UDK :58 ISSN HERBOLOŠKO DRUŠTVO SRBIJE ACTA HERBOLOGICA NAUČNI ČASOPIS HERBOLOŠKOG DRUŠTVA SRBIJE ACTA HERBOLOGICA, Vol. 26, No. 2

UDK 632.51.954:58 ISSN 0354-4311 HERBOLOŠKO DRUŠTVO SRBIJE ACTA HERBOLOGICA NAUČNI ČASOPIS HERBOLOŠKOG DRUŠTVA SRBIJE ACTA HERBOLOGICA, Vol. 26, No. 2, 2017. BEOGRAD, 2017. 1

UDK 632.51.954:58 ISSN 0354-4311 HERBOLOŠKO DRUŠTVO SRBIJE ACTA HERBOLOGICA ACTA HERBOLOGICA, Vol. 26, No. 2, 2017. BEOGRAD, 2017.

UDK 632.51.954:58 ISSN 0354-4311 ACTA HERBOLOGICA, Vol. 26, No. 2, 2017. HERBOLOŠKO DRUŠTVO SRBIJE WEED SCIENCE SOCIETY OF SERBIA Glavni i odgovorni urednik / Editor-in-Chief Prof. dr Sava Vrbničanin Urednik oblasti Suzbijanje korova / Section editor of Weed control Akademik prof. dr Vaskrsija Janjić Urednik oblasti Biologija i ekologija korova / Section editor of Weed biology and ecology Prof. dr Ljiljana Nikolić Redakcioni odbor / Editorial Committee Akademik Vaskrsija Janjić (Srbija) Dr Sava Vrbničanin (Srbija) Dr Ljiljana Nikolić (Srbija) Dr Zora Dajić Stevanović (Srbija) Dr Nenad Stavretović (Srbija) Dr Stevan Knežević (SAD) Dr Branko Karadžić (Srbija) Dr Siniša Jocić (Srbija) Dr Siniša Mitrić (R. Srpska) Dr Dragana Božić (Srbija) Dr Goran Malidža (Srbija) Dr Ljiljana Radivojević (Srbija) Dr Maja Meseldžija (Srbija) Dr Ahmet Uludag (Turska) Dr Danijela Pavlović (Srbija) Dr Mario Lešnik (Slovenija) Dr Zvonko Pacanoski (Makedonija) Dr Slobodan Milenković (Srbija) Dr Dragana Marisavljević (Srbija) Sekretar / Secretary Dr Dragana Božić Lektor za engleski jezik / English language proofreading Ana Anđelković Štampa Grafički atelje Sanja ACTA HERBOLOGICA je zvanična publikacija Herbološkog društva Srbije i izlazi dva puta godišnje. Herbološko društvo Srbije, Banatska 31b, 11080 Beograd

ACTA HERBOLOGICA, Vol. 26, No. 2, 2017. SADRŽAJ Sava Vrbničanin Avena fatua L. divlji ovas... 75 Ahmet Uludag, İlhan Uremis, Mine Rusen, Nihat Tursun Possible uses of allelopathy in weed control in organic farming in Turkey... 87 Milan Brankov, Milena Simić, Vesna Dragičević, Branka Kresović Integrisani sistem suzbijanja korova u kukuruzu: značaj plodoreda, hibrida kukuruza i herbicida... 95 Markola Saulić, Ivica Đalović, Aleksandra Savić, Dragana Božić Uticaj plodoreda na rezerve semena korovskih biljka u zemljištu... 103 Marija Sarić-Krsmanović, Dragana Božić, Ljiljana Radivojević, Jelena Gajić Umiljendić Hemijsko suzbijanje viline kosice u lucerki i šećernoj repi... 115 Anđela Obradović, Greg Kruger, Sava Vrbničanin, Ryan Henry, Bruno Canela Vieira Uticaj ađuvanata i tipa rasprskivača na suzbijanje samoniklog useva kukuruza kletodimom... 123

UDK 632.51:632.9 Pregledni rad - Review paper Avena fatua L. divlji ovas Sava Vrbničanin Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet, Beograd, Srbija e-mail: sava@agrif.bg.ac.rs OSNOVNI PODACI O VRSTI Naučno ime vrste: Avena fatua L. Sinonim: Avena nigra Wallr. Narodna imena: divlji ovas, ovsik, glošinj Nazivi na svetskim jezicima: common wild oat (En.), wilde Hafer (De.), avoine sauvage (Fr.), дикий овес (Ru.) Bayer kod: AVEFA Životna forma: terofit (T 3 ) Ekološki indeksi: V 2 K 4 N 3 S 4 T 4 Florni element: Subevroazijski (Subevr.) Broj hromozoma: 2n = 42 Domen: Eukaryota Carstvo: biljke Filum: Spermatophyta Odeljak Angiospermae Klasa: Monocotyledonae Red: Cyperales Familija: Gramineae/Poaceae Rod: Avena Vrsta: Avena fatua L. TAKSONOMSKA PRIPADNOST 75

Sava Vrbničanin Prema različitim izvorima rod Avena broji između 30 i 40 vrsta i hibrida koje je moguće grupisati u tri kategorije: (1) gajene biljke (npr. A. sativa L., A. strigosa Schreb., A. byzantina C.Koch, A. nuda L.); (2) korovske biljke (npr. A. fatua L., A. sterillis L. (syn. A. ludoviciana Dur.), A. barbata Pott ex Link, A. macrocarpa Moench.; i (3) prave divlje vrste (npr. A. hirtula (Lag.) Malzew, A. wiestii Steud., A. canariensis Bau., Raj. i Sam., A. murohyi Ladizinsky i druge) (Jones, 1976; Baum, 1977). Na području Srbije prisutno je 10 vrsta roda Avena, od čega je 7 višegodišnjih, koje se sreću na kamenjarima, serpentinama, peskovitim podlogama i u planinskim područjima, dok su preostale 3 (A. sativa, A. fatua, A. ludoviciana) jednogodišnje i javljaju se kao korovi na obradivim površinama (Vrbničanin i sar., 2011). U okviru opisanih vrsta roda Avena utvđene su različite poliploidne vrste počev od diploidnih preko triploidnih do heksaploidnih sa osnovnim brojem hromozoma 7 (Thomas, 1992; Li et al., 2000a). Poliploidne vrste nastaju iz diploidnih u procesu spontane hibridizacije i udvajanja hromozoma. Na osnovu kariograma (ćelijski hromozomi određene vrste poređani prema veličini, izgledu i svrstani u odgovarajuće grupe prema pložaju centromere) i analize uparenih mejotičkih hromozoma intra- i interspecijskih hibrida, četiri genoma Avena (A, B, C i D) su indentifikovana, a u prirodi su pronađene njihove kombinacije AA, CC, AABB, AACC i AACCDD (Rajhathy and Thomas, 1974). Do sada nije utvrđeno postojanje diploidnih vrsta sa B i D genomom. A genom diploidnih vrsta sadrži pet različitih kariotipova i to: As, Al, Ad, Ap i Ac, koji korespondiraju sa vrstama A. longiglumis, A. strigosa, A. damascena, A. prostrata i A. canariensis. C genom diploidnih vrsta predstavljen je sa dva kariotipa i to: Cv i Cp koji egzistiraju u vrstama A. ventricosa i A. pilosa (syn. A. eriantha) (Drossou et al., 2004). U vezi sa ovim smatra se da je evolutivni put nastanka tetraploidnih i heksaploidnih vrsta roda Avena išao ovako: iz diploidnih (2n=2x=14) vrsta (jedne grupe) A. longiglumis (AsAs) i A. strigosa (AlAl) je nastala tetraploidna (2n=4x=28) vrsta A. abyssinica (AABB); dok iz diploidnih vrsta (druge grupe) A. canariensis (AcAc) i A. wiestii (AsAs) (od A. wiesti nastala takođe diploidna vrsta A. clauda (CpCp)) nastale su tetraploidne vrste A. maroccana, A. murphyi, A. insularis (AACC) i A. barbata (AABB). Iz ove grupe tetraploidnih je nastala heksaploidna (2n=6x=42) vrsta A. sterilis, a iz nje A. sativa, A. byzantina i A. fatua (AACCDD) (Li et al., 2000a,b). Diploidne vrste su ograničeno raširene i slabijeg kompetitivnog kapaciteta, dok poliploidne (triploidne i heksaploidne) zahvaljujući genetičkom potencijalu su mnogo bolji kompetitori u različitim životnim uslovima i među njima se nalaze i agresivne korovske vrste kao što je i A. fatua. Pored mnogih specifičnosti divlji ovas je nosilac gena za otpornost prema raznim bolestima (lisnoj rđi i rđi stabla, pepelnici, gari, virusu žute patuljavosti ječma- BYDV), osipanju zrna, gena za povećani sadržaj proteina u zrnu, za dormantnost semena, povećanu rodnost itd. Taksonomska diferenciranost vrste A. fatua takođe nije uniformna svuda u svetu i u vezi s tim utvrđeno je više podvrsta, varijeteta, formi i ekotipova koji su definisani i nastali su kao rezultat uticaja različitih klimatskih i edafskih faktora. U Holandiji se navodi prisustvo četiri podvrste: pilosissima, intermedia, hybrida i glabrata (Zonderwijk, 1974); u Francuskoj šest formi (Maillet,1980); u Nemačkoj šest podvrsta: pilosissima, cinerea, pilosa, superba, glabrata i intermedia (Siebert and Brix, 1984); u Poljskoj četiri podvrste: fatua (pilosissima), intermedia, glabrata i vilis (Korniak, 1985); u Japanu takođe četiri podvrste: fatua, septentrionalis, 76

Acta herbologica, Vol. 26, No. 2, 75-86, 2017. meridionalis i aemulans (Yamaguchi, 1982), dok se u Kini navode dva varijeteta: glabrescens i glabrata i četiri ekotipa koja se razlikuju po boji pleva i plevica (Zhang et al., 1999). Kod nas, prema zvaničnim podacima, nije potvrđena infraspecijska diferenciranost divljeg ovsa na niže jedinice od vrste (Kojić i Čanak, 1980). POREKLO I RASPROSTRANJENOST Smatra se da je centar porekla divljeg ovsa centralna Azija (područje planine Pamir) odakle vode poreklo i ostala strna žita još iz perioda ranog gvozdenog doba (Thurston and Phillipson, 1976). Generalno, postoje dve hipoteze o poreklu divljeg ovsa: (1) prva i najprihvaćenija prema kojoj on vodi poreklo od gajene vrste A. sativa a koja je proistekla iz divlje vrste A. sterilis, (2) druga, obrnuta hipoteza prema kojoj su A. sterilis i A. fatua preci gajene vrste A. sativa (Scholz, 1991). Danas je A. fatua široko rasprostranjena vrsta u različitim agro-ekosistemima od umerenih do sub-tropskih područja (Karta 1) zahvaljujući specifičnim karakterstikama semena, njegovoj visokoj klijavosti, visokoj kompetitivnosti i alelopatskom potencijalu. Ova vrsta ima širi areal rasprostranjenja, izraženiju adaptibilnost i veće probleme stvara u poljoprivredi nego vrsta A. ludoviciana (Bajwa et al., 2017; Jäck et al., 2017) koja je takođe kod nas prisutna kao korov ali u znatno manjoj brojnosti. Iako na području naše zemlje raste od davnina, Shala (1987) ističe da se divlji ovas pominje tek 1957. godine kao problematična korovska vrsta na oranicama Šumadije. Od tada divlji ovas na nekim područjima Srbije postaje sve veći problem. Danas, A. fatua je među prvih nekoliko ekonomski najštetnijih korovskih vrsta useva strnih žita. Rasprostranjena je gotovo u svim područjima, gde je prisutna u manjoj ili većoj brojnosti, a najugroženije teritorije su centralna, zapadna i južna Srbija, Timočka Krajina i Kosovo (Karta 2) (Vrbničanin i sar., 2008). Kada je reč o A. fatua u zakonskoj regulativi iz oblasti zaštite i zdravlja bilja R. Srbije, u propisima koji se odnose na proizvodnju i promet semena strnih žita i semenskih trava, ova vrsta je predmet striktne kontrole (Vrbničanin i sar., 2011). Karta 1. Distribucija Avena fatua u svetu (https://www.cabi.org) Map 1. Distribution of Avena fatua in the world (https://www.cabi.org) 77

Sava Vrbničanin Karta 2. Distribucija Avena fatua u Srbiji (Vrbničanin i sar., 2008) Map 2. Distribution of Avena fatua in Serbia (Vrbničanin i sar., 2008) 78 BIOLOGIJA A. fatua je jednogodišnja zeljasta biljka, terofit (T 3 ). Prvi list ponika (Slika 1) je usko linearan, dimenzija 45-90 x 3-4 mm, a u donjem delu po obodu nosi retke duge dlake. Lisni rukavac je 20-25 mm (i više) dugačak, po nervima slabo hrapav, takođe često sa dlakama. Među lisnim nervima obično se ističu tri srednja. Drugi list je sličan prvom. Ligula (jezičak) je visoka i krupna, u gornjem delu donekle rascepljena. Mlada biljka formira rastresit bokor sa više izdanaka (i do 20). Stablo je uspravno i golo, visine 60-120 cm sa linearno raspoređenim, ravnim i golim listovima. Lisne sare donjih listova su dlakave a ligula 3-4 mm dugačka. Cvast je krupna, duga (oko 30 cm) rastresita metlica sa horizontalno odstojećim i hrapavim granama. Klasići (elementarna cvast trava) imaju 2-3 cveta, a njihova osnova je pokrivena dugim belim ili žutim dlakama, sa osjem oko 4 cm dugim i klinasto savijenim. Plod je krupa (jednosemeni plod) vretenastog oblika, obavijena plevicama koje su uzdužno rebraste, hrapave, mrkobraon do bele boje i u donjem delu skoro crne (Vrbničanin i Šinžar, 2003). Divlji ovas se razmnožava semenom, mada je moguće i vegetativno iz nodusa (interkalarnog meristema) nadzemnog izdanka kada se nađe u povoljnim zemljišnim uslovima (Vrbničanin i sar., 2011). Naime, nadzemni izdanci (stabljike) divljeg ovsa su sposobni za regeneraciju, čak i kada se iseku na sitnije delove, pod uslovom da odsečeni delovi imaju noduse (Kojić i Čanak, 1980). Seme se efikasno širi antropohorno, zoohorno (endozoično, epizoično, sinzoično) i anemohorno. Jedna biljka sa 20 izdanaka u bokoru, u povoljnim uslovima, formira i do 1500 semena (Morrow and Gealy, 1982), mada obično u usevima strnih žita divlji ovas formira 1-5 izdanaka po bokoru i oko 200 semena po biljci (nepublikovani podaci). Prosečna dimenzija semena je 8-16 x 1,75-2,50 x 1,25-2,25 mm. Masa 1000 semena iznosi 15-25 g (Фисюнов, 1984),

Acta herbologica, Vol. 26, No. 2, 75-86, 2017. Slika 1. Ponik vrste Avena fatua (Vrbničanin i Božić, 2016) Picture 1. Seedlings of Avena fatua (Vrbničanin i Božić, 2016) a u 1 kg se nalazi oko 60000 semena. Divlji ovas cveta i plodonosi tokom juna (ravničarskim predelima), jula i avgusta (brdsko-planinskim predelima) meseca. On obično sazreva i seme počinje sa osipanjem 2-3 nedelje pre zrenja žita tako se značajna količina semena vrati u zemljišnu rezervu pre žetve useva (Vrbničanin i sar., 2011). A. fatua je mezofilna, nitrofilna, heliofilna i termofilna vrsta (Vrbničanin i Šinžar, 2003). Na životnu sposobnost semena divljeg ovsa u zemljištu pored zrelosti, starosti i uslova pod kojim se razvijala matera biljka utiče i tip zemljišta (njegove fizičke i hemijske karakteristike) i dubina na kojoj se seme nalazi. Manji uticaj na preživljavanje semena ima plodnost zemljišta i klimatski faktori. Najveći deo semena klija sa dubine oko 7 cm, ali generalno klijavost je moguća i sa dubina od 20-30 cm. Seme divljeg ovsa zadržava klijavost na oranicama do 9 godina, a u livadskom zemljištu i duže. Klijanje semena divljeg ovsa zavisi, pre svega, od temperature zemljišta. U našim uslovima za klijanje semena potrebna je temperatura zemljišta od 4-8 C. Međutim, optimalna temperatura za klijanje semena iznosi 15-18 C (Božić i Stevanović, 2012; Božić i sar., 2013; Saulić i sar., 2015). Za prekidanje dormantnosti i klijanje semena divljeg ovsa značajnu ulogu pored temperaturnog režima ima voda, svetlost i KNO 3 (Dragosavac et al., 2014). Takođe na klijavost semena veliki uticaj imaju i agrotehničke mere koje deluju posredno, poboljšavajući osobine zemljišta, pa se na taj način povećava i klijavost semena ove vrste. Drugi važan faktor za klijanje semena je vlažnost zemljišta. Seme divljeg ovsa najbolje klija kada vlažnost zemljišta dostigne 50-75% poljskog vodnog kapaciteta. U našim uslovima seme najuspešnije klija i niče u periodu februar-april mesec (Milijić, 1987). Iznikla biljka najintenzivnije raste prve nedelje posle klijanja, a naročito njen koren, tako da se u startu ponaša kao značajan kompetitor pšenici i drugim žitima koje zakorovljuje. Divlji ovas je kosmopolitska vrsta koja zakorovljuje različite tipove zemljišta. Neke podvrste tkz. acidofili tolerišu ph zemljišta ispod 4,5 (Holm et al., 1977), međutim, pronađene su i kalcifilne podvrste koje tolerišu bazna zemljišta (Korniak, 1996; Korniak et al., 2000). Generalno, biljke divljeg ovsa ne zahtevaju izrazito plodna zemljišta, ali na plodnijim zemljištima su boljeg fitnesa i imaju veću generativnu produkciju. Takođe, karakteristike zemljišta imaju uticaj na dugovečnost semena a time i na suzbijanje ove vrste. Osim toga, neke podvrste A. fatua preferiraju određene tipove zemljišta, npr. podvrsta pilosissima se češće sreće na aluvijalnom zemljištu, dok podvrsta cinerea je češća na peskovito-muljevito-ilovastom zemljištu (Siebert and Brix, 1984). 79

Sava Vrbničanin 80 KOMPETITIVNOST Generalno, A. fatua pripada jakim kompetitorima. Njena kompetitivnost se zasniva na dobro razvijenom korenovom sistemu i efikasnom usvajanju i iskorišćavanju hraniva kao što su fosfor (P 2 O 5 ) i azot (N) (Haynes et al., 1991), i kao rezultat toga ona guši i umanjuje prinos strnih žita (Satorre and Snaydon, 1992). Carlson i Hill (1986) su utvrdili značajne gubitke u prinosu pšenice sa porastom brojnosti divljeg ovsa od 0-32 biljke m -2 u varijanti sa đubrenjem: (1) dodavanjem 67 kg ha -1 N i pri brojnosti pšenice od 175-700 biljaka m -2 pad prinosa je bio 35-56%; (2) dodavanjem 134 kg ha -1 N i pri istoj brojnosti useva pad prinosa se kretao od 40-68%; dok u varijanti bez đubrenja N a pri istoj gustini pšenice gubitak prinosa se kretao od 18-29%. Međutim, pri gustini većoj od 10 biljaka divljeg ovsa m -2 prinos pšenice je bio niži u varijanti sa đubrenjem u odnosu na iste gustine korova bez đubrenja. Dakle, na ispoljavanje kompetitivnosti usev-divlji ovas važnu ulogu ima vreme i optimalno đubrenje zemljišta koje odgovara potrebama useva (Dastgheib et al., 1998, 1999). Dastgheib i sar. (1998) objašnjavaju da se dodatnim đubrenjem povećava brojnost divljeg ovsa po jedinici površine u usevu pšenice, međutim pojedinačno biljke su lošijeg vigora. S druge strane, Qian (1996) ističe da su strna žita bolji kompetitori od divljeg ovsa i da konkurencija počinje sa fazom bokorenja, nastavlja se tokom intenzivnog rasta i dostiže maksimum u periodu klasanja. Dakle, kompetitivna prednost, odnosno inferiornost zavisi od raspoloživih resursa, brojnosti populacije i faze razvoja useva, odnosno divljeg ovsa. Takođe, pored brojnosti korovske populacije i nivo đubrenja i rokovi setve, odnosno vreme klijanja i nicanja divljeg ovsa mogu uticati na njegovu kompetitivnost sa usevom. Ispitivan je uticaj rokova setve divljeg ovsa na kompetitivni odnos sa pšenicom kada su zajedno rasle u različitim oblicima kompeticije, odnosno sudovima koji su omogućavali odvojenu konkurenciju podzemnog i nadzemnog dela biljaka. Relativni prinos obe vrste u takvim uslovima je bio vrlo sličan što znači da su se usev pšenice i divlji ovas podjednako borile za ograničene prirodne resurse (Martin and Field, 1988). Divlji ovas se pokazao kompetitivniji od pšenice u mešanoj varijanti zahvaljujući boljoj razvijenosti korenovog sistema iako im je nadzemni deo bio manje-više isti. Međutim, kada je ovas posejan 3-6 nedelja kasnije od pšenice, pšenica je bila konkurentnija zahvaljujući boljoj razvijenosti nadzemnih i podzemnih izdanka. Na osnovu dobijenih rezultata zaključeno je da bi se sprečilo vraćanje semena divljeg ovsa u zemljište, i time dugoročnije rešio problem sa ovim korovom, neophodno je nakon obrade (drljanje) pšenice u prve tri nedelje sprečiti klijanje i nicanje divljeg ovsa (Martin and Field, 1988). Gajenjem kompetitivnih useva moguće je minimizirati negativan efekat divljeg ovsa na prinos zrna strnih žita, i time doprineti manjoj upotrebi herbicida. Stougaard i Xue (2004) su ispitivali uticaj veličine semena jare pšenice i setvene norme na produkciju klasova, biomasu i prinos zrna pri različitoj brojnosti divljeg ovsa. Broj izdanaka pšenice, dužina klasova, biomasa i prinos su bili upravo srazmerni sa veličinom semena i setvenom normom. Generalno, u odnosu na uprosečene ostale faktore, veća setvena norma je doprinela povećanju prinosa za 12% a krupnoća semena za 18%. Dakle, konstatovana je veća korelativna zavisnost između prinosa i krupnoće semena nego između prinosa i setvene norme. Međutim, kada se ova dva faktora posmatraju u interakciji onda je kompetitivna sposobnost useva bila daleko veća i prinos je bio

Acta herbologica, Vol. 26, No. 2, 75-86, 2017. povećan za 30%. Setvena norma je imala veći uticaj na produkciju klasova, dok je krupnoća semena imala veći uticaj na biomasu. Zaključeno je da biljke pšenice koje potiču od krupnijeg semena su bile boljeg vigora, bile su snažnije i brže su rasle i razvijale se u odnosu na biljke koje su se razvijale iz sitnijeg semena a pri istoj brojnosti divljeg ovsa po jedinici površine. ŠTETNOST A. fatua pravi velike štete u velikom broju useva širom sveta. Ova vrste je generalno najveći problem u ozimim i jarim strnim žitima, mada se sreće i u uljanoj repici, lucerki pa čak i u usevu kukuruza i suncokreta. Problemi sa ovom korovskom vrstom proističu usled neujednačenog klijanja i nicanja ove vrste, zatim zbog zaostajanja za jednu fazu u razvoju u odnosu na razvoj pšenice te štete nastupaju u kasnijim fazama razvoja pšenice kada može biti kasno za primenu herbicida. Takođe, ova korovska vrsta nadrasta biljke strnih žita, zasenjuje gornje lišće, pleve i plevice te otežava nalivanje zrna. Osim toga, A. fatua mehanički guši usev strnih žita, oduzima mu nadzemni i podzemni prostor, oduzima vodu, mineralne materije, i sve to se negativno odražava na prinos useva. Po nekim istraživanjima, u zavisnosti od brojnosti divljeg ovsa, gubici u pojednim usevima se kreću i do 70% (Bajwa et al., 2017). Takođe, Willenborg i sar. (2005) su potvrdili gubitke u prinosu gajenog ovsa od 70% kada je brojnost divljeg ovsa bila oko 320 biljaka m -2, pri čemu su štete bile veće u varijantama ranijeg nicanja divljeg ovsa od useva. Osim toga, utvrđeno je da jedna biljka A. fatua m -2 smanjuje prinos strnih žita oko 0,40 do 0,49% (Willenborg et al., 2005), tako da u uslovima njegove visoke brojnosti (npr. 40 300 i više biljaka m -2 ) jasno implicira na izrazito veliku štetnost. Tako su Jäck i sar. (2017) potvrdili gubitak prinosa ozime pšenice i preko 40% kada je brojnost populacije bila enormno visoka, tj. 250 biljaka A. fatua m -2. Međutim, Kulsoom i Khan (2015) ističu da gubici u prinosu pšenice mogu biti veoma visoki i pri znatno manjoj brojnosti ove korovske vrste. Oni su na području Pakistana utvrdili gubitak prinosa od 20-76% pri brojnosti populacije od 5-40 biljaka m -2. Do slične konstatacije su došli Necajeva i sar. (2017) na području Latvije gde su u jaroj pšenici za gubitak prinosa od 5% utvrdili prag štetnosti od 3-54 biljake m -2 a što je zavisilo i od meteoroloških prilika, odnosno godine, kao i plodnosti zemljišta. Velika brojnost divljeg ovsa u usevima strnih žita je potvrđena i na području Srbije, kao što je okolina Beograda (Radmilovac, 380 biljaka m -2 ), Ub i Valjevo (40-210 biljaka m -2 ), okolina Šapca (170 biljaka m -2 ), Timočka Krajina (50-350 biljaka m -2 ), Priština (75-980 biljaka m -2 ), Komanice (100 biljaka m -2 ) itd (Vrbničanin i sar., 2008, 2011; Jovanović- Radovanov i sar., 2016). Razlozi ovoga su višestruki: rasejavanje semena pri žetvi useva, nekvalitetna obrada zemljišta, loša agrohigijena, raznošenje semena vodotokovima, pticama i stajnjakom, gajenje useva u monokulturi, setva nečistog semena, nekvalitetna nega useva i neefikasno suzbijanje divljeg ovsa agrotehničkim i hemijskim merama. Dakle, vrlo je važno pravovremeno suzbiti divlji ovas, a tome treba da prethodi pouzdana prognoza pojave ove korovske vrste na terenima gde su prisutne njene populacije kako bi se preduzele adekvatne mere i osigurao prinos useva. 81

Sava Vrbničanin 82 SUZBIJANJE S obzirom na činjenicu da divlji ovas prouzrokuje velike štete u zemljama gde se intenzivno gaje strna žita u većini tih zemalja se ozbiljno pristupa suzbijanju ove korovske vrste. Za uspešno suzbijanje divljeg ovsa u usevima strnih žita potrebna je kombinovana primena preventivnih (organizacione i zakonske), agrotehničkih i hemijskih mera. Organizacione i zakonske mere imaju važnu ulogu u sprečavanju širenja i suzbijanju ove korovske vrste. Pošto je najčešći način širenja divljeg ovsa setva nečistog semena sitnosemenih useva i semenskih trava, potrebno je učestalo kontrolisati useve za semensku proizvodnju (aprobacija). Osim toga, važno je sprovoditi graničnu i unutrašnju kontrolu čistoće semena strnih žita i semenskih trava u prometu u kom se kao fizička nečistoća može naći seme divljeg ovsa. Kao i kod drugih ekonomski štetnih korovskih vrsta i divlji ovas treba rešavati preventivno ili suzbijati u fazi kada je on najoseljiviji a to je faza 3-5 listova, odnosno kada je usev u fazi od završetka bokorenja do pojave prvog kolenca (29-31 BBCH). Agrotehničke mere kojima se može smanjiti brojnost populacije divljeg ovsa su: (1) zaoravanje strništa, (2) plodored sa crvenom detelinom, lucerkom i okopavinama (preporuka 5-godišnji plodored), (3) pravilno gazdovanje stajnjakom, (4) osnovna obrada zemljišta, (5) kasnija jesenja i kasnija proletnja setva strnih useva da bi divlji ovas krenuo i predsetvenom pripremom bio uništen, (6) setva čistog semenskog materijala, (7) gajenje visokorodnih i kvalitetnih sorti strnih žita, (8) prolećno kultiviranje i proređivanje, (9) čupanje pojedinačnih biljaka kad je brojnost populacije mala (npr. 1 biljka na 10 m 2 ), (10) higijena radnih mašina i polja, (11) niska kosidba međa, utrina, parloga, rudina u cilju sprečavanja plodonošenja divljeg ovsa itd (Vrbničanin i sar., 2011; Vrbničanin i Božić, 2016b). Generalno, praksa je pokazala da je primenom samo agrotehničkih mera u uslovima visoke zakorovljenosti divljim ovsem moguće umanjiti njegovu brojnost za oko 20% (Spasić, 1980). Hemijske mere, tj. primena herbicida predstavljaju veoma značajnu meru u suzbijanju divljeg ovsa, naročito kada je brojnost populacije visoka. S tim u vezi u ex Jugoslaviji bilo je registrovano desetak tzv. avenicida kao što su: Avenge (a.s. difenzokvat metil sulfat), Avadex BW (a.s. trialat), Splendor (a.s. tralkoksidim), Suffix BW i Suffix EC (a.s. benzoilpropil-etil), Barnon (a.s. flamprop izopropil), Mataven (a.s. flamprop metil), Puma super (a.s. fenoksapropp-etil) i drugi. U periodu od 1990-2011. godine u Srbiji ovom problemu se nedovoljno poklanjala pažnja, kako sa praktičnog tako i sa naučnog stanovišta, što je rezultiralo da u tom periodu na tržištu pesticida nije bio regostrovan ni jedan tipičan herbicid za suzbijanje A. fatua (Vrbničanin i sar., 2011). Danas na području naše zemlje registrovana su tri preparata za suzbijanje ove korovske vrste u usevima strnih žita (Tabela 1). Osim registrovanih preparata divlji ovas u usevu pšenice je moguće suzbijati i preparatom Puma SB u količini 0,15 l ha -1 (a.s. fenoksaprop-p-etil + protektant mefenpir-dietil), kao i zajedničkom primenom 0,15 l ha -1 preparata Sekator liquid (a.s. jodosulfuron-metil-na + amidosulfuron + protektant mefenpirdietil) i 0,75-1 l ha -1 preparata Furore super (a.s. fenoksaprop-p-etil) (Vrbničanin i sar., 2011). Kad je u pitanju hemijsko suzbijanje divljeg ovsa, koje se često prihvata kao najefikasniji i najprihvatljiviji način borbe protiv ove korovske vrste važno je imati na umu da je na oko 5 miliona hektara u 13 zemalja u svetu potvrđena rezistentnost populacija divljeg ovsa na herbicide

Acta herbologica, Vol. 26, No. 2, 75-86, 2017. Tabela 1. Herbicidi za suzbijanje divljeg ovsa u strnim žitima registrovani u Srbiji Table 1. Herbicides registered in Serbia for the control of wild oat in cereal crops Preparat Product Aktivna supstanca + protektant Active ingredient + protectant Vreme primene Time of application Pallas 75 WG piroksulam (75 g kg -1 ) 28-32 BBCH razvoja useva intenzivni porast A. fatua Axial 050-EC pinoksaden + klokvintocet-meksil (50 g l -1 + 12,5 g l -1 ) 12-39 BBCH razvoj useva 13-30 BBCH razvoj A. fatua Amanet fenoksaprop-p-etil + mefenpir-dietil (69 g l -1 + 19 g l -1 ) 13-32 BBCH razvoj useva 13-30 BBCH razvoj A. fatua Količina primene Rate of application Usev Crop 150-250 g ha -1 + 0,5 l ha -1 okvašivača Pallas ađuvanta pšenica, raž, tritikale 0,6-1,2 l ha -1 ozima pšenica, ozimi ječam 0,9-1,2 l ha -1 ozima pšenica 83

Sava Vrbničanin različitih hemijskih grupa i različitog mehanizma delovanja uključujući i ukrštenu i multiplu rezistentnost (Bajwa et al., 2017). Prema zvaničnim podacima utvrđena je rezistentnost divljeg ovsa na herbicide ALS inhibitore (B/2) u Kanadi, Francuskoj i SAD; inhibitore ACCaze (A/1) u Argentini, Australiji, Brazilu, Kanadi, Belgiji, Čileu, Francuskoj, Iranu, Nemačkoj, Meksiku, Novom Zelandu, Poljskoj, Siriji, Turskoj i SAD; inhibitore sinteze lipida (tiokarbamate) (N/8) u Kanadi; inhibitore obrazovanja mikrotubula (K1/3) u SAD, inhibitore izduživanja ćelija (Z/8) u SAD, kao i višestruka rezistentnost koja uključuje neke od prethodno navedenih mehanizama u Australiji, Kanadi, Nemačkoj, Poljskoj, Južnoafričkoj Republici, SAD i UK (Heap, 2017). Dakle, ovo implicira da je koncept integralnih mera u suzbijanju divljeg ovsa najprihvatljiviji metod. ZAHVALNICA Ova istraživanja su podržana od strane Ministarstva za obrazovanje, nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije (Projekat III 46008). 84 LITERATURA Bajwa, A. A., Akhter, M. J., Iqbal, N., Peerzada, A. M., Hanif, Z., Manalil, S., Hashim, S., Ali, H. H., Kebaso, L., Frimpong, D., Namubiru, H., Chauhan, B. S.: Biology and management of Avena fatua and Avena ludoviciana: two noxious weed species of agro-ecosystems. Environmental Science and Pollution Research, 24, 19465 19479, 2017. Baum, B. R.: Oats: wild and cultivated. A monograph of the genus Avena L. (Poaceae). Biosystematics Research Institute, Canada Department of Agriculture, Research Branch, Ottawa, Ontario, Canada. Monograph No 14., 1977. Božić, D., Stevanović, S.:Uticaj različitih temperatura na klijanje divljeg ovsa (Avena fatua L.). XIV simpozijum o zaštiti bilja i IX kongres o korovima. Zbornik rezimea radova, 153, 2012. Božić, D., Vrbničanin, S., Pavlović, D., Anđelković, A., Sarić-Krsmanović, M: Uticaj različitih temperature na klijanje semena Avena fatua L. i Ambrosia artemisiifolia L. Zaštita bilja, 64 (3), 154-161, 2013. Carlson, H. L., Hill, J. E.: Wild Oat (Avena fatua) Competition with Spring Wheat: Effects of Nitrogen Fertilization. Weed Science, 34 (1), 29-33, 1986. Dastgheib, F., Kumar, K., Goh, K. M.: Effects of crop residues and management practices on weeds in a wheat crop in Canterbury. In the Proceedings of Annual Conference Agronomy Society of New Zealand, 28, 17-20, 1998. Dastgheib, F., Kumar, K., Goh, K. M.: Weed infestations in wheat cropping systems as affected by crop residues and their management practices. Biological Agriculture and Horticulture, 16 (4), 395-407, 1999. Dragosavac, B., Pavlović, D., Anđelković, A., Marisavljević, D., Vrbničanin, S.: Breaking dormancy of wild oat (Avena fatua L.) seeds. 8 th International Conference on Biological Invasions. NEOBIOTA. Antalya (Turkey), Book of Abstracts, 166, 2014. Drossou, A., Katsiotis, A., Leggett, J. M., Loukas, M., Tsakas, S.: Genome and species relationships in genus Avena based on RAPD and AFLP molecular markers. Theoretical and Applied Genetics, 109, 48-54, 2004. Fисюнов, А. В.: Сорные растения. Колос, Москва, 1984. Haynes, B., Koide, R.T., Elliott, G.: Phosphorus uptake and utilization in wild and cultivated oats (Avena spp.). Journal of Plant Nutrition, 14 (10), 1105-1118, 1991. Heap, I.: International Survey on Herbicide Resistant Weeds http://www.weedscience.org/ Summary/Species. aspx (preuzeto 24. 12. 2017).

Acta herbologica, Vol. 26, No. 2, 75-86, 2017. Holm, L. G., Plucknett, D. L., Pancho, J. V., Herberger, J. P.: The World s Worst Weeds. Distribution and Biology. Honolulu, Hawaii, USA: University Press of Hawaii, 1977. Jäck, O., Menegat, A., Gerhards, R.: Winter wheat yield loss in response to Avena fatua competition and effect of reduced herbicide dose rates on seed production of this species. Journal of Plant Disease and Protection, 124, 371 382, 2017. Jones, D. P. (Ed.): Wild oats in world agriculture. An interpretative review of world literature. Wild oats in world agriculture. An interpretative review of world literature. Agricultural Research Council. London UK, 296p, 1976. Jovanović-Radovanov, K., Vrbničanin, S., Dakić, P.: Mogućnost korišćenja preparata Sedef 07 EW u suzbijanju divljeg ovsa (Avena fatua L.) u usevu ozime pšenice. XIV simpozijum o zaštiti bilja i IX kongres o korovima. Zbornik rezimea radova, 168, 2012. Jovanović-Radovanov, K., Božić, D., Jovanović, M., Savić, A., Vrbničanin, S.: Mogućnost suzbijanja divljeg ovsa (Avena fatua L.) u uslovima ekstremne brojnosti. X Kongres o korovima, Vrdnik, Srbija, Zbornik rezimea, 72, 2016. Kojić, M., Čanak, M.: Biological characteristics of wild oats. Fragmenta Herbologica Jugoslavica, 9 (2), 15-21, 1980. Korniak, T., Rasomavicius, V., Holdynski, C.: Variability of Avena fatua L. in the south-western part of Lithuania. Botanica Lithuanica, 6 (1), 17-22, 2000. Korniak, T.: Studies on the variability of common wild oat (Avena fatua, Poaceae) in north-eastern Poland. Fragmenta Floristica et Geobotanica, 41 (2), 501-505, 1996. Kulsoom, U. E., Khan, M. A.: Prediction of grain yield losses in wheat (Triticum aestivum L.) under different densities of wild oat (Avena fatua L.). Pakistan Journal of Botany, 47 (SI), 239-242, 2015. Li, C. D., Rossnagel, B. G., Scoles, G. J.: The development of oat microsatellite markers and their use in identifying relationships among Avena species and oat cultivars. Theoretical and Applied Genetics, 101, 1259-1268, 2000b. Li, C. D., Rossnagel, B. G., Scoles, G. J.: Tracing the phylogeny of the hexaploid oat Avena sativa with satellite DNAs. Crop Science, 40, 1755-1763, 2000a. Maillet, J.: Contribution to a study of the varieties of Avena fatua and Avena sterilis. Fragmenta herbologica Jugoslavica, 9 (2), 61-67, 1980. Martin, M. P. L. D., Field, R. J.: Influence of time of emergence of wild oat on competition with wheat. Weed Research, 28 (2), 11 116, 1988. Milijić, S.: Uticaj klimatskih prilika na intenzitet pojave divljeg ovsa u usevu ozime pšenice. Fragmenta herbologica Jugoslavica, XVI (1-2), 57-64, 1987. Morrow, L. A., Gealy, D. R.: Studies on the biology of wild oat. In the Proceedings of the Western Society of Weed Science, 35, 85-86, 1982. Necajeva, J., Erdmane, Z., Isoda-Krosovska, A., Curiske, J., Dudele, I., Gaile, L., Stirna, L., Rancans, K., Polis, D., Spurina, L.: Influence of wild oat plant density on spring wheat yield. Zemdirbyste-Agriculture, 104 (3), 209 218, 2017. Qian, X.: A survey on the existence of competition from wild oat in fields of winter cereals in north Jiangsu province. Journal of Nanjing Agricultural University, 19 (3), 17-22, 1996. Radivojević, N., Stojićević, D., Miletić, B., Vrbničanin, S.: Reakcije divljeg ovsa (Avena fatua L.) na piroksulam. XIV simpozijum o zaštiti bilja i IX kongres o korovima. Zbornik rezimea radova, 177, 2012. Rajhathy, T., Thomas, H.: Cytogenetics of oats (Avena L.). Miscellaneous Publications of the Genetics Society of Canada, 2, 1-90, 1974. Satorre, E. H., Snaydon, R. W.: A comparison of root and shoot competition between spring cereals and Avena fatua L. Weed Research, 32 (1), 45-55, 1992. Saulić, M., Stojićević, D., Božić, D., Vrbničanin, S.: The Influence of temperature and light on germination of ragweed (Ambrosia artemisiifolia L.), wild oat (Avena fatua L.), common cocklebur (Xanthium strumarium L.) and weedy sunflower (Helianthus annuus L.).VII Congress on Plant Protection, Integrated Plant Protection Knowledge Based Step Towards Sustainable Agriculture, Forestry and Landscape Architecture, Zlatibor, Proceedings, p. 311-317, 2015. Scholz, H.: The systematics of Avena sterilis and A. fatua (Gramineae). A critical study. Willdenowia, 20 (1-2), 103-112, 1991. 85

Sava Vrbničanin Shala, B.: Spread of wild oats in the territory of Kosovo. Fragmenta herbologica Jugoslavica, 16 (1-2), 65-72, 1987. Siebert, L., Brix, M.: The spread of wild oat varieties on various soil types in the GDR. Nachrichtenblatt fur den Pflanzenschutz in der DDR, 38 (3), 52-53, 1984. Spasić, M.: Problem divljeg ovsa u Jugoslaviji i u svetu sa poljoprivrednog i ekonomskog stanovišta. Fragmenta herbologica Jugoslavica, IX (2), 7-14, 1980. Stougaard, R. N., Xue, Q.: Spring wheat seed size and seeding rate effects on yield loss due to wild oat (Avena fatua) interference. Weed Science, 52,133 141, 2004. Thomas, H.: Cytogenetics of Avena. In: Oat science and technology (H. G. Marshall and M. E. Sorrells, Eds.). Agronomy Monograph, 33. ASA and CSSA, Madison, WI, 1992. Thurston, J. M., Phillipson, A.: Distribution. In: Wild oats on world agriculture (D. P. Jones, Ed.). Agricultural Research Council, London, pp. 19-65, 1976. Vrbničanin, S. Božić, D.: Praktikum iz herbologije. Poljoprivredni fakultet, Beograd, 2016a. Vrbničanin, S., Božić, D.: Korovi useva pšenice i mogućnosti njihovog suzbijanja. Biljni lekar, 44 (5-6), 547-571, 2016b. Vrbničanin, S., Jovanović-Radovanov, K., Veljković, B.: Divlji ovas učestali korov stnih žita na području Srbije. XI savetovanje o zaštiti bilja. Zbronik rezimea radova, 89-91, 2011. Vrbničanin, S., Malidža, G., Stefanović, L., Elezović, I., Stanković-Kalezić, R., Marisavljević, D., Radovanov- Jovanović, K., Pavlović, D., Gavrić, M.: Distribucija nekih ekonomski štetnih, invazivnih i karantinskih korovskih vrsta na području Srbije. I deo: Prostorna distribucija i zastupljenost osam korovskih vrsta na području Srbije. Biljni lekar, XXXVI (5), 303-313, 2008.vVrbničanin, S., Malidža, G., Jovanović-Radovanov, K., Dželatović, S.: Suzbijanje divljeg ovsa (Avena fatua L.) u pšenici zajedničkom primenom preparata sekator liquid i furore super. VIII Savetovanje o zaštiti bilja, Zbornik rezimea, 63-64, 2006. Vrbničanin, S., Šinžar, B.: Elementi herbologije sa praktikumom. Poljoprivredni fakultet i Zavet, Beograd, 2003 Willenborg, C. J., May, W. E., Gulden, R. H., Lafond, G. P., Shirtliffe, S. J.: Influence of wild oat (Avena fatua) relative time of emergence and density on cultivated oat yield, wild oat seed production, and wild oat contamination. Weed Science, 53 (3), 342-352, 2005. Yamaguchi, H.: Cluster analysis of plant type in wild oat ecotypes. Weed Research, Japan, 27 (2), 77-82, 1982. Zhang, S. M., Li, Y. W., Feng, Z. H., Gao Lian, Y.: Study on varieties and biological characteristics of wild oats in rice-wheat continuous cropping regions. Jiangsu Agricultural Sciences, 6, 38-41, 1999. Zonderwijk, P.: Results of wild oat control with Bidisin in spring cereals in Holland. Pflanzenschutz-Nachrichten Bayer, 27 (1), 3-45, 1974. https://www.cabi.org (preuzeto 20.12.2017.) 86 Avena fatua L. wild oat SUMMARY Avena fatua is widely distributed in diverse agro-ecosystems, from temperate to sub-tropical regions, due to its unique seed traits, successful germination ecology, high competitive ability and allelopathic potential. A.fatua infests major winter and spring crops, including wheat, oat, barley, canola, maize, alfalfa and sunflower, causing yield losses up to 70%, depending on the crop species and the density of wild oat. In addition to herbicide application, several cultural practices, including diverse crop rotations, cover crops, improved crop competition (using competitive cultivars, high seed rates, narrow row spacing, altered crop geometry) have shown promise for the control of A. fatua. An integrated use of these cultural methods can reduce the herbicide dose which is required and lower the dependency on herbicides in the control of this grass species. Moreover, integrated management may successfully control the herbicide-resistant populations of this weed species. Key words: Avena fatua, biology, competition, harmful, control.

Possible uses of allelopathy in weed control in organic farming in Turkey Ahmet Uludag 1, İlhan Uremis 2, Mine Rusen 3, Nihat Tursun 4 UDK 631.147:581.524.13 Pregledni rad - Review paper 1 Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü, Çanakkale 2 Mustafa Kemal Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Bitki Koruma Bölümü, Hatay 3 Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitütsü, Yalova 4 İnönü Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü, Malatya ahuludag@yahoo.com SUMMARY Weeds are one of the main obstacles in organic farming as well as other farming systems. In the most agricultural systems such as conventional farming, herbicides are the main tool to solve weed problems in spite of problems bearing from excess use of chemicals. Organic farmers rely on mechanical techniques which include tillage that can make soil open to erosion if it becomes only technique to be used. Allelopathy is both inhibitory and stimulatory biochemical interactions between plants. Allelopathic relations have been used to establish proper farming systems, control directly weeds and other pests, and develop chemicals less harmful to the environment. There have been researches on allelopathy in Turkey since 1980 s. However, it is not easy to say that results of these studies have had a chance to be implemented. Allelopathy studies in Turkey can be integrated with organic agriculture; but, research and implementation needs elaborated. Keywords: allelopathy, weed control, organic farming. INTRODUCTION Weeds are one of the main constraints in agricultural production systems. It has been shown that organic fields have much more weeds (Rydberga and Milbergb, 2000) and weed management is a challenge in organic farming as well as, even more than, all other farming systems (Liebman and Davis, 2009). Many agricultural systems such as conventional agriculture rely on chiefly synthetic herbicides, which are not a tool in organic agriculture. Various types of methods and tactics have been used to control weeds in organic agriculture. Crop rotation, cover crops, intercropping, competitive cultivars, soil amendments, cultivation, several physical tactics, good agricultural practices and biological control etc. have 87

Ahmet Uludag et.al. been mentioned in several literature (Liebman and Davis, 2009; Mohammadi, 2013). All these methods are aimed not only control of current weeds, but also prevention of introduction of weeds in a given field and minimizing future weed problems (Liebman and Davis, 2009). Some weed control methods are based on allelopathic relations. Allelopathy studies in Turkey have been reviewed earlier (Uludag et al., 2006; Uludag et al., 2008). However, allelopathy studies for weed control in Turkey have not been reviewed in the context of using in organic agriculture. The aim of this paper review use of allelopathy in organic agriculture and integrate allelopathy studies from Turkey with organic agriculture. ALLELOPATHY AND WEEDS The term of allelopathy was coined and defined by Molisch who is an Austrian scientist, although human being was aware of allelopathic relations as early as 300 B.C. (Rice, 1984). Authorities have defined allelopathy depending on their area, view or aim. The most common definition which is based on Rice s definition (Rice, 1974) is that stimulatory or inhibitory effect(s) of a plant (including microorganisms) on other plant(s) through the release of chemical compounds into the environment. Modern allelopathic research just increased after 1980 although there was some classical ecological work on allelopathy before 1970 (Dakshini et al., 1999). It is possible to use allelopathy in weed control in different ways (Bhowmik and Inderjit, 2003; Mohammadi, 2013). However, we can divide it into two broad groups: Natural weed management: Cover crops and plant residues produce allelopathic compounds which affect adversely germination or growth of weeds. Using crop cultivars with allelopathic properties also the other way of natural weed control. Improvement of crop varieties (either classical plant breeding or genetical engineering that is not acceptable for organic agriculture) to be used for natural weed control has been a challenge in weed science. Allelopathic interactions can be used in crop rotation. Maize-Soybean rotation both crops and/or their residues have some beneficial allelopathic effect on each other (Yang et al., 1994; Anderson and Cruse, 1995; Ri, 2012). Allelopathy in rotational crop is also suggested for weed control (Schreiber, 1992; Gozcu et al., 2006). Natural herbicides: Allelopathic compounds could be used as natural herbicides. Some of them have been already commercialized and many of them has been showed for their allelopathic herbicidal potential (Bhowmik and Inderjit, 2003). 88 ALLELOPATHY STUDIES ON WEEDS AND WEED MANAGAMENT IN TURKEY As it was mentioned above that allelopathy studies related to weeds and weed control have been reviewed before. In this review, studies published after former reviews will be focused and results will be discussed in the context of organic agriculture mainly.

Acta herbologica, Vol. 26, No. 2, 87-93, 2017. Brassica species are the most promising species that can be used in organic agriculture with different ways. The first study in Turkey was on garden radish (Raphanus sativus L.) of which effect on johnsongrass (Sorghum halepense) noticed and some preliminary experiments were done (Uygur, 1988). Uygur et al. (1990) found that garden radish extracts inhibit germination of 11 weed species, including some important species such as Sorghum halepense (L.) Pers., Alopecurus myosuroides Huds., Capsella bursa-pastoris (L.) Medik., Convolvulus arvensis L. out of 25 species studied and 4 crops (lettuce, tobacco, bean, Trifolium spp.) out of 32 crops examined. These results were highly promising use of garden radish (extracts) for weed control safely and effectively. Garden radish studies later focused on johnsongrass which is a perennial grass species and a native plant of the Mediterranean area and weed in many crops worldwide (Holm et al., 1977). Although pure extract (only pure extract; not diluted extracts up to 66%) of johnsongrass inhibited soybean germination, there was no effect of pure extract on wheat, cotton or maize germination (Dogan, 2004), which was considered another promising result. Furthermore, he found that garden radish as a cover crop suppressed weeds and increased maize yield (Dogan, 2004). Another useful data for organic agriculture is that garden radish can be used as a rotational crop or a cover crop to control johnsongrass in cotton fields (Gozcu et al., 2006). Other Brassica species, which are round white radish (Raphanus sativus L.), black radish (R. sativus L. var. niger), little radish (R. sativus L. var. radicula), turnip (Brassica campestris L. subsp. rapa) and rapeseed (Brassica napus L. oleifera DC.) as well as garden radish suppressed johnsongrass in field as soil mixed residues and laboratory conditions as water extracts (Uremis et al., 2009). On the contrary, some data was not much promising use of Brassica plants in some crops because aqueous extracts of little radish, turnip and thiocyanate ions on 12 different crop species proved an inhibition of germination in three crop species (maize, cucumber and barley) and of growth in barley and tomato (Topal, 1996). Residues of these species also affected germination and growth of cutleaf ground-cherry (Physalis angulata L.) (Uremis et al., 2005), which is a weed and invasive alien plant in summer crops in Turkey with Tropical American origin (Uludag and Katkat, 1991; Holm et al., 1997; Gonen, 1999). Other studies were seeking possible natural herbicidal use of allelopathic relations. Water extracts of the same six species above tested against Physalis angulata L., Amaranthus retroflexus L., Avena sterilis L., Portulaca oleracea L., Sinapis arvensis L., Solanum nigrum L. and promising results were obtained (Arslan et al., 2005; Ozdemir, 2007). Studies with essential oils or aqueous extracts of plants to contribute natural herbicide research in Turkey have not reached a widely used product in spite of several successful studies (Uludag et al., 2006; Cetintas et al., 2006; Topal and Kocacaliskan, 2006; Kordali et al., 2007; Koloren, 2007; Salamci et al., 2007; Yıldirim, 2007; Kordali et al., 2008; Aydin and Tursun, 2010; Mutlu et al., 2010; Efil, 2012; Tazegul, 2012). Furthermore, studies on aqueous extracts and plant residues of different plants aimed mainly to explore the allelopathic potential of those species on weeds and crops (Uludag et al., 2006; Dişli, 2013). The studies with practical implication have specific importance for organic agriculture. For instance, study with plant parts of Eucalyptus camaldulensis Dehnh., Juglans regia L., Melia azederach 89

Ahmet Uludag et.al. L., Nerium oleander L. showed that corn yield increased comparing to weedy control while weed density was significantly reduced. However, corn yield in the hand weeded control was higher than in the allelopathic plant part treatments (Iskenderoglu, 1995). A study to find out possible rotational crop with allelopathic effect on weeds was conducted in Western Turkey. Results showed that rye and wheat were suitable as rotational because their residues affected the most important annual weed species occurring in summer crops (Portulaca oleracea L., Amaranthus retroflexus L. and Echinochloa colona (L.) Link.) while showing no toxic effects on other crop species, such as tomato, sunflower and corn (Boz, 2003). Parasitic plants are important pests in many crops and controlling them has been challenge in agriculture. Studies to find out possible allelopathic plant species to use as natural herbicide or natural weed control tool have been conducted in Turkey. Several plant extracts and residues were researched to control broomrapes (Pheliphance and Orobanche spp.) in faba bean and tomato was promising in pot experiments; but incorporated plant parts were not effective enough in the field comparing to the pot experiment. Nevertheless, especially Lantana camara was found to be a promising allelopathic plant to control Orobanche spp. (Aksoy, 2003). Furthermore, residues of varying allelopathic plant species or exudates gave effective results on broomrapes or dodders (Cuscuta spp.) (Demirkan, 2005; Ozturk, 2006; Nemli et al., 2007; Er, 2009; Tamer, 2012). 90 DISCUSSION Allelopathic studies in Turkey in the beginning were more practical purpose, although result did not have chance to be applied in wide areas. One of the reasons is herbicides were main method in conventional agriculture. The other point is problem of marketing. For instance, the demand for garden radish is limited in grocery markets, and there has not been sufficient research to improve the cropping system (Uludag et al., 2005). Other crops were studied to find out larger marketing possibility (Uremis et al., 2009) or develop different methods could be helpful (Gozcu et al., 2006). This shows that there is a gap between research and practice. Recently, studies were conducted to find out biological herbicides. However, field data was not as successful as data in controlled environments (Aksoy, 2003). Improving products using allelopathic compounds which are mainly secondary metabolites is not easy (Bhowmik and Inderjit, 2003). Furthermore use of allelopathic relations requires knowledge on allelochemicals involved and fluctuations depending on environmental conditions and agricultural practices should be studied. For instance, fertility regimes in rye affect biomass production, tissue phytotoxicity and allelochemical content (Mwaja et al., 1995). In spite of many studies related to alleopathic potential to use in agriculture, there has been only one study has been conducted in a field that was organic agriculture implemented (or we were able to find out in our search). Kayandan et al. (2002) researched residues of some crop species which can be considered as a cover crop on weeds in organic cotton which had been grown for four years. However, study was done only one year and the result is not good

Acta herbologica, Vol. 26, No. 2, 87-93, 2017. enough to recommend to farmers. Unfortunately, the link between research and farmers dealing with organic farming is not strong to keep up further studies and define their real problems in the fields. LITERATURE Aksoy, E. O.: Canavarotu türlerinin (Orobanchae spp.) Cukurova bölgesi ndeki önemi ve mücadele olanakları üzerine araştırmalar. Cukurova Universitesi Fen Bilimleri Enstitusu Doktora Tezi, 158 p., 2003. Anderson, I. C., Cruse, R. M.: Tillage and Allelopathic Aspects of the Corn-Soybean Rotation Effect. Allelopathy: organisms, processes, and applications Symposium, Allelopathy: organisms, processes, and applications. ACS Symposium Series, 582, 184-192, 1995. Arslan, M., Uremis, I., Uludag, A.: Determining bio-herbicidal potential of rapeseed, radish and turnip extracts on germination inhibition of cutleaf ground-cherry (Physalis angulata L.) seeds. Journal of Agronomy, 4 (2), 134-137, 2005. Aydin, O., Tursun, N.: Bitkisel kökenli bazı uçucu yağların bazı yabancı ot tohumlarının çimlenme ve çıkışına olan etkilerinin araştırılması. KSÜ Doğa Bilimler Dergisi, 1 (1), 11-17, 2010. Bhowmik, P., Inderjit, C.: Leaching of pheportunitiesvin implementing allelopathy for natural nolic compounds from leaf and needle litter of severalvweed management. Crop Protection, 22, 661-671, 2003. Boz, O.: Allelopathic effects of wheat and rye straw on some weeds and crops. Asian Journal of Plant Sciences, 2, 772-778, 2003. Cetintas, R., Tursun, N., Karci, A., Almira M. H., Seyithanoğlu, M.: The bio-herbicidal effects of daphne (Laurus nobilis L.) and some of its important components on the germination of some weeds and agronomic crops. 2006 Annual International Research Conference on Methyl Bromide Alternatives and Emissions Reductions, Orlando, Florida-USA, 52, 2006. Dakshini, K. M. M., Foy, C. L., Inderjit, C.: Allelopathy: one component in a multifaceted approach to ecology. In: Inderjit, C. L. Foy K. M. M. Dakshini (Eds.): Principles and practices in plant ecology, allelochemical interactions, CRC Press, pp. 3-14, 1999. Demirkan, H.: Bazı bitki parçalarının Orobanche ramosa L. nın gelisimine olan allelopatik etkilerinin arastırılması. Ege Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 42 (3), 45-54, 2005. Disli, Ö.: Farklı sıcaklıkların bitki eksudatlarının ve bazı yeşil gübrelerin akhardal (Sinapis alba L.) tohum çimlenmesi ve gelişimi üzerine etkileri. Ege Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Bitki Koruma Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 108 s., İzmir, 2013. Dogan, A.: Antep turpu (Raphanus sativus L.) nun mısır bitkisine ve yabancı ot türlerine olan allelopatik etkisinin araştırılması. Cukurova Universitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 83 s., Adana, 2004. Efil, F.: Mercanköşk (Origanum majorona L.) ve dağ kekliği (Origanum syriacum L.) uçucuyağ ve hidrosollerinin yabancı otlara karşı biyo-herbisidal potansiyellerinin belirlenmesi. Cukurova Universitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 114 s., Adana, 2012. Er, T.: Bazı bitki ekstrak ve eksudatlarının domates te Orobanche çimlenmesine ve gelişimine etkileriüzerine arastırmalar. Ege Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Bitki Koruma Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 67 s., İzmir, 2009. Gonen, O.: Cukurova bölgesi yazlık yabancı ot türlerinin çimlenme biyolojileri ve bilgisayar ile teşhise yönelik morfolojik karekterlerinin saptanması. Cukurova Universitesi Fen Bilimleri Enstitusu Doktora Tezi. 233 p., Adana, 1999. Gözcü, D., Uludağ, A., Güvercin, R. S.: Antep turpunun kanyaş mücadelesinde kullanılması üzerinde bir araştırma. Allelopati Çalıştayı (13-15 Haziran 2006, Yalova) Bildiri Kitabı, 83-84, 2006. Olm, L. G., Plucknett, D. L., Pancho, J. V., Herberger, J. P.: The world s worst weeds, distribution and biology. The University Press of Hawaii, Honolulu, 1977. 91

Ahmet Uludag et.al. Holm, L. G., Plucknett, D. L., Pancho, J. V., Herberger, J. P.: World weeds, natural histories and distribution. John Wiley and Sons Inc., 1997. Iskenderoglu, S. N.: Bitki eksraktlari ve atiklarinin yabanciot turlerinin gelismesine olan biyoherbisit etkisinin arastirilmasi. Cukurova Universitesi Fen Bilimleri Enstitusu Yuksek Lisans Tezi, 121 p., Adana, 1995. Kayandan, A., Nemli, Y., Demirci, M., Ertem, A.: Ekolojik pamuk tarımında yesil gubre olarak uygulanan bazi bitkilerin yabanciot cikisina ve pamuk verimine olan etkilerinin arastirilmasi. Türkiye Herboloji Dergisi, 5, 1-9, 2002. Koloren, O.: Allelopathic effects of Medicago sativa L. and Vicia cracca L. leaf and root extracts on weeds. Pakistan Journal of Biological Sciences, 10 (10), 1639-1642, 2007. Kordali, S., Cakir, A., Sutay, S.: Inhibitory effects of monoterpenes on seed germination and seedling growth. Zeitschrift für Naturforschung C, C 62c, 207-214, 2007. Kordali, S., Cakiri, A., Ozer, H., Cakmakci, R., Kesdek, M., Mete, E.: Antifungal, phytotoxic and insecticidal properties of essential oil isolated from Turkish Origanum acutidens and three components, cavacrol, thymol and p-cymene. Bioresouarce Technology, 99, 8788-8795, 2008. Liebman, M., Davis, A. S.: Managing weeds in organic farming systems: an ecological approach. In: Charles A. Francis (Ed.) Organic farming: the ecological system. Agronomy Monograph, 54, 2009. Mohammadi, G. R.: Alternative weed control methods: a review. In: Soloneski, S. and M. Larramendy (Eds.) Weed and pest Control - conventional and new challenges. InTech, DOI: 10.5772/54164, 2013. Mutlu, S., Atici, O., Esim, N.: Bioherbicidal effects of essential oils of Nepeta meyeri Benth. on weed spp. Allelopathy Journal, 26 (2), 291-300, 2010. Mwaja, V. N., Masiunas, J. B., Weston, L. A.: Effect of fertility on biomass, phytotoxicity, and allelochemical content of cereal rye. Journal of Chemical Ecology, 21, 81 96, 1995. Nemli, Y., Derkan, H., Uludağ, A., Türkseven, S., Kacan, K.: Ödemis te patateslerde sorun olan canavarotu (Orobanche spp.) nun saptanması ve mücadelesi üzerinde arastırmalar. Ege Üniversitesi Bilimsel Arastırma Proje Kesin Raporu, 38 p., 2007. Ozdemir, S.: Brassicaceae familyasından bazı bitkilere ait ekstraktların yabancı otlarla mücadelede biyo-herbisit olarak kullanılabilme olanaklarının araştırılması. Mustafa Kemal Universitesi Fen Bilimleri Enstitusu Yuksek Lisans Tezi, 99 p., Hatay, 2007. Ozturk, L.: Bazı bitkilerin ve olgunlaştırma sürelerinin patateste sorun olan canavar otu (Orobanche spp.) na etkileri üzerinde araştırmalar. Ege Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Bitki Koruma Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 70 s., İzmir, 2006. Ri, S.: Growth promotion of maize by soybean root exudates. Legume Research, 35 (3), 226-230, 2012. Rice, E. L.: Allelopathy. Academic Press Inc. Orlando FL., 1974. Rice, E. L.: Allelopathy. 2 nd Edition, 422 p., Academic Press Inc. Orlando FL, 1984. Rydberga, T., Milbergb, P.: A survey of weeds in organic farming in Sweden. Biological Agriculture and Horticulture: An International Journal for Sustainable Production Systems, 18 (2), 175-185, 2000. Salamci, E., Kordali, S., Kotan, R., Cakir, A., Kaya, Y.: Chemical composition, antimicrobial and herbicidal effects of essential oils isolated from Turkish Tanacetum aucheranum and Tanacetum chiliophyllum var. chiliophyllum. Biochemical Systematics and Ecology, 35, 569 581, 2007. Schreiber, M. M.: Influence of tillage, crop rotation, and weed management on giant foxtail (Setaria faberi) population dynamics and corn yield. Weed Science, 40, 645 653, 1992. Tamer, S. R.: Farklı sıcaklıkların, bazı yeşil gübrelerin ve bitki eksudatlarının küskütün (Cuscuta campestris (L.) Yunck.; C. approximata Bab.) çimlenmesi üzerine etkileri. Ege Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Bitki Koruma Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 92 s., İzmir, 2012. Tazegul, A. T.: Nepeta meyeri Benth. (Kedi nanesi) uçucu yağ ve ekstrelerinin herbisidal etkilerinin belirlenmesi. Ataturk Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Bitki Koruma Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 54 s., Erzurum, 2012. Topal, S.: Bazı turpgil bitki özütleri ile tiyosiyanat iyonlarının tohum çimlenmesi ve fide büyümesi üzerine allelopatik etkileri. Dumlupinar Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Biyoloji Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 41 s., Kutahya, 1996. 92

Acta herbologica, Vol. 26, No. 2, 87-93, 2017. Topal, S., Kocacaliskan, I.: Juglonun bazı yabancı otlar ve tahıl türlerindeallelopatik etkisi. Allelopati Çalıstayı Bildiri Kitabı, 69-81, 2006. Uludağ, A., Katkat, M.: Weeds in cotton fields and their distributions and densities in Southeast Anatolia. The Journal of Turkish Phytopathology, 20, 96, 1991. Uludağ, A., Uremis, I., Arslan, M., Gozcu, D.: Allelopathy studies in weed science in Turkey a review. Journal of Plant Diseases and Protection, Sonderheft/Special Issue, XX, 419-426, 2006. Uludağ, A., Uremis, I., Arslan, M.: Allelopathy studies in weed science in Turkey: An update, 5 th International Weed Science Congress, Vancouver, British Columbia, Canada, 155-156, 2008. Uludag, A., Uremis, I., Arslan, M., Gozcu, D.: Johnsongrass control using Brassiceae crops. 4 th MGPR Symposium, Turkey, 123, 2005. Uremis, I., Arslan, D., Uludag, A., Sangun, M. K.: Allelopathic potentials of residues of six brassica species on johnsongrass (Sorghum halepense (L.) Pers. African Journal of Biotechnology, 8, 3497-3501, 2009. Uremis, I., Arslan, M., Uludag, A.: Allelopathic effects of some brassica species on germination and growth of cutleaf ground-cherry (Physalis angulata L.) seeds. Journal of Agronomy, 5, 661-665, 2005 Uygur, F. N., Köseli, T. F., Cinar, A.: Die allelopathische wirkung von Raphanus sativus L. Zeitschrift für Pflanzenkrankheiten und Pflanzenschutz. Sonderheft, XII, 259-264, 1990. Uygur, F. N., Köseli, T. F.: A Study on Allelopathic Effect of Radish (Raphanus sativus L.) sap on Johnsongrass (Sorghum halepense (L.) Pers.). The Journal of Turkish Phytopatology, 17, 3, 136, 1988. Yang, C. M., Chang, A. H., Huang, C. H.: Effects of corn residues on soybean yield. Journal of Agriculture Research, China, 43, 381-390, 1994. Yildrim, B. K.: Bazı bitkisel kökenli uçucu yağların biyoherbisidal etkilerinin araştırılması. Ondokuz Mayis Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Bitki Koruma Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 130 s., Samsun, 2007. Mogućnosti korišćenja alelopatije u suzbijanju korova u organskoj biljnoj proizvodnji u Turskoj REZIME Korovi su jedna od važnih prepreka u organskoj proizvodnji kao i u ostlim sistemima biljne proizvodnje. U najintenzivnijem sistemu kao što je konvencionalna poljoprivreda, herbicidi su glavna alatka za reševanje problema sa korovima uprkos problemima koji se javljaju zbog njihove učestale primene. Proizvođači u organskoj proizvodnja se zaista oslanjaju na mehaničke mere koje uključuju obradu kojom zemljište činimo otvorenim i pogodnim za eroziju ukoliko se samo obrada koristi kao mera u suzbijanju korova. Alelopatske interakcije između biljaka mogu biti inhibitorne ili stimulativne. Alelopatski efekti se mogu koristiti u uspostavljanju odgovarajuće poljoprivredne proizvodnje, u direktnom suzbijanju (kontroli) korova i drugih štetnih organizama, kao i razvoju hemikalija koje se mogu koristiti u njihovom suzbijanju a manje su štetne za životnu sredinu. Alelopatska istraživanja su započeta u Turskoj još 1980-ih godina. Međutim, još uvek se ne može govoriti o mogućnostima realne primene alelopatije u suzbijanju korova. Alelopatska istraživanja u Turskoj se mogu integrisati sa organskom poljoprivredom, ali, istraživanja i implementaciju je potrebno razraditi. Ključne reči: alelopatija; suzbijanje korova, organska poljoprivreda. 93

UDK 632.9:633.15 Naučni rad Scientific paper Integrisani sistem suzbijanja korova u kukuruzu: značaj plodoreda, hibrida kukuruza i herbicida Milan Brankov, Milena Simić, Vesna Dragičević, Branka Kresović Institut za kukuruz Zemun Polje, Beograd, Srbija E-mail: brankovmilan@gmail.com REZIME Poslednjih godina opšta je preporuka da se suzbijanje korova, biljnih štetočina i prouzrokovača bolesti ne vrši samo hemijskim putem, nego da se koriste sve druge raspoložive mere kojima je moguće direktno ili indirektno uticati sa prisutne štetne vrste. Primenom takvog sistema borbe protiv štetnih organizama dobija se dugoročan pozitivan efekat na agroekosistem. U slučaju rotacije useva, odnosno plodosmene, evidentni su pozitivni efekti na gajene biljke i istovremeno smanjenje zakorovljenosti. S druge strane, ovaj sistem ne isključuje hemijske mere suzbijanja korova, nego upućuje na njihovu pravilnu i racionalnu upotrebu. Ispitivan je uticaj sistema gajenja kukuruza u monokulturi i dvopoljnom plodoredu kukuruzpšenica na zakorovljenost i prinos zrna hibrida ZP 677 i ZP 606, na oglednom polju Instituta za kukuruz Zemun Polje u toku 2017. godine. Ogled je zasnovan 2009. godine, tako da je 2017. godine završena četvrta rotacija kukuruz-pšenica, odnosno osma godina gajenja kukuruza u monokulturi. Gajenje kukuruza u dvopoljnom plodoredu sa pšenicom se pokazalo kao efektivnije kada je u pitanju zakorovljenost. Kod oba hibrida sa primenom preporučene količine herbicida i plodoreda nije zabeleženo prisustvo ni jedne korovske biljke. S druge strane, kao ograničavajuću faktor su se pokazaili meteorološki uslovi. Usled veoma visokih temperatura tokom 2017. vegetacione sezone hibridi kukuruza nisu mogli da pruže svoj maksimum, tako da je na izvestan način umanjen efekat primenjenih tretmana. Ključne reči: plodosmena, monokultura, zakorovljenost, prinos. UVOD Sistem integrisanih mera za suzbijanje korova (IWM Integrated Weed Management) podrazumeva holistički pristup koji može integrisati veliki broj metoda i mera suzbijanja korova čime se gajena biljka stavlja u mnogo bolji položaj u odnosu na korove (Harker and O Donovan, 2012). Pre skoro 30 godina ukazano je da primenom herbicida nije moguće održivo suzbijanje 95

Milan Brankov i saradnici korova. Swanton i Weise (1991) ukazuju da je herbicide potrebno primenjivati zajedno sa drugim merama u okviru sistema integrisanih mera, nikako kao pojedinačnu meru suzbijanja korova. Upravo je i zbog nepravilne, neplanske i permanentne upotrebe herbicida došlo do razvoja rezistentnosti korova na herbicide. Pravilna upotreba herbicida podrazumeva rotaciju herbicida sa drugačijim mehanizmom delovanja, i to zajedno sa usevima po godinama, čime se sprečava ili odlaže mogući razvoj rezistentnosti kod korova. Osim toga, primena herbicidnih kombinacija je jedna od mera u tzv. antirezistentnoj strategiji. Takođe, danas i multinacionalne kompanije koje proizvode i prodaju herbicide govore o tome da suzbijanje korova treba vršiti planski i putem sistema IWM, a ne samo primenom herbicida (Cornes, 2015), a što nije bio slučaj ranijih godina. Jedna od mera iz sistema integrisanog suzbijanja korova je upravo primena plodosmene, odnosno plodoreda. Liebman i sar. (2001) navode da su prednosti primene plodoreda višestruke i da se ogledaju u očuvanju kvaliteta zemljišta, smanjenju upotrebe agrohemikalija i ostvarenju većih i stabilnijih prinosa. Svakako da je sa strane suzbijanja korova, plodored veoma važan zato što sa smenom useva dolazi do smanjenja brojnosti korova pogotovo onih koji su dominantni na tom području. Bastiaans (2010) navodi da se smenom useva remeti životni ciklus i širenje pojedinih korova. Prema rezultatima Ciontu i sar. (2011) primena plodoreda u kukuruzu utiče na smanjenje zakorovljenosti i preko 50% u odnosu na monokulturu, paralelno pokazujući pozitivan efekat na povećanje prinosa zrna. S druge strane, gajenje useva u monokulturi može dovesti do promena florističkog sastava korovske zajednice, doprinoseći širenju otpornih i rezistentnih korovskih populacija (Stefanović i sar., 2011). Cilj u ovim istraživanjima je bio da se ispitaju potencijalno pozitivni efekti plodoreda u odnosu na gajenje kukuruza u monokulturi, uz primenu herbicida, a preko ocene zakorovljenosti i prinosa zrna. 96 MATERIJAL I METODE Ispitivanje uticaja različitih plodoreda na kukuruz započeto je 2009. godine na oglednom polju Instituta za kukuruz u Zemun Polju, na slabokarbonatnom černozemu. Zemunpoljski černozem se odlikuje sledećim sastavom: 53% pesak, 30% prah, 17% glina, 3,3% organska materija, 7,17 ph KCl i 7,40 ph H 2 O. U ogledu je ispitivan uticaj gajenja kukuruza u monokulturi i dvopoljnom plodoredu sa pšenicom. U ovom radu prikazani su rezultati dobijeni u 2017. godini, odnosno nakon osam godina gajenja kukuruza u monokulturi i dvopoljnom plodoredu. U jednom plodorednom polju sejana su dva hibrida tako da je svaki hibrid sejan na površini od 448 m 2, a elementarna parcela je iznosilo 28 m 2. Sejani su ZP 677 hibrid starije generacije i ZP 606 hibrid novije generacije. Hibridi novije generacije se odlikuju drugačijom arhitekturom listova u odnosu na starije hibride, čime se bolje iskorišćava sunčeva svetlost. Korovi u ogledu su suzbijani herbicidnom kombinacijom izoksaflutola i s-metolahlora u preporučenoj količini (PK) primene i ½ preporučene količine posle setve, a pre nicanja kukuruza. Podaci o primenjenim herbicidima su dati u tabeli 1. Herbicidi su primenjeni 27. aprila leđnom prskalicom tipa Solo sa diznom TeeJet XR11003, uz utrošak vode od 250 l ha -1. U kontrolnoj varijanti nisu

Acta herbologica, Vol. 26, No. 2, 95-101, 2017. primenjivani herbicidi i ona je ostala zakorovljena do prve ocene efikasnosti herbicida. Ocena zakorovljenosti, tj. efikasnosti herbicida je urađena 41 dan posle primene herbicida metodom probnih površina, a prinos zrna posle berbe. Ocena zakorovljenosti je urađena kasnije u odnosu na standardno vreme u cilju ispitivanja efekata primenjenih herbicida koji bi trebali da imaju produženi efekat s obzirom da se primenjuju kao pre-em herbicidi. Tabela 1. Ispitivani tretmani Table 1. Study treatments Aktivna supstanca (a.s.) Active ingredient (ai) Preparat Product Sadržaj a.s. u preparatu (g a.s. l -1 ) Content of ai in the product (g ai l -1 ) Izoksaflutol Merlin flexx 240 Tretman Treatment PK ½ PK PK ½ PK Količina primene (g a.s. ha -1 ) Application rate (g ai ha -1 ) 96 48 1344 672 Količina primene preparata ha -1 Application rate of product ha -1 0,4 l 0,2 l 1,5 l 0,75 l S-metolahlor Dual gold 960 Meteorološki podaci su prikazani na grafiku 1. Godina 2017. je bila veoma topla, sa visokim prolećnim temperaturama i optimalnim količinama padavina. Drugi deo vegetacione sezone je bio ekstremno topao, dok su količine padavina bile nedovoljne za rastenje i razviće kukuruza. Grafik 1. Meteorološki uslovi u Zemun Polju tokom vegetacionog perioda 2017. godine Figure 1. Meteorological conditions in Zemun Polje during the vegetation season of 2017 REZULTATI I DISKUSIJA Kada se analizira uticaj samo plodoreda na zastupljenost korova u kukuruzu, na osnovu dobijenih rezultata, u kontroli zabeležena je veća sveža masa korova u plodoredu (2517,8 kod hibrida ZP 677 i 2303,2 g m -2 kod hibrida ZP 606) u odnosu na kukuruz gajen u monokulturi (1747,9 i 2225,4 g m -2 ) (Tabela 1). Za razliku od sveže mase, broj korova po jedinici površine kod useva kukuruza gajenog u dvopolju je bio manji, naročito kod hibrida ZP 606. Uključivanjem 97

Milan Brankov i saradnici drugog faktora, tj. herbicida, dobija se jasnija slika o delovanju sistema od dve mere na zakorovljenost kukuruza. Primena ½ PK izoksaflutola i s-metolahlora dovela je do značajnog smanjenja sveže nadzemne mase korova u poređenju sa kontrolom, kod oba hibrida. Sveža masa korova je značajno bila manja u dvopolju kukuruz-pšenica nego u monokulturi, kako kod hibrida ZP 677 (31,7 i 312,9 g m -2 ) tako i kod hibrida ZP 606 (41,2 i 358,8 g m -2 ). Primenom PK izoksaflutola i s-metolahlora, sveža masa korova u monokulturi kukuruza nije znatno smanjena u poređenju sa primenom 0,5x od preporučene količine ove herbicidne kombinacije kod oba hibrida. Gajenje kukuruza u monokulturi, pored ostalih korova, doprinelo je povećanju brojnosti višegodišnje korovske vrste Sorghum halepense, na koju primenjeni herbicidi nisu ispoljili visoku efikasnost. U dvopoljnom plodoredu, sa primenom 0,5x od PK herbicida, kod oba hibrida utvrđeno je minimalno prisustvo korova (31,7 i 41,2 g m -2 ), a u tretmanima sa PK herbicida korova nije ni bilo. Dobijeni rezultati su u saglasnosti sa rezultatima Kovačevića i Momirovića (2008) koji ukazuju na značajnu ulogu plodoreda kao mere u suzbijanju korova. Takođe, prema rezultatima Spasojevića (2014) primena herbicida u kukuruzu, kojem je prethodila pšenica, daje bolje rezultate u pogledu smanjenja zakorovljenosti u odnosu na kukuruz gajen u monokulturi. Na smanjenje zakorovljenosti kao rezultat plodoreda i primene herbicida ukazuju i rezultati Simić i sar. (2014) koji tvrde da plodored direktno ima uticaj na smanjenje zakorovljenosti kukuruza. Slični rezultati su dobijeni i u slučaju broja korova. U monokulturi kod oba hibrida, bez obzira na herbicidni tretman, zabeleženo je smanjenje broja korova u odnosu na kontrolu. Uključivanjem plodoreda kao faktora, u tretmanima sa 0,5x od PK herbicida značajno se smanjuje broj jedinki korova po jedinici površine kod oba hibrida, tj. zabeležene su po 2 jedinke korova m -2. Za razliku od ovog tretmana, u tretmanu sa PK herbicida nije utvrđeno prisustvo korova (Tabela 2). Tabela 2. Zakorovljenost kukuruza u zavisnosti od plodoreda i primene herbicida Table 2. Weediness in maize fields depending on crop rotation and herbicide application Kontrola Control Sveža masa korova (g) Dry weight of weeds (g) ½ PK ½ RR PK RR Tretmani Kontrola Control Broj korova (m -2 ) No of weeds (m -2 ) ½ PK ½ RR ZP 677 Monokultura 1747,9 312,9* 379,9* 184 14* 11* Dvopolje 2517,8 31,7* 0* 170 2* 0* ZP 606 Monokultura 2225,4 358,8* 313,7* 206 15* 9* Dvopolje 2303,2 41,2* 0* 108 2* 0* * - p<0,05 - statistički značajna razlika PK RR 98

Acta herbologica, Vol. 26, No. 2, 95-101, 2017. U ispitivanoj godini, pored ostalih agroekoloških faktora meteorološki uslovi, koji nisu bili povoljni naročito u drugom delu vegetacije, značajno su uticali na prinos zrna oba hibrida kukuruza. Hibrid starije generacije, ZP 677, nije dobro reagovao na pomenute meteorološke uslove, tako da prednosti biljaka (biljke su bile veće i sa većom svežom nadzemnom masom) koje su bile vidljive u prvoj polovini vegetacije nisu došle do izražaja kasnije. Na to ukazuju takođe i približno isti prinosi zrna kod kukuruza gajenog u monokulturi i dvopoljnom plodoredu, bez obzira na primenjene herbicide. Kod ovog hibrida prednost gajenja u dvopoljnom plodoredu je zabeležen u kontrolnim tretmanima pri čemu je prinos zrna u plodoredu iznosio 3 t ha -1 a u monokulturi 1 t ha -1. Za razliku od hibrida ZP 677, hibrid novije generacije ZP 606 imao je značajno veći prinos zrna u svim tretmanima u plodoredu, u odnosu na monokulturu. I kod ovog hibrida su meteorološki uslovi uticali na smanjenje prinosa, ali u manjoj meri u odnosu na ZP 677. Najveći prinos je zabeležen u tretmanu PK herbicida (4,2 t ha -1 ) (Grafik 2). Između ostalog, prinos kukuruza u velikom stepenu zavisi i od prisustva korova. Smanjenje prinosa može iznositi i preko 90% ukoliko se ne primenjuju mere suzbijanja korova, a na globalnom nivou prosečan svetski gubitak prouzrokovan korovima iznosi oko 10% (Oerke, 2006). Smanjenje prisustva korova je direktno povezano sa povećanjem prinosa, a što je direktan uticaj plodosmene i primene herbicida (Simić i sar., 2016). Kovačević i sar. (2008) tvrde da primenom plodoreda u kukuruzu dolazi do smanjenja prisustva korova, samim tim i povećanja prinosa. LSD 0,05 (hibrid): 1,29; LSD 0,05 (plodosmena): 1,24; LSD 0,05 (tretman): 1,00 Grafik 2. Prinos hibrida kukuruza u zavisnosti od plodoreda i primene herbicida Figure 2. The yield of maize hybrids depending on the crop rotation and herbicide application 99

Milan Brankov i saradnici ZAKLJUČAK Na osnovu dobijenih rezultata može se zaključiti da plodored u tehnologiji gajenja kukuruza ima veliki značaj, a u godini koja je bila predmet istraživanja najviše u pogledu smanjenja zakorovljenosti. U varijantama sa plodoredom i primenom herbicida, utvrđena je manja zakorovljenost i viši prinosi kukuruza za razliku od monokulture gde je zakorovljenost bila značajno veća. Eksperimentalni podaci pokazuju da u plodoredu primena ½ PK izoksaflutola i s-metolahlora (48 g a.s. ha -1 + 672 g a.s. ha -1 ) ima skoro isti efekat kao i primena preporučene količine ovih herbicida (96 g a.s. ha -1 + 1344 g a.s. ha -1 ). Važno je istaći da se kombinovanom primenom plodoreda (čak i dvopoljnog kukuruz-ozima pšenica) i herbicida, kao sastavnih mera sistema integrisanog suzbijanja korova, zastupljenost korova u kukuruzu uspešno smanjuje uz istovremeno povećanje prinosa zrna, pogotovu hibrida novijih generacija koji su stvoreni za uslove intenzivnog gajenja. ZAHVALNICA Ovaj rad je rezultat Projekta TP 31037 i podržan je od strane Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije. REFERENCE Bastiaans, L.: Crop rotation and weed management. In the Proceedings of 15 th EWRS Symposium, 12-15 July, Kaposvar, Hunagry, 244-245, 2010. Ciontu, C., Sandoiu, D. I., Penesku, A., Gidea, M., Obrisca, M.: Research concerning the influence of crop rotation on maize grown on the reddish preluvosoil from Moara Doamneasca. UASVM Bucharest, A, LIV, 217-222, 2011. Cornes, D. W.: IWM: an Industry View. EWRS Workshop, Heraklion, Crete, Grecee, 5-7 March, Optimizing of herbicide use in an Integrated Weed Management (IWM) context, 7, 2015. Harker, K. N., O Donovan, J. T.: Recent Weed Control, Weed Management and Integrated Weed Management. Weed Technology, 27 (1), 1-11, 2013. Kovačević, D., Dolijanović, Ž., Oljača, S., Jovanović, Ž.: Uticaj plodoreda u borbi protiv korova. Acta herbologica, 17, 45-51, 2008. Kovačević, D., Momirović, N.: Uloga agrotehničkih mera u suzbijanju korova u savremenim konceptima poljoprivrede. Acta herbologica, 17, 223-239, 2008. Liebman, M., Mohler, C. L., Staver, C. P.: Ecological management of agricultural weeds. Cambridge University press, 1-532, 2001. Oerke, E. C.: Crop losses to pests. The Journal of Agricultural Science, 144 (1), 31-43, 2006. Simić, M., Spasojević, I., Brankov, M., Dragičević, V.: Integrisana primena plodoreda i herbicida za kontrolu korova u kukuruzu. Biljni lekar, 42 (2-3), 209-216, 2014. Simić, M., Spasojević, I., Kovačević, D., Brankov, M., Dragičević, V.: Crop rotation influence on annual and perennial weed control and maize productivity. Romanian Agricultural Research, 3, 125-132, 2016. 100

Acta herbologica, Vol. 26, No. 2, 95-101, 2017. Spasojević, I.: Značaj plodoreda za povećanje useva kukuruza i očuvanje biodiverziteta. Doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet, Beograd, 2014. Stefanović, L., Simić, M., Šinžar, B.: Kontrola korova u agroekosistemu kukuruza. Monografija, Društvo genetičara Srbije, Bograd, 1-653, 2011. Swanton, C. S., Weise, S. F.: Integrated weed managent: the rationale and approach. Weed Technology, 5, 657-663, 1991. Integrated weed management in maize: crop rotation, hybrids and herbicides SUMMARY In recent years it has been generally reccomended to conduct the control of weeds, pests and diseases not only by chemical means, but also through the use of all other available measures which can directly or indirectly affect the present harmful organisms. By applying such a system of pest control a long-term positive effect on the agroecosystem is obtained. In the case of crop rotation, possitive effects for cultures were achieved simultaneously with weed suppresion. On the other hand, this system does not exclude chemical weed control, but indicates to its proper and rational use. At the experimental field of the Maize Research Institute Zemun Polje, the effects of two growing systems were tested in maize production: maize monoculture and maize-winter wheat crop rotation on weediness and grain yield of hybrids ZP 677 and ZP 606. The experiment was started in 2009, therefore year 2017 was the fourth rotation of the maize-winter wheat crop rotation system, i.e. the eight year of growing maize in a monoculture. Maize growing in crop rotation with winter wheat was more effective in weed suppresion, when compared to the maize monoculture. No weed species were recorded when recomended doses of herbicides were applied in both maize hybrids in the crop rotation system. On the other hand, meteorological conditions have proven to be a limiting factor for maize production in 2017. Due to very high temperatures during the second part of the vegetation season the maize hybrids did not achieve their full potential with regards to yield, so in a way the effects of the applied treatments were reduced. Keywords: crop rotation, monoculture, weediness, yield. 101

UDK 631.582:631.427.1 Naučni rad- Scientific paper Uticaj plodoreda na rezerve semena korovskih biljka u zemljištu Markola Saulić 1, Ivica Đalović 2, Aleksandra Savić 3, Dragana Božić 1 1 Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet, Nemanjina 6, 11080 Beograd, Srbija 2 Institut za ratarstvo i povrtarstvo, Maksima Gorkog 30, 21000 Novi Sad, Srbija 3 Institut za zaštitu bilja i životnu sredinu, Teodora Drajzera 9, 11000 Beograd, Srbija e-mail: markolasaulic@gmail.com REZIME Plodored, obrada zemljišta i nega useva koja uključuje mere suzbijanja korova su u direktnoj korelaciji sa sadržajem rezervi semena korovskih biljaka u zemljištu. Poznavanje rezervi semena i praćenje dinamike pojave korova je osnova u planiranju i sprovođenju mera za efikasno suzbijanje korova. Istraživanje je sprovedeno na višegodišnjem stacionarnom ogledu Plodoredi Instituta za ratarstvo i povrtarstvo u Novom Sadu. Tokom meseca avgusta 2014. godine, nakon žetve soje uzorkovano je zemljište sa parcela pod različitim sistemom gajenja: monokultura soje i 3-polje (soja, pšenica, kukuruz). Za procenjivanje rezervi semena korovskih biljaka oraničnog i podoraničnog sloja korišćena su dva metodološka postupka. Fizičkom ekstrakcijom semena utvrđena je ukupna zastupljenost semena korovskih vrsta u rezervi semena, dok su naklijavanjem utvrđene vrste čija su semena sposobna da klijaju u narednom periodu. Metodom fizičke ekstrakcije utvrđeno je da je najveća brojnost semena bila u sistemu monokulture soje iz sloja zemljišta 15 30 cm. Podoranični sloj je generalno u obe varijante sadržao značajno manji broj semena. U ogledu za naklijavanje, koji je sproveden u kontrolisanim uslovima 18 meseci nakon uzorkovanja, najveću klijavost semena pokazale su vrste: Ambrosia artemisiifolia L, Chenopodium hybridum L., i Chenopodium album L. Ključne reči: procena rezerve semena korovskih biljaka, soja, monokultura, plodored. UVOD Zemljište je sredina u kojoj se seme korovskih vrsta čuva i održava, a takvi depoi predstavljaju stalni vid zakorovljavanja poljoprivrednih površina (Janjić i sar., 2005). Termin rezerva semena korovskih biljaka u zemljištu (Soil Weed Seed Bank) upotrebljava se za 103

Markola Saulić i saradnici opisivanje rezervoara životno sposobnog semena i plodova, kao i vegetativnih organa (rizom, koren, korenovi izbojci, lukovice, krtole, krtolaste lukovice, itd.) u zemljištu i na njegovoj površini (Grundy and Jones, 2002). Ovi rezervoari u značajnom stepenu određuju sastav korovske flore i potencijalnu zastupljenost korova na tim parcelama (Rahman et al., 1996). Osim toga, ovo se može definisati i kao sećanje na prethodnu populaciju, pošto sadrži genotipove biljaka koje su iskorenjene, a činile su deo te populacije (Cavers, 1995). Semena nekih korovskih vrsta mogu da klijaju odmah nakon plodonošenja, pri čemu semena ovih biljaka obično imaju kratku životnu sposobnost i perzistiraju u zemljištu veoma kratko u zavisnosti od jednogodišnje produkcije i mogućnosti širenja (Thompson and Grime, 1979). S druge strane, kod nekih korovskih vrsta semena duže zadržavaju svoju životnu sposobnost i svake godine klija samo deo od ukupne količine semena u zemljištu, dok ostala ostaju u stanju mirovanja (Baskin et al., 2003). Razumevanje veličine i sastava rezervi semena korovskih biljaka može pomoći za razvoj uspešne i pravovremene strategije suzbijanja korova. Plodored i sistem obrade zemljišta spadaju u osnovne agrotehničke mere koje u interakciji sa suzbijanjem korova utiču na kvalitativno kvantitativni sastav rezervi semena. Rotacijom useva intenzivno se menjaju agrotehničke mere, kao i mere suzbijanja korova (Ball, 1992), te se smatra da je u plodoredu manja zakorovljenost useva u odnosu na višegodišnje kontinuirano gajenje useva u monokulturi (Cardina et al., 2002). Međutim, često je floristički sastav vrsta znatno bogatiji na ovim parcelama, što često može doprineti i uspešnijoj pojavi i generativnoj produkciji korova (Dorado, 1999). U monokulturi se svake godine primenjuju iste agrotehniče mere, dominira samo nekoliko korovskih vrsta, što prvobitno pojednostavljuje izbor herbicida, ali iz godine u godinu povećava rizik od pojave rezistentnosti istih na permanentnu primenu herbicida istog i/ili sličnog mehanizma delovanja. Takođe, ovakav sistem gajenja useva utiče da se određene osobine biljaka favorizuju, odnosno da se semena, ponici i reproduktivni organi pojedinih korovskih vrsta javljaju, a drugi ne (Cardina et al., 2002). Pre upotrebe herbicida obrada zemljišta je predstavljala primarnu meru za suzbijanje korova (Hoosain and Begum, 2015). Sistem biljne proizvodnje koji isključuje obradu zemljišta doprinosi povećanju zakorovljenosti useva (Bárberi and Cascio, 2001). Brojni autori imaju oprečna mišljenja da li se oranjem, drljanjem, kultiviranjem i drugim agrotehničkim operacijama menja veličina i sastav rezervi semena korovskih biljaka (Janjić i sar., 2005), ili obrada zemljišta samo utiče na preraspodelu semena u zemljištu (Nicholas et al., 2015). Poznavanje rezerve semena korovskih biljaka i njena procena na poljoprivrednom zemljištu ima veliki značaj za očuvanje biodiverziteta i stabilnosti ekosistema (Јоsé-María and Sans, 2011). Iz navedenih razloga je neophodno da se prilikom procene njenog sastava i veličine odaberu adekvatne mere kojima se utvrđuje prisustvo i brojnost korovskih vrsta na određenoj proizvodnoj površini ili parceli (Gross, 1990). Na rezultat istraživanja može da utiče vreme uzorkovanja zemljišta u određenom usevu (Thompson et al., 1997), tip zemljišta (Ter Heerdt, 1996), način podele parcele na podparcele, kao i broj uboda sonde u tlo koja je u korelaciji sa prečnikom sonde (Rahman et al., 1996). Najveća brojnost semena očekuje se u neposrednoj blizini matične biljke (Grundy and Jones, 2002), dok 104

Acta herbologica, Vol. 26, No. 2, 103-113, 2017. se najveća raznovrsnost semena korovskih vrsta nalazi na rubovima parcela i uvratinama (Konstantinović i sar., 2009). Cilj ovih istraživanja je bio da se korišćenjem dva različita metodološka postupka (fizička ekstrakcija semena i naklijavanje) proceni rezerva semena korovskih biljaka u sistemu gajenja soje u monokulturi i rotaciji sa kukuruzom i pšenicom. MATERIJAL I METODE Uzorkovanje zemljišta obavljeno je na stacioniranom dugogodišnjem ogledu Plodoredi, Instituta za ratarstvo i povrtarstvo, Novi Sad (N45 19, E19 50 ). U jesen 2014. godine, nakon žetve soje, uzeti su uzorci zemljišta sa dve parcele: monokultura soje i 3-polje (soja-kukuruzpšenica). Ogledne parcele zasnovane su 1969/1970. godine i sa neznatnim izmenama traju i danas, te se smatraju jednim od najstarijih ogleda ovakovog tipa na Balkanu. Na parcelama monokulture se ne primenjuju organska i mineralna đubriva, dok se u 3-polju svake godine (izuzev kada se seje soja) unosi po 50 kg ha -1 P, K i N u jesen, i 50 kg ha -1 N u vidu prihranjivanja. Tokom uzorkovanja, svaka parcela izuzimajući rub parcele, podeljena je na 4 podparcele (10 10 m) iz kojih je svrdlastom sondom (promera 5 cm) metodom slučajnog uzorka uzeto po 10 zemljišnjih uzoraka sa tri dubine: 0 15, 15 30 i 30 40 cm. Uzorci zemljišta iz svakog sloja su promešani, prosušeni i spakovani u plastične vrećice. Za procenu rezervi semena korovskih biljaka odabrana su dva metodološka postupka i to: fizička ekstrakcija semena i naklijavanje. Ogled je izveden u Biološkoj laboratoriji na Poljoprivrednom fakultetu u Zemunu, Univerziteta u Beogradu. Po prvoj metodi (fizička ekstrakcija semena) zemljišni uzorak zapremine 500 ml ispiran je mlazom vode kroz sistem sita različitog promera (0,2 mm, 800 µm, 500 µm i 200 µm). Sadržina zaostala na sitima izduvana je vazduhom iz kompresora, a potom su pod lupom LUXO, binokularima LEICA i IND C1Z (uveličanje 45 ) semena odvojena od primesa. Determinacija semena je izvedena pomoću referentnih priručnika za determinaciju i kolekcije semena korovskih biljaka Biološke laboratorije. Za drugi metodološki postupak (naklijavanje) korišćeni su uzorci iz istih varijanti gajenja soje, zapremine 100 ml. Uzorci su pre postavljanja ogleda podlegli hladnoj stratifikaciji, 4 nedelje na +4 0 C kako bi se prekinulo mirovanje semena i iniciralo na klijanje. Naklijavanje semena obavljeno je u kontrolisanim uslovima staklenika u trajanju od 12 nedelja. Zemljišni uzorci naneti su preko sterilnog zemljišnog supstrata i svakodnevno su zalivani. Ponici su determinisani, a vrste kod kojih je bila otežana identifikacija (npr. vrste roda Anagallis) presađivane su u posebne sudove do perioda cvetanja. Obrada rezultata urađena je u Excel-u, gde su izračunate prosečne vrednosti i standardna greška. REZULTATI I DISKUSIJA Metod fizičke ekstrakcije semena. Fizičkom ekstrakcijom semena utvrđena je zastupljenost korovskih vrsta u rezervi semena (Tabela 1). U uzorcima monokulture iz 105

Markola Saulić i saradnici sloja zemljišta 0 15 cm identifikovano je seme 10 korovskih vrsta. Sa iste dubine, ali iz varijante smene tri useva (soja kukuruz pšenica), utvrđen je sličan broj vrsta (11), ali je uočena razlika u diverzitetu korovskih vrsta. Dominatno kvantitativno učešće u oba sistema gajenja soje imale su vrste: Amaranthus retroflexus L., Chenopodium album L., Chenopodium hybridum L., Veronica hederifolia L., dok se semena Polygonum aviculare L., Erigeron canadensis L. i Xanthium strumarium L. pojavljuju samo u tropoljnom plodoredu (Grafik 1 i 2). Upoređujući dublji podoranični sloj zemljišta (15 30 cm), u monokulturi je utvrđeno 10, dok u tropoljnom plodoredu 7 korovskih vrsta. Prisustvo rizoma višegodišnjih korova, kao i semena Sinapis arvensis L. i E. canadensis L. uočeno je samo u višegodišnjem uzastopnom gajenju soje, dok je u rotaciji zabeleženo seme Sorghum halepense L. (Pers.) (Grafik 3 i 4). Brojnost zastupljenih vrsta u podoraničnom sloju za monokulturu je 9, a u smeni useva 6 (Grafik 5 i 6). U obe varijante gajenja soje na sve tri ispitivane dubine dominirala su semena vrsta Ch. album, Ch. hybridum, Ambrosia artemisiifolia L., A. retroflexus i V. hederifolia. Benoit i sar. (1992) navode da je vrsta Ch. album takođe dominantna u poljima pod sojom. Autori su korišćenjem metoda fizičke ekstrakcije iz uzoraka oraničnog sloja, uzetih u periodu od maja do oktobra, utvrdili da se brojnost semena ove vrste kretala od 25000 do 40000 semena m -2. Istim metodološkim postupkom u ovom istraživanju, u uzorcima monokulture u oraničnom sloju, procenjena je brojnost od oko 17500 semena m -2, dok je brojnost u rotaciji bila 5 manja (3750 semena m -2 ). Značajno veću zakorovljenost u narednom periodu očekuje se od vrste Ch. hybridum, jer se procenjuje da u sloju 0 30 cm u monokulturi ima 25050 semena m -2, odnosno 9375 semena m -2 u sistemu rotacije soje sa kukuruzom i pšenicom. Svakako se ne sme zanemariti ni visoka brojnost semena A. retroflexus. Konstantinović i sar. (2011), u sličnim istraživanjima na poljima soje (Bački Maglić), zaključuju da u sloju 0 10 cm od prisutnih 10 korovskih vrsta dominiraju A. retroflexus, Ch. album i Datura stramonium. Janjić i sar. (2005) navode da se u oraničnom sloju do 30 cm prosečno nalazi oko 200 300 hiljada semena korovskih biljaka m -2. U ovim istraživanjima procenjuje se da je u sloju 0 30 cm broj semena oko 50625 m -2 u monokulturi soje, odnosno 17850 m -2 u 3-polju (Tabela 2). Iako je broj zastupljenih vrsta u obe varijante gajenja soje sličan, evidentno je da je brojnost semena duplo veća u monokulturi u oraničnom sloju, odnosno procenjena brojnost semena najmanja u podoraničnom sloju. Luzuriaga i sar. (2004) navode da sa porastom dubine brojnost i raznovrsnost semena opada. Metod naklijavanja. Metod naklijavanja poslužio je da se utvrde vrste korova čija semena su prošla stanje mirovanja i sposobna su da klijaju u narednom periodu. Nakon 12 nedelja ogleda u kontrolisanim uslovima staklenika utvrđeno je da se u uzorcima zemljišta iz monokulture soje pojavile 4 vrste ponika: Ch. hybridum, Ch. album, Anagallis arvensis i A. artemisiifolia. Na parcelama gde se primenjuje plodored niklo je svega tri korovske vrste: Ch. hybridum, S. halepense i D. stramonium, s tim da u oraničnom sloju (0 15 cm) nije bilo niti jednog ponika, dok su u podoraničnom sloju evidentirane 3, odnosno samo 1 vrsta. Cardina i sar. (2002) su iz zemljišnih uzoraka uzetih sa parcela gde se soja rotira sa kukuruzom metodom naklijavanja utvrdili prisustvo 26 korovskih vrsta od kojih su najzastupljenije bile: Ch. album, A. 106

Acta herbologica, Vol. 26, No. 2, 103-113, 2017. retroflexus, Setaria faberi Harmm. i Poa annua L. U ovim istraživanjima metodom naklijavanja je potvrđeno da je vrlo mali broj korovskih vrsta klijao, te da se komparativnom analizom dva metodološka postupka dobija pouzdaniji uvid u zastupljenost semena svih korovskih vrsta u zemljištu. Tabela 1. Pregled zastupljenih vrsta u rezervi semena korovskih biljaka dobijeno fizičkom ekstrakcijom semena Table 1. Overview of the recorded species in the weed seed bank, obtained bythe extractiong method Vrsta Specie Zastupljenost korovskih vrsta u rezervi semena dobijeno fizičkom ekstrakcijom semena The presence of weed species in the weed seed bank, obtained by physical extraction of the seeds MS MS Dubina (cm) Depth (cm) 0-15 15-30 30-40 3-polje 3-YCR MS MS 3-polje 3-YCR Amaranthus retroflexus L. + + + + + + Ambrosia artemisiifoila L. + + + + + + Anagallis arvensis L. - - + - - - Bilderdykia convolvulus L. + + + + + - Brassica nigra L. - - - - + - Chenopodium album L. + + + + + + Chenopodium hybridum L. + + + + + + Datura stramonium L. - + - - - - Erigeron canadensis L. - + + - - - Euphorbia falcata L. - - - - + - Hibiscus trionum L. - - - - - + Iva xanthifoila L. - - + - - - Lamium purpureum L. + - - - - - Melilotus officinalis L. + - - - - - Polygonum aviculare L. - + - - - - Sinapis arvensis L. + + + - + - Solanum nigrum L. + - - - - - Sorghum halepense L. - - - + - - Veronica hedrifoila L. + + + + + + Xanthium strumarium L. - + - - - - MS monokultura soja, 3-polje (soja, kukuruz, pšenica) MS soybean monoculture, 3-YCR (3-year crop rotation) MS MS 3-polje 3-YCR 107

Markola Saulić i saradnici Tabela 2. Procenjena brojnost semena korovskih vrsta u oraničnom i podoraničnom sloju Table 2. The estimated number of weed seeds in the plough and under plough layer Procenjena brojnost semena m -2 Estimated number of seeds m -2 Dubina (cm) Depth (cm) Monokultura soja Soybean monoculture Tropolje 3-year crop rotation 0-15 23925 8250 15-30 26700 9375 30-40 9250 7425 Vrsta Species Grafik 1. Zastupljenost korovskih vrsta u monokulturi soje, dubina 0 15 cm Figure 1. The presence of weed species in the soybean monoculture, depth 0 15 cm 108

Acta herbologica, Vol. 26, No. 2, 103-113, 2017. Vrsta Species Grafik 2. Zastupljenost korovskih vrsta u 3-polju, dubina 0 15 cm Figure 2. The presence of weed species in the 3-year crop rotation, depth 0 15 cm Vrsta Species Grafik 3. Zastupljenost korovskih vrsta u monokulturi soje, dubina 15 30 cm Figure 3. The presence of weed species in the soybean monoculture, depth 15 30 cm arvensis 109

Markola Saulić i saradnici Vrsta Species Grafik 4. Zastupljenost korovskih vrsta u 3-polju, dubina 15 30 cm Figure 4. The presence of weed species in the 3-year crop rotation, depth 15 30 cm Grafik 5. Zastupljenost korovskih vrsta u monokulturi soje, dubina 30 40 cm Figure 5. The presence of weed species in the soybean monoculture, depth 30 40 cm 110 Vrsta Species

Acta herbologica, Vol. 26, No. 2, 103-113, 2017. Vrsta Species Grafik 6. Zastupljenost korovskih vrsta u 3-polju, dubina 30 40 cm Figure 6. The presence of weed species in the 3-year crop rotation, depth 30 40 cm ZAKLJUČAK Soja kao širokoredi jari usev, u ranim fazama ima slabu konkurentsku sposobnost u odnosu na korove, što može da rezultira velikom zakorovljenošću parcele. U sistemu gajenja soje u monokulturi svake godine se primenjuje isti i/ili sličan nivo agrotehničkih mera i spektar herbicida. Rezultat ovakvog gajenja soje je pojava svake godine istih vrsta korova. Rotacijom useva menja se primenjena agrotehnika, vreme setve useva, vrsta i vreme primene herbicida, što može da utiče na veličinu i sastav rezervi semena korova u zemljištu. Metodom fizičke ekstrakcije semena utvrđeno je da gajenje soje u višegodišnjoj monokulturi može da dovede do dvostruko veće zakorovljenosti parcele usled nagomilavanja semena korovskih biljaka u oraničnom sloju, u odnosu na njeno gajenje u plodoredu. Korišćenjem metoda naklijavanja moguće je predvideti da će u narednim vegetacionim sezonama veliki problem na ovim parcelama praviti vrste Ch. hybridum, Ch. album i A. artemisiifolia. Na osnovu svega utvrđenog može se konstatovati da ogledi ovakvog tipa pripadaju dugoročnim ekološkim istraživanjima, a dobijeni rezultati mogu da posluže za formiranje baze i izradu modela za prognozu pojave korova pri određenim agroekološkim uslovima što predstavlja sigurnu osnovu u razvoju i primeni mera u integralnom konceptu borbe protiv korova. 111

Markola Saulić i saradnici ZAHVALNICA Ova istraživanja su podržana od strane Ministarstva za obrazovanje, nauku i tehnološki razvoj Republike Srbije (Projekat III 46008 i TR 31073). LITERATURA Ball, D.: Weed Seedbank Response to Tillage, Herbicides and Crop Sequence. Weed Science, 40, 654-659, 1992. Bárberi, P., Cascio, B. L. O.: Long-term tillage and crop rotation effects on weed seedbank size and composition. European Weed Research Society Weed Research, 41, 325-340, 2001. Baskin, C. C., Baskin, J. M., Chester, E. W.: Ecological aspects of seed dormancy-break and germination in Heteronthera linosa (Panterderiaceae), a summer annual weed of rice fields. Weed Research, 43, 103-107, 2003. Benoit, D., Derksen, D. A., Panneton, B.: Innovative Aproaches to Seedbank Studies. Weed Science, 40, 660-669, 1992. Cardina, J., Herms, C. P., Doohan, D. J.: Crop rotation and tillage system effects on weed seedbanks. Weed Science, 50, 448-460, 2002. Cavers, P. B.: Seed banks: memory in soil. Canadian Journal of Soil Science, 75, 11 13, 1995. Dorado, J., Del Monte, Ј. P., Lopez-Fando, C.: Weed seedbank response to crop rotation and tillage in semiarid agroecosystems.weed Science, 47, 67 73, 1999. Grundy, A. C., Jones, N. E.: What is the Weed Seed Bank? Weed Management Handbook (Ed. by Naylor, R. E. L). British Crop Protection Enterprises, 39-63, 2002. Gross, K. L.: A comparison of methods for estimating seed numbers in the soil. Journal of Ecology, 78, 4, 1079-1093, 1990. Hossain, M. M., Begum, M.: Soil weed seed bank: Importance and management for sustainable crop production- A Review. Journal of the Bangladesh Agrilcultural University, 13, 2, 221 228, 2015. Janjić, V., Vrbničanin, S., Milošević., D., Đalović, I.: Rezerve semena korovskih biljaka u zemljištu. Biljni lekar, XXXIII, 6, 652-659, 2005. Јоsé-María, L., Sans, F. X.: Weed seedbanks in arable fields: effect of management practices and surrounding landscape. Weed Research, 51, 631-640, 2011. Коnstatinović, B., Meseldžija, M., Samardžić, N., Korać, M.: Značaj banke semena u poljoprivrednoj proizvodnji. Biljni lekar, XXXVII, 4, 403-410, 2009. Konstatinović, B., Meseldžija, M., Korać, M., Konstatinović, B.: Study of weed seedbank in soybean crop. African Journal of Agricultural Research, 6 (10), 2316-2320, 2011. Luzuriaga, A. L., Escudero, A., Olano, J. M., Loidi, J.: Regenerative role of seed banks following an intense soil disturbance. Acta Oecologica, 27, 57-66, 2004. Nicholas, V., Verhulst, N., Cox, R., Govaerts, B.: Weed dynamics and conservation agriculture principles. Field Crops Research, 183, 56 68, 2015. Rahman, A., James, T. K., Grbavac, N., Mellsop, J.: Spatial distribution of weed seedbank in maize cropping fields. In the Proceedings of 49 th New Zeland Protection Conference, 291-295, 1996. Ter Heerdt, G. N. J., Verweij, G. L., Bekker, R. M., Bakker, J. M.: An improved method for seed-bank analysis: seedling emergence after removing the soil by sieving. Functional Ecology, 10, 144-151, 1996. Thompson, K., Bakker, J., Bekker, R.: The soil seed banks of north west Europe: methodology, density and longevity. Cambrige University press, 2-36, 1997. 112

Acta herbologica, Vol. 26, No. 2, 103-113, 2017. The effect of crop rotation on soil seed banks SUMMARY Crop rotation, soil cultivation and weed control measures are in direct correlation with the content of the weed seed bank in the soil. Knowing the weed seed bank and the dynamics of the weed emergence is the basis for planning and implementing the measures for effective weed control. The research was carried out on the plots of the long-term stationary experiment Plodoredi of the Institute of Field and Vegetable Crops in Novi Sad. During August of 2014, following the soybean harvest, the soil from the plots under different cultivation systems was sampled: soybean monoculture and 3-field (soybean, wheat, corn). Two methodological procedures were used to evaluate the reserve of seeds in the plough layer and the under plough soil layer. The physical extraction of seeds has determined the total content of weed species in the seed bank, while seed germinarion was used to determine which of the observed species are capable of germinating in the following period. The method of physical extraction has determined that the highest number of seeds was present in the soil samples from the soybean monoculture, in the depth layer of 15-30 cm. The under plough soil layer was characterized by a lower number of seeds, in both variants. In the study of germination, which was conducted under controlled conditions 18 months after the sampling, the best seed germination was recorded for the seeds of Ambrosia artemisiifolia L., Chenopodium hybridum L. and Chenopodium album L. Key words: weed seed bank, soybean, monoculture, crop rotation. 113

UDK 632.954 Naučni rad- Scientific paper Hemijsko suzbijanje viline kosice u lucerki i šećernoj repi Marija Sarić-Krsmanović 1*, Dragana Božić 2, Ljiljana Radivojević 1, Jelena Gajić Umiljendić 1 1 Institut za pesticide i zaštitu životne sredine, Banatska 31b, Beograd 2 Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet, Nemanjina 6, Beograd *e-mail: marijasaric.msaric@gmail.com REZIME Ispitivanje efikasnosti herbicida u suzbijanju viline kosice u lucerki (glifosat, propizamid i imazetapir) i u šećernoj repi (propizamid) rađeno je u ogledu u saksijama. Primena herbicida je obavljena kada su biljke lucerke bile visine 10-12 cm, a biljke šećerne repe u fazi dva razvijena lista i začetka trećeg, pri čemu je vilina kosica bila vezana za domaćina. Kontrolne varijante: zaražene biljke lucerke i šećerne repe (Z) i nezaražene biljke lucerke i šećerne repe (N) nisu tretirane. Vizuelna ocena efekata na vilinoj kosici, kao i merenje sveže mase lucerke i šećerne repe su obavljeni pre primene herbicida (0 ocena), potom, 7, 14, 21, 28 i 35 dana nakon primene herbicida. Vizuelna procena oštećenja biljaka viline kosice je iskazana skalom od 0 (nema oštećenja) do 100 (biljke potpuno propale). Kod lucerke je najbolju efikasnost ispoljio glifosat u obe primenjene količine (384 i 480 g a.s. ha -1 ) i to 95% odnosno 97,5%. Efikasnost koju je postigao propizamid u obe količine primene (1500 i 2000 g a.s. ha -1 ) je bila slabija (85%, odnosno 87%), dok je najslabiju efikasnost ispoljio imazetapir (150 g a.s. ha -1 ) i ona je iznosila 80%. Primena propizamida u količinima 1500 i 2000 g a.s. ha -1 kod šećerne repe je ispoljila efikasnost od 85%, odnosno 90%. Ključne reči: vilina kosica, suzbijanje, glifosat, propizamid, imazetapir. UVOD Široka geografska rasprostranjenost, kao i širok krug domaćina vilinu kosicu čini jednom od najrasprostranjenijih i najvećih štetočina među parazitskim cvetnicama (Parker and Riches, 1993). Najveće štete kod nas vilina kosica pravi kada se u velikim infestacijama javi na tek zasnovanim višegodišnjim leguminozama (lucerištima, deteliništima), koji ujedno spadaju u najčešće parazitirane useve od strane ove parazitske cvetnice (Dawson et al., 1994). Međutim, u poslednjih nekoliko godina sve češće i sve veće probleme vilina kosica pravi u usevu šećerne 115

Marija Sarić-Krsmanović i saradnici repe koji se ogledaju u smanjenju prinosa i sadržaju šećera. Štete nastale u usevima zaraženim vilinom kosicom su zabeležene i u svetu. Naime, Dawson (1989) je zabeležio gubitke prinosa od 57% u zaraženom usevu lucerke u Proseru, Vašington (SAD). Mishra (2009) je zabeležio redukciju prinosa <60% u lucerki zaraženoj sa Cuscuta campestris na teritoriji Čilea. Lanini (2004) je konstatovao redukciju prinosa paradajza zaraženog vilinom kosicom i do 75%. Takođe, pojedina istraživanja su pokazala da vilina kosica može redukovati prinos šargarepe od 70 90% (Bewick et al., 1988). Podjednako značajne probleme pravi i u luku (Allium cepa), pri čemu je suzbijanje ove parazitske cvetnice ovde otežano usled nedostupnosti adekvatnog selektivnog herbicida koji bi mogao da je suzbije bez oštećenja useva (Rubin, 1990). Brusnica zaražena sa C. gronovii je imala manji prinos i za 50% (Bewick et al., 1988). Stojanović i Mijatović (1973) su ukazali na smanjenje prinosa u lucerki zaraženoj sa C. campestris za oko 80%, a u usevu crvene deteline oko 20%. Takođe, u našoj zemlji su Stojšin i sar. (1992) registrovali velike gubitke u usevu šećerne repe, pri čemu je procena smanjenja prinosa bila oko 40%, a sadržaja šećera između 1,3-2,6%. Belyaeva i sar. (1978) su zabeležili da je C. campestris dovela do značajnog smanjenja prinosa šećerne repe na oko 3,54 t ha -1, kao i sadržaja šećera u njoj na 1,5-1,9%. U Slovačkoj se takođe, javljaju značajni problemi sa šećernom repom, gde je u period od 2002-2004., zabeležen gubitak prinosa na žaraženim površinama za oko 37,4%, a redukcija šećera za oko 1% (Tóth et al., 2006). Postoje različite mere koje se mogu preduzeti za suzbijanje viline kosice, počev od preventivnih (čist semenski materijal, otporne sorte), preko mehaničkog uklanjanja (košenje, ručno uklanjanje) do korišćenja herbicida. Cilj ovog istraživanja, koje je sprovedeno u polukontrolisanim uslovima, je bio da se utvrde reakcije viline kosice na glifosat, propizamid i imazetapir u lucerki, kao i na propizamid u šećernoj repi, vizuelnom ocenom oštećenja, pri čemu je određivana i sveža masa gajenih biljaka domaćina. 116 MATERIJAL I METODE Ispitivanje efikasnosti herbicida datih u tabeli 1. za suzbijanje viline kosice u lucerki i šećernoj repi rađeno je u ogledu na otvorenom polju. Biljke su gajene na otvorenom polju u plastičnim saksijama prečnika 17 cm u mešavini komercijalnog supstrata (Flora Gard TKS1, Germany) i zemlje iz polja (koja je uzeta sa lokaliteta za koji se zna da duži vremenski period nije bilo primene herbicida), pri čemu je u svakoj saksiji nakon proređivanja bilo oko 15 biljaka lucerke i dve biljke šećerne repe. Biljke su zalivane svakog dana, da bi se održavala vlažnost zemljišta. Primena herbicida za suzbijanje viline kosice je obavljena prskalicom za tankoslojnu hromatografiju pod pritiskom od 1-2 bar-a kada su biljke lucerke bile visine 10-12 cm, a biljke šećerne repe u fazi dva razvijena lista i začetka trećeg, pri čemu je vilina kosica bila vezana za domaćina (Tabela 1). U ogled su bile uključene dve kontrolne varijante: zaražene biljke lucerke i šećerne repe (Z) i nezaražene biljke lucerke i šećerne repe (N) koje nisu tretirane. Vizuelna ocena ispoljenih efekata delovanja herbicida na vilinu kosicu, kao i merenje sveže mase gajenih biljaka su izvedeni pre primene herbicida (0 ocena), potom 7 (I ocena), 14 (II

Acta herbologica, Vol. 26, No. 2, 115-121, 2017. ocena), 21 (III ocena), 28 (IV ocena), 35 (V ocena) dana nakon primene herbicida (DNPH). Vizuelna procena oštećenja biljaka viline kosice je iskazana skalom od 0 (nema oštećenja) do 100 (biljke potpuno propale). Svi ispitivani tretmani su rađeni u četiri ponavljanja, a ceo ogled je ponovljen dva puta. Dobijeni podaci su statistički obrađeni u softverskom paketu STATISTIKA 8.0. Za poređenje srednjih vrednosti korišćena je jednofaktorijalna analiza varijanse, pri čemu je u varijantama kada su F vrednosti bile statistički značajne (p<0,05) poređenje tretmana za merene parametre rađeno pomoću LSD testa. Tabela 1. Osnovne karakteristike herbicida korišćenih u ogledu Table 1. The main properties of the tested herbicides Usev Crop Lucerka Aktivna supstanca (a.s.) Active ingredient (ai) Preparat Product Količina primene (l ha -1 ; *kg ha -1 ) Rate of application (l ha -1 ; *kg ha -1 ) Sadržaj a.s. Content of ai glifosat Glifosav 0,8 i 1 (H 1, H 2 ) 480 g l -1 propizamid Kerb 50-WP 3 i 4* (H 3, H 4 ) 500 g kg -1 imazetapir Pivot M 100-E 1,5 (H 5 ) 100 g l -1 Šećerna repa propizamid Kerb 50-WP 3 i 4* (H 3, H 4 ) 500 g kg -1 REZULTATI I DISKUSIJA Pojedina istraživanja su ukazala da C. campestris značajno utiče na produkciju biomase, cvetova i prinosa kod biljke domaćina, kao i na opšte fiziološko stanje biljke domaćina (Deng et al., 2003; Zan et al., 2003). Takođe, pojedini istraživači su zaključili da parazitske cvetnice iz roda Cuscuta, naročito vrste C. campestris, C. chinensis i C. australis mogu imati značajan uticaj na smanjenje rasta domaćina (Liao et al., 2002; Zan et al., 2003; Zhang et al., 2004). Slični rezultati su dobijeni i u našim istraživanjima, gde je na redukciju sveže mase nadzemnog dela stabla kod biljaka lucerke najveći uticaj imala vilina kosica u kontrolnom tretmanu sa zaraženim biljkama (Z), usled čega su merene vrednosti imale opadajući trend počev od nulte do pete ocene (0,55-0,26 g biljci -1 ) (Grafik 1). Isti trend je zabeležen i kod biljaka šećerne repe, gde se masa od nulte do pete ocene kretala od 2,71-1,94 g biljci -1 (Grafik 2). Nasuprot ovome, vrednosti za svežu masu koje se odnose na kontrolu bez prisustva viline kosice (N) su imale trend rasta od nulte do pete, odnosno poslednje ocene i kretao se od 0,33-1,32 g biljci -1 kod lucerke i 2,33-5,34 g biljci -1 kod šećerne repe (Grafik 1 i 2). Jeschke i sar. (1994, 1997) su ustanovili da Coleus blumei i Lupinus albus parazitirani od strane C. reflexa imaju znatno manju masu u odnosu na kontrolne (nezaražene) biljke. Do sličnih rezultata su došli Shen i sar. (2005) koji su u periodu od 40 do 50 dana nakon zaražavanja, pratili odnos mase stabla i korena (S/K) kod zaraženih i nezaraženih biljaka Mikania micrantha od strane C. campestris i uočili značajne razlike. Takođe, slične promene u svežoj masi nadzemnog dela stabla su zabeležene i u tretmanima sa primenom herbicida. Naime, u tretmanima H 1 i H 2 kod lucerke 117

Marija Sarić-Krsmanović i saradnici najmanja masa je zabeležena u prvoj oceni (0,50 i 0,47 g biljci -1 ), a najveća u petoj oceni (1,06 i 1,16 g biljci -1 ). Ove vrednosti sveže mase lucerke su ujedno i najveće u odnosu na druge tretmane sa herbicidima (Grafik 1). Dok su, sveže mase (g biljci -1 lucerke) u tretmanima sa propizamidom (H 3 i H 4 ) i imazetapirom (H 5 ) bile nešto manje. Naime, vrednosti sveže mase u tretmanima H 3 i H 4 u petoj oceni su bile 1,0 odnosno 1,06 g biljci -1, a u tretmanu H 5, takođe 1,06 g biljci -1. Sveža masa šećerne repe u tretmanima sa propizamidom (H 3-1500 i H 4-2000 g a.s. ha -1 ) u poslednjoj oceni je bila 3,77 g biljci -1, odnosno 3,94 g biljci -1 (Grafik 2). Grafik 1. Uticaj tretmana: N - kontrola bez viline kosice, Z - kontrola sa vilinom kosicom, H 1 i H 2 - glifosat (384 i 480 g a.s. ha -1 ), H 3 i H 4 - propizamid (1500 i 2000 g a.s. ha -1 ) i H 5 imazetapir (150 g a.s. ha -1 ) na svežu masu lucerke (g biljci -1 ); * p<0,05, LSD - test Figure 1. The effect of treatments: N the control, free of field doder, Z the control, with field dodder, H 1 and H 2 - glyphosate (384 and 480 g ai ha -1 ), H 3 and H 4 - propyzamide (1500 and 2000 g ai ha -1 ) and H 5 imazethapyr (150 g ai ha -1 ) on fresh weight of alfalfa plants (g plant -1 ); * p<0,05, LSD - test Grafik 2. Uticaj tretmana: N - kontrola bez viline kosice, Z - kontrola sa vilinom kosicom, H 3 i H 4 - propizamid (1500 i 2000 g a.s. ha -1 ) na svežu masu šećerne repe (g biljci -1 ); * p<0,05, LSD - test Figure 2. The effect of treatments: N the control, free of field doder, Z the control, with field dodder, H 3 and H 4 - propyzamide (1500 and 2000 g ai ha -1 ) on fresh weight of sugar beet plants (g plant -1 ); * p<0,05, LSD - test 118

Acta herbologica, Vol. 26, No. 2, 115-121, 2017. Statističkom analizom podataka je ustanovljena značajna (p<0,05) razlika u svežoj masi biljaka lucerke i šećerne repe između nezaražene kontrole (N) i kontrole sa zaraženim biljkama (Z), kao i tretmana H 1, H 2, H 3, H 4, H 5 kod lucerke i tretmana H 3 i H 4 kod šećerne repe (Grafik 1 i 2). Pored razlika u svežoj masi u tretmanima sa primenom herbicida, takođe, bile su evidentne i vizuelne razlike u stepenu oštećenosti biljaka viline kosice, pri čemu je efikasnost ispitivanih tretmana na vilinu kosicu bila od 80-97,5% kod lucerke i 85 90% kod šećerne repe (Tabela 2 i 3). Kod lucerke je najbolju efikasnost ispoljio glifosat u obe primenjene količine (H 1-384 i H 2-480 g a.s. ha -1 ) i to 95%, odnosno, 97,5%. Efikasnost koju je postigao propizamid u obe količine primene (H 3-1500 i H 4-2000 g a.s. ha -1 ) je bila slabija (85%, odnosno, 87%), dok je najslabiju efikasnost ispoljio imazetapir (H 5-150 g a.s. ha -1 ) i ona je iznosila 80%. Primena propizamida u količinima 1500 i 2000 g a.s. ha -1 (H 3 i H 4 ) kod šećerne repe je ispoljila efikasnost od 85%, odnosno 90%. Tabela 2. Vizuelnu ocena efikasnosti (%) ispitivanih tretmana na vilinu kosicu kod lucerke Table 2. The visual assessment of herbicide efficacy (%) against field dodder in alfalfa Ocena Assessment Tretmani Treatments I II III IV V Z 0 0 0 0 0 H 1 3 70 87,5 93 95 H 2 5 75 90 97,5 97,5 H 3 0 60 80 82,5 85 H 4 0 65 85 85 87 H 5 0 75 90 97,5 97,5 Z - kontrola sa vilinom kosicom, H 1 i H 2 - glifosat (384 i 480 g a.s. ha -1 ), H 3 i H 4 - propizamid (1500 i 2000 g a.s. ha -1 ) i H 5 - imazetapir (150 g a.s. ha -1 ) Z - control with field dodder, H 1 and H 2 - glyphosate (384 and 480 g ai ha -1 ), H 3 and H 4 - propyzamide (1500 and 2000 g ai ha -1 ) and H 5 imazethapyr (150 g aiha -1 ) Tabela 3. Vizuelnu ocena efikasnosti (%) ispitivanih tretmana na vilinu kosicu kod šećerne repe Table 3. Visual assessment of herbicide efficacy (%) against field dodder in sugar beet Ocena Assessment Tretmani Treatments I II III IV V Z 0 0 0 0 0 H 3 0 60 80 85 85 H 4 0 65 85 90 90 Z- kontrola sa vilinom kosicom, H 3 i H 4 - propizamid (1500 i 2000 g a.s. ha -1 ) Z - control with field dodder, H 3 and H 4 - propyzamide (1500 and 2000 g ai ha -1 ) 119

Marija Sarić-Krsmanović i saradnici Najuspešnija kontrola viline kosice podrazumeva sistematski pristup integralne zaštite koji kao takav može doprineti efikasnom suzbijanju ove parazitske cvetnice. Počev od monitoringa viline kosice kako u usevima, tako i na ruderalnim površinama, potom, adekvatnom rotacijom useva koja podrazumeva gajenje biljaka koje nisu podobni domaćini viline kosice, primenom svih preventivnih i mehaničkih mera uklanjanja i primenom herbicida kada se taj problem ne može rešiti drugim putem. ZAHVALNICA Istraživanja su realizovana u okviru projekata III 46008 i TR 31043 koje finansira Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije. LITERATURA Belyaeva, A. V., Cherkasova, A. P., Shapnova, L. G., Alfomova, R. A.: Maleic hydrazide aganist dodder. Sakharnaya Svekla, 23, 37-39, 1978. Bewick, T. A., Binning, L. K., Dana, M. N.: Post-attachment control of swamp dodder (Cuscuta gronovii) in cranberry (Vaccinium macrocarpon) and carrot (Daucus carota). Weed Technology, 2, 166-169, 1988. Dawson, J. H., Musselman, L. J., Wolswinkel, P., Dorr, I.: Biology and control of Cuscuta. Review of Weed Science, 6, 265-317, 1994. Dawson, J. H.: Dodder (Cuscuta spp.) control in established alfalfa (Medicago sativa) with glyphosate and SC-0224. Weed Technology, 3, 552-559, 1989. Deng, X., Feng, H. L., Ye, W. H., Yang, Q. H., Xu, K. Y., Cao, H. L.: A study on the control of exotic weed Mikania micrantha by using parasitic Cuscuta campestris. Journal Tropic and Subtropic of Botany, 11, 117 122, 2003. Jeschke, W. D., Hilpert, A.: Sink-stimulated photosynthesis and sink-dependent increase in nitrate uptake: nitrogen and carbon relations of the parasitic association Cuscuta reflexa-ricinus communis. Plant Cell and Environment, 20, 47 56, 1997. Jeschke, W. D., Rath, N., Baumel, P., Czygan, F., Proksch, P.: Modeling flow and partitioning of carbon and nitrogen in the holoparasite Cuscuta reflexa Roxb. and its host Lupinus albus L. I. Flows between and within the parasitized host. Journal of Experimental Botany, 45, 801 812, 1994. Lanini, W. T.: Economical Methods of Controlling Dodder in Tomatoes. In the Proceedings of California Weed Science, Society, 56, 57-59, 2004. Liao, W. B., Fan, Q., Wang, B. X., Wang, Y. J., Zhou, X. Y.: Discovery of three species of Cuscuta harming Mikania micrantha in South China and their taxonomical identification. Acta Scientiarum Naturalium Universitatis Sunyatseni, 41, 54 56, 2002. Mishra, J. S.: Biology and Management of Cuscuta species. Indian Journal of Weed Science, 41, 1-11, 2009. Parker, C., Riches, C. R.: Parasitic weeds of the world: biology and control. Wallingford, UK: Cab Internatioonal, 304, 1993. Rubin, B.: Weed competition and weed control in Allium crops. Vol. II. p. 63-84. In: H. D. Rabinowitch and J. L. Brewster (Eds.) Onions and Allied Crops. CRC Press Inc. Boca Raton, Florida, 1990. Shen, H., Ye, W. H., Hong, L., Cao, H. L., Wang, Z. M.: Influence of the obligate parasite Cuscuta campestris on growth and biomass allocation of its host Mikania micrantha. Journal of Experimental Botany, 56, 1277 1284, 2005. 120

Acta herbologica, Vol. 26, No. 2, 115-121, 2017. Stojanović, D., Mijatović, K.: Distribution, biology and control of Cuscuta spp. in Yugoslavia. In the Proceedings of EWRC Symposium on Parasitic Weeds, Malta., pp. 269-279, 1973. Stojšin, V., Marić, A., Joćić, B.: Harmfulness of Cuscuta campestris Yunck. on sugar beet under varying mineral nutrition. Zaštita bilja, 42 (4), 357-363, 1992. Tóth, P., Tancik, J. J., Ludovít, C.: Distribution and harmfulness of field dodder (Cuscuta campestris Yuncker) at sugar beet fields in Slovakia. Zbornik Matice srpske za prirodne nauke, 110, 179-185, 2006. Zan, Q. J., Wang, B. S., Wang, Y. J., Zhang, J. L., Liao, W. B., Li, M. G.: The harm caused by Mikania micrantha and its control by Cuscuta campestris. Journal of Plant Ecology, 27, 822 828, 2003. Zhang, L. Y., Ye, W. H., Cao, H. L., Feng, H. L.: Mikania micrantha H. B. K. in China- an overview. Weed Research, 44, 42 49, 2004. Chemical control methods for field dodder in alfalfa and sugar beet SUMMARY Studies of herbicide efficacy in the control of field dodder in alfalfa (glyphosate, propyzamide, and imazethapyr) and sugar beet (propyzamide) were conducted under controlled conditions. The herbicides were applied when alfalfa plants were 10-12 cm high and sugar beet plants in the 2-3 true leaf growth stage, with dodder plants fixed to the hosts. The trial included two controls: noninfested (N) alfalfa and sugar beet plants and alfalfa and sugar beet plants infested (Z) with field dodder, but with no herbicide application. The efficacy of herbicides in the control of field dodder was assessed in two ways: visually on a 0-100 scale (0 denoting no damage at all, and 100 denoting plant death), and by measuring the weight of fresh biomass. These parameters were recorded: prior to herbicide treatment (0 assessment), then 7, 14, 21, 28 and 35 days after the aplication (DAA). The results have shown that two glyphosate application rates (384 and 480 g ai ha -1 ) have demonstrated the highest efficacy of 95% and 97.5%, respectively. Both application rates of propyzamide (1500 and 2000 g ai ha -1 ) had weak efficacy (85% and 87%, respectively), while imazethapyr (150 g ai ha -1 ) was the weakest herbicide, with an 80% efficacy. Finally, two propyzamide application rates (1500 and 2000 g ai ha -1 ) in sugar beet have demonstrated the efficacy of 85% and 90%, respectively. Keywords: field dodder, control, glyphosate, propyzamide, imazethapyr. 121

UDK 632.954:633.15 Naučni rad- Scientific paper Uticaj ađuvanata i tipa rasprskivača na suzbijanje samoniklog useva kukuruza kletodimom Anđela Obradović 1, Greg Kruger 2, Sava Vrbničanin 1, Ryan Henry 2, Bruno Canela Vieira 2 1 Univerzitet u Beogradu, Poljoprivredni fakultet, Beograd, Srbija 2 Univeristy of Nebraska Lincoln, North Platte, NE, USA e-mail: andjela0107@hotmail.com REZIME Samonikli kukuruz je problematična korovska vrsta u usevu soje u USA, gde izaziva velike probleme tokom žetve, utiče na prinos i kvalitet zrna soje. To je izrazito kompetitivan korov zato što nadrasta usev soje, i poput drugih korova, utiče na prinos putem kompeticije za svetlost, vodu, hraniva i životni prostor. Postoji veći broj herbicida inhibitora enzima ACC-aza sa kojima je moguće suzbijati samonikli kukuruz u soji kao što je npr. kletodim. Stoga cilj istraživanja je bio da se utvrdi da li dodavanjem ađuvanata (koncentrat biljnog ulja 3,33% v/v (COC), nejonski surfaktant 0,25% v/v (NIS), metilisano ulje semena 3,33% v/v (MSO), koncentrovano biljno ulje 1,67% v/v (HSOC)) u kombinaciji sa različitim tipovima rasprskivača (XR110015, АIXR110015, TTI110015) i pri različitom utrošku radne (zaštitne) tečnosti (66 l ha -1, 132 l ha -1 ) je moguće povećati efikasnost kletodima u suzbijanju samoniklog kukuruza. Eksperiment je izveden u kontrolisanim uslovima u Department of Agronomy and Horticulture, West Central Research and Extension Center, University of Nebraska Lincoln, Lincoln, NE 69101, USA. Tretmani su organizovani po potpuno slučajnom blok rasporedu sa osam ponavljanja i ceo ogled je ponovljen dva puta. Vizuelne ocene oštećenja su rađene 7, 14, 21 i 28 dana nakon tretiranja (DNT). Najbolja efikasnost u suzbijanju samoniklog kukuruza je postignuta pri manjem utrošku radne tečnosti (66 l ha -1 ) u tretmanu kletodim+coc, dok izbor rasprskivača nije imao uticaja na postignutu efikasnost (100%). Pri većoj zapremini radne tečnosti (132 l ha -1 ) izbor ađuvanta, kao i izbor rasprskivača su imali uticaja na efikasnost kletodima. Sa najboljom efikasnošću (98%) pri većoj zapremini radne tečnosti su bili tretmani kletodim+coc i kletodim+hsoc primenjeni XR rasprskivačem, kao i tretman kletodim+coc primenjen sa TTI rasprskivačem. Rezultati ovih istraživanja mogu biti od koristi poljoprivrednim proizvođačima pri suzbijanju samoniklog kukuruza (travnih korova) u širokolisnim usevima. Ključne reči: samonikli kukuruz, kletodim, ađuvant, rasprskivač, utrošak radne tečnosti, suzbijanje. 123

Anđela Obradović i saradnici 124 UVOD Gajenje rezistentnih hibrida kukuruza i soje na glifosat (GR) je široko prihvaćena tehnologija gajenja takvih useva od 1996, odnosno 1998. godine u USA-a (Castle et al., 2006). U USA-a oko 94% površina pod sojom i oko 89% površina pod kukuruzom su usevi rezistentni na glifosat (USDA, 2017). Razvoj i komercijalizacija rezistentnih useva je omogućila proizvođačima da primenjuju glifosat kao folijarni, neselektivni herbicid sa kojim se rešava veoma širok spektar korova u takvim usevima (Green, 2014). Uprkos mnogim ekonomskim i agronomskim pogodnostima koje pruža tehnologija gajenja rezistentnih hibrida, njihovo kontinuirano gajenje u rotaciji (soja-kukuruz) gotovo isključivo se oslanja na glifosat kao osnovni herbicid za suzbijanje korova, a to je dovelo do razvoja i širenja rezistentnih korova kao i samoniklog useva rezistentnog na glifosat (GR) (Davis et al., 2008; Marquadt et al., 2012). Samonikli kukruz je prezimela F1 generacija hibrida kukuruza koji je gajen u prethodnoj godini pa se kao samonikla biljka javlja u narednoj sezoni kao korov (Steckel et al., 2009; Shauck and Smeda, 2012). Pojedinačne, kao i biljke u grupama često niču iz semena opalih sa klipova i oni čine populaciju samoniklog kukuruza. Na poljima gde se gaji soja samonikli kukuruz je često jak kompetitor usevu za vodu, svetlost i hranivo. Redukcija prinosa, otežavanje žetve, uticaj na kvalitet semena i generalno narušavanje izgleda useva, kvalifikuje samonikli kukuruz kao ozbiljan korov (Young and Hart, 1997). U vezi sa ovim potvrđen je veliki broj slučajeva gubitka prinosa soje u uslovima visoke zakorovljenosti samoniklim kukuruzom (Andersen et al., 1982; Beckett and Stoller, 1988; Zimdahl, 2004). Beckett i Stoller (1988) su utvrdili da samonikli kukuruz pri brojnosti od 5-6 biljaka m -2 umanjuje prinos soje za 25% ukoliko se ovaj korov na vreme ne suzbije. Takođe, usled neujednačenog klijanja i nicanja samoniklog kukruza proizvođači često previde problem sa ovom vrstom u usevu soje te štete dođu do izražaja kasnije. Osim toga, ova korovska vrsta često se javlja u naizmenično raspoređenim oazama sa velikom gustinom populacije što umanjuje percepciju o stvarnoj brojnosti ove vrste na parceli (Chahal et al., 2014b; Chahal and Jhala, 2015). Skorija istraživanja su pokazala da registrovani herbicidi za pre-em primenu u usevu soje nisu dali zadovoljavajuće rezultate u suzbijanju GR samoniklog kukuruza (Chahal et al., 2014a). Stoga za rešavanje problema sa ovom korovskom vrstom u usevu soje akcenat je na post-em primeni herbicida. U te svrhe se preporučuje primena herbicida inhibitora acetil-koa karboksilaze (ACC-aza). Herbicidi inhibitori ACC-aza koji se koriste za suzbijanje samoniklog kukuruza u usevu soje su: kletodim, setoksidim, diklofen, kvizalofop-p-etil, fluazifop-p-etil i drugi (Dale, 1981; Andersen and Geadelmann, 1982; Andersen et al., 1982; Beckett and Stoller, 1988; Young and Hart, 1997). Zajednička svojstva ovim aktivnim supstancama je neophodnost dodavanja ađuvanata koji poboljšavaju pokrovnost lisne površine, apsorpciju, a time i efikasnost primenjenog herbicida. Osim toga, ađuvanti indirektno smanjuju fotodegradaciju npr. kletodima (ultraljubičasti zraci degradiraju kletodim) tako što pospešuju njegovo usvajanje, odnosno, skraćuju izloženost kletodima ultraljubičastim zracima i time sprečavaju njegovu degradaciju do nefitotoksičnih formi (Ahrens, 1994). Dakle, ađuvanti bilo da ulaze u sastav formulacije ili se dodaju u rezervoar prskalice poboljšavaju distribuciju mlaza herbicidnog rastvora, penetraciju, širenje i zadržavanje (retenciju) aktivne materije na

Acta herbologica, Vol. 26, No. 2, 123-134, 2017. tretiranoj površini, takođe modifikuju osobine rastvora bez direktnog uticaja na efikasnost formulacije (Penner, 2000). Brojna istraživanja ukazuju na pozitivne efekte ađuvanata u smislu povećanja aktivnosti herbicida (Zabkiewicz, 2000; Sharma and Singh, 2001; Kudsk and Mathiassen, 2007; Nandula et al., 2007; McCullough and Hart, 2008; Nurse et al., 2008), kao i modifikacije njihove sudbine u spoljnoj sredini (Weinberger and Greenhalgh, 1984). Takođe, učinak ađuvanata pri primeni herbicida zavisi i od aktivne supstance kojoj se dodaje, korovske vrste koja se suzbija, kvaliteta vode koja se koristi kao i meteoroloških prilika u vreme primene herbicida (Smith et al., 2000 ; Wilson et al., 2010). Na efikasnost post-em herbicida značajnu ulogu ima i kvalitet primene koji zavisi od vrste i osobina rasprskivača. S obzirom da rasprskivači određuju veličinu kapljice, oblik i ugao izlaznog mlaza, količinu izbačene tečnosti i kvalitet pokrivanja tretirane površine (Sedlar i sar., 2014) to potvrđuje njihovu važnost za ostvarenje visoke efikasnosti herbicida. Oblik otvora rasprskivača definiše oblik mlaza pri primeni herbicida. U vezi sa ovim mlaz može biti lepezast (kada je otvor eliptičan) ili konusan (otvor okrugao) i spram toga razlikuju se sa prorezom ili T, vrtložni i odbojni hidraulični rasprskivači (Sedlar i sar., 2014). Polazeći od činjenice kakve sve štete samonikli kukuruz pravi u usevu GR soje na širem području USA-a cilj u ovim istraživanjima je bio da se ispita da li dodavanjem ađuvanata u kombinaciji sa različitim tipovima rasprskivača i u različitoj zapremini radne tečnosti se može povećati efikasnost kletodima u suzbijanju ove korovske vrste koja je poslednju deceniju na poljima gde se gaji GR soja i kukuruz u ekspanziji. МATERIJAL I METODE Efikasnost kletodima na samonikli kukuruz je ispitivana u laboratoriji za Tehnologiju primene pesticida u North Platt na Univerzitetu u Nebraska, Lincoln (USA) tokom 2015. godine. Samonikli kukuruz je F1 generacija GR hibrida DKC51 kompanije Dekalb. To je genetski modifikovani hibrid, rezistentan na glifosat i jedan od najčešće gajenih hibrida u USA-a. Biljke su gajene u konusnim sudovima (Stuewe and Sons Inc., Corvalls, OR 97389) dimenzija 6,35 x 35,65 cm, u supstratu Baccto Professional Grower s Mix (Michigan Peat Company, Houston, TX 77098) u čiji sastav ulazi treset (75-85%) i perlit (15-25%), sa kiselošću 5,5-6,5 ph. Biljke su zalivane po potrebi. Jednom nedeljno takođe su zalivane hranljivim rastvorom Scotts Miracle - Gro LiquaFeed All purpose (The Scotts Company, Marysville, OH, 43041). U staklari su vladali sledeći uslovi: vlažnost vazduha se kretala 10-30%, temperatura dan/noć je bila 27±2ºC/20±1ºC a fotoperiod 15,5/8,5 h (dan/noć). Staklenik je opremljen specijalnim NeoSol lampama (Illumitex Company, TX 78744) koje deluju povoljno na rast i razvoj biljaka emitujući specijalnu ružičastu svetlost. Tretiranje je obavljeno kada su biljke bile u fazi tri lista (13 BBCH). Ispitivano je 30 tretmana: 0,2 l ha -1 kletodima (preparat SelectMax, Valent U.S.A. Corporation sa četiri ađuvanta koncentrat biljnog ulja 33,3% v/v (COC), nejonski surfaktant 0,25% v/v (NIS), metilisano ulje semena 3,33% v/v (MSO) i koncentrovano biljno ulje 1,67% v/v (HSOC)), tri rasprskivača (XR110015, AIXR110015, TTI110015) i dve zapremine radne (zaštitne) tečnosti (66 l ha -1, 125

Anđela Obradović i saradnici 132 l ha -1 ) koje su postignute promenom brzine, odnosno 8,2 km h -1 za postizanje zapremine 66 l ha -1 i 4,1 km h -1 za postizanje zapremine 132 l ha -1 (Tabela 1). U svakom tretmanu je bilo 8 konusnih sudova sa po jednom biljkom i ceo eksperiment je ponovljen dva puta. Тabela 1. Ispitivani tretmani Table 1. Study treatments Tretman Treatment 1 Herbicid Herbicide Ađuvant Adjuvant Utrošak radne tačnosti Carrier volumes Rasprskivač Spray nozzle XR 2 66 l ha -1 AIXR 3 TTI bez ađuvanta 4 XR 5 132 l ha -1 AIXR 6 TTI 7 XR 8 66 l ha -1 AIXR 9 10 koncentrat biljnog ulja 33,3% v/v (COC) TTI XR 11 132 l ha -1 AIXR 12 TTI XR 13 XR 14 66 l ha -1 AIXR 15 kletodim nejonski surfaktant 0,25% v/v TTI 16 (SelectMax ) (NIS) 17 132 l ha -1 AIXR 0,2 l ha -1 18 TTI 19 XR 20 66 l ha -1 AIXR 21 22 metilisano ulje semena 3,33% v/v (MSO) TTI XR 23 132 l ha -1 AIXR 24 TTI 25 XR 26 66 l ha -1 AIXR 27 28 koncentrovano biljno ulje 1,67% v/v (HSOC) TTI XR 29 132 l ha- 1 AIXR 30 TTI 126

Acta herbologica, Vol. 26, No. 2, 123-134, 2017. Primena ispitivanih tretmana je rađena u automatskoj komori za prskanje sa jednim od rasprskivača pri radnom pritisku od 276 kpa. Tokom tretiranja biljke su bile u držačima u komori na udaljenosti 30 cm od rasprskivača. Nakon tretiranja sudovi sa biljkama su vraćeni u staklaru, biljke normalno zalivane i prihranjivane jednom nedeljno. Vizuelna ocena efikasnosti ispitivanih tretmana rađena je 7, 14, 21 i 28 dana nakon tretiranja (DNT) prema skali 0-100% (Tabela 2). Tabela 2. Skala za vizuelnu ocenu oštećenja od herbicida Table 2. The scale for the visual assessment of herbicide injury Oštećenje/efikasnost (%) Injury/efficacy (%) Opis oštećenja Description of injury 0 -bez simptoma oštećenja 2 -slabo uočljivi znaci hloroze na mladim listovima 5 -uočljiva hloroza mlađih listova 10 -značajna hloroza i slaba inhibicija porasta biljaka 20 30 45 -uočljiva inhibicija porasta, hloroza i umerene deformacije listova, naboranost ivica listova koje isčezavaju posle 30 dana -značajna hloroza i naboranost listova, njihovo slepljivanje, jasno uočljiv zastoj u porastu cele biljke -jaka inhibicija porasta biljaka, pojava antocijan boje na listovima, intenzivna pojava sekundarnih izdanaka/zaperaka, većina listova je slepljena u petlje koje se zadržavaju do kraja vegetacije 70 -slično sa prethodnim ali sa znatno jačim oštećenjima i inhibicijom porasta biljaka 100 -potpuno propadanje biljaka prethodno propraćeno pojavom antocijan boje, a potom nekrozom listova Dobijeni rezultati su obrađeni u softveru Sigmaplot pri čemu je rađena ANOVA a za statističku značajnost razlika je korišćen LSD test. REZULTATI I DISKUSIJA Rezultati efikasnosti preporučene količine kletodima u kombinaciji sa ili bez ađuvanata primenjenih u dve različite zapremine radne tečnosti i sa tri različita rasprskivača na samonikli kukuruz (F1 generacija GR hibrida DKC51) su prikazani u tabelama 3-5. U prvoj oceni (7 DNT) u svim tretmanima zabeležen je postepeni prestanak rasta biljaka samoniklog kukuruza u odnosu na kontrolu. Generalno, tretirane biljke su bile lošijeg fitnesa i manjeg habitusa od netretiranih biljaka. Osim toga, boja listova u tretmanu je od tamno zelene polako prelazila u svetlu, zelenožućkastu boju (Slika 1). Efekti primenjenih tretmana u drugoj oceni (14 DNT) bili su još evidentniji, tj. manifestovali su se pojavom ljubičaste boje od rubova ka centru liske (Slika 2), s tim što se intenzitet oštećenja razlikovao između tretmana. Izraženija oštećenja su bila u tretmanima kada je kletodim primenjen u kombinaciji 127

Anđela Obradović i saradnici sa ađuvantima i pri manjoj zapremini radne tečnosti (66 l ha -1 ). Takođe i tip rasprskivača, naročito pri manjoj zapremini radne tečnosti, je imao uticaja na stepen oštećenosti samoniklog kukuruza. U trećoj oceni, tj. 21 DNT konstatovan je potpuni prestanak rasta biljaka a ljubičasta boja na listovima je postepeno prelazila u tamnobraon i biljke su postepeno venule i sušile se (Slika 3). Veliki broj biljaka u ovoj fazi je bio polomljen usled propadanja tkiva pri osnovi izdanka. Za razliku od prethodne ocene, vizuelna oštećenja 28 DNT su bila gotovo izjednačena u svim tretmanima. Takođe, i u poslednjoj oceni nije bilo razlika između tretmana u stepenu oštećenosti samoniklog kukuruza tj. došlo je do potpunog sušenja biljaka (Slika 4) osim kontrolnih. Slika 1. Pojava žute boje na samoniklom kukuruzu 7 DNT kletodimom+coc pri utrošku radne tečnosti od 66 l ha -1 primenjene XR rasprskivačem Figure 1. Occurrence of yellow coloration on volunteer corn 7 DAT by clethodim+coc, at a consumption rate of 66 l ha -1 of carrier volume, applied with a XR spray nozzle Slika 2. Razlika u intenzitetu oštećenja kod samoniklog kukuruza 14 DNT kletodimom pri utrošku radne tečnosti od 66 l ha -1 (levo) i 132 l ha -1 (desno) primenjene sa TTI rasprskivačem Figure 2. Differences in the level of injury of volunteer corn 14 DAT by clethodim, at a consumption rate of 66 l ha -1 (left) and 132 l ha -1 (right) of carrier volume, applied with a TTI spray nozzle 128 Slika 3. Simptomi oštećenja na samoniklom kukuruzu 21 DNT kletodim+nis pri utrošku radne tečnosti od 66 l ha -1 primenjene TTI rasprskivačem Figure 3. Symptoms of injury on volunteer corn 21 DAT by clethodim+nis, at a consumption rate of 66 l ha -1 of carrier volume, applied with a TTI spray nozzle

Acta herbologica, Vol. 26, No. 2, 123-134, 2017. Slika 4. Simptomi oštećenja na samoniklom kukuruzu 28 DNT kletodimom pri utrošku radne tečnosti 132 l ha -1 primenjene TTI rasprskivačem Figure 4. Symptoms of injury on volunteer corn 28 DAT by clethodim, at a consumption of 132 l ha -1 of carrier volume, applied with a TTI spray nozzle Tretmani sa XR rasprskivačem. U periodu od prve do četvrte ocene (7, 14, 21, 28 DNT) tretmani kletodim+coc i kletodim+hsoc su ispoljili jača oštećenja na samoniklim biljkama kukuruza pri utrošku radne tečnosti od 66 l ha -1 primenjene sa XR rasprskivačem. Procenat oštećenja kretao se u rasponu 57-100% (period 7-28 DNT) za prvi navedeni tretman, odnosno 41-97% za isti period za drugi navedeni tretman. Razlike između ovih i preostala tri tretmana (kletodim, kletodim+nis, kletodim+mso) su tokom prve dve ocene bile statistički značajne (P 0,01), dok u trećoj i četvrtoj oceni značajnih razlika između tretmana nije bilo (Tabela 3). Sličan trend oštećenja je evidentiran u periodu od prve do četvrte ocene u svim tretmanima primenjenim u zapremini radne tečnosti od 132 l ha -1 sa XR rasprskivačem, s tim što su ta oštećenja bila nešto blaža (44-98%) nego kada su isti tretmani primenjeni u manjoj zapremini radne tečnosti. Generalno, najslabija oštećenja na samoniklom kukuruzu su dobijena pri samoj primeni preporučene doze kletodima i to 21-94% kada su primenjeni pri manjem, odnosno 21-89% pri većem utrošku radne tečnosti. Tabela 3. Stepen oštećenja samoniklog kukuruza od preporučenih količina kletodima primenjene u kombinaciji sa i bez dodatka ađuvanata pri utrošku radne tečnosti 66 i 132 l ha -1 primenjene sa XR rasprskivačem Table 3. Level of injury to volunteer corn from the recommended rates of clethodim, applied with or without the adjuvants, at carrier volumes of 66 and 132 l ha -1, applied with a XR spray nozzle Tretman Treatment Dani nakon tretiranja (DNT) Days after treatment (DAT) 7 14 21 28 Utrošak radne tečnosti (l ha -1 ) Carrier volume (l ha -1 ) 66 132 66 132 66 132 66 132 Kletodim 21c 21c 69b 63b 85a 83b 94a 89ab Kletodim + COC 57a 32b 91a 86a 93a 96a 100a 98a Kletodim + NIS 31bc 31b 78ab 70b 90a 84b 94a 91ab Kletodim + MSO 35bc 40ab 84ab 69b 90a 80b 95a 83b Kletodim + HSOC 41ab 44a 93a 89a 95a 95a 97a 98a Tretmani primenjeni sa AIXR rasprskivačem. Oštećenja na biljkama samoniklog kukuruza pri istim tretmanima i oba utroška radne tečnosti (66 i 132 l ha -1 ) primenjene sa AIXR rasprskivačem su bila slična po tretmanima kao kod XR rasprskivača tokom celog ocenjivanog perioda tj. 7-28 DNT. Kao i u prethodnom slučaju jača oštećenja u startu (7 129