Studija zaštite kulturnih dobara za potrebe izrade DUP-a “Murtovina”, Opština Podgorica

CRNA GORA MINISTARSTVO KULTURE UPRAVA ZA ZAŠTITU KULTURNIH DOBARA STUDIJA ZAŠTITE KULTURNIH DOBARA ZA POTREBE IZRADE DETALJNOG URBANISTIČKOG PLANA MURTOVINA OPŠTINA PODGORICA Cetinje, decembar, 2018. godine

SADRŽAJ 1. UVOD 2. CILJ IZRADE STUDIJE ZAŠTITE KULTURNIH DOBARA 3. PRAVNI I PLANSKI OKVIR ZA IZRADU STUDIJE ZAŠTITE KULTURNIH DOBARA 4. NORMATIVNI OKVIR ZA IZRADU STUDIJE ZAŠTITE KULTURNIH DOBARA 4.1. Integralna zaštita 4.2. Planski dokument 5. STANJE, MJERE I REŽIM ZAŠTITE NEPOKRETNOG KULTURNOG NASLJEĐA U OBUHVATU PLANA 5.1. NEPOKRETNO KULTURNO DOBRO ZLATICA, DOLJANI 5.1.1. Istorijat, opis izgleda kulturnig dobra 5.1.2. Stanje kulturnog dobra 5.1.3. Mjere i režim zaštite 5.2. FOTO-DOKUMENTACIJA 2

OBRAĐIVAČ: Uprava za zaštitu kulturnih dobara, Cetinje 1. UVOD Studija zaštite kulturnih dobara u obuhvatu Detaljnog urbanističkog plana Murtovina, Opština Podgorica (u daljem tekstu: DUP) radi se u skladu sa članom 89 i članom 90 Zakona o zaštiti kulturih dobara (Sl. list CG 49/10). Programski zadatak za izradu Studije zaštite ima za cilj da se utvrde režim i mjere zaštite, očuvanja i unapređenja kulturnih dobara i njihove zaštićene okoline u obuhvatu DUP-a Murtovina, te da se sagledaju rizici i uticaji planiranih radova na stanje kulturnih dobara u obuhvatu Plana. Studija zaštite treba da: cjelovito dokumentuje kulturnu baštinu u obuhvatu Plana; utvrdi mjere na osnovu kojih je moguće planirati istraživanja i zaštitu kulturno-istorijske, prirodne i duhovne baštine; identifikuje kulturno-istorijske predjele i tragove kultura u predjelu, odnosno karakteristične interakcije čovjeka i prirode u ovom prostoru i da utvrdi mjere očuvanja i zaštite kulturnog pejzaža. Studija zaštite, polazeći od stanja prostorne i kulturno-istorijske baštine i obima planiranih radova, treba da sadrži strategiju trajnog očuvanja, održivog korišćenja i unapređenja kulturne baštine. Studija zaštite treba da se bazira na dokumentaciji koju će, u skladu sa naučnim saznanjima iz oblasti zaštite kulturnih dobara, sačiniti eksperti iz više naučnih disciplina i stručnjaci raznih struka, na način koji obezbjeđuje implementaciju utvrđenih mjera zaštite u predloženi Plan, uključujući i sva potrebna istraživanja i mjere zaštite prije nego započnu građevinski radovi i druge aktivnosti koje bi mogle da ugroze evidentirana i dokumentovana kulturna dobra. 3

2. CILJ IZRADE STUDIJE ZAŠTITE KULTURNIH DOBARA Osnovni cilj Studije zaštite kulturnih dobara je definisanje smjernica za zaštitu, očuvanje i unapređenje kulturne baštine u skladu sa članom 89 Zakona o zaštiti kulturnih dobara, koji propisuje da je planskim dokumentima potrebno obezbijediti zaštitu kulturnih dobara i njihove okoline, kao integralne komponente savremenog društvenog, ekonomskog i urbanog razvoja, na način kojim se poštuje njihov integritet i status, te dosljedno sprovode režim i mjere zaštite koji su propisani navedenim zakonom. Kroz poštovanje pozitivne zakonske regulative, međunarodnih konvencija, povelja i preporuka, kao i osnovnih konzervatorskih principa, a nakon pregleda i ocjene postojećeg stanja nepokretne kulturne baštine locirane u obuhvatu plana, Studija daje smjernice za zaštitu kulturne baštine, režim zaštite i uslove pod kojima je, sa konzervatorskog aspekta, moguće planirati određene intervencije, kao i način njihovog sprovođenja. 4

3. PRAVNI I PLANSKI OKVIR ZA IZRADU STUDIJE ZAŠTITE Pravni okvir za izradu Studije zaštite čine: Zakon o zaštiti kulturnih dobara ( Službeni list CG, broj 49/10) Zakon o zaštiti spomenika kulture ( Službeni list CG, broj 47/91 i 27/94) Zakon o uređenju prostora i izgradnji objekata ( Službeni list CG, br. 51/08 i 34/11) Zakon o procjeni uticaja na životnu sredinu ( Službeni list RCG, broj 80/05) Zakon o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu ("Službeni list RCG", br. 80/05 i 59/11) Okvirna konvencija Savjeta Evrope o vrijednosti kulturne baštine za društvo (Faro, 27. oktobar 2005.godine) Evropska konvencija o zaštiti arheološke baštine (London, 6.maj 1969.godine) Evropska konvencija o zaštiti arhitektonske baštine (Granada, 3. oktobar, 1975.godine) Evropska konvencija za zaštitu arhitektonskog nasljeđa Evrope (1985.godina) Evropska konvencija o predjelima (Firenca, 20.oktobar, 2000.godine) UNESCO Konvencija o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine (Pariz, 16.novembar 1972.godine) Evropska konvencija o zaštiti arheološke baštine (revidirana), (Valeta, 1992.godine) Planski okvir za izradu Studije zaštite čine: Program uređenja prostora za 2015. godinu Prostorni plan Crne Gore do 2020.godine Prostorno urbanistički plan Glavnog grada Podgorice do 2025. godine Strategija razvoja energetike Republike Crne Gore do 2025.godine Strategija održivog razvoja Crne Gore Bazna studija zaštite kulturne baštine urađena za potrebe Prostornog plana Crne Gore Nacrt Detaljnog urbanističkog plana urađen je na osnovu Odluke o izradi DUP-a Murtovina (broj 01-031/14-2459 od 04.04.2014), Programskog zadatka i Ugovora o izradi planske dokumentacije (broj 1744, od 26.02.2016) zak ljučenog između: Agencije za izgradnju i razvoj Podgorice, d.o.o. Podgorica, Republičkog zavoda za urbanizam i projektovanje ad Podgorica, kao Izvršioca. Prostor u zahvatu Detaljnog urbanističkog plana"murtovina - smještena je u sjevero-istočnom dijelu Podgorice uz kompleks šume Zlatica. To je prostor omeđen Bulevarom Vilija Branta i ulicama Orjenska,Franca Rozmana i granicama katastarskih parcela prema grafičkom prilogu Odluke o izradi Detaljnog urbanističkog plana Murtovina. Predmetni Plan se sa sjeverozapadne strane graniči sa DUP-om"Zlatica B",sa jugozapadne i DUP-om "Prvoborac",sa južne DUP-om Masline,sa jugoistočne DUP-om Kakaricka gora i sa sjeveroistočne strane DUP-om "Murtovina 1". Teritorija koju zahvata predmetni Plan prostire se na trikatastarske opštine i to KO Doljani, KO Masline i KO Podgorica 2. 5

Granica zahvata je određena čl. 2. Odluke o izradi DUP-a "MURTOVINA ". Površina zahvata plana prema Odluci iznosi cca 128ha. Granica zahvata Plana 6

4. NORMATIVNI OKVIR ZA IZRADU STUDIJE ZAŠTITE KULTURNIH DOBARA Zakonom o zaštiti kulturnih dobara uvode se novine kojim se uređuje oblast zaštite kulturnih dobara u skladu sa razvojem društvenog sistema i relevantnim svjetskim i evropskim dokumentima koji se odnose na oblast zaštite. Ovim zakonom ureduju se vrste i kategorije kulturnih dobara, načini uspostavljanja zaštite, režim i mjere zaštite, prava i obaveze vlasnika i držalaca kulturnih dobara i druga pitanja od značaja za zaštitu i očuvanje kulturnih dobara. Umjesto termina pojedinačno zaštićeni spomenik kulture uvodi termin nepokretno kulturno dobro. Nepokretno kulturno dobro je profani, sakralni, memorijalni, fortifikacioni ili infrastrukturni objekat, grupa građevina ili prostor sa karakterističnim interakcijama čovjeka i prirode (čl. 12) koje može biti kulturno-istorijski objekat, kulturno - istorijska cjelina, lokalitet ili područje (čl. 15). Kao novi element kulturne baštine uvodi se i kulturni pejzaž. U odnosu na značaj, kulturna dobra su razvrstana u 3 kategorije: kulturno dobro od međunarodnog značaja je dobro koje je upisano na Listu svjetske baštine ili koje je od posebnog značaja za istoriju ili kulturu više država kulturno dobro od nacionalnog značaja i kulturna dobra od lokalnog značaja. (čl. 33, 34 i 35) Zakonom su, pored ostalog, uređena prava i obaveze vlasnika i držalaca kulturnih dobara sa ciljem da se što efikasnije sprovede sistem zaštite definisan Studijom zaštite i planskim dokumentom za koji se donosi. 4.1 Integralna zaštita Da bi se planskim dokumentima obezbijedila zaštita kulturnih dobara i njihove okoline, kao integralnog dijela savremenog društvenog, ekonomskog i urbanog razvoja, na način kojim se poštuje njihov integritet i status i dosljedno sprovode režim i mjere zaštite Zakonom o zaštiti kulturnih dobara ( Sl. list Crne Gore br: 49/10, 40/11) (u daljem tekstu: Zakon), tj. članom 90 propisana je izrada Studije zaštite kulturnih dobara. Studija zaštite kulturnih dobara, zavisno od vrste planskog dokumenta, sadrži: Tekstualni i grafički prikaz nepokretnih kulturnih dobara, potencijalnih arheoloških lokaliteta, prostora sa izraženim ambijentalnim vrijednostima i njihove okoline, na području koje je obuhvaćeno planskim dokumentom; Režim i mjere zaštite, očuvanja i unaprjeđenja kulturnih dobara i njihove zaštićene okoline, koje obuhvataju, naročito: namjenu, način čuvanja, održavanja, korišćenja i zaštite kulturnih dobara i njihove zaštićene okoline, mjere zaštite potencijalnih arheoloških lokaliteta i prostora sa izraženim ambijentalnim vrijednostima, procjenu potrebnih arheoloških, konzervatorskih i drugih istraživanja, predloge za uklanjanje ili promjenu namjene objekata čije postojanje ili korišćenje ugrožava istraživanja, zaštitu ili korišćenje kulturnog dobra, potrebne konzervatorske mjere za očuvanje i revitalizaciju kulturnog dobra, obnovu narušenog kulturnog pejzaža; 7

Konzervatorske uslove za projektovanje radova za sprovođenje konzervatorskih mjera na nepokretnim kulturnim dobrima, koji sadrže detaljan opis stanja, gabarita i izgleda kulturnog dobra, vrste materijala i tehniku izvođenja radova za koje je potrebna građevinska dozvola. 4.2 Planski dokument Planski dokument mora biti usklađen sa Studijom zaštite kulturnih dobara (u daljem tekstu: Studija zaštite) i Menadžment planom, saglasno članu 89 stav 2 Zakona. Uprava daje mišljenje na planski dokument u odnosu na usklađenost sa Studijom zaštite i Menadžment planom, shodno Zakonu o uređenju prostora i izgradnji objekata, primjenom člana 89 stav 3 Zakona. 8

5. STANJE, MJERE I REŽIM ZAŠTITE NEPOKRETNOG KULTURNOG NASLJEĐA U OBUHVATU PLANA U zoni zahvata DUP-a Murtovina, nalazi se jedno nepokretno kulturno dobro, Zlatica, Doljani. U uslovima gdje postoje potencijalni arheološki lokaliteti, prostori sa izraženim ambijentalnim vrijednostima, pri čemu su izdvojena dobra za koje se osnovano pretpostavlja da posjeduju kulturne vrijednosti, dat je popis evidentiranih objekata (iz evidencije UZKD), a sve sa ciljem zaštite i očuvanja kulturnih vrijednosti crnogorskog kulturnog nasljeđa. 9

5.1 NEPOKRETNO KULTURNO DOBRO ZLATICA, DOLJANI LOKACIJA: KP 3534, KO Doljani, Opština Podgorica Državne koordinate: X:4703250; Y:6607238 GPS koordinate: 42 27'56.76"N; 19 17'57.97"E PODACI O STAVLJANJU POD ZAŠTITU KULTURNOG DOBRA: Rješenje o stavljanju pod zaštitu broj 580/56 Rješenje o uvođenju u Registar broj 01-1092/1-61 od 04.09.1961. godine Rješenje o izvršenom uvođenju u Registar broj 01-1092/2-61 od 04.09.1961. godine Rješenje o upisu u Centralni Registar broj 02-490 od 05.08.1993. godine Registar broj 55, knjiga I, strana 109-110, Dosije broj 55/D PODACI O VLASNIKU I DRŽAOCU ZAŠTIĆENE OKOLINE: KULTURNOG DOBRA I NJEGOVE Na osnovu Lista nepokretnosti broj 1065, kulturno dobro arheološki lokalitet Zlatica, Doljani se nalazi na KP 3534, KO Doljani, sa pravom korišćenja Crkva Doljanska. Površina koju zahvata zona kulturnog dobra iznosi 4 213 m2. Predložena zaštićena okolina kulturnog dobra obuhvata u cjelosti katastarske parcele: KP 3508, KP 3509/1, KP 3509/2, KP 3510, KP 3511/1, KP 3511/2, KP 3511/3, KP 3512/1, KP 3512/2, KP 3512/3, KP 3513, KP 3514/1, KP 3514/2, KP 3515, KP 3516, KP 3517, KP 3518, KP 3519, KP 3520, KP 3521, KP 3522, KP 3523, KP 3524, KP 3525, KP 3526/1, KP 3526/2, 3526/3, 3526/4, KP 3527, KP 3528, KP 3529, KP 3530, KP 3531, KP 3532, KP 3533, KP 3535, KP 3536, KP 3537, KP 3538, KP 3539, KP 3540, KP 3541, KP 3542/1, 3542/2, KP 3543, KP 3544, KP 3545, KP 3546, KP 3547, KP 3548, KP 3549, KP 3550, KP 3551, KP 3552, KP 3553, KP 3554, KP 3555, KP 3556, KP 3557/1, KP 3557/2, KP 3557/3, KP 3557/4, KP 3557/5, KP 3558, KP 3559, KP 3560, KP 3561, KP 3562, KP 3563, KP 3564, KP 3565, KP 3566, KP 3567, KP 3568, KP 3569, KP 3570, KP 3571, KP 3572, KP 3573, KP 3574, KP 3575, KP 3576, KP 3577, KP 3578, KP 3579, KP 3580, KP 3581, KP 3582, KP 3583, KP 1955, KP 1958, KP 1959, KP 1960, KP 1961/1, KP 196/2, KP 196/3, KP 196/4 ukupne površine 95 730 m2. Cjelokupna zona zahvata iznosi 99 943 m2. Predložena zaštićena okolina kulturnog dobra se prostire od zone kulturnog dobra ka sjeveru 90 m, ka jugu i zapadu 120 m, a ka istoku 160 m duboko u naselje. VRSTA NEPOKRETNOG KULTURNOG DOBRA: Kulturno istorijska cjelina 10

- Homogena grupa građevina - Sakralni objekat ISTORIJAT KULTURNOG DOBRA Istorijat: Prve pisane podatke o zlatičkim sakralnim objektima nalazimo kod autora s kraja XIX vijeka. Razlog tome je činjenica što je ovaj prostor bio pod turskom vlašću sve do 1876 godine. Krajem XIX vijeka u naučnim krugovima se vodila polemika o tome da li su ostaci arhitektonskog kompleksa na Zlatici ustvari ostaci crkve sv. Mihaila, prve zetske episkopije, ili se radi o Lontodokli, gradu koji pominje vizantijski car Konstantin Porfirogenit u svom djelu De administrando Imperio. Maksim Šobajić koji obilazi ruševine 1892. godine, tom prilikom opisuje zatečeno stanje, navodeći da je južni zid jednog od zlatičkih objekata većim dijelom sačuvan, u širini cca 1m i visini cca 5-6 m, i da mu se čini da ovaj objekat ozgo nije imalo kamenog svoda. Rekognosciranjem terena 1954. godine, stručni timovi SAN i Zavoda za zaštitu spomenika kulture NRCG su konstatovali da su zidovi ovih objekata bili potpuno porušeni. Tokom 1956. i 1957. godine, istratraživan je južni objekat i otkriveni su ostaci trikonhalne crkve sa narteksom i atrijumom. Crkva je zidana u naizmeničnim redovima kamena i 4-5 redova opeke, povezanih debelim slojem maltera. Srednji dio crkve je oktogon nejednakih strana sa tri apside, na istočnoj, južnoj i sjevernoj strani. Na sjeverozapadnoj i jugozapadnoj strani nalazi se po jedna polukružna niša. Na nekoliko mjesta je bio očuvan i originalni pod crkve od većih, pravougaonih, kamenih ploča a uočeni su i ostaci subsellium-a i beme uzdignute za jedan stepenik u odnosu na pod crkve. Donje partije unutrašnjih zidova bile su obložene tankim mermernim pločama, a gornje su mogle biti dekorisane u tehnici mozaika. U sjevernoj prostoriji trodjelnog narteksa otkrivena je krstoobrazna piscina koja je služila kao baptisterijum. Atrijum je dozidan sa zapadne strane narteksa sa stupcima od kamena i lukovima od opeke. Prilikom istraživanja pronađen je veliki broj fragmenata arhitektonske plastike, od kojih se izdvajaju komadi parapetne ploče, dekorisanih krstova, rozeta i stubića. Nalazi fragmenata horizontalnih greda upućuju na postojonje templona u crkvi, pored toga su otkriveni ostaci amvona. Autori pojedine impost kapitele dovode u neposredu vezu sa stubovima u atrijumu i menoama na prozorima crkve. U istraživanom prostoru i crkvi nađeni su brojni, recentni, grobovi sa konstrukcijama od nasatično postavljenih kamenih ploča sa poklopcem, bez priloga. Autori istraživanja su nastajanje crkve vezali za period Justinijanovog carstva, s tim da bi gornji datum mogao biti početak VII vijeka. Istraživanja na prostoru bazilike obavljena su tokom 1958. i 1959. godine, takođe, od strane SAN i Zavoda za zaštitu spomenika kulture NRCG. Stručni timovi su konstatovali da su zidovi loše očuvani i izrađeni od lomljenog kamena u krečnom malteru, kada je mogla da se sagleda osnova bazilike sa polukružnom apsidom, trobrodnim naosom i narteksom konfrontiranim sa dvije manje pravougaone prostorije (protezis i đakonikon) uz koje su pridodate i dvije prostorije za sahranjivanje. U sjevernoj prostoriji pronađen je monumentalan sarkofag, koji je nasilno probijen u ranijem vremenu. Dekoracija na sarkofagu je, po mišljenju istraživača, preuzeta sa neke parapetne ploče. Groblje registrovano na trikonhosu se širilo i preko bazilike i to naročito sa južne i zapadne strane. Autori navode da neki nalazi iz grobova pripadaju periodu ranog srednjeg vijeka. 11

U organizaciji Muzeja i galerija Titograda, a uz pomoć omladinske brigade SORA Titograd su za 52 radna dana tokom 1980. godine izvršeni radovi na čišćenju lokaliteta: uklanjanje vegetacije, uklanjanje viška zemlje i šuta, nivelacija terena i priprema za postavljanje zaštitne ograde, koja je postavljena 1981. godine, a ostaci dekorativne plastike su sakupljeni. Na taj način lokalitet je pripremljen za drugu fazu radova, tj. Za Istraživačke radove koji bi prethodili konzervaciji i djelimičnoj rekonstrukciji. (iz dokumentacije JU Muzeji i galerije Podgorice, stručna ekipa Verica Drecun, Olivera Žižić, Nataša Vukotić i Ljubomir Brajović). Godine 1981/2 Muzeji i galerije Podgorice započinju arheološka istraživanja i tom prilikom, na prostoru južno od trikonhosa i cijelom dužinom istoćno od crkve, otkriveno je stotinak grobova, da bi radovi 1983 godine, bili obustavljeni zbog nedostatka finansija. Iz dostupne dokumentacije (grobni zapisnici) da se zaključiti da se radilo o groblju inhumiranih pokojnika, sahranjenih u hrišćanskom maniru, najčešće u grobnim konstrukcijama od kamenih ploča i bez priloga. Postoje oprečna mišljenja po pitanju hronologije zlatičkog kompleksa. Neki stručnjaci su mišljenja da su oba objekta nastala istovremeno u VI vijeku, drugi da je trikonhalna crkva starija i da je nastala u prvoj polovini IV vijeka, a bazilika nešto kasnije, dok su neki mišljenja da je trikonhos mlađi (IX-X) nekoliko stotina godina od bazilike. Opis kulturnog dobra: Kulturno dobro, lokalitet Doljani, nalazi se u prigradskom naselju Zlatica, na udaljenosti cca 4 km od centra Podgorice, i cca 200 m istočno od magistralnog puta prema Kolašinu. Predložena zaštićena okolina definisana je širokim prostorom oko kulturnog dobra i zahvata individualne stambene objekte, hangare i druge objekte koji pripradaju stovarištu građevinskog materijala. Kulturno dobro je ograđeno niskom metalnom ogradom sa kapijom (Foto 11). Sa južne strane trikonhosa podignuta je manja konstrukcija za zvona (Foto 12), a sa istočne, sjeverne i zapadne strane kulturnog dobra podignut je veliki broj savremenih stambenih objekata (Foto 13). Na zapadnoj i sjeverozapadnoj strani su hangari i drugi objekti koji pripadaju stovarištu građevinskog materijal (Foto 14). Sa južne strane prostor je limitiran kamenim zidom i ostacima kuće iz XIX vijeka. Ova kuća je u fazi obnove (Foto 15). Po obodu placa, uz ogradu sa istočne, zapadne i sjeverne strane zasađena su stabala maslina (Foto 16). Lokalitet, Doljani-Zlatica, predstavljaju arhitektonske ostatke trobrodne bazilike i trikonhalne crkve (Foto 1). Trobrodna bazilika je dimenzija: dužina sa pripratom cca 25 m, širina cca 16m, širina priprate cca 25,65 m. Zidovi su rađeni od pritesanog kamena i očuvani do visine cca 0,5 m (Foto 2). U prostoriji na sjevernom dijelu priprate nalazi se monumentalan sarkofag (Foto 3), koji je na cca 1,5 m ispod nivoa tla, dvorišta. Na sarkofagu se nalazi prolomljen orginalni mermerni poklopac (Foto 4). Na zidovima bazilike ili u njoj nalaze se djelovi sarkofaga i druge kamene plastike (Foto 5). Trikonhos se sastoji od trolisnog glavnog dijela sa pripratom i atrijumom uokvirenim natkrivenim hodnicima (Foto 6). Dimenzije objekta su: dužina glavnog dijela cca 18,2 m, ukupno sa atrijumom 37,1 m, širina glavnog dijela cca 19,33 sa apsidom cca 20,65 m. Zidovi, na glavnom dijelu, su sačuvani do visine cca 1,5 m, rađeni su zidanjem neizmjeničnih redova (4-5 redova) tesanog kamena i opeke (Foto 7). Unutar konhi deponovani su kameni nadgrobni spomenici (Foto 8). U sjevernom dijelu priprate nalazi se zidana krstionica (Foto 9). Nad trikonhalnom crkvom napravljena je metalna konstrukcija za nadstrešnicu (Foto 10). 12

STANJE KULTURNOG DOBRA Predloženu zaštićenu okolina je u lošem stanju očuvanosti zbog nekontrolisane i neplanske gradnje (individualni stambeni drugi objekti koji )devalviraju kulturne vrijednosti kultrnog dobra i limitiraju mogućnosti njegove valorizacije (Foto 2, 6, 7, 11,19) Hangari i stovarište građevinskog materijala izgrađeni su u zaštićenoj zoni, neposredno uz granice kulturnog dobra, što devalvira kulturne vrijednosti kultrnog dobra (Foto 14) Ulica kojom se dolazi do kulturnog dobra, se ne koristi u skladu sa propisanim režimom i osnovnom namjenom Neposredna okolina, uz ogradu, kulturnog dobra je u neprimjerenom stanju (Foto 2, 6, 7, 11, 13, 19) Zona kulturnog dobra je limitirana niskom metalnom ogradom i kvalitetno se održava (Foto 11, 15, 16, 18) Niska metalna ograda i zasadi maslina vizuelno odvajaju zonu kulturnog dobra od objekata u kontakt zoni što trenutno doprinosi unaprjeđuju opšte stanje kulturnog dobra (Foto 16, 18) Ostaci arhitekture sakralnih objekata su stabilni nalaze se u dobrom stanju Na ostacima arhitekture nema evidentirane devastacije (Foto 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10) Sarkofag je izložen uticajima atmosferilija. Na gornjoj ploči sarkofaga prisutna fizička oštećenja (Foto 3, 4) Metalna konstrukcija, nastrešnica iznad trikonhosa je podignuta bez saglasnosti nadležne službe, mada trenutno doprinosi zaštiti osnovnog prostora crkve (Foto 7, 10) Konstrukcija za zvono je podignuta bez saglasnosti nadležne službe i vizuelno devalvira devalvira prostor (Foto 12) GRAFIČKI PRIKAZI: Osnova kulturnog dobra Zlatica, Doljani Granice kulturnog dobra Granice zaštićena okoline kulturnog dobra Ortofoto prikaz kulturnog dobra 13

5.1.3 MJERE I REŽIM ZAŠTITE U cilju unaprjeđenja stanja ovog kulturnog dobra, treba sprovesti sljedeće 5.1.3.1 Konzervatorske mjere Sve intervencije u granicama kulturnog dobra i njegove zaštićene okoline sprovoditi u saradnji sa Upravom za zaštitu kulturnih dobara Prilikom primjene odnosno sprovođenja predmetnog planskog dokumenta, parcele koje su Studijom zaštite kulturnih dobara pozicionirane u granicama kulturnog dobra i njegove zaštićene okoline, tretiraju u skladu sa Zakonom o zaaštiti kulturnih dobara. Shodno tome granice kulturnog dobra i njegove zaštićene okoline, definisane ovom studijom, tretirati kao sastavnii dio plana i za parcele u okviru iste, pri izdavanju urbanističko tehničkih uslova pribaviti posebne uslove. Nastavak konzervatorskih i arheoloških istraživanja Na osnovu rezultata istraživanja izraditi konzervatorski projekat, koji će definisati konzervatorske mjere, pojedinačnih objekata i kompleksa Izraditi projekat iluminacije kompleksa Vegetacijom izdvojiti komleks od neadekvatnih objekata u zaštićenoj okolini Restauracju i konzervaciju sarkofaga Uklanjanje neadekvatnog zvonika iz zone kulturnog dobra 5.1.3.2 Režim zaštite Sve aktivnosti kojima se ulazi u integritet kulturnog dobra sprovesti u skladu sa prethodno izdatim konzervatorskim uslovima od strane Uprave za zaštitu kulturnih dobara, kao i saglasnosti na konzervatorski projekat takođe izdate od strane Uprave U zoni zaštićene okoline ne dozvoliti gradnju koja vizuelno devalvira naslijeđene kulturne vrijednosti kulturnog dobra Na osnovu prijedloga iz ovog Elaborata, neophodno je da Uprava za zaštitu kulturnih dobara, u skladu sa svojim ingerencijama, sprovede zakonom propisanu proceduru Sve aktivnosti koje se odnose na promjenu namjene pojedinih djelova ili sveukupno kulturnog dobra sprovesti na osnovu odobrenja od strane Uprave za zaštitu kulturnih dobara Namjena: Postojeća Održavanje: Nakon sprovedenih konzervatorskih mjera, održavanje tekuće Korišćenje: Prema namjeni Prilikom izrade kulturno informativne mape Glavnog grada, u saradanji sa TO, uvrstiti i ovo kulturno dobro Prilikom štampanja brošura, flajera i drugih popularnih sadržaja kojima se promoviša kulturna baština Podgorice, uvrstiti i ovo kulturno dobro, a posebno ona koja su od nacionalnog značaja Radi praćenja stanja kulturnog dobra i aktivnosti na njegovoj zaštiti, kao i javnoj dostupnosti sveobuhvatnim, tačnim i stručno relevantnim informacijama o kulturnom dobru, neophodno je da Uprava za zaštitu kulturnih dobara, u skladu sa članom 72 Zakona o zaštiti kulturnih dobara, uspostavi informacioni sistem kulturnih dobara koji objedinjava evidencije sa metodološki ujednačenim

relevantnim podacima za kulturno dobro, kojim će se obezbijediti centralno informaciono povezivanje javnih ustanova za zaštitu i očuvanje kulturnih dobara i drugih pravnih i fizičkih lica ovlašćenih za vršenje poslova zaštite na određenim vrstama kulturnih dobara, nadležnih organa državne i lokalne uprave i ustanova i odgovarajućim institucijama drugih država i međunarodnih organizacija Radi zaštite kulturnog dobra od mogućih zloupotreba, upotreba kulturnog dobra i njegovog prepoznatljivog dijela u komercijalne svrhe (reklamu, element firme, izradu suvenira, filmskog ili fotografskog materijala i dr.), moguća je jedino na osnovu odobrenja Uprave za zaštitu kulturnih dobara Postaviti obilježje Kulturno dobro od nacionalnog značaja Na ovaj način će se obezbijediti održivo korišćenje i čuvanje kulturnog dobra i njegova cjelishodna valorizacija. Kriterijumi i značaj: Evidentno je da su ostaci tikonhosa i bazilike, od vremena rušenja do danas, ostali intaktni te stoga ovo kulturno dobro posjeduje svojstva autentičnosti. Ovo kulturno dobro je sačuvalo značajne elemente po kojima je prepoznatljivo i zbog kojih je Rješenjem broj 580/56, stavljeno pod zaštitu, s toga ispunjava kriterijumkulturne vrijednosti stepen očuvanosti. Arheološki lokalitet Doljani predstavlja svjedočanstvo o slojevitom i burnom razvojnom putu naroda koji su naseljavali ove prostore. Smatra se da je zlatički trikonhos svojim karakteristikama bio uzor i značajno uticao na razvoj ovog tipa objekata na Balkanu. Kulturno dobro karakteriše originalnalnost u odnosu na određeno područje i vrijeme, tipičnost i specifičnost oblika i raritetnost kroz istorijske, geografske, arhitektonske i druge specifičnosti, karakterističnosti ili osobenosti, zbog čega je lokalitet Doljani jedinstven i rijedak u okviru svoje vrste. Vrijeme nastanka, arhitektonske karakteristike, prirodna lokacija i uklopljenost u ambijent daju ovom kulturnom dobru istorijsku, arhitektonsku, arheološku, umjetničku i ambijentalnu osobenost. Istorijski značaj Postojanje subselijuma i baptisterija svjedoči da se radi o episkopskoj crkvi u kojoj se obavljao čin krštenja. Uvažavajući činjenicu da je u ranoj crkvi oberd krštenja obavljao samo episkop, te da druge poznate crkve ranohrišćanskog perioda u ovoj regiji, ne posjeduju baptisterijum evidentan je izuzetan značaj trikonhalne crkve u istorijskim dešavanjima i u procesu hristinizacije. U vezu sa zlatičkim crkvama se dovodi episkop Duklje Evandrus koji je 451. godine učestvovao na Halkedonskom saboru. Trobrodna bazilika sa jedinstvenim sarkofagom takođe svjedoči o velikom značaju ovog kompleksa. Pojedini istraživači su mišljenja da je sjedište prve zetske episkopije bilo u Zlatici. 22

Istorija Zlatice je usko povezanost sa kasnoantičkom Dukljom. Razvoj trolisne arhitekture Navedene karakteristike daju kulturnom dobru izuzetan istorijski značaj. Zbog katakteristične kamene plastike sakrofaga, i ornamentika nadgrobnih ploča, ovo kultuno dobro posjeduje i umjetnički značaj. Uvažavajući multidisciplinarni značaj, svojstva i osobenosti ovog kulturnog dobra, nesumnjiv je naučni značaj Mogućnost sagledavanja stratigrafije i hronologije što bi doprinjelo razumjevanju istorijskih procesa u vrijeme kasne antike i ranog hrišćanstva, ako i mogućnost spoznaje o značajnoj ličnosti pohranjenoj u monumentalnom sarkofagu, kao i potreba za odgovorima: Kada su nastali objekti na Zlatici? Koji episkop je krštavao u baptisterijumu trolisne crkve? Da li na ovom prostoru postoji episkopski dvor? Da li je trikonhos nastao prvobitno imao memorijalni karakter? Kada je nastala trobrodna bazilika? Zašto je sarkofag ukopan, skriven, u sjevernoj kapeli priprate bazilike? Ko je bio pohranjen u sarkofagu. Hronološki i istorijski odnos bazilika Duklje i zlatičkog kompleksa Zlatica u kontekstu dukljanske episkopije-arhiepiskopije čine da ovo kulturno dobro posjeduje arheološki značaj. Mogućnost proučavanja arhitekture trikonhalnih objekata, geneze i uticaja, i činjenica da se smatra da je zlatički trikonhos bio uzor i značajno uticao na razvoj ovog tipa objekata na Balkanu, ovo kulturno dobro nesumljivo posjeduje arhitektonski značaj. Cijeneći vrijema nastanka trobrodne bazilike, IV-VI vijek, i trikonhosa IV, VI, VII ili IX-XI vijek, kao i stepen očuvanosti u odnosu na viševjekovno postojanje, ovo kulturno dobro nesumljivo ispunjava kriterijum starost dobra. Polazeći od osnovnih načela održivog korišćenja kulturnih dobara na principima održivog razvoja, kroz turističku valorizaciju i prezentacij, ovo kulturno dobro ispunjava kriterijum kulturne vrijednosti socijalno ekonomskog značaja. Objekti kompleksa skladno djeluju i definišu kompaktnu cjelinu, te stoga ovo kulturno dobro posjeduje ambijentalni značaj. Na osnovu date istorijske geneze, stilsko hronološke analize i drugih značajnih parametara, ovo kulturno dobro posjeduje vrijednosti koje je neophodno prezentovati u cilju edukacije i razvijanja svijesti o njegovom značaju, te stoga ispunjava kriterijum kulturne vrijednosti vaspitno - obrazovnog značaja. 23

U postupku revalorizacije kulturne vrijednosti kulturnog dobra Doljani Zlatica, a na osnovu utvrđenih svojstava osobenosti i značaja kulturnog dobra, smatra se da ovo kulturno dobro posjeduje kulturne vrijednosti od nacionalnog značaja jer: posjeduje arheološki značaj posjeduje originalni arhitektonski izraz, visok stepen prisutnosti originalnih materijala u odnosu na period uspostavljanja zaštite i predstavlja jedinstven primjer lokaliteta viševjekovno postojanje lokaliteta Doljani Zlatica i njegova lokacija daju mogućnost istraživanja i saznanja o načinu života, vjerskim običajima i istorijskim događajima na ovim prostorima smješteno u gradskom ambijentu, daje mogućnost prezentacije njegovih vrijednosti, razvijanju pozitivnog odnosa prema duhovnoj i materijalnoj kulturi sakralnih objekata iz toga vremena, razvijanju svijesti o njihovom značenju, kao i mogućnost edukacije Uvažavjaući izrečen stručni stav o svojstavima, osobenostima i značaju, a na osnovu čl. 6, 7, 8 i 9 Pravilnika o bližim kriterijumima i postupku za utvrđivanje kulturne vrijednosti, predlaže se da se Doljani Zlatica, u skladu sa članom 34 Zakona o zaštiti kulturnih dobara, kategorizuje kao kulturno dobro od nacionalnog značaja. Bibliografija: Jastrebov I; O pravoslavnim srpskim starim i novim crkvama u skadarskom okrugu, Glasnik SAD, XLVIII, Beograd 1880 Šobajić M; Starine u Zeti,Beograd 1892 Rovinski A.P.; Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, St. Peterburg 1909 Korać V; Doljani kod Titograda, Starinar n.s. IX-X, Beograd 1959 Stričević Đ; Doljani kod Titograda, Starinar n.s. XII, Beograd 1961 Stričević Đ; Byzantine Archaeology in Yugoslavia 1954-1958, Akta XI medjunarodnog kongresa za vizantologiju. Beograd 1962 Spremo-Petrović N., Proporcijski odnosi u bazilikama ilirske prefecture. Beograd 1971. Mijović P.,Ranohrišćanski spomenici Prevalisa, Arheološki vestnik XXIX, Ljubljana 1978. Bogosavljević N; Manastir Zlatica Doljani kod Podgorice, Podgorica 2001 Janković Đ; Srpsko pomorje od 7.do10. stoleća, Beograd 2007 Borozan B.,; Rezidencijalne crkve dukljanske episkopije-arhiepiskopije, Podgorica JU Muzeji i galerije Podgorice (Zaštita spomenika kulture i nasljeđa; Studija); Muzeji i galerije Titograda 1987 Komisija za utvrđivanje stanja nepokretne kulturne baštine Crne Gore 2004.(dokumentacija) Markuš J., Obnova i gradnja manastira i hramova u Crnoj Gori, Cetinje 2010. 24

Grupa autora; Kulturna baština Podgorice, Podgorica 2011. 5.4 FOTO DOKUMENTACIJA Foto 1 - Prostor (dio) sa sjevero-zapada Foto 2 - Ostaci trobrodne bazilike Foto 3 - Prostorija sa sarkofagom Foto 4 - Mermerni sarkofag Foto 5 - Dio zida bazilike sa fragmentima sarkofaga Foto 6 - Trikonhos sa juga Foto 7 - Južna konha trolisnog objekta Foto 8 - Srednjovjekovna nadgrobna ploča Foto 9 - Krstionica (detalj) Foto 10 - Trikonhos sa nadstrešnicom Foto 11 - Ulazna kapija sa parkingom Foto 12 - Konstrukcija za zvona Foto 13 - stambeni objekti sa sjeverne strane bazilike Foto 14 - stambeni objekti i stovarište na sjeverno-zapadnoj strani Foto 15 - kuća XIX vijek južno od trikonhosa Foto 16 - zasad maslina po obodu i hangar na zapadnoj strain Foto 17 - časna trpeza u istočnoj konhi trolisna crkve Foto 18 - zapadna fasada kuće XIX vijeka (u izgradnji) Foto 19 - objekti na zapadnoj strani 25

Foto1 Foto2 Foto3 Foto 4

Foto 5 Foto 6 Foto 7 Foto 8 28

Foto 17 Foto 18 Foto 19 31