METODOLOGIJA KVARTALNOG ISTRAŽIVANJA GRAĐEVINARSTVA Svrha istraživanja je da obezbijedi rezultate građevinske aktivnosti po vrsti građevina. U tom cilju prikupljaju se podaci o prometu, vrijednosti izvedenih radova, vrijednosti novih narudzbi (ugovora), broju angažovanih radnika i efektivnim časovima rada na gradilištima (na zgradama i ostalim građevinama), podaci o utrošenom građevinskom materijalu, pogonskom gorivu i stanovima. Podaci koji se prikupljaju ovim izvještajem predstavljaju rezultat rada građevinskih preduzeća na teritoriji Crne Gore i u inostranstvu. Oni omogućavaju praćenje gradjevinske proizvodnje, sagledavanje veličine i strukture investicionih ulaganja u građevine i angažovane radne snage. Izvor podataka za ovo istraživanje je upitnik. Institucija koja je nadležna za sprovođenje ovog istraživanja je Zavod za statistiku - Monstat. Pravni osnov za sprovođenje ovog statističkog istraživanja je Zakon o statistici i statističkom sistemu Crne Gore Sl. list RCG br. 69/2005, i godišnji Plan statističkih istraživanja za 2010 ( Sl.list CG br. 19/10). Ovo istraživanje se u radu, pored ovog zakona, oslanja na klasifikaciju djelatnosti koja je usklađena sa Evropskom klasifikacijom NACE Rev.2. Obaveza jedinica da dostavljaju podatke - Zakon o statistici i statističkom sistemu Crne Gore Sl. list RCG br. 69/2005, i godišnji Plan statističkih istraživanja za 2010.godinu ( Sl.list CG br. 19/10). Korišćeni okvir za ovo istraživanje je Biznis Registar. DEFINICIJE VARIJABLI Glavni izvođač radova je preduzeće koje je direktni potpisnik ugovora sa investitorom. Podizvođač je preduzeće koje je ugovor o izvođenju dijela građevinskih radova potpisalo sa preduzećem koje je glavni izvođač radova. Promet (prihod od prodaje) je prihod od prodaje dobara i usluga umanjen za popuste i povraćaje, subvencije, bez PDV-a. Vrijednost građevinskih radova prikazuje se u tekućim cijenama i obuhvata sav ugrađeni građevinski materijal i utrošeni rad bez obzira na to da li su taj rad i materijal plaćeni ili ne. Građevinski radovi ostvareni u inostranstvu predstavljaju vrijednost građevinskih radova koji je ostvaren tokom radova u inostranstvu. Vrijednost izvedenih radova na građevini se odnosi na radove koju je tokom izvještajnog perioda izvještajna jedinica izvela sa radnicima koje je neposredno angažovala za izvođenje radova (stalni zaposleni radnici ili radnici uzeti za izvođenje radova po nekoj drugoj osnovi). Isključuje se PDV, kao i troškovi nabavke zemljišta, projektovanja i nadzora. Vrijednost izvedenih radova prikazuje se na osnovu privremenih obračunskih situacija, dogovorenih isplata prema stepenu izvršenosti ili konačnog obračuna ukoliko su radovi završeni u izvještajnom - 1 -
periodu, bez obzira na to da li je investitor pojedine obračunske situacije priznao i platio ili nije. Ukoliko obračunska situacija nije ispostavljena, izvještajna jedinica treba da procijeni vrijednost građevinskih radova u izvještajnom periodu na osnovu povremenih obračuna i isplata, odnosno na osnovu stvarno odrađenih časova rada i materijala utrošenog u toku izvještajnog perioda. Poslovni subjekat koji gradi za sopstvene potrebe kao i u drugim slučajevima kada ne postoji pismeni ugovor s investitorom, podatke daje na osnovu sopstvenih troškova za utrošene časove rada, troškove građevinskog materijala i proizvoda za ugrađivanje, gorivo itd. Zgrade su trajne građevine s krovom i spoljnim zidovima, izgrađene kao samostalne upotrebne cjeline koje pružaju zaštitu od vremenskih i drugih spoljnih uticaja, a namijenjene su za stanovanje, obavljanje neke djelatnosti ili za smještaj i čuvanje životinja, robe, opreme za različite proizvodne i uslužne djelatnosti i dr. Obuhvata se vrijednost građevinskih radova koje je izvještajna jedinica izvela na zgradama, bez obzira da li se radi o novogradnji, dogradnji, adaptaciji, rekonstrukciji, održavanju, rušenju. U ovom istraživanju zgradama se smatraju i građevine koje imaju krov, ali nemaju (sve) zidove, npr. nastrešnice, kao i građevine koje su pretežno ili potpuno smještene ispod površine zemlje, npr. skloništa, podzemne garaže, prodavnice i druge poslovne prostorije u podzemnim prolazima i sl. Sve zgrade prema klasifikaciji vrsta građevina dijelimo na stambene i nestambene zgrade. Stambene zgrade su građevine u kojima je 50% ili više ukupne korisne površine zgrade namijenjeno za stanovanje. Obuhvataju se: stambene zgrade sa jednim, dva, tri ili više stanova kao i zgrade za stanovanje zajednica. Stanom se smatra svaka građevinski povezana cjelina namijenjena za stanovanje, koja se sastoji od jedne ili više soba sa odgovarajućim pomoćnim prostorijama (kuhinja, klozet, kupatilo, ostava i sl.), ili bez pomoćnih prostorija, i ima jedan ili više posebnih ulaza direktno iz hodnika, dvorišta, sa stepenica ili sa ulice. Nestambene zgrade su građevine koje nemaju stambene površine ili je manje od 50% ukupne korisne površine zgrade namijenjeno za stanovanje. Obuhvataju se: hoteli i slične zgrade, poslovne zgrade, zgrade za trgovinu na veliko i malo, zgrade za saobraćaj i komunikacije, industrijske zgrade i skladišta, zgrade za kulturno - umjetničku djelatnost i zabavu, obrazovanje, bolnice i ostale zgrade za zdravstvenu zaštitu, kao i druge nestambene zgrade. Ostale građevine su sve građevine koje nijesu zgrade: putevi, mostovi, željeznice, bazeni, aerodromske staze, vodovodi itd. Saobraćajna infrastruktura podrazumijeva autoputeve, puteve i ulice, željezničke pruge, aerodromske staze, mostove i vijadukte, tunele, podzemne prolaze, luke, plovni kanale, brane i ostale hidro građevinske objekte. Cjevovodi, komunikacioni i električni vodovi obuhvataju naftovode, vodovode, telekomunikacione vodove, dalekovode, transformatorske stanice, kanalizacionu mrežu. Složene industrijske građevine obuhvataju građevine za rudarstvo i vađenje nafte i gasa, elektrane, objekte i postrojenja za hemijsku i tešku industriju. - 2 -
Ostale građevine - nepomenute obuhvataju sportske terene, pristaništa u marinama, zabavne parkove, igrališta, vojne objekte, deponije i dr. Novi ugovori predstavljaju ukupnu vrijednost ugovorenih radova u izvještajnom periodu koji veže proizvođača i treću stranu po pitanju izvršenja građevinskih radova, uključujući i podizvođače. Novi ugovori na zgradama čine ukupnu vrijednost ugovorenih radova u izvještajnom periodu na stambenim i nestambenim zgradama u izvještajnom periodu. Novi ugovori na ostalim građevinama čine vrijednost ugovorenih radova na saobraćajnoj infrastrukturi, cjevovodima, komunikacionim i električnim vodovima, složenim industrijskim građevinama i drugim građevinama u izvještajnom periodu. Otkazani ugovori predstavljaju vrijednost otkazanih ugovora u izvještajnom periodu. Nerealizovani ugovori su razlika izmedju zaključenih i realizovanih ugovora u izvještajnom periodu. Broj zaposlenih lica je definisan kao ukupan broj lica koja rade u posmatranoj jedinici (uključujući rad vlasnika, redovnih partnera u jedinici i neplaćenih porodičnih radnika), kao i lica koja rade izvan jedinice kojoj pripadaju i koja ih plaća. Obuhvataju se i lica odsutna na kraći period (npr. bolovanje, plaćeno odsustvo ili posebno odsustvo), kao i lica u štrajku, ali ne i ona koja su odsutna na neodređeni period. Takođe se obuhvataju radnici sa skraćenim radnim vremenom (koji to pravo ostvaruju po zakonu zemlje) koji su na platnom spisku, kao i sezonski radnici, pripravnici i porodični radnici koji su na platnom spisku. Izvršeni efektivni časovi rada pokazuju ukupan broj radnih sati po zaposlenom koji pokazuje ukupan broj stvarno odrađenih sati u proizvodnji posmatrane jedinice tokom referentnog perioda. Obuhvataju se stvarno odrađeni radni sati tokom normalnog radnog vremena, kao i njima dodatni radni sati, vrijeme provedeno na radnom mjestu na poslovima kao što je pripremanje prostora i vrijeme koje odgovara kraćim pauzama za odmor na radnom mjestu. Ako se ne zna tačan broj stvarno odrađenih sati, može se procijeniti na bazi teorijskog broja radnih sati i prosječne stope odsutnosti (bolovanja, porodiljsko odsustvo itd.) Podaci o broju zaposlenih i izvršenim efektivnim časovima rada na gradilištu daju se odvojeno za visokogradnju (na zgradama) i niskogradnju (na ostalim građevinama). Vrijednost utrošenog građevinskog materijala predstavlja vrijednost utrošenog građevinskog materijala, gotovih proizvoda i djelova za ugradnju, utrošenih rezervnih djelova i drugih proizvoda koji su u cjelosti utrošeni za izvođenje građevinskih radova. Vrijednost utrošenog pogonskog goriva i električne energije predstavlja vrijednost utrošenog pogonskog goriva i električne energije koji su u cjelosti utrošeni za izvođenje građevinskih radova. Podaci o stanovima obuhvataju sve stanove predviđene prema projektu u svim zgradama na kojima preduzeće izvodi radove, po opštinama u kojoj se zgrada gradi. Da se stanovi ne bi duplirali, tabelu popunjavaju samo glavni izvođači grubih građevinskih radova. Završeni i nezavršeni stanovi stan se smatra završenim ako su završeni svi predviđeni građevinski, instalacioni i završni (zanatski) radovi, tako da je u cjelini osposobljen za stanovanje. Ukoliko je - 3 -
preduzeće glavni izvođač samo grubih građevinskih radova, (a ostale vrste građevinskih radova izvode druga preduzeća), smatraće se da je stan završen ako je preduzeće završilo sve grube građevinske radove. UPUTSTVO ZA POPUNJAVANJE UPITNIKA 1. Naziv (firma) - Upisuje se naziv, odnosno skraćeni naziv pod kojim posluje preduzeće. 2. Matični broj - Upisuje se matični broj pod kojim se preduzeće vodi u registru jedinica razvrstavanja. 3. Oblik svojine - Oblik svojine se određuje prema većinskom vlasništvu (više od 51%). 4. Opština - Upisuje se opština u kojoj se preduzeće nalazi. 5. Adresa - Upisuju se adresni podaci pravnog lica, ulica i kućni broj, kontakt telefon. 6. Djelatnost Upisuje se pretežna djelatnost pod kojom se preduzeće vodi u registru jedinica razvrstavanja. 7. Izvođač radova - Zaokružuje se jedan od ponuđenih odgovora. Ako je zaokružen broj 2, navesti naziv svih glavnih izvođača radova kod kojih je preduzeće angažovano. POPUNJAVANJE TABELA TABELA 1A. Promet Popunjavaju sva preduzeća prikazuje se prihod od prodaje dobara i usluga umanjen za popuste, povraćaje i subvencije, bez PDV-a. TABELA 1. Vrijednost građevinskih radova Popunjavaju sva preduzeća prema vrsti građevina i teritoriji na kojoj se objekat gradi. Upisuje se vrijednost izvedenih radova na građevini, koju je tokom izvještajnog perioda izvještajna jedinica izvela sa radnicima koje je neposredno angažovala za izvođenje radova (stalni zaposleni radnici ili radnici uzeti za izvođenje radova po nekoj drugoj osnovi). Unosi se ukupna vrijednost izvedenih radova u kvartalu, (novogradnje, dogradnje, adaptacije, rekonstrukcije, popravke i prepravke, održavanje i poboljšavanje). Vrijednost izvršenih građevinskih radova daje se na osnovu privremenih obračunskih situacija isplata, prema stepenu završenosti radova ili konačnog obračuna ako su radovi završeni, bez obzira na to jesu li pojedine obračunske situacije priznate i plaćene od naručioca posla ili nijesu. Ako se povremeni obračuni i isplate ne podudaraju sa izvještajnim periodom, izveštajna jedinica će procijeniti vrijednost građevinskih radova u izvještajnom periodu. Izvještajna jedinica koja gradi za vlastite potrebe, daje podatke na temelju svojih troškova za utrošeni građevinski materijal, proizvode za izgradnju, gorivo i sl. u izvještajnom periodu. Uključuju se: Troškovi materijala koje je Vaše preduzeće koristilo, troškovi rada (radne snage), troškovi terena, rad na zgradama za koje se pretpostavlja da će se kasnije prodati za profit (špekulativni rad), radovi koje je Vaše preduzeće izvelo na sopstvenom poslovnim prostoru, sve instalacije, oprema i alati koje je Vaše preduzeće napravilo i koristilo u izgradnji, sve što je Vaše preduzeće obezbijedilo besplatno za kooperante, opšti troškovi i profit. Ne uključuju se: Uplate koje je Vaše preduzeće izvršilo prema podizvođačima, plaćanje prema Vašim konsultantima ili arhitektima, materijali koje je Vaše preduzeće prodalo, instalacije, oprema i alati koje je Vaše preduzeće napravilo za prodaju, vrijednost zemljišta i PDV. - 4 -
TABELA 2. Novi ugovori Popunjavaju sva preduzeća prema vrsti građevina i teritoriji na kojoj se objekat gradi. Uključuje se: Vrijednost (vidi uputstvo za T-1) svih radova iz zaključenih ugovora i vrijednost započetih radova za vlastite potrebe. Ne uključuje se: Vrijednost ili dio vrijednosti ugovora koja će se dati na podugovaranje drugim izvođačima. TABELA 3. Zaposleni, časovi rada Preduzeće daje podatke samo za svoje zaposlene (stalno zaposlene, povremeno zaposlene, ili po nekom drugom osnovu angažovane radnike), angažovane na teritoriji Crne Gore. Ukupno zaposleni: red 1 - iskazuje se broj svih prisutnih radnika u preduzeću, bez obzira na to da li obavljaju građevinsku ili negrađevinsku djelatnost. Podatak se daje za poslednji dan izvještajnog kvartala. Radnici na gradilištu - su svi radnici koji su neposredno izvodili radove na gradilištu bez obzira na kvalifikaciju na temelju radnog odnosa, ugovora o radu i drugog pisanog ili usmenog sporazuma, uključujući i radnike iznajmljene od drugih poslovnih subjekata. Podatak se daje za poslednji dan izvještajnog kvartala, odvojeno za visokogradnju (na zgradama) i niskogradnju (na ostalim građevinama). Ne uključuju se: radnici na godišnjem odmoru, bolovanju, na čekanju i sl. Efektivni časovi rada: red 2 - predstavljaju zbir svih časova rada za sva tri mjeseca u posmatranom kvartalu za sve radnike - red 1, kolone: ukupno zaposleni i radnici na gradilištu. Za radnike na gradilištu daje se zbir svih časova rada za sva tri mjeseca u posmatranom kvartalu, odvojeno za visokogradnju (na zgradama) i niskogradnju (na ostalim građevinama). TABELA 3A. Građevinski materijal i goriva Vrijednost utrošenog građevinskog materijala - predstavlja vrijednost utrošenog građevinskog materijala, gotovih proizvoda i dijelova za ugradnju, utrošenih rezervnih dijelova i drugih proizvoda koji su u cjelosti utrošeni za izvođenje građevinskih radova. Vrijednost utrošenog pogonskog goriva i električne energije - predstavlja vrijednost utrošenog pogonskog goriva i električne energije koji su u cjelosti utrošeni za izvođenje građevinskih radova. TABELA 4. Podaci o stanovima Popunjavaju samo glavni izvođači grubih građevinskih radova po opštinama gdje se zgrada nalazi. Upisuju se podaci o broju i površini završenih stanova u izvještajnom kvartalu i podatak o broju nezavršenih stanova na kraju izvještajnog kvartala. Podaci se daju prema lokaciji (opštini) gdje se zgrada nalazi. Kako ne bi došlo do višestrukog prikazivanja podataka u ovoj tabeli iskazuju se samo stanovi koje izvještajna jedinica gradi na temelju neposrednog ugovora sa investitorom (glavni izvođač radova), ili za vlastite potrebe (npr. radi prodaje na tržištu), bez obzira na to da li se pri tome koristila samo vlastitom radnom snagom ili radom podizvođača i sl. Obuhvataju se svi stanovi koji se grade u (isključivo ili pretežno) stambenim zgradama, u nestambenim zgradama, i to stanovi za stalno stanovanje kao i stanovi za odmor. - 5 -
Ako je izvještajna jedinica izvodila samo instalacione ili završne radove na stanovima, na osnovu neposrednog ugovora sa investitorom (glavni izvođač), tada ne prikazuje podatke o stanovima, nego to prikazuje glavni izvođač grubih građevinskih radova. Za stanove u zgradama koje se dograđuju ili se izvodi prenamjena nestambenog prostora u stambeni, podaci o stanovima prikazuju se samo u slučaju kada se dograđuju potpuno novi stanovi, a ne samo pojedine sobe ili pomoćne prostorije. Kod adaptacije i rekonstrukcije već postojećih stanova, podaci o stanovima se ne prikazuju, osim u slučaju kada je postojeći stan potpuno rušen radi adaptacije ili rekonstrukcije. U broj nezavršenih stanova na kraju izvještajnog tromjesečja ulaze svi oni stanovi koji su se počeli graditi u izvještajnom kvartalu ili prije, a nijesu završeni na kraju izvještajnog kvartala. Ovaj izvještaj popunjava se tromjesečno i obuhvata podatke samo za posmatrano tromjesečje: I KVARTAL - za januar, februar i mart; II KVARTAL - za april, maj i jun; III KVARTAL - za jul, avgust i septembar; IV KVARTAL - za oktobar, novembar i decembar. Upitnik se popunjava u dva primjerka od kojih jedan preduzeće zadržava za sebe a drugi dostavlja Zavodu za Statistiku u propisanom roku. POKRIVENOST POPULACIJE Pokriveni sektor djelatnosti: Istraživanje se radi na bazi uzorka i obuhvata sva preduzeća sa 5 i više zaposlenih, koja su po klasifikaciji djelatnosti (KD) usklađenoj sa Evropskom klasifikacijom djelatnosti NACE, registrovana u sektor F - građevinarstvo, i preduzeća koja nijesu registrovana u sektor F - građevinarstvo ali imaju poslovne jedinice koje izvode građevinske radove. Pokrivena geografska oblast: 15 opština - Bar, Berane, Bijelo Polje, Budva, Cetinje, Danilovgrad, Herceg Novi, Kotor, Mojkovac, Nikšić, Pljevlja, Podgorica, Rožaje, Tivat, Ulcinj. Pokrivene klase po veličini: Po grupama zaposlenih (prva grupa, mikro, od 5-9 zaposlenih, druga grupa, mala, od 10-49 zaposlenih, treća grupa, srednja, od 50-249 zaposlenih, i četvrta grupa, velika, preko 250 zaposlenih). Pokriveni oblici organizovanja: Mogu biti registrovana kao akcionarsko društvo, društvo sa ograničenom odgovornošću (jednočlano ili višečlano), komanditno i ortačko društvo. Pokriveni oblici organizovanja - Iz Biznis registra. Pokrivene vrste vlasništva - Iz Biznis registra. Korišćene jedinice za izvještavanje su preduzeće ili poslovna jedinica. Spisak preduzeća se uzima iz Biznis registra. U upitniku se nalaze identifikacioni podaci o preduzeću (naziv, matični broj, adresa, opština, kontakti: broj telefona, adresa, pretežna djelatnost). - 6 -
Pokrivene jedinice posmatranja - Spisak preduzeća obuhvaćenih uzorkom koja se bave građevinarstvom bez obzira na svojinu, oblik udruživanja i porijeklo kapitala. Ovaj spisak štampa se posebno i kao odvojena sveska je prilog metodologije. PLAN PROIZVODNJE Ovaj izvještaj popunjava se tromjesečno i obuhvata podatke samo za posmatrano tromjesečje: Rok za objavljivanje podataka Saopštenje: I KVARTAL 07.05. za I kvartal tekuće godine; II KVARTAL - 07.08. za II kvartal tekuće godine; III KVARTAL - 07.11. za III kvartal tekuće godine; IV KVARTAL 07.02. za IV kvartal prethodne godine. METOD PRIKUPLJANJA PRIMARNIH PODATAKA Način prikupljanja podataka je pomoću upitnika koji se šalju preduzećima iz spiska preduzeća - Biznis registar. Upitnik priprema i šalje područnim jedinicama odgovorni statističar, a statističari iz područnih jedinica upitnike šalju preduzećima prema dostavljenom spisku Biznis registar. Upitnici se prikupljaju u područnim jedinicama, dok se Zavodu za statistiku šalju poštom i faxom. Periodika dostave Zavodu zavisi od blagovremenog odaziva preduzeća. U cilju povećanja stope odaziva preduzeća se pozivaju telefonom i statističari područnih jedinica podsjećuju preduzeća. Uzorak Stratifikovani uzorak. Izrada uzorka i upotrijebljeni metod ocjene Inicijalni ponder W, W = 1/f, gdje je f = nh/nh (nh veličina uzorka u određenoj klasi preduzeća, Nh ukupan broj preduzeća u toj klasi dobijenih iz baze podataka). U zavisnosti od rezultata dobijenih sa terena, inicijalni ponder je korigovan za stopu neodaziva. Kriterijumi za stratifikaciju broj radnika preduzeća (klasa 1 preduzeća sa brojem radnika 5-9, klasa 2 preduzeća sa brojem radnika 10-49, klasa 3 preduzeća sa brojem radnika 50-249, klasa 4 broj radnika 250+). Klase preduzeća 3 i 4 ulaze u popis tj. anketiraju se sva preduzeća iz te dvije klase. Iz klasa 1 i 2 anketiraju se sva preduzeća izabrana metodom SRS (slučajan prost uzorak). Granična vrijednost preduzetnici nijesu obuhvaćeni. Tretiranje povjerljivih podataka Individualni podaci su poslovna tajna. Prenos podataka korisnicima Publikovani podaci dostupni su korisnicima u Statističkom biltenu, Saopštenju i na Web-u, a dostavljaju se u zavisnosti od opremljenosti korisnika - poštom, faxom ili e-mailom. Usklađenost sa propisima EU - Regulativa Evropske unije br.1165/98, Klasifikacija djelatnosti Nace Rev.2., Klasifikacija vrsta građevina (Clasification of Types of Construction - CC 1997). - 7 -