprineo suzbijanju Arijeve jeresi. Upravljao je Aleksandrijskom crkvom od 312. do 326. godine. Praznuje se 2. maja i 18. januara. 41 N. Milaš, Pravila pravoslavne crkve s tumačenjima, II, 330. Vladika Atanasije (Jevtić) ovaj stav prevodi na sledeći način: Jer i u drugim stvarima, koje bivaju u životu, naći ćemo razlike po tome kako bivaju. Kao (na primer): ubijati nije dopušteno, ali ubijati u ratu neprijatelje i zakonito je i dostojno pohvale; jer se tako najbolji u ratu udostojavaju velikih počasti, i spomenici im se podižu kazujući njihove podvige. Tako jedno isto, po nečemu i u neko vreme nije dopušteno, a po nečemu i u prilično vreme dopušteno je i dozvoljeno, Svešteni kanoni crkve, 447.
Nomokanon Svetog Save o ubistvu u ratu 99 koji to čine iz straha, osvete, radi pljačke, koji ubijaju zarobljenike, nejač, što se sve može podvesti pod necelomudrije. Što bi V. Solovjov rekao: Prilikom ubistva zlo se ne sastoji u fizičkoj činjenici lišavanja života, nego u moralnom uzroku tog fakta u zloj volji onoga koji ubija. Ubistvo postaje zlo tek onda kada se ono vrši iz mržnje prema čoveku, kada se čini iz zlobe, zavisti, koristoljublja, a ne kada se ubija boreći se i žrtvujući svoj život, za druge, za pravdu, za istinu. Da je u Nomokanon Svetoga Save 13. pravilo Vasilija Velikog i njegovo tumačenje dato u specifičnom obliku vidi se ukoliko ga uporedimo sa istim u Pravilima pravoslavne crkve od N. Milaša: Ubijsta u ratovima nijesu oci naši smatrali za ubijstva, snishodeći, kako se meni čini, braniocima skromnosti i blagočastija. U ostalom vrlo bi dobro bilo posavjetovati da se takvi, pošto su im ruke nečiste, za tri godine uzdržavaju od pričešća 42. Atanasije (Jevtić) kanon 13. svetog Vasilija Velikog prevodi: Ubistva u ratovima Oci naši nisu brojali u ubistva, dajući oproštaj (=snishodeći), kako mi se čini braniocima čednosti (=celomudrenosti) i Blagočešća (=Prave vere Hrišćanske). Uostalom, bilo bi dobro savetovati da se oni, pošto im ruke nisu čiste, za tri godine uzdržavaju samo od Pričešća 43 U tumačenju ovog pravila kod N. Milaša nalazimo da Vasilije savjetuje da vojniku ne bi trebalo dati tri godine pričešća, koji je ruke ljudskom krvlju nakvasio. Ovaj savjet Vasilijev pravdao se primerom starozavjetne crkve (IV Mojs. 31, 17 34) 44 i težio je da samim vojnicima olakša teret na duši od prolića ljudske krvi. 45 Takođe, u navedenom tumačenju navode se zapažanja Zonare 46 i Valsamona 47 da se savet Vasilija Velikog nigde nije upotrebljavao, već je kao merilo služio pomenuti stav Atanasija Velikog: Ubivati nije dopušteno, ali ubivati u ratu neprijatelje i za- 42 N. Milaš, Pravila pravoslavne crkve s tumačenjima, I, 367. 43 Svešteni kanoni crkve, 467. 44 Starozavetna preporuka šta bi trebalo da čine oni koji su ubili: A vi ostanite izvan okola sedam dana; svaki koji je ubio koga i koji se dotakao ubijenoga očistite se treći dan i sedmi dan, sebe i rublje svoje. (Koji se dotakne mrtva tijela čovječijega, da je nečist sedam dana. 4 Moj 19, 11). I sve haljine i sve stvari kožne i sve što je od kostrijeti i sve sudove drvene očistite. I reče Eleazar sveštenik vojnicima, koji bijahu išli na vojsku: ovo je naredba i zakon što je Gospod zapovjedio Mojsiju: Zlato, srebro, mjed, gvožđe, kositer i olovo. Što god podnosi vatru, propustite kroz vatru i očistiće se, ali pošto se očisti vodom očišćenja; a što god ne podnosi vatre, propustite kroz vodu. I operite haljine svoje sedmi dan, i bićete čisti; i onda ćete ući u oko (4 Moj 31, 19 24). 45 N. Milaš, Pravila pravoslavne crkve s tumačenjima, I, 368. 46 Jovan Zonara (1081 1118) jedan od trojice najznačajnijih tumača crkvenih kanona (Aristin, Zonara, Valsamon), s tim što se on ne ograničava samo na iznošenje smisla kanona, već traži motive zbog kojih je kanon donet, usaglašava ih, u sukobu kanona o istom predmetu jednima daje prednost u odnosu na druge itd. 47 Teodor Valsamon (1143 1180) treći komentator kanona.
100 Borislav D. Grozdić konito je i dostojno pohvale. Valsamon pominje primere i nekih sveštenih lica, koja su u ratovima učestvovala i neprijatelje ubijala, pak ipak nijesu za to lišena bila prava sveštenodejstvovanja, nego su se i nagrada udostojavala 48. Zonara smatra da je epitimija od tri godine nepričešćivanja preteška za vojnika, jer će se desiti da, zbog čestih ratova, neće moći čitav život da se pričesti. Očigledno bliži stavu svetog Atanasija, Zonara smatra prihvatljivijim opraštanje vojnicima ubistvo u ratu kao braniocima celomudrenosti i Blagočešća, jer, ako pustimo da varvari (=nehrišćani) nadvladaju, onda neće biti ni blagočešća ni čednosti. Zonara smatra da preporuka Vasilija Velikog nikad nije držana, ali je ipak bila korisna u vreme suprotstavljanja Crkvenim predanjima. Naime, kad je car Nikifor Foka (963 969. g.) tražio da se poginuli u ratu pribrojavaju mučenicima, tadašnji arhijereji nisu se s tim složili, pa kad car nije pristao, tada su upotrebili pomenuti Vasilijev kanon kao protivdokaz caru. Valsamon dodaje da je tada Sveti Sinod, odbivši carev predlog, tražio da i neki sveštenici, i čak jedan episkop, koji su bili u ratu i ubili, ne mogu više sveštenoslužiti, i navodili su 43. kanon svetog Vasilija, na osnovu kojeg se smatra da se i oni koji su u raznim igrama ubili, ubrajaju u voljnonevoljne ubice. 49 U vezi s pitanjem kojim se bavimo zanimljivo je i 55. pravilo Vasilija Velikog: Oni koji krenu na razbojnike, ako su vancrkvena lica lišavaju se blagog pričešća, a sveštena lica da se izvrgnu iz čina 50. U Aristinovim tumačenjima piše: Pošto, po Gospodnjim rečima, svako ko se lati noža od noža će umreti 51, i oni koji pođu na razbojnike i suprotstave im se i ubijaju ih pod zaprećenjem su; pa ako su dakle mirjani neće se pričestiti božastvenim darovima, a ako su sveštena lica da se izvrgnu. 52 Postavlja se pitanje: da li se ovim pravilom zabranjuje suprotstavljanje razbojnicima, borba protiv njih i ubijanje? Navedeno pravilo samo izražava na 48 N. Milaš, Pravila pravoslavne crkve s tumačenjima, I, 368. 49 Svešteni kanoni crkve, 467. 50 Zakonopravilo, 530 531. 51 Mt 26, 52. 52 Zakonopravilo, 531. Kod N. Milaša 55. pravilo Vasilija Velikog glasi: Koji stupaju u borbu s razbojnicima, ako nijesu na službi crkve, neka se odluče od pričešća; ako li su klirici, neka se svrgnu sa svoga stepena jer svaki, kazano je, koji se maše za nož, od noža će poginuti (Mt 26,52), a u tumačenju se navodi: A u 13. svome pravilu Vasilije o ubivanju neprijatelja u ratovima, i premda takva ubijstva ne osuđuje, ipak savjetuje, da dotičnome vojniku ne bi trebalo dati sv. pričešće za tri godine, jer je ruke svoje ljudskom krvlju nakvasio. U ovom pravilu on govori o razbojnicima i zapovijeda da svaki svjetovnjak koji stupa u borbu sa razbojnicima i ubiva ih, ima biti lišen sv. pričešća, a ako to učini klirik da se ima svrgnuti; i tu naredbu svoju osniva na riječima sv, pisma, da će od noža poginuti svaki koji se za nož maša (Mat 26, 52) jer zbilja teško je čovjeku, da ne ubije razbojnika, koji hoće njega da ubije i još mnogim drugima zla da nanese, N. Milaš, Pravila pravoslavne crkve s tumačenjima, I, 406 407.
Nomokanon Svetog Save o ubistvu u ratu 101 koji način Crkva sankcioniše greh hrišćana koji su u toj situaciji ubijali. Jer, šta s onima koji se iz uzvišenih razloga late noža spremni na najveće žrtvovanje, da od noža poginu, da žrtvuju svoj život za odbranu bližnjih, odbranu otadžbine, vere i slično? Šta ukoliko iz ljubavi čovek prihvata pogibiju? Isus Hristos je u Jevanđelju već odredio platu za to od noža će poginuti. Zemaljska pogibija tako ostaje najviša jevanđelska 'kazna' predviđena za nosioca mača, lepo primećuje I. Iljin. 53 Onaj ko se prihvatio mača da drugoga ubije mora da bude spreman i da bude ubijen. Otuda je prihvatanje mača prihvatanje smrti ali strah od Boga smanjuje strah od smrti. Hristove reči da će svako ko se lati noža od noža i poginuti ne znači apsolutnu zabranu laćanja za nož, već upozorenje šta mogu da očekuju oni koji tako čine. U vojničkoj zakletvi se, po pravilu već prilikom stupanja u vojsku, do skora zavetovalo, izražavala se spremnost na polaganje, žrtvovanje života radi odbrane određenih vrednosti koje su iznad ličnog života. Zaključak Prema učenju Crkve, čovek ne vlada tajnom života i smrti, pa tako ne može da uzima ono što nije dao, da ruši ono što nije sagradio i što ne može da sagradi. Život može oduzeti samo onaj koji ga može dati ili ne dati, koji vlada tajnom života i smrti. Zato onaj koji ubija, u suštini sebe postavlja na mesto onog ko ima poslednju i najveću vlast, poseže za Božanskom vlašću. 54 Prema hrišćanskom shvatanju, život 53 I. Iljin, O suprotstavljanju zlu silom, ZEPTER BOOK WORLD NIC Vojska, Beeograd, 2001, 165. 54 Da bi prekraćivanje nečijeg života bilo uistinu opravdano, neophodno je natčovečansko sagledavanje životnih puteva ubijenog, njegove sudbine na svetu i, napokon, sudbine i puta sveta u celini. Pošto tu moć ima jedino Bog, ubistvo čoveka ne može biti dovoljnim razlogom opravdano. S obzirom da je u aktu ubistva ljubav potpuno odsutna, čovekoubistvo nije samo trenutno poricanje ljubavi između čoveka i čoveka, već i apsolutno poricanje mogućnosti uspostavljanja i trajanja takve veze ubuduće. Teško je dokazati da nije bilo drugog izlaza osim ubistva, da bi se uspokojila uznemirena duša i ućutkala izazvana savest. Uvek će ostati pitanje: da li je sve učinjeno da ubistvo ne bude jedinstveno i neizbežno sredstvo. Ubistvo kao takvo ustanovljava između ubice i ubijenog posebnu, mučnu i mučiteljsku duhovno-moralnu vezu. U tome se izražava potpuno očigledno nemogućnost da čovek poruši duhovnu nit čovečanskog svejedinstva. Treće, čin ubistva je potpuna i bezuslovna nepopravljivost toga što će se dogoditi i zatim dešavati. Ukoliko se posmatra isključivo vremenski, nepopravljivo je sve što je proteklo u vremenu, što je prošlost, svaka uvreda, svaka nepravda, svaki greh. Međutim, gledano iz aspekta ljubavi sve to može da bude popravljeno, može da bude izglađeno, isceljeno, i utešeno. Ubistvo, naprotiv, nosi karakter bespovratnosti. Илъин Иван, Основное нравстевнное противоречие войны, Христолюбивое воинство, Православна традиција Руској Армии, Военнии университет, Москва, 1997.
102 Borislav D. Grozdić jeste velika, ali samo jedna od najuzvišenijih vrednosti, a ne i apsolutna svetinja. Postoje vrednosti u ime kojih se život može žrtvovati. Uostalom, u Svetom pismu piše: Onaj koji izgubi svoj život, spasšće ga. Takođe, postoje shvatanja prema kojima život prestaje da bude svet onda kada ugrožava drugi život i da se tada može oduzeti život da bi se spasao i zaštitio drugi život. Nomokanon Svetoga Save baštini najvrednije kanonsko predanje o ubistvu u ratu. Takvo ubistvo smatra se hotimičnim, namernim ubistvom ili ubistvom sa umišljajem. Sveti Sava u Nomokanonu izostavlja stav svetog Atanasija Velikog, koji tvrdi da ubijati nije dopušteno, ali ubijati u ratu neprijatelje ne samo da je dopušteno, već je i pohvale dostojno, i da se zato oni koji se istaknu u ratu udostojavaju velikih počasti i spomenici im se podižu, koji kazuju njihova slavna dela. Unosi samo pravilo svetog Vasilija Velikog koje reguliše da vojnik koji u ratu za blagoverije, odnosno pravu veru hrišćansku ubije, tri godine da ne primi sveto pričešće. Prema tome, Nomokanon Svetoga Save predviđa da oni koji su celomudrija i blagoverija radi ubili u ratu, zato što su im ruke nečiste, tri godine ne bi trebalo da prime pričešće. Smatramo da je ovakav stav dublje na Hristovom tragu od pravila Atanasija Velikog, da je imao velikog uticaja u potonjoj srpskoj istoriji, kao i da je i danas primenljiv. Hrišćani moraju svesno da prihvate tu duboko protivurečnu situaciju, moraju da učestvuju u ratu ukoliko to Crkva blagosilja, a ukoliko ubiju da budu spremni na navedenu epitimiju, kako ne bi izgubili iz vida da su, ipak, ubili čoveka. Država vojnika hrišćanina može odlikovati najvišim ordenjem za hrabrost i pobede u ratu, ali on mora biti spreman na sankciju koju Crkva predviđa. Lep primer navodi sveti Nikolaj (Velimirović) kada objašnjava kako su i nehrišćanski narodi čuvali svest o svetinji ljudskog života, pa je tako kod Kineza bila praksa da dželatu, nakon što bi izvršio pogubljenje osuđenog, sudija isplaćuje nadoknadu, a odmah posle toga naređuje da mu se udari 50 batina, da dželat, obavljajući svoju dužnost, ne zaboravi da je počinio ubistvo. Nomokanon Svetoga Save za sveštena lica predviđa raščinjavanje, ukoliko ubiju, bez obzira da li je ubistvo izvršeno u ratu ili u miru. Crkvene kanone koji se odnose na ubistvo u ratu ne treba poistovećivati sa stavom Crkve prema ratu kao takvom. Ocenom da je ubistvo u ratu hotimično, znači namerno ubistvo, i da to predstavlja greh za koji sleduje određena epitimija, još uvek ne znači da Crkva apsolutno negira rat kao takav i učestvovanje u ratu. To samo potvrđuje koliko je za hrišćane rat tragična situacija, koju ne mogu da odbace, da izbegnu ili da se prave da je ne vide. Obaveza hrišćana je da iz uzvišenih pobuda (ljubavi, pravde, dužnosti, služenja) učestvuju u ratu po nuždi, ali hrabro, spremni na sve posledice koje iz toga proizilaze. U toj teškoj dilemi, koja im ne ostavlja moralni izlaz sa čistim rukama,
Nomokanon Svetog Save o ubistvu u ratu 103 prinuđeni su na svesno prihvatanje nepravednosti, prihvatanje ne samo bremena smrti nego i bremena ubistva. 55 dr Borislav D. Grozdić, Vojna akademija Beograd Literatura Sveti Sava, Zakonopravilo, Ilovački prepis, izd. M. Petrović, Gornji Milanovac, 1991. Zakonopravilo Svetoga Save na srpskoslovenskom i srpskom jeziku, 1, preveo i priredio M. M. Petrović, Eparhija žička manastir Žiča, Manastir Žiča, 2004. Илъин Александрович Иван, О супроставлении злу силой, Pro et contra, Aйрис-press, Moсквa 2005. Petrović M. Miodrag, O Zakonopravilu ili Nomokanonu svetoga Save, KIZ Kultura, Beograd, 1990. Petrović M. Miodrag, Sveti Sava kao sastavljač i prevodilac Zakonopravila srpskog Nomokanona, Istorijski časopis, knj. XLIX (2002), Beograd, 2003. Sveto pismo Novi zavjet, izd. Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve, Beograd, 1990. Iljin Ivan, O suprotstavljanju zlu silom, ZEPTER BOOK WORLD - NIC Vojska, Beeograd, 2001. Biblija ili Sveto pismo staroga i novoga zavjeta, Beograd, 1974. Milaš Nikodim, Pravila pravoslavne crkve s tumačenjima, I-II, Naklada knjižare A. Pajevića, Novi Sad, 1895. Svešteni kanoni crkve, prevod sa grčkog i slovenskog episkopa Atanasija umirovljenog zahumsko-hercegovačkog, Pravoslavni bogoslovski fakultet BU, Mitropolija crnogorsko-primorska, Beograd, 2005. Perić Dimšo, Crkveno pravo, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd, 1999. Fidas Vlasije, Kanonsko pravo, bogoslovska perspektiva, Bogoslovski fakultet SPC Hilandarski fond, Beograd, 2001. 55 Razlog zašto religiozni ljudi, hrišćanski vernici u principu lakše prihvataju rat i manje se plaše fizičke pogibije u njemu je u tome što oni veruju u uzvišeni smisao ljudskog života, u večni život koji se ne završava fizičkom smrću. Istina je da fizičko ubistvo u ratu, u načelu, nije okrenuto ka negaciji i uništenju ljudskoga lika, odnosno ličnosti, i da ljudi idu u rat da umru, a ne da ubijaju. Rat znači da su ljudi preobraženi u objekte. Ako bi čovek u neprijatelju video ličnost, sa imenom, porodicom, rat bi postao nemoguć. U ratu se ne ubija zbog mržnje prema drugoj ličnosti, jer nema ličnosti, ona je svedena na objekt.