ČIŠĆENJE KOŽE I KRZNA JOŽE URANKAR Sudski vještak i procjenitelj za tekstil, tekstilnu tehnologijo, kožarstvo i krznarstvo Čišćenje kože i krzna s vidika toka razdijelimo u četiri faze, koje se po važnosti međusobno ne razlikuju. Sve četiri faze utiču na rezultat rada i odnos sa strankom. Faze čišćenja su: - prijem i pregled - određenje vrste kože, odnosno krzna - čišćenje - naknadne obrade Faza prijema i pregleda Vrlo značajna faza, budući da podrobnim stručnim pregledom utvrdimo stupanj eventualne oštećenosti proizvoda i starost, te time sposobnost za čišćenje. Točnošću izbjegnemo eventualne kasnije opravke, plaćanje oštećenog proizvoda, a prije svega lošoj volji. Na žalost se dosta puta dogodi da moramo stranku odbiti. Pažnju usmjerimo na: - eventualna mehanička oštećenja, nastala kod uporabe; - utvrđivanje prekidne čvrstoće; - čvrstoća i elastičnost površinskih nanosa boje i laka kod kože; - upozorenje stranke na različnost strukture na različnim dijelovima kože; Faza određenja vrste kože krzna Može teći na prijemu ili kasnije. Određujemo vrstu kože, odnosno krzna, s vidika sirovinskog izvora (vrsta životinje) i načina štavljenja. Utvrđivanjem ta dva podatka odredimo dozvoljenu, odnosno mogućo njegu. I u toj fazi se može dogoditi da moramo stranku odbiti,
ukoliko ne raspolažemo sa dovoljnim znanjem ili tehnologijom za čišćenje određenih vrsta kože ili krzna. S vidika postojanosti, u načelu sve vrste odjevne kože možemo čistiti kemijski ili mokro. Sposobnost za čišćenje ovisi samo od vrste kože (načina obrade) i ne toliko od sirovinskog izvora (vrsta životinje). Koža: nappa, velur, nabuk koža kemijsko i mokro čišćenje; irhovina pranje, mokro čišćenje; koža s folijom, šljokicama, tisak oprezno kemijsko čišćenje!!! Veću pažnju je potrebno usmjeriti na doradne nanose, razne folije, transferni ili pigmenti tisak, šljokice i druge površinske efekte. Jer je većina površinskih efekata nanijeta, odnosno pričvršćena poliuretanskim ljepilima nakon određenog vremena (2-3 godine i više) radi staranja poliuretana (samokatalitičkog raspadanja i posljedično snižavanja polimerizacijskog stupnja) kod kemijskog čišćenja treba očekivati otapanje poliuretana i odstupanje efekata. S vidika postojanosti kože u načelu sve vrste krzna možemo čistiti kemijski ili mokro. Sposobnost za čišćenje ovisi prije svega od sirovinskog izvora (vrsta životinje) i samo djelomično od načina obrade. Krzno: odjeća od plemenitog krzna (nerc, kuna, tvor, polarna lisica, srebrna lisica, mutacijska lisica (gajena), perzijaner ) i poluplemenitog krzna (nutrija, dabar, svizac, mošusni štakor, oposum, crvena lisica, vuk, rakun, tanuki ) - kemijsko čišćenje; činčila dozvoljeno samo čišćenje pijeskom u specijaliziranim čistionicama krzna; dekoracijsko krzno (ovčje, kozje, goveđe, konjsko) kemijsko i mokro čišćenje; jeftinije vrste odjevnog krzna za zečje i krzno od kunića radi slabije mehaničke postojanosti dlake preporučljivo samo oprezno kemijsko čišćenje, za ovčje i kozje krzno moguće kemijsko ali i mokro čišćenje; medicinsko krzno ovčje karakteristika medicinskog krzna je žuta obojenost tako vune, kao i kože dozvoljeno pranje ili mokro čišćenje; Faza čišćenja Bez obzira na to da najnoviji standard SIST EN ISO 3758:2005 - Tekstil - Označavanje održavanja pomoću simbola (ISO 3758:2005) - Textiles - Care labelling code using
symbols (ISO 3758:2005), označavanje njege kože i krzna ne zahvata, u praksi se upotrebljavaju jednaki znaci. Označeno je prije svega mogućnost kemijskog čišćenja ili je zabranjena bilo kakva njega. I koža ili krzno sa zabranom bilo kakve njege moguće je čistiti!!! Na raspolaganju imamo više različitih tehnologija. Uporaba prije svega ovisi od vrste kože ili krzna. Koža: kemijsko čišćenje s tetrakloretenom (P) ili ugljikovodicima - KWL (F), mokro čišćenje; Krzno: kemijsko čišćenje s tetrakloretenom (P) ali ugljikovodicima - KWL (F), mokro čišćenje, specijalno čišćenje kod krznara (odprašivanje ili čišćenje dlake u posebnim bubnjevima s dodatkom bukove piljevine ili kremenog pijeska i s dodatkom ekstrakcijskog benzina i antistatika, te odprašivanje). Kemijsko čišćenje krzna nije preporučljivo više od 1-2 puta u životnoj dobi. Obično se uprljaju dlake, koje kemijskim čišćenjem oštetimo i odmastimo, te tako prouzročimo krhkost istih. Životna dob krznenih proizvoda u ovisnosti od vrste krzna i vrste štavljenja iznosi od 3 do 30 in više godina. Kemijsko čišćenje kože nije preporučljivo više od 3-4 puta u životnoj dobi. Životna dob kožnih proizvoda u ovisnosti od vrste kože i vrste štavljenja iznosi više od deset godina. Mada postupak kemijskog čišćenja s tetrakloretenom i ugljikovodicima (KWL) dozvoljavaju (propisuju) više temperature sušenja: F 40 C, FKWL 60 C, P 50 C i P 60 C, potrebno je uvažavati temperaturne postojanosti kože, odnosno krzna. Preporučena temperatura kemijskog ili mokrog čišćenja je 30 C, a maksimalna temperatura 40 C. Kod navedenih temperatura se po dolje navedenim standardima: IUF 434, odnosno SIST EN ISO 11643:2000 - Koža - Kušnja postojanosti boje - Postojanost boje malih uzoraka protiv otapalom za kemijsko čišćenje (ISO 11643:1993) - 30 minuta kod 30 C i
IUF 435, odnosno SIST EN ISO 15702:2000 - Koža - Kušnja postojanosti boje - Postojanost boje kod strojnog pranja (ISO 15702:1998) 30 minuta kod 40 C, također testira postojanost boje kože kod kemijskog i mokrog čišćenju (strojnog pranja). Jer su oba standarda istodobno i kožarski standardi, testiranje postojanosti boje je običajna analiza u laboratoriju svakog većeg proizvođača kože. TEMPERATURNE POSTOJANOSTI KOŽE KOŽA (vrsta štavila) T grčenja T uporabe max (mokro) Semiš (irhovina) 65 70 C 40 C Alaun 70 75 C 45 C Biljna štavila 70 85 C 45 C Formaldehidska štavila 75 85 C 50 C Aldehidska / Aluminijska štavila 80 90 C 55 C Kromova štavila 100 C 60 80 C Jednake temperaturne postojanosti važe i za krzno, budući da se upotrebljavaju jednaka štavila kao za štavljenje kože, uvažavati je potrebno još temperaturnu postojanost dlake, koja je u načelu jednaka temperaturnoj postojanosti vune. Većina kože je štavljena kromovim štavilima. Većina krzna je štavljena kombinacijom aluminijevih i kromovih štavila ili kombinacijom aldehidnih i aluminijevih štavila (medicinsko krzno prije svega ovčje). Postojanost kože kod glačanja: Uvjetovana vrstom štavila i vrstom polimera upotrijebljenog za pokrivni nanos; Postojanost najmanje do 80 C; U načelu postojano do 110 C;
Moguće je i peglanje krzna (temperatura jednaka kao kod peglanja vune) upotreba pegle ili posebnih strojeva za peglanje krzna. Kod izbora pomoćnih sredstava za mokro čišćenje moramo uvažavati činjenicu da je ph vrijednost kože i krzna obično između 5 i 7, rijetko više od 7, kod određenih vrsta krzna ponekad oko 3. Standard SIST EN ISO 14931:2005 - Koža - Vodilo za izbor kože za odjeću (osim krzna) (ISO 14931:2004) - Leather - Guide to the selection of leather for apparel (excluding furs) (ISO 14931:2004) - Status: Važeći, propisuje minimalnu vrijednost ph za kožnu odjeću 3,2. Radi toga za mokro čišćenje kao pomoćna sredstva biramo neutralna ili blago kisela sredstva za pranje. Izborom pravilnog ph očuvamo osobine kože i krzna. Velika promjena ph, prije svega jake alkalije (ph vrijednost iznad 10) utiču na osobine čvrstosti kože i dlake, moguće je i nabrekanje kože. Faza naknadne obrade Vrlo značajna faza, budući da čišćenom proizvodu njome povratimo prvobitni izgled in opip. Kod čišćenja je moguće da se kožnim ili krznenim proizvodima promijeni opip i boja. Čišćenjem iz kože odstranimo veći dio nevezane masnoće, dio vezane masnoće i nevezano bojilo. U postupku štavljenja kože li krzna se naime odstrane sve prirodne masnoće i za postizanje odgovarajuće mekoće dodaju sintetične masnoće, koje se u kožu ne vežu u cjelini. Slično važi za bojenje kožnih, odnosno krznenih proizvoda. Za postizanje dubine tona boje, u slučaju tamnih tonova boje boji se dodatkom bojila (svijetli tonovi do 1%, tamni do 4 % bojila na masu koža) i tako dio bojila ostane nevezanog u koži. Značajna razlika kod naknadnih obrada (naknadnom bojenju) anilinske kože, velura, nabuk kože, je u tome da se navedene vrste kože naknadno boji brizganjem, kada međutim, osnovno bojenje u proizvodnji kože teče u vodenim kupkama i kemijskim fiksiranjem. Brizganjem kožu samo površinski obojimo. Sintetične masnoće za povratak mekoće i opipa nanosimo u kupkama gdje postižemo potrebno dubinsko vezanje. Kod svih naknadnih obrada je potrebno uvažavati pravilo da površinskim nanosima ne promijenimo vrstu kože primjer: anilinska koža mora usprkos naknadnom bojenju ostati anilinska i ne pokrivna koža.