K. Grubić, S. Kralj, Š. Andrić EVROPSKI SISTEM OBRAZOVANJA STRUČNJAKA ZA ZAVARIVANJE* EUROPEAN SYSTEM FOR EDUCATION OF WELDING PERSONNEL Stručni rad/ Professional paper UDK/UDC: 374.7:6.79(4) Rad primljen / Paper received: Avgust 003. Ključne reči: Zavarivačko osoblje, sistem osposobljavanja, smernice EWF Izvod U radu je ukratko opisan sistem osposobljavanja zavarivačkog osoblja prema programima Evropske zavarivačke federacije (EWF). Ovaj sistem u Evropi postoji već godina. Prikazane su sheme osposobljavanja, od inženjera (European Welding Engineer EWE) do zavarivača (European Welder EW), navodeći odgovarajuće dokumente, te broj časova predavanja i praktičnih vežbi, uz kratak komentar. Takođe je prikazan sistem osposobljavanja inspektora za zavarivanje (European Welding Inspector - EWI) koji se sprovodi u Evropi tek nekoliko godina. * izlagano na Međunarodnoj konferenciji "Zavarivanje 003", Beograd, septembra 003 Adresa autora / Author's addres: Kajo Grubić, Slobodan Kralj, Šimun Andrić Sveučilište u Zagrebu, Fakultet strojarstva i brodogradnje I. Lučića, HR 0000 Zagreb tel/fax: ++ 385 6 57 4 Keywords: Welding personnel, educational system, EWF guidelines Abstract A short review of international system for education of welding personnel according guidelines set by the European Federation for Welding, Joining and Cutting (EWF) is presented. This system has been already used in Europe for twelve years. Education routes applied for all levels of knowledge, ranging from welding engineer (EWE) to welding operator (EW) are given. List of relevant guidelines documents, including number of lecturing hours, practical exercises and short comments, is supplied. Also, system of education of welding inspectors (EWI) which has been conducted only for several years has been commented. UVOD Danas gotovo i nema proizvoda u čiju izradu nije uključeno zavarivanje ili zavarivanju srodan postupak. Spajanje materijala je vrlo složena tehnologija čije poznavanje zahteva vrlo široka opšta znanja iz područja mašinstva, fizike, metalurgije, hemije, elektrotehnike i drugih područja. Pri rešavanju određenih zavarivačkih problema od stručnjaka se traže i znanja iz užeg područja struke. Ta specijalistička znanja ne mogu se dobiti obrazovanjem na fakultetima i u školama, te je nužno da ih specijalisti za zavarivanje steknu na drugi način, osposobljavanjem nakon završenog školskog obrazovanja, prema posebnim specijalističkim programima. Danas se za zavarene konstrukcije postavljaju sve veći zahtevi u smislu kvaliteta izrade i ekonomičnosti. Ove zahteve mogu ispuniti samo preduzeća koja mogu zadovoljiti zahteve norme EN 79 (,3 ili 4). Preduzeća ili pogoni koji obezbeđuju uslove prema normi EN 79 mogu dobiti sertifikat o sposobnosti za izradu konstrukcija zavarivanjem. Jedan od najbitnijh faktora koji se traži od preduzeća da bi se zadovoljilo zahtevima norme EN 79 su stručni, specijalistički kadrovi za zavarivanje, i to svih nivoa od inženjera do zavarivača. U cilju usklađivanja zahteva i normi iz područja zavarivanja osnovana je Evropska zavarivačka federacija (od 974.god. ECCW- European Council for Cooperation in Welding, a od ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (3/004), str. 33-38 99. god. EWF European Federation for Welding, Joining and Cutting). Od osnivanja EWF-a pa do danas, vrlo se intenzivno radi na izradi smernica (Guidelines) za osposobljavanje stručnjaka (inženjera, srednje stručnog kadra, zavarivača, inspektora za zavarivanje). Smernice za osposobljavanje inženjera za zavarivanje načinjene su na osnovu norme EN 79 u kojoj su sadržani zadaci i odgovornost koordinatora za zavarivanje. Poznavanje zadataka i odgovornosti su osnovni elementi osiguranja kvaliteta zavarenih konstrukcija. OBRAZOVANJE OSOBLJA Evropski inženjer, tehničar, specijalista i praktičar Intenzivniji rad na programima i usaglašavanjuharmonizaciji obrazovanja zavarivačkog osoblja počeo je u Evropi 980. godine u okviru zemalja tadašnje EZ i EFTA. Prve vizije u rešavanju problema obrazovanja menjale su se tokom vremena. Uspostavljeni su tehnički komiteti i odbori koji su radili i koji još i danas rade na izradi programa, smernica i pravila. Rad je bio naporan, a usaglašavanje-harmonizacija je trajala relativno dugo. Razlog tome je činjenica da je sistem školovanja u svakoj evropskoj zemlji drugačiji. Te prilično teške prepreke trebalo je savladati uz puno međusobnih ustupaka. Svaka zemlja članica EWF-a morala je prihvatiti zajedničke programe i pristupne uslove. Prema smernicama Evropske zavarivačke federacije (EWF) postoje četiri nivoa osposobljavanja 33
specijalističkog kadra za zavarivanje, uz napomenu da ovde nisu uključeni inspektori za zavarivanje i zavarivači, a to su: Evropski inžinjer za zavarivanje (European Welding Engineer) EWE Evropski tehnolog za zavarivanje (European Welding Technologist) EWT Evropski specijalista za zavarivanje (European Welding Specialist) EWS Evropski praktičar za zavarivanje (European Welding Practicioner) EWP Na slici vidi se shematski prikaz toka obrazovanja stručnjaka za zavarivanje nivoa EWE, EWT, EWS i EWP. Iz slike se vidi da nivo EWE ne može dostići neko ko ima diplomu EWT, a nema uslove za EWE nivo (u svim zemljama to su uglavnom diplome viših i visokih škola određenih struka). Takođe, važi da nivo EWT ne može dostići neko ko je završio nivo EWS ili EWP, ali ne zadovoljava ulazne uslove za EWT (uglavnom je to srednja tehnička škola određene struke). Međutim, prema prikazanoj shemi, EWP i EWS nivo mogu dostići zavarivači koji se školuju u skladu sa sistemom i imaju određeno radno iskustvo na zavarivanju. Svaka zemlja članica EWF-a predložila je svoje uslove za pristup određenom obrazovnom nivou. Nakon analize svakog nacionalnog programa opšteg obrazovanja, pri određenim komitetima EWF-a odlučeno je koji su to propisani minimalni uslovi za svaki od 4 stepena obrazovanja (EWE, EWT, EWS, EWP) za svaku zemlju ponaosob. Na primer, u Hrvatskoj i Sloveniji za pristup kursu za EWE kvalifikaciju, kandidat mora imati diplomu fakulteta (najmanje četverogodišnje studije - dipl. inž) ili više škole (najmanje trogodišnje studije - inž.) iz područja: mašinstva, brodogradnje, metalurgije, elektrotehnike, građevinarstva. Upis na kurs može biti i drugačijom putanjom (videti sliku ), ali u tom slučaju kandidat treba da položi pristupni ispit iz područja I. Za pristup EWT kursu u Hrvatskoj i Sloveniji, kandidat mora imati završnu diplomu četvorogodišnje srednje tehničke škole iz područja koja su navedena i za EWE kurs. U tabeli navedene su glavne teme-područja obrazovanja sa brojem časova nastave, te oznake dokumenata (smernica) EWF-a prema kojem se izvodi osposobljavanje. Nakon završenog programa obrazovanja i položenih svih ispita polaznik stiče naziv European Welding Engineer (EWE), European Welding Tecnnologist (EWT), European Welding Specialist (EWS) ili European Welding Practicioner (EWP) i dobija diplomu na engleskom jeziku. Moguće je izdati i prevod diplome na maternjem jeziku prepisom engleskog originala. Diploma vredi trajno. Međutim, prema preporukama EWF - stručnjaci se moraju trajno dokazivati u struci, radom u struci na određenom nivou i stalnim osposobljavanjem. Ovaj je zahtjev posebno naglašen za EWE i EWT nivo. Evropski inženjer za zavarivanje (EWE) mora nakon završenog obrazovanja raditi u praksi na području zavarivanja najmanje dve godine da bi mogao steći naziv (status) KOORDINATORA zavarivanja prema normama EN 79 i EN 79. Status koordinatora se obnavlja svake 3 godine, kako je prikazano shemom na slici. Evropski zavarivači - EW Osposobljavanje zavarivača u Evropi sprovodi se po ujednačenim programima u zemljama članicama EWFa koje imaju odobreno nacionalno telo (ANB) za sprovođenje i nadzor nad takvim načinom osposobljavanja. Osposobljavanje se sprovodi za gasno zavarivanje PL(G), ručno elektrolučno zavarivanje REL (MMA), zavarivanje pod zaštitom gasa netopivom elektrodom (TIG) i zavarivanje pod zaštitom gasova topivom elektrodom (MIG/MAG). Obučavanje se sprovodi prema sledećim dokumentima: Gasno zavarivanje (G): Doc EWF 480-0 REL zavarivanje (MMA): Doc EWF 45-94 TIG zavarivanje: Doc EWF 48-0 MIG/MAG zavarivanje: Doc EWF 467-0 Na slici 3 se vidi pojednostavljena shema osposobljavanja, a na slici 4, za primer je podrobnije prikazana shema osposobljavanja REL zavarivača. Na shemi su navedeni časovi teorijske i praktične nastave. Tabela : Glavne teme-područja, časova nastave i broj dokumenta (smernice) EWF-a prema kojem se izvodi osposobljavanje Područje Časova EWE EWT EWS EWP Postupci zavarivanja i oprema 0 80 45 Materijali 0 80 45 Konstruisanje i oblikovanje 64 40 8 Proizvodnja i primena 0 80 50 3 34 Praktični deo 60 60 60 60 Dokument/smernica 409-06 40-06 4-05 45-0 ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (3/004), str. 33-38
EWE I max 88 h EWE II 60 h EWE I min 98 h EWT I max 79 h EWT II 60 h EWT III min 0 h EWS I max 33 h EWS II 60 h EWS III min 9 h EWS 0 80 h EWP 40 h Intermediate Examination (međuispit) EUROPEAN Welder Final Examination (završni ispit) Slika : Shema obrazovanja zavarivačkih stručnjaka prema smernicama EWF-a Technical Knowledge Required European Welding Engineer, (EWF/EOTC Diploma) years recent experience - relevant job content and level 3 Demonstration of maintaining and developing technical knowledge 4 ANB Assessment Issue of Certificate Certified European Welding Engineer 5 (Renewed every 3 years by repeating steps,3 and 4 above - Surveillance) Na slici 4 dati su i podaci o uslovima pristupanja kursu za pojedini stepen obučavanja za REL postupak, te kada se vrši provera znanja za atestaciju prema normi EN 87. Nakon odslušane teorijske nastave i obavljanja praktičnog dela programa, polaže se usmeni i pismeni teorijski ispit, te praktični ispit uz sprovođenje atestacije. Ispit se polaže za određeni stepen prema shemama i može se steći naziv zavarivač ugaonih spojeva - fillet welder, zavarivač limova plate welder ili zavarivač cevi tube welder. Kada se polože propisani ispiti za najviši stepen (G7, MMA 8, TIG 5, MAG 5), nakon ispunjenja određenih uslova zavarivač može nastaviti sa obučavanjem za evropskog praktičara (EWP). INSPEKTORI ZA ZAVARIVANJE Obrazovanje inspektora za zavarivanje (EWI) sprovodi se u Evropi tek nekoliko poslednjih godina, slika 5. Sve zemlje članice EWF-a, odnosno njihova nacionalna udruženja za zavarivanje, dogovorile su smernice u kojima su utvrđeni minimalni zahtevi za obrazovanje i osposobljavanje. U tim smernicama navedena su Slika : Stepeni certifikacije EWE ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (3/004), str. 33-38 područja i broj časova za njihovo sprovođenje. Nadležni komitet povremeno dorađuje smernice uzimajući u obzir stvarne potrebe i stanje. Polaznik koji uspešno završi kurseve treba da bude osposobljen za nadzor primene tehnologije koja je opisana u smernicama. Osposobljavanje je predviđeno za 4 nivoa, kako je prikazano u tabeli. Postoje dva načina sticanja naziva koja su navedena u smernicama. Prvi put je ispunjavanje propisanih pristupnih uslova za određeni nivo. Međutim, polaznik se može odlučiti da na osnovu vlastite procene i prethodnog iskustva odmah pristupi međuispitu ili odsluša i položi modul tehnologije zavarivanja. Uspešan prolaz na međuispitu je nužan za pristup modulu Nadzor pri zavarivanju. Ovaj drugi put je predviđen za polaznike koji već imaju neku od EWF kvalifikacija i koji mogu neposredno pristupiti modulu Nadzor pri zavarivanju. Uzimajući u obzir sadašnje stanje u nekim zemljama, samo za nivo EWS predviđen je i treći način sticanja zvanja. Prema tom načinu dozvoljava se pristup inspektorima koji ne zadovoljavaju u celosti pristupne zahteve, ali 35
imaju najmanje 5 godina radnog iskustva u opštoj tehničkoj kontroli. Takvi inspektori mogu odlučiti da li će neposredno pristupiti prvom međuispitu nakon Modula ili će najpre odslušati 80 časova tehničkog obrazovanja. Takođe, postoji i četvrti način predviđen za iskusne EWP inspektore kojim se mogu usavršiti na EWS nivo. Polaznik može na osnovu vlastite procene odlučiti da li hoće ili neće odslušati pojedine module ili njihove Zavarivač cevi Zavarivač limova delove. Znanje polaznika proverava se na međuispitu. U slučaju ako ne zadovolji na ispitu, polaznik mora ponovno odslušati modul. Za oba ova navedena načina vredi pravilo, ako polaznik ne zadovolji na međuispitu, a koristio je mogućnost neposrednog pristupa ispitu, tada treba pre ponovnog pristupa ispitu odslušati preskočeni modul. Sve kurseve koji se primenjuju za osposobljavanje prema smernicama EWF-a odobrava ANB. Specijalne legure: Aluminijum GAS plin Zavarivač ugaonih spojeva MMA TIG Rel MAG Visokolegirani čelik Niskolegirani čelik GAS plin MMA REL TIG MAG G 7 MMA 8 TIG 5 MAG 5 Zavarivač cevi G 6 MMA 7 G 5 MMA 6 TIG 4 MAG 4 G 4 MMA 5 TIG 3 MAG 3 Zavarivač limova MMA 4 G 3 MMA 3 G MMA TIG MAG Zavarivač ugaonih spojeva G MMA TIG MAG Slika 3: Pojednostavljena shema osposobljavanja zavarivača NACIONALNO TELO ZA KVALIFIKACIJU I CERTIFIKOVANJE OSOBLJA U ciju ujednačenog sprovođenja mehanizama koji su utvrđeni smernicama i za obrazovanje i osposobljavanje koje je načinio, EWF na celom području EU i EFTA, EWF određuje po jednu ovlašćenu organizaciju u svakoj zemlji. Rad tih organizacija se ocenjuje i prati prema nizu pravila koja su sabrana u dokumentu EWF-a No.46 Rules for the implementation of EWF Guidelines for education, examination and qualification of welding personnel. Te organizacije se nazivaju Authorized National Bodies - ANB i one su odgovorne za sprovođenje i održavanje utvrđenih normi obrazovanja, ispitivanja i kvalifikacije u svojoj zemlji. Cilj ovakvog pristupa je osigurati da kvalifikovano osoblje određenog nivoa stiče jednako minimalno znanje, bez obzira u kojoj zemlji je stečena kvalifikacija. 36 ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (3/004), str. 33-38
Osnovni zadatak ANB-a je da deluje u svojoj zemlji u ime EWF-a na području kvalifikacije osoblja, a tu je uključeno: ovlašćivanje organizacija za sprovođenje kurseva prema smernicama EWF-a nadzor nad ispitima (teoretskim i praktičnim) kvalifikacija osoblja i čuvanja odgovarajućih podataka. ANB u svakoj zemlji prihvata odgovornost i odgovara za primenu EWF zahteva, održavanje dogovorenih normi i promovisanje sistema kvalifikacije osoblja prema EWF. OVLAŠĆENO NACIONALNO TELO ZA CERTIFIKOVANJE PREDUZEĆA (ANBCC) Ujednačeno sprovođenje postupka certifikovanja prema normi EN 79 obezbeđuje se ovlašćivanjem samo po jedne ogranizacije u pojedinoj zemlji koja deluje u ime EWF-a. Te organizacije koje se ocenjuju i prate prema posebnim pravilima (Doc EWF 483-) nazivaju se Authorized National Bodies for the Company Certification ANBCC. One su odgovorne za obezbeđenje normi ocenjivanja i certifikovanja prema dogovorenim propisima. Pri tome je cilj da proizvođač koji je certifikovan prema EWF-u može pokazati da je prepoznao i dostigao minimalni nivo sposobnosti za određeno područje delatnosti, nezavisno o tome u kojoj je zemlji certifikovan. Entry Requirements Ex.E+Ex.E5+T.E7 Training Modules EWF E 8 Examinations / Diplomas EN 87 Certificate European MMA Tube Welder Diploma Ex.E+Ex.E5+T.E6 EWF E 7 Ex.E+Ex.E5 EWF - E 6 Ex.E+ T.E4 EWF - E 5 EN 87 Certificate European MMA Plate Welder Diploma Ex.E+ T.E3 EWF - E 4 Ex.E EWF - E 3 T.E EWF - E EN 87 Certificate European MMA Filet Welder Diploma EWF - E Ex. - Examination T. - Test Slika 4: Shema osposobljavanja REL zavarivača Tabela : Nivoi osposobljavanja Evropskih inspektora za zavarivanje Evropski inspektor za zavarivanje - inženjer Evropski inspektror za zavarivanje - tehnolog Evropski inspektor za zavarivanje - specijalista Evropski inspektor za zavarivanje - praktičar EWI - E EWI T EWI S EWI - P ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (3/004), str. 33-38 37
Access condition Routine Basic Techn. Module and Expirience Education Modules Welding Module WT / (3 h) Interm. Exam Education Modules Welding Module WI / (0 h) Final Exam EWI Diploma EWI - E EWE Module WT / (3 h) Module WI / (0 h) EWI - T EWT 3 Module 0 (80h) Module WT / (3 h) Module WI / (0 h) EWI - T EWS 4 Module 0 (80h) Module WT 4 (56 h) Module WI 4 (43 h) EWI - P EWP Slika 5: Shema osposobljavanja inspektora za zavarivanje (EWI) prema smernicama EWF ZAKLJUČAK U zadnjih dvadesetak godina u Evropi se u okviru EWF-a mnogo učinilo na usaglašavanju pri izradi pravila i smernica i programa za obrazovanje zavarivačkog osoblja. Načinjeni su programi i sa početkom u 993. godini sprovodi se školovanje Evropskog inženjera, tehničara, specijaliste i praktičara, Evropskih inspektora na četiri nivoa, te Evropskih zavarivača. Programi EWF-a su gotovo u celosti prihvaćeni od IIW-a na svetskom nivou i po njima se izvodi obrazovanje i izvan Evrope. Isti programi i način školovanja proizvode zavarivačke stručnjake podjednakih znanja, što omogućava bolju međusobnu komunikaciju i protok stručnih informacija. Do kraja 00. godine u Evropi je izdato 530 EWF diploma. Takođe, do kraja 00. godine izdato je 9887 IIW diploma. Najviše je izdato EWE i EWS, te IWE i IWS diploma, a daleko manji broj EWT i EWP, te IWT i IWP diploma. Prema izveštajima EWF i IIW usaglašeni načini školovanja zavarivačkih stručnjaka u Europi i ostalom delu sveta prema predloženim programima već su doneli znatne koristi privredi koja se bavi zavarivačkom delatnosti. LITERATURA [] Dokumenti, smjernice i pravila EWF-a ( 409-06, Doc. EWF 40-06, 45-0, 05-4, Doc EWF 480-0, Doc EWF 45-94, Doc EWF 48-0, Doc EWF 467-0, Doc EWF 483-) [] J. Sanders: European developments in qualifications and certification of welding personel, Welding and Metal Fabrications 59 (99) [3] S. Kralj : Kriteriji za europske inženjere i tehnologe zavarivanja, Savjetovanje Europske norme i zavarivanje", Zagreb 99, HDTZ [4] D. Böhme, S. Kralj: Task, function and qualification of welding coordinators according to 38 ZAVARIVANJE I ZAVARENE KONSTRUKCIJE (3/004), str. 33-38