Aleksandar Marković * Novi zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju ** Rezime: Cilj je rada da novi Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju bude analiziran kroz odnos sa ranijom zakonskom regulativom u ovoj oblasti odnosno sa društvenim okolnostima koje su uslovile konkretna zakonska rešenja. Tako dati metodološki pristup treba da ukaže na značaj novog Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju kao osnove daljih reformi u ovoj oblasti. Ključne reči: penzijsko i invalidsko osiguranje, novine, reforma Summary: The provisions of the new law on pension and disability insurance are discussed in relation to the former relevant legal regulations as well as to the social circumstances that gave rise to such legal solutions. Such a methodological approach should point out the significance of the new law on pension and disability insurance as a basis for further reform in this area. Keywords: pension and disability insurance, amendments, reform 1. UVOD P enzijsko i invalidsko osiguranje jeste osiguranje kojim osiguranik sebi i članovima svoje porodice obezbeđuje sigurnost za slučaj nastupanja starosti, invalidnosti, smrti, odnosno telesnog oštećenja, uz prisustvo načela solidarnosti. Obaveznim penzijskim i invalidskim osiguranjem obezbeđuje se da lica kod kojih nastupi neki od osiguranih slučaja ne postanu»socijalni tereti«(1) odnosno da njihova egzistencija ne bude ostvarena u vidu socijalne pomoći na teret budžeta odnosno redovnih budžetskih korisnika. Sa druge strane, sistem obaveznog penzijskog i invalidskog osiguranja ima značajnu ulogu u procesu proizvodnje. * Pravni fakultet, Beograd ** Rad predstavlja deo rezultata istraživanja na projektu 1554 finansiranog od strane Ministarstvo nauke i zaštite životne sredine 81
A. M a r k o v i ć N o v i z a k o n o p e n z i j s k o m i i n v a l i d s k o m o s i g u r a n j u Naime, ovaj vid osiguranja omogućuje osiguranicima da se potpune posvete ostvarivanju radnih obaveza i zadataka, s obzirom da postoji sigurnost obezbeđenja egzistencije u slučaju nastupanja događaja koji će ih onemogućiti da istu ostvaruju svojim radom i u punom obimu. Proces tranzicije koji se ostvaruje prelaskom na tržišni način privređivanja i izgradnjom institucija sistema baziranih na principima tržišne ekonomije, odnosno ekonomskih mogućnosti odrazio se i na oblast penzijskog i invalidskog osiguranja, čiju konkretnu emanaciju predstavlja donošenje novog Zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju (»Sl.list RS«br. 34/2003) koji je stupio na snagu 2. aprila 2003. godine. Donošenjem Ustavne povelje državne zajednice Srbija i Crna Gora, nadležnost za regulisanje materije penzijskog i invalidskog osiguranja prešla je u isključivu nadležnost Republike, čime je stvorena mogućnost da se jednim aktom na sistematski način uredi ova materija 2. LICA KOJA SU PREMA ZAKONU OBAVEZNO OSIGURANA Socijalna sigurnost u socijalističkom društvu formalno je bila obezbeđena preko preduzeća odnosno radnih organizacija. Suštinski, država je vršila raspodelu ukupnih novčanih sredstava odnosno robe i novčanih sredstava, i distribuirala ih preko raznih organizacionih formi vezanih za formalno radno angažovanje. Socijalna sigurnost lica zaposlenih (bez obzira na rezultate rada) bila je na relativno visokom nivou, a sredstva su delom obezbeđivana kroz kredite od inostranih davalaca. (2) U proteklih nekoliko decenija, u vreme socijalizma, osim individualnog rada poljoprivrednika i slično, svi ostali oblici radnog angažovanja (ili skoro svi) bili su radni odnos, ili su svođeni na radni odnos. U našim uslovima, to je značilo da je skoro svima koji se zapošljavaju obezbeđeno socijalno osiguranje. Zbog toga se i povremen rad (ugovor o delu) u regulisanju usmeravao tako da se i po osnovu toga rada priznaju neka prava iz socijalnog osiguranja(3). S obzirom da su uplaćeni doprinosi tekućih osiguranika osnovni izvor sredstava fonda i da je država garant za obaveze fonda za ostvarivanje prava po osnovu penzijskog i invaldskog osiguranja, novi Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju (u daljem tekstu: novi Zakon) predviđa proširenje kruga lica koja su obavezno osigurana. U krug lica koja su obavezno osigurana, novi Zakon uključuje lica koja obavljaju poslove po osnovu ugovora o delu odnosno poslove po osnovu autorskog ugovora, kao i poslove po osnovu drugih ugovora (na primer ugovora o dopunskom radu u smislu propisa o zdravstvenom osiguranju), kod kojih je posao izvršen uz naknadu Obveznici plaćanja doprinosa su i lica koja su osnivači, odnosno članovi privrednih društava, koji u njima rade, bez obzira da li su u radnom odnosu u privrednom društvu čiji su osnivači, odnosno članovi. 82
I n d u s t r i j a 1-2 / 2 0 0 4 Novi Zakon je rad ovih lica odredio kao predstavljanje i zastupanje privrednih društava od strane njihovih osnivača, odnosno članova kao i obavljanje poslovodstvenih ovlašćenja i poslova upravljanja u skladu sa zakonom kojim se uređuje položaj privrednih društava, tj. Zakonom o preduzećima. Obavezno su osigurana i lica koja obavljaju privremene i povremene poslove preko omladinskih zadruga sa navršenih 26 godina, odnosno bez obzira na godine života ako nisu na školovanju. Sa druge strane, precizirane su odredbe o obavljanju privremenih i povremenih poslova preko omladinskih zadruga, tj. uslov je da lica nemaju navršenih 26 godina života, i da se nalaze na školovanju. Zbog specifične prirode i uslova obavljanja poljoprivredne delatnosti, novi Zakon je predvideo obavezno osiguranje samo za jednog člana domaćinstva (nosilac poljoprivrednog domaćinstva), dok se ostali članovi domaćinstva mogu dobrovoljno osigurati pod uslovima predviđenim novim Zakonom. Za razliku od ranijih zakonskih propisa koju su ovu kategoriju osiguranika određivali kao zemljoradnike, novi Zakon je ovu kategoriju osiguranike odredio kao poljoprivrednike, za razliku od ranijih zakonskih propisa koji su je određivali kao zemljoradnike. Prenošenje nadležnosti regulisanja materije penzijskog i invalidskog osiguranja u isključivu nadležnost Repblike uticalo je da radna mesta, odnosno poslove za lica koja ostvaruju staž osiguranja sa uvećanim trajanjem i koja pod posebnim uslovima mogu ostvariti pravo na penziju, utvrđuju sporazumno nadležni ministar, odnosno direktor Bezbednosno-informativne agencije sa ministrom nadležnim za poslove penzijskog i invalidskog osiguranja, uz prethodnu saglasnost Vlade Republike Srbije. Novim zakonom je uvedena mogućnost da se sva lica koja prema zakonu nisu obavezno osigurana mogu dobrovoljno priključiti sistemu obaveznog osiguranja i obezbediti pripadajuća prava. Iako novi Zakon nije eksplicitno predvideo donju starosnu granicu za sticanje svojstva osiguranika, u smislu Zakona o radu koji određuje minimalnu starosnu granicu za zasnivanje radnog odnosa, ona iznosi 15 godina. Raniji zakonski propisi su ovu mogućnost priznavali samo jednoj kategoriji lica, tkz.»produženo osiguranje«. 3. PRAVA IZ PENZIJSKOG I INVALIDSKOG OSIGURANJA Prava za slučaj starosti - starosna penzija Starosna penzija je pravo iz penzijskog i invalidskog osiguranja kojim osiguranik obezbeđuje sebi sigurnost kada usled»istrošenosti«organizma egzistenciju ne bude mogao ostvarivati svojim radnim aktivnostima. Ranijim zakonskim propisima pooštreni su uslovi u pogledu starosne granice za ostvarivanje prava na starosnu penziju, koja je po novom zakonu nepromenjena, tako da starosnu penziju stiče osiguranik koji ostvari 63 (muškarac), odnosno 58 (žena) godina života i najmanje 20 godina penzijskog staža ili 65 (muškarac), odnosno 58 (žena) godina života i najmanje 15 godina staža osiguranja; druga mogućnost 83
A. M a r k o v i ć N o v i z a k o n o p e n z i j s k o m i i n v a l i d s k o m o s i g u r a n j u jeste navršenje najmanje 53 godine života i 40 (muškarac), odnosno 35 (žena) godina staža osiguranja. Prava za slučaj invalidnosti - invalidska penzija Liberalna zakonska regulativa u pogledu sticanja prava na invalidsku penziju, te visoko učešće invalidskih penzionara u ukupnom broju penzionera odredila su rešenja novog Zakona. Novim zakonom su ukinuta su prava po ovom osnovu koja su postojala prema ranijim zakonskim propisima i to: pravo na dokvalifikaciju ili prekvalifikaciju; pravo na raspoređivanje, odnosno zaposlenje na drugom odgovarajućem poslu s punim radnim vremenom; pravo na novčanu naknadu u vezi sa korišćenjem prava na prekvalifikaciju ili dokvalifikaciju i raspoređivanje, odnosno pravo na zaposlenje na drugom odgovarajućem poslu, te je kao jedino pravo po osnovu invalidnosti predviđeno pravo na invalidsku penziju. Novi Zakon u članu 18. predviđa da invalidnost predstavlja potpuni gubitak radne sposobnosti zbog promena u zdravstvenom stanju koje su prouzrokovane povredom na radu, profesionalnom bolešću, povredom van rada ili bolešću koje su takve prirode da se ne mogu otkloniti lečenjem ili medicinskom rehabilitacijom. Iz ovako date koncepcije proizlazi pitanje šta se smatra pod potpunim gubitkom radne sposobnosti koja je uslov za sticanje jedinog prava po osnovu invalidnosti, s obzirom da je zakon nije definisao. Prema ranijim zakonskim propisima gubitak radne sposobosti, koji je uslov za nastanak invalidnosti predstavljao je potpunu i trajnu nesposobnost za obavljanje svog, odnosno drugog odgovarajućeg posla i ako se prekvalifikacijom ili dokvalifikacijom ne može osposobiti za drugi odgovarajući posao sa punim radnim vremenom, odnosno za osiguranika zemljoradnika potpuna i trajna nesposobnost za obavljanje svog posla. Pri tome treba uzeti u obzir i da za osiguranike preko 53 (muškarci) odnosno 48 (žene) godina života nije bila predviđena mogućnost prekvalifikacije ili dokvalifikacije, već samo pravo na invalidsku penziju. Novi zakon predviđa samo potpuni gubitak radne sposobnosti kao uslov za nastupanje invalidnosti, a samu radnu sposobnost ne definiše, te se otuda nameće zaključak da se radna sposobnost ima tumačiti kao sposobnost obavljanja bilo kog posla (uz primenu opštih uslova o zaštiti zaposlenih). Ovako određena koncepcija invalidnosti onemogućava da invalidski penzioneri ostvaruju prihode po osnovu autorskog ugovora, odnosno drugih ugovora po kojima ostvaruju novčanu nadoknadu. Novi Zakon, istina, nije eksplicitno isključio ovu mogućnost, jer preračun penzije u smislu člana 121. postoji samo za korisnike starosne penzije. Međutim, ako bi se takav ugovor zaključio, s obzirom da zakon o obligacionim odnosima nije isključio ovu kategoriju kao stranke u obligacionom odnosu i da invalidnost predstavlja gubitak sposobnosti za obavljanje bilo kog posla, došlo bi do preispitivanja invalidske penzije i njenog ukidanja, jer onda sledi da kod osiguranika nije usledio potpuni gubitak radne sposobnosti. U tom slučaju ušli bi, u smislu člana 12. stav 3., u krug osiguranika samostalnih delatnosti koji 84
I n d u s t r i j a 1-2 / 2 0 0 4 obavljaju poslove po osnovu autorskog ugovora i drugih ugovora uz naknadu, a nisu osigurani po drugom osnovu. Nova koncepcija invalidnosti odražava se i na polju radnog prava. Naime, Zakon o radu u članu 79. predviđa da je zaposlenom invalidu rada, u skladu sa propisima o penzijskom i invalidskom osiguranju, poslodavac dužan da obezbedi obavljanje poslova prema preostaloj radnoj sposobnosti. Međutim, novi zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju, na koji upućuje Zakon o radu, ne poznaje pojam»zaposleni invalid rada«jer ukoliko je lice invalid rada ono ne može biti zaposleno jer utvrđivanjem invalidnosti zaposleni stiče pravo na invalidsku penziju. Sa druge strane, pojam»preostala radna sposobnost«prema koncepciji novog zakona o penzijskom i invalidskom osiguranju ne postoji jer je radna sposobnost jedinstvena (nema gradacije u smislu preostale radne sposobnosti). Raniji Zakon o osnovama penzijskog i invalidskog osiguranja je preostalu radnu sposobnost prema kojoj je poslodavac bio dužan da ponudi posao definisao kao sposobnost zaposlenog da s normalnim radnim naporom koji ne ugrožava njegovo zdravstveno stanje, radi na drugom odgovarajućem poslu puno radno vreme, odnosno koji se prekvalifikacijom ili dokvalifikacijom za to može osposobiti. Postavlja se pitanje radnopravnog regulisanja položaja zaposlenog kod koga nastane takav gubitak radne sposobnosti da ne može obavljati svoj dotadašnji posao ali ne takav gubitak da ne može obavljati bilo kakav posao. S obzirom da su posebne odredbe zakona o radu koje predviđaju ovakvu situaciju neprimenljive (jer su neusklađene sa odredbama novog Zakona o penzijskom i invalidskom osiguanju), ostaju da se primene opšte odredbe Zakona o radu. Zakon o radu u članu 101. predviđa da poslodavac može zaposlenom otkazati ugovor o radu ako za to postoji opravdani razlog koji se odnosi na radnu sposobnost zaposlenog, njegovo ponašanje i potrebe poslodavca, i ako je utvrđeno da zaposleni nema potrebna znanja i sposobnosti za obavljanje poslova na kojima radi. Dakle, s obzirom da gubitkom radne sposobnosti zaposleni više ne može obavljati svoj posao, poslodavac, pošto utvrdi da zaposleni nema radne sposobnosti predviđene za taj posao, može otkazati ugovor o radu. Sa druge strane, zaposlenom može biti ponuđeno u smislu člana 103. Zakona o radu zaključenje ugovora o radu pod izmenjenim uslovima u pogledu radnog mesta. Ovu mogućnost Zakon o radu dopušta poslodavcu samo u slučaju opravdanog razloga, koji ovde postoji jer zaposleni više nema sposobnosti za obavljanje svog (dotadašnjeg) posla. Treba napomenuti da Zakon o radu nije definisao radno mesto na koji zaposleni može biti raspoređen i da je, prema ranijim zakonskim propisima, zaposleni ostvarivao pravo na novčanu naknadu zbog raspoređivanja na poslu prema preostaloj radnoj sposobnosti na kome prima manju zaradu od one koju je ostvarivao na poslu na kome je gubitak nastala Uslov za sticanje invalidske penzije u slučaju kada je do gubitka radne sposobnosti došlo van rada ili bolešću jeste 5 godina staža osiguranja (prema ranijim zakonskim propisima tražilo se da je 1/3 radnog veka pokrivena 85
A. M a r k o v i ć N o v i z a k o n o p e n z i j s k o m i i n v a l i d s k o m o s i g u r a n j u penzijskim stažom). Uslov da je invalidnost nastupila pre navršenja godina života propisanih za sticanje prava na starosnu penziju nije menjan. Ukoliko je invalidnost prouzrokovana povredom na radu ili profesionalnom bolešću, invalidska penzija se stiče bez obzira na godine staža, kao što je bilo predviđeno ranijim zakonskim propisima. Porodična penzija Porodičnom penzijom se obezbeđuje sigurnost užim, odnosno širim članovima porodice osiguranika u slučaju njegove smrti. Uslov za ostvarivanje prava na porodičnu penziju je petogodišnji staž osiguranja za preminulog osiguranika (prema ranijim zakonskim propisima ovaj uslov je bio alternativno dat sa desetogodišnjim penzijskim stažom). Kao i prema ranijim zakonskim propisima, dete ima pravo na porodičnu penziju do završetka redovnog ili vanrednog školovanja, ali najdocnije do navršenih 26 godina. Novi zakon je, međutim, preciznije uredio uslov godina života do kojih dete ima pravo na porodičnu penziju, i to: a) 20 godina života ako pohađa srednju školu b) 23 godina života ako pohađa višu školu c) 26 godina života ako pohađa fakultet. Novi zakon je predvideo da lice koje je prozrokovalo smrt korisnika prava, namerno ili krajnjom nepažnjom, ne može ostvariti pravo na porodičnu penziju. Prava po osnovu telesnog oštećenja prouzrokovanim povredom na radu, odnosno profesionalnom bolešću Obaveznim penzijskim i invalidskim osiguranjem osiguranik se osigurava i za slučaj nastanka gubitka, bitnijeg oštećenja, ili znatnije onesposobljenosti pojedinih organa ili delova tela, što otežava normalnu aktivnost organizma i iziskuje veće napore u ostvarivanju potreba. Koncepcija telesnog oštećenja nije promenjena, ali prenošenjem nadležnosti na nivo Republike, telesna oštećenja kao i procente tih oštećenja određuju ministar nadležan za poslove penzijskog i invalidskog osiguranja i ministar nadležan za poslove zdravlja na predlog fonda (raniji zakonski propisi su predviđali nadležnost saveznog organa, odnosno organizacije). Pravo na pogrebne troškove Obaveznim penzijskim i invalidskim osiguranjem obezbeđuje se pravo na naknadu pogrebnih troškova licu koje izvrši sahranu osiguranika. (ovo pravo poznavali su i raniji zakonski propisi). Penzijski staž Penzijski staž na osnovu koga se stiču i ostvaruju prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja obuhvata: vreme koje se računa u staž osiguranja i 86
I n d u s t r i j a 1-2 / 2 0 0 4 poseban staž. Shodno principu stečenih prava u penzijski staž se uračunava i vreme koje je ostvareno prema odredbama ranijih zakonskih propisa. Uvođenje u krug obaveznih osiguranika lica koja obavljaju poslove po osnovu ugovora o delu, autorskog ugovora odnosno drugih ugovora po osnovu kojih ostvaruju naknadu, uticalo je na specifičan način obračuna staža osiguranja za ovu kategoriju osiguranika. Naime, staž osiguranja se utvrđuje na taj način što se iznos ugovorene naknade uvećane za iznos poreza deli sa najnižom mesečnom osnovicom za plaćanje doprinosa koja važi u momentu uplate. Shodno tome, osiguranik koji ostvaruje prihode u visini od 120,000 dinara godišnje (uključujući i porez) i koji uplaćuje doprinose na mesečnu osnovicu od 10,000 dinara stiče 12 meseci staža osiguranja, što je i maksimum za jednu kalendarsku godinu. Staž osiguranja koji se računa sa uvećanim trajanjem predviđen je za osiguranika koji radi na radnim mestima odnosno poslovima na kome je rad naročito težak, opasan i štetan za zdravlje i pored toga što su primenjene sve opšte i posebne mere utvrđene propisima. U definiciji radnog mesta po osnovu koga se ostvaruje staž sa uvećanim trajanjem nisu uključeni uslovi punog radnog vremena i obaveze da zaposleni radi neposredno pored izvora štetnih uticaja u neprekidnom procesu rada, koji su postojali prema ranijem zakonu. Prenošenje nadležnosti regulisanja materije penzijskog i invalidskog osiguranja uticalo je da se se radna mesta, odnosno poslovi na kojima se staž osiguranja računa sa uvećanim tranjanjem, postupak i način za njihovo utvrđivanje kao i stepen uvećanja staža osiguranja utvrđuje ministar nadležan za poslove penzijskog i invalidskog osiguranja na predlog fonda. Za lica koja ostvaruju staž osiguranja sa uvećanim trajanjem i koja pod posebnim uslovima mogu ostvariti pravo na penziju, stepen uvećanja staža utvrđuju sporazumno nadležni ministar, odnosno direktor Bezbednosnoinformativne agencije sa ministrom nadležnim za poslove penzijskog i invalidskog osiguranja, uz prethodnu saglasnost Vlade Republike Srbije. Odredbama o posebnom stažu predviđeno je da se majci koja rodi treće dete u poseban staž uračunava vreme u trajanju od dve godine, s tim što je prema novom Zakonu ova mogućnosti priznata majkama bez obzira kada su rodile treće dete. Pravo na priznanje posebnog staža ostvaruje se tek pošto se ispuni neki od uslova za penziju, a prilikom obračuna visina penzije uračunava i poseban staž. Utvrđivanje visine prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja Nova metodologija utvrđivanja visine prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja ima za cilj da obezbedi čvršću vezu između uplaćenih doprinosa i visine prava, a samim tim i veću pravednost. Prema ranijim zakonskim rešenjima, starosna penzija se utvrđivala od mesečnog proseka zarade, odnosno osnovice osiguranja osiguranika u bilo kojih uzastopnih deset godina osiguranja koje su za osiguranika najpovoljnije. Konkretna primena tako određenog penzijskog staža dovodila je do situacije da je bilo dovoljno da 87
A. M a r k o v i ć N o v i z a k o n o p e n z i j s k o m i i n v a l i d s k o m o s i g u r a n j u osiguranik ostvari visoke prihode samo u jednom periodu radnog veka pa da ga sleduju visoka prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja. Intencija zakonodavca jeste da se osiguranici podstiču da duže rade i uplaćuju doprinose po svim prihodima, jer se time obezbeđuju: a) veća visina prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja b) značajniji priliv sredstava u fondu za penzijsko i invalidsko osiguranje. Visina starosne i invalidske penzije određuju se tako što se lični bodovi osiguranika pomnože sa vrednošću opšteg boda na dan ostvarivanja prava iz penzijsko-invalidskog osiguranja. Lični bod osiguranika se dobija množenjem ličnog koeficijenta i penzijskog staža na dan ostvarivanja prava. Lični koeficijent se utvrđuje tako što se zbir godišnjih ličnih koeficijenata podeli sa periodom za koje su obračunati, s tim što se svaka godina računa kao 1, svaki mesec kao 0,0833, a svaki dan kao 0,00278. Godišnji lični koeficijent predstavlja odnos ukupne zarade, osnovice osiguranja i visine ugovorene naknade osiguranika, za svaku kalendarsku godinu i prosečne godišnje zarade u Republici za istu kalendarsku godinu, počev od 1.januara 1970.godine. Godišnji lični koeficijent iznosi jedan kada je zarada, osnovica osiguranja, odnosno ugovorena naknada u kalendarskoj godini, jednaka prosečnoj zaradi zaposlenih u Republici u toj kalendarskoj godini. Pri tome se ne računaju primanja iz inflatorne 1993. godine. Penzijski staž na osnovu koga se izračunava vrednost ličnog boda može iznositi najviše 45 godina, što je posledica intencije zakonodavca da se što duže radi. Kod penzijskog staža do 40 godina svaka godina se računa kao 1, svaki mesec kao 0,0883, a svaki dan kao 0,00278. Iznad 40 godina, svaka godina se računa kao 0,5, mesec kao 0,0417, a dan kao 0,00139. Osiguraniku ženi navršen staž osiguranja uvećava se za 15% prilikom određivanja visine starosne penzije; Za određivanje visine invalidske penzije, kada je invalidnost nastupila usled povrede na radu ili profesionalne bolesti, pri utvrđivanju ličnih bodova računa se 40 godina penzijskog staža. Ukoliko je invalidnost nastupila usled bolesti ili povrede van rada, pri utvrđivanju ličnih bodova, dodaju se godine penzijskog staža, u odnosu na dan utvrđene invalidnosti, tako što se: I) a) dodaje 2/3 penzijskog staža osiguraniku mlađem od 53 godine koji mu nedostaje do navršenih 53 godina života b) dodaje 1/2 penzijskog staža koja nedostaje osiguraniku od 53 godine do navršenih 58 (žena) odnosno 63 (muškarac) godina života, II) dodaje 1/2 penzijskog staža koji nedostaje osiguraniku starijem od 53 godina života do navršenih 58 (žena) odnosno 63 (muškarac) godina života. Za određivanje visine invalidske penzije osiguraniku ženi se ovako navršen staž osiguranja i penzijski staž uvećava za 15%. 88
I n d u s t r i j a 1-2 / 2 0 0 4 Opšti bod je nominalni iznos koji predstavlja količnik izračunatog zbira penzija i zbira ličnih bodova svih korisnika starosne i invalidske penzije koji su pravo na penziju ostvarili u periodu od 1.januara do 30.juna 2002. godine. Vrednost opšteg boda usklađuje se na način utvrđen za usklađivanje penzija. Najniži iznos penzije pripada osiguraniku koji ostvari pravo na starosnu, odnosno invalidsku penziju a iznos te penzije je niži od minimalne penzije. Novi Zakon je predvideo da se najniža penzija (invalidska ili starosna) određuje u visini iznosa usklađene najniže penzije zatečenih tj. već postojećih, korisnika u Republičkom fondu za penzijsko i invalidsko osiguranje zaposlenih. Minimalna penzija se određuje u visini od 20% od prosečne mesečne zarade ostvarene u Republici u prethodnoj godini. Najviši iznos penzije određuje se tako što lični koeficijent ne može iznositi više od četiri, dok je prema ranijem zakonskim propisima iznosila 85% od penzijskog osnova. Na ovaj način, lica koja su tokom čitavog radnog veka imala visoka primanja stavljaju se u pogodniji položaj jer je limit za obračun najviše penzije drugačije postavljen. Visina porodične penzije se određuje u odnosu na starosnu ili invalidsku penziju koja bi pripadala osiguraniku ili koju je osiguranik ostvario u momentu smrti. Novi zakon predviđa da deca bez oba roditelja mogu primati penzije po osnovu oba roditelja s tim što ukupan iznos penzije ne može preći iznos najviše penzije. Visina novčane naknade za telesno oštećenje se određuje od osnova koji čini osnov za zatečene korisnike prava na novčanu naknadu za telesno oštećenje u Republičkom fondu za penzijsko i invalidsko osiguranje zaposlenih, u utvrđenom procentu telesnog oštećenja. Naknada pogrebnih troškova utvrđuje se u visini jedne i po prosečne penzije u fondu u prethodnom kvartalu, u odnosu na dan smrti korisnika (visina se, prema ranijim zakonskim propisima, utvrđivala statutom fonda). Visina starosne i invalidske penzije za osiguranike-zaposlene koji rade na poslovima na kojima se staž osiguranja računa sa uvećanim trajanjem i koji mogu pod posebnim uslovima ostvariti pravo na penziju se izračunava metodologijom obračuna koji važi i za ostale korisnike, s tim što se tako obračunati iznos ukupne penzije uvećava za 20%. Ova kategorija osiguranika može do 31. decembra 2007. godine optirati za određivanje starosne odnosno invalidske penzije od penzijskog osnova koji predstavlja prosečni mesečni iznos zarade ostvarene u kalendarskoj godini koja prethodi godini ostarivanja prava, ukoliko je to za njih povoljnije. Ostvarivanje prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja Novi Zakon je predvideo odredbe kojima je postupak procene invalidnosti podvrgnut strožijoj kontroli, a u prelaznim i završnim odredbama zakona je predviđena mogućnost da se u roku od pet godina od dana stupanja na snagu zakona mogu preispitati po službenoj dužnosti nalazi i mišljenja organa veštačenja na osnovu kojih su, do dana stupanja na snagu zakona, priznata prava po osnovu invalidnosti. Predviđen je i obavezan kontrolni pregled 89
A. M a r k o v i ć N o v i z a k o n o p e n z i j s k o m i i n v a l i d s k o m o s i g u r a n j u korisnika prava u roku u roku od tri godine od dana utvrđivanja prava, osim u slučaju kada je invalidnost takve prirode da se ne može očekivati da će doći do poboljšanja. Kao i prema ranijim zakonskim propima, postupak za ostvarivanje prava po osnovu invalidnosti pokreće fond na zahtev osiguranika na osnovu predloga za utvrđivanje invalidnosti. Novi Zakon, međutim, predviđa da predlog za utvrđivanje invalidnosti daje izabrani lekar na koji saglasnost daje lekarska komisija u zdravstvenoj ustanovi koju imenuje ministarstvo za poslove zdravlja. Ukoliko ne postoji saglasnost komisije, troškove postupka snosi sam osiguranik koji je podneo zahtev. Prema ranijim zakonskim propisima predlog za ostvarivanje prava po osnovu invalidnosti davala je služba medicine rada ali samo ako osiguranik radi na poslovima sa posebnim uslovima rada. Ranija zakonska rešenja su predviđali i obavezu plaćanja troškova veštačenja samo ukoliko osiguranik pokreće postupak za ostvarivanja prava bez predloga za utvrđivanje invalidnosti uz medicinsku dokumentaciju, te se invalidnost ne utvrdi. Pojačana kontrola u postupku ostvarivanja prava po osnovu invalidnosti ostvarena je i odredbama koje predviđaju da na odredbe opšteg akta fonda kojim se uređuje obrazovanje i način rada organa veštačenja, njihova kontrola, odnosno njihov nalaz, mišljenje i ocena radne sposobnosti saglasnost daju ministarstva nadležna za poslove zdravlja i poslove penzijskog i invalidskog osiguranja Finansiranje Finansiranje fondova za penzijsko i invalidsko osiguranje je obezbeđeno sistemom tekućeg finansiranja zasnovanog na principu međugeneracijske solidarnosti koji predviđa da se prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja isplaćuju iz uplate doprinosa tekućih osiguranika. Reč je o sistemu finansiranja koji i u razvijenim sistemima nailazi na poteškoće, a ekonomske (ne)prilike naše zemlje dodatno usložnjavaju problem finansiranja fonda. S obzirom na nedostatak sredstava u fondu te potreba da se sredstva u što većoj meri obezbeđuju iz redovnih prihoda fonda a ne budžeta, uticali su da zakon na sistematski način predvidi odredbe koje imaju za cilj da se fondu obezbedi značajniji priliv sredstava i time budžetska sredstva namenjena pokrivanju deficita fonda budu iskorišćena u druge svrhe. U tom cilju proširuje se krug obaveznih osiguranika, pojačava se kontrola postupka procene invalidnosti, ukidaju se prava po osnovu preostale radne sposobnosti, predviđa se obaveza nadležnog matičara da fondu podnese prijavu o smrti korisnika prava iz penzijskog i invalidskog osiguranja... Novine u odeljku Zakona o finansiranju fonda prate ove sistematske izmene. Sredstva fondova za penzijsko i invalidsko osiguranje se obezbeđuju od doprinosa na zarade, naknade zarade, odnosno drugih naknada na koje sa plaća doprionos. 90
I n d u s t r i j a 1-2 / 2 0 0 4 Osnovicu na koju se obračunava i plaća doprinos za osiguranike zaposlene jeste zarada i naknada zarade u skladu sa zakonom, opštim aktom ili ugovorom o radu. Novi zakon predviđa odredbu prema kojoj je osiguranik-zaposleni obveznik uplate doprinosa i kada ostvaruje prihode po drugom osnovu (autorski i drugi ugovori u smislu člana 12. stav 3.), čime se obezbeđuje multiplikacija osnovica na koje se plaća doprinos tj. povećavaju se sredstva fonda. Doprinos se u tom slučaju plaća na osnovicu koju čini ugovorena naknada na koju se plaća porez. Kao i prema ranijim zakonskim rešenjima, osnovica ne može biti viša od petostrukog iznosa prosečne mesečne zarade u Republici. Osiguranik ima pravo na povraćaj više uplaćenog doprinosa iznad najviše osnovice propisane zakonom i sprovodi se na osnovu Pravilnika o uslovima i načinu povraćaja više uplaćenog doprinosa. Međutim, osiguranici sami moraju voditi računa o visini uplaćenih sredstava, jer fond ne postupa po službenoj dužnosti. Najniža osnovica se određuje u odgovarajućem procentu koji zavisi od stručne spreme od prosečne zarade po zaposlenom u republici u prethodnom polugodištu, za razliku od ranijih zakonskih propisa koji su je određivali u odgovarajućem nominalnom iznosu. Osnovicu za osiguranike samostalnih delatnosti predstavlja oporeziva dobit, odnosno paušalno utvrđen prihod, s tim što najnižu osnovicu predstavlja prosečna mesečna zarada ostvarena u Republici ali ne za celu godinu kao prema ranijim zakonskim propisima, nego u prethodnom polugodištu. Najviši iznos osnovice povećan je na petostruki iznos prosečne mesečne zarade u Republici. Do utvrđivanja oporezive dobiti na osnovu godišnjeg poreskog bilansa, i paušalno utvrđenog prihoda, osiguranik plaća mesečnu akontaciju doprinosa za tekuću godinu na osnovicu koju čini osnovica za mesečnu akontaciju poreza. Osnivači, odnosno članovi društva koji nisu zasnovali radni odnos sa privrednim društvom čiji su osnivači, odnosno članovi plaćaju doprinose na osnovicu koju predstavlja oporeziva dobit preduzeća, sa ograničenjima u odnosu na najnižu i najvišu osnovicu koja postoji kod osiguranika zaposlenih. Osiguranici koji su se dobrovoljno uključila u sistem obaveznog osiguranja sami se opredeljuju za osnovicu nezavisno od stručne spreme. Oni su u mogućnosti i da, u skladu sa finansijskim mogućnostima sami biraju osnovicu, prekinu sa uplatima i da kasnije sa uplatama opet nastave. S obzirom na promenjeni način obračuna prava, realno je očekivati da će ova kategorija osiguranika optirati za višu osnovicu, jer se na taj način obezbeđuju i viši iznos prava. Organizacija Novi Zakon je zadržao dotadašnju organizacionu strukturu (fondovi osiguranika zaposlenih, osiguranika samostalnih delatnosti, i osiguranika poljoprivrednika) koja je izvršena zbog specifične prirode svake od ovih delatnosti. 91
A. M a r k o v i ć N o v i z a k o n o p e n z i j s k o m i i n v a l i d s k o m o s i g u r a n j u Odredbama novog Zakona predviđeno je smanjenje broja članova u upravnom i nadzornom odboru fondova, a predviđeno je i pravo Vlade Republike Srbije da imenuje dva člana upravnog odbora u fond osiguranika zaposlenih. Uvažavajući društvenu realnost, novi Zakon je predvideo nova rešenja u vezi sa imenovanjem predstavnika u upravni i nadzorni odbor fondova, tako da: predstavnike iz reda zaposlenih imenuju reprezentativni sindikati organizovani na teritoriji Republike (ranije savez sindikata Srbije), predstavnike iz reda poslodavaca imenuje reprezentativno udruženje poslodavaca na nivou Republike (ranije Privredna komora Srbije), a predstavnike iz reda osiguranika poljoprivrednika bira udruženje poljoprivrednika organizovanih na nivou Republike (ranije Zadružni savez Srbije). Za udruženja penzionera zahteva se minimum od 50.000 članova. 4. ZAKLJUČAK Analizom konkretnih zakonskih rešenja, može se zaključiti da su na donošenje novog Zakona o penzijskom i invaidskom osiguranju uticali: a) nasleđe prošlosti (jako izražen princip solidarnosti, potreba za visokim nivoom socijalne sigurnosti) b) činjenica da se društvo nalazi u procesu tranzicije (prelazak u sistem u kome je oblast penzijskog i invalidskog osiguranja u velikoj meri zavisna od tržišta i ekonomskih mogućnosti društva) Raniji zakonski propisi su putem svojih izmena započeli postupak približavanja sistema obaveznog penzijskog i invalidskog osiguranja ekonomskim mogućnostima društva. Međutim, novi Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju je ovom cilju pristupio na sistematski način što je, sa druge strane, stvorilo mogućnost da se: a) odgovori na potrebu prevladavanja imanentnih teškoća ovakvog načina finansiranja fondova sa kojima se suočavaju i razvijene zemlje sveta (4). b) stvori čvrst oslonac daljim reformama u ovoj oblasti. Stoga se i može reći da je donošenje novog Zakona o penzijskom osiguranju istinski prvi korak u pravcu reformi u materiji penzijskog i invalidskog osiguranja. LITERATURA 1. dr Borivoje Šunderić:»Teze o ekonomskom i socijalnom pravu«u»časopis za radno i socijalno pravo br. 1-3«, izdavač Udruženje za radno i socijalno pravo, Beograd 2003.. 2. dr Vlajko Brajić:»Neka pitanja socijalne funkcije propisa iz oblasti rada i problemi socijalne sigurnosti«u»zapošljavanje i socijalni problemi«, izdavač Savet projekta Konstituisanje Srbije kao pravne države i Centar za publikacije Pravnog fakulteta u Beogradu, Beograd 1996. 3. dr Vlajko Brajić:»Fleksibilnost i nova rešenja u oblasti radnih odnosa i socijalne sigurnosti«u»zapošljavanje i socijalni problemi«, izdavač Savet projekta Konstituisanje Srbije kao pravne države i Centar za publikacije Pravnog fakulteta u Beogradu, Beograd 1996. 4. dr Senad Jašarević:»Reforma penzijskog sistema«u»radno pravo u uslovima tranzicije«, izdavači Pravni fakultet Univerziteta u Kragujevcu i Institut za pravne i društvene nauke, Kragujevac 2003. 92