PREZBITERIJ KATEDRALE U ZADRU Pavuša Vežić UDK 904:726.5(497.13 Zadar)"12" Izvrni znanstveni rad Pavuša Vežić Zavd za zaštitu spmenika kulture, Zadar Katedrala sv. Stšije je p svjj prstrnj strukturi rdnačelnik skupine zadarskih starkršćanskih bazilika kd kjih prezbiterij tvri plukružna apsida s unutrašnjim prmjerm širim d raspna srednje lađe. Autr rezimira svja istraživanja razvju episkpalng kmpleksa nastalg ptkraj 4. ili pčetkm 5. stljeća i psebn se svrće na više faza preblikvanja svetišta katedrale, detaljn pisujući nalaze d kjih je dšl u recentnim knzervatrskim radvima. Izgradnjm rmaničkg prezbiterija, pd utjecajem nvih liturgijskih funkcija, blikvan je slženi prstrni sustav unutar kjeg su sačuvane predrmaničke pastfrije i bčni dijelvi starkršćanske apside. Kripta (u dijelvima mžda već predrmanička) skupa s pastfrijama ulazi u kvir starkršćanske matrice. Prije neklik gdina ima sam prilike izvijestiti stručnu javnst psebnim tiplškim sbinama zadarskih bazilika starkršćanskg razdblja. Te građevine imaju specifičn rješenje prezbiterija kji tvri prstrana, u prstru istaknuta plukružna apsida s unutrašnjim prmjerm širim d raspna srednje lađe.' Osim bazilika u kasnantičkm Iaderu, grupu crkava s tm sbinm imaju i neke građevine u sredinama kje su bile pd stanvitim utjecajem kulture vga grada. Ukupn, u Zadru su tri takve crkve, a na pdručju Liburnije njih jš pet! Izvan tg kruga u Dalmaciji zasad nisu pznati primjeri vakvih građevina. Rezultati knzervatrskih istraživanja, kja već drugu gdinu prate psežne radve građevinske sanacije i restauratrskih pslva na katedrali u Zadru, pružaju mgućnst za prdubljavanjem spznaje blika glavne crkve među zadarskim bazilikama. Oni tkrivaju prstrni ' P. Vežić, Prilg pznavanju tiplških sbina starkršćanskih bazilika u Dalmaciji, Rapski zbrnik, Zagreb 1986, str. 297-300. ' Isti, Starkršćanska arhitektura u Zadru i na zadarskm pdručju, Gdišnjak zaštite spmenika kulture Hrvatske 12, Zagreb 1986, str. 174. 49
sadržaj njeng prezbiterija. Pritm je psebn zanimljiva tema preblikvanja svetišta u stljećima srednjeg vijeka. O katedrali pstji psežna literatura zasnvana najvećim dijelm na stilskim i histrijskim analizama.' Manja istraživanja građevine prije sadašnjih zahvata ima sam prilike sažeti u članku psvećenm uprav starkršćanskm slju katedrale. Prema ukupnim dsadašnjim saznanjima mguće je kazati da na pripada razvijenm episkpalnm kmpleksu nastalm ptkraj 4. i pčetkm 5. stljeća. Sačuvana je u relativn malim stacima svg izvrng zida, ali dvljnim za grafičku reknstrukciju cijelg psega građevine i psebn za spznaju rganizacije prstra u njenm prezbiteriju. Bazilika je širka 20 m i duga d prčelja d začelja 30 m. Na tu se snvu nadvezuje prstrana plukružna apsida, dubka čak 8 m i s unutrašnjim prmjerm d 13 m. Pred njm stje dva snažna pilastra na kja su se upirale klnade bčnih brdva. Južni zid bazilike debe je 45 cm, a zid apside u dnjem dijelu 70 cm i u grnjem 65 cm. S južne strane uz crkvu su prislnjeni: diaknikn d prčelja, baptisterij p sredini i katekumenein d začelja crkve.' Unutrašnja pdjela na brdve, dnsn raspred nsača u tj pdjeli, nije sačuvan. Stga su uprav dragcjeni pdaci mramrnim stupvima i mzaicima u crkvi, zapisan u knjizi O upravljanju Carstvm bizantskg cara Knstantina Prfirgeneta iz sredine 10. stljeća. Par trdiranih stupva u prednjem dijelu rmaničke bazilike, nm nastalm s njenim prduživanjem u 13. stljeću, zaista ima sbine antičkih klna. Dijelvi mzaika tkriveni su u dnu južne lađe jš 1972. gdine, a sada i u središnjem dijelu glavng brda. N, najveći i dsad najznačajniji nalaz starkršćanskg slja katedrale čini di njeng prezbiterija tkriven s najnvijim radvima u južnm bku apside, gdje je sačuvan i veliki di pdng mzaika. Oblina apside sačuvana je u cijelm psegu, većim dijelm sam plitk nad temeljima, ali na južnm bku čak d visine d 7 m iznad pda u prezbiteriju. Na tm dijelu apside sačuvani su i staci dvaju przra, a s njima svi elementi visine, širine i razmaka među przrima te je tak mguća grafička reknstrukcija njihva ukupng raspreda. Na plaštu je bil pet mnfra, klupčicm slnjenih na dnji, deblji di zida, a visinm smještenih u grnjem, tanjem dijelu. Širina svake je 1,9 m, ' R. Eitelberger, Die mittelalterlichen Kunstdenkmiiler in Dalmatien, Wien 1861 ; C. F Bianchi, Zara cristiana, sv. l, Zara 1877; T G. Jacksn, Dalmatia, the Quarner and Istria, sv. l, Oxfrd 1887; G. Smirich, Il Dum di Zara nel secl 14, Rivista Dalmatica, sv. 4, Zara 1901; W Cerber, Altchristliche kultbauten Istriens und Dalmatiens, Dresden 1912; V Brunelli, Stria della citta di Zara, Venezia 1913; C. Cecchelli, Zara, Catalg delle cse d'arte e antichita, Rma 1932; I. Petricili, Rmanika u Zadru, Zadar, zbrnik, Zagreb 1964; Isti, Katedrala Sv. Stšije - Zadar, Zadar 1985; N Klaić- I. Petricili, Zadar u srednjem vijeku d 1409, Pršlst Zadra, sv. 2, Zadar 1976; M. Suić, Zadar u starm vijeku, Pršlst Zadra, sv. l, Zadar 1981. P. Vežić, Starkršćanski slj katedrale u Zadru, Diadra 10, Zadar 1988, str. 166. ' Isti, n.dj., 173-176; U vezi s katekumeneinm najnvija su istraživanja pkazala da se n nalazi u prstru prvtne kršćanske građevine nastale spajanjem grupe taberna na rimskm frumu. ' M Suić, Zadar u De administrand Imperi Knstantina Prfirgeneta, Radvi Zavda JAZU u Zadru, sv. 27-28, Zadar 1981, str. 6. 50
E Grafička reknstrukcija tlcrta starkršćanske katedrale u Zadru J a visina 2,7 m. Nadvija ih plukružni luk slnjen na impste na bčnim stranicama przra. Impsti imaju jednstavni prfil. U prezbiteriju se sačuva i di bline subselija, svećeničke klupe upisane u prstru ka slbdn stjeći zid. Građen je d kamena u vapnenm mrtu. Širk je 60 cm. Pred njim je sačuvana baza klasične prfilacije s plintm, dva trusa i trhilusm. Na njj je staja stup prmjera 60 cm. S drugim takvim nsačem na suprtnj strani nsi je slavlučnu stijenu, tzv. arcus mair. Prstr između bline apside i bline subselija plukružni je phd kji pput deambulatrija kruži ukl 51
Ostatak mzaika u phdu apside starkršćanske katedrale u Zadru, Ft : N. Vranić ltarskg prstra. U njegvm sačuvanm dijelu drža se spmenuti mzaik kji se pput tepiha prstira cijelm dužinm phda. Mzaik ima gemetrijski ukras. Rub mu tvri brdura s nizvima učvrenih krugva, a plje prekriva mrežište preklpljenih krugva kji tak čine četvrliste, cvjetve s četiri u križ pstavljena bademasta lista. S vim nalazima bitn je dpunjena spznaja prstrne strukture katedrale, kja je, čini se, rdnačelnik cijele skupine zadarskih bazilika. S tim nalazima mguće je u krugu tih građevina pvlačiti i nve paralele. Tak se pkazal i prije vih istraživanja da je bazilika sv. Stjepana u Zadru takđer imala stupve pred apsidm. 7 Oni, u paru sa snažnim pilastrima pred njm, nse slavlučnu stijenu. S druge strane, čini se, da phd i mzaik u prezbiteriju katedrale bjašnjava sličn pstavljen mzaik u svetištu bazilike sv. Marije u Nvalji na Pagu i phd u apsidi bazilike sv. Ivana Evanđeliste na Rabu. Inače, svećeničku klupu slbdn pstavljenu u prstru imaju relativn brjne bazilike 7 P. Vežić, Starkršćanska bazilika Sv. Stjepana (crkva Sv. Šime) u Zadru, Diadra ll, Zadar 1989, str. 327-333. ' B. Ilakvac, Apsidalni mzaik starkršćanske bazilike u Nvalji, Materijali, sv. 18, Bitla 1978, str. 127-132. ' A. Mhrvićić, Prblem tiplške klasifikacije bjekata srednjvjekvne arhitekture na pdručju Istre i Kvarnera, Ljetpis Jugslavenske Akademije, knjiga 62, Zagreb 1957, str. 512; N Cambi, Prblemi starkršćanske arhelgije na istčnj jadranskj bali, Materijali, sv. 12, Zadar 1976, str. ; P. Vežić, Prilg pznavanju..., str. 298. 52
' L --.J r----- - --------- ' t Tl crt stataka apside starkršćanske katedrale u Zadru s pravkutnim svetištem, ali su rijetki primjeri takvih subselija u plukružnim apsidama. Jedan d uprav takvih je slučaj u prezbiteriju katedrale u Salni.' 0 N, njena je apsida uža d raspna srednje lađe. Tijekm rang srednjeg vijeka u episkpalnm sklpu nasta je nvi slj građevina. S njim je kmpleks steka cisternu smještenu u prstru starg diaknikna," a nve su pastfrije prigrađene u z bkve apside starkršćanske bazilike. Ona s južne strane izgrađena je u prstru između apside i katekumeneina. Nastala je naprst prekrivanjem tg ugla, nad kjim je izveden bačvasti svd jačan pjasnicm. Istčni di prstrije blikuje pravkutn svetište natkriven plukaltm slnjenm na ugane trmpe. 12 Zatvaranjem prstra zazidan je przr na katekumeneinu, ali i prva mnfra na apsidi. Zid pastfrije prislnjen je uz bčnu stranicu drugg przra, kji je, dakle, svjim plžajem dredi plžaj zidu pastfrije. U blini apside sačuvan je i di vrata kja su iz prezbiterija vdila u prigradnju. Ista je situacija bila i na suprtnj strani, ali tam nažalst nije sačuvana prigradnja. E. Dy ggve, Izabrani spisi, Split 1989, str. 41. " P. Vežić, Ransrednjvjekvna cisterna episkpalng kmpleksa u Zadru, Diadra 9, Zadar 1980, str. 524 ; Isti, Starkršćanski slj..., str. 178. " Isti, n. mj. 53
c t t U :,l....'... l
,..--------------- ' Tl crt stataka apsi de s predr maničkim prigradnjama Stradala je izgradnjm grade pstavljene 1879. gdine između zvnika i začelja crkve. Ostala je zabilježena tek na planu katedrale iz 1861. gdine kd Eitelbergera." U blini apside i vdje je sačuvan prag vrata kja su iz svetišta vdila u prigradnju." Najnvija su istraživanja ukazala i na mgućnst da je rmaničkj kripti pd prezbiterijem prethdila prermanička. Tme u prilg gvre staci starijih knstrukcija p zidvima rmaničke kripte, ka i preuptrijebljeni stupvi i preklesani kapiteli u njenim klnadama. N, sim snvne dispzicije ništa više nije mguće pretpstavljati starijj kripti ili knfesiji. Ipak, sa spznajm njj i spmenutim pastfrijama mguće je kazati da je u svetištu rang srednjeg vijeka uspstavljen nvi dns u prstru, a s njim i raspred kmunikacija u prezbiteriju i k njega. Dakle, čini se da su nve liturgijske funkcije nametnule nva prstrna rješenja. Njih na svj način crtava i mnštv kamene plastike sa stilskim sbinama rang predrmaničkg razdblja. Najzanimljivije primjere predstavlja nadvratnik s paunvima, ambn sa sim- " R. Eitelberger, n.dj., 38, sl. 19; C. F Bianchi, n.dj., 128; P. Vežić, n. mj. " P. Ve ž ić, n. mj., sl. 9. 55
Đ~tm ~ - L-~--~~--~~ Tlcrt prezbiterija rmani č ke katedrale s predrmaničkim prigradnjama blima evanđelista," plutej s knjanikm i živtinjskim likvima, kapitel cibrija ili ltarne pregrade i kamene grede s natpisima biskupa Dnata. Sve su t nvi nalazi kji bacaju i nv svjetl na tkve kulture " I Petricili, Ulmci ransrednjvjekvng ambna u Zadru, Zbrnik Milana Prelga. Zagreb 1988-1989; I Petricili-M Dmijan-P. Vežić, Sjaj zadarskih riznica, katalg izlžbe Sakralna umjetnst na pdručju Zadarske nadbiskupije d 4. d 18. stljeća, Zagreb 1990. 56
R9 l l ll Grafička reknstrukcija prvg rmaničkg slja katedrale u Zadru 57
BS
i umjetnsti vga grada u prvim stljećima srednjeg vijeka. P stilskim sbinama vežu se uz dsad pznate primjere rang slja predrmaničke kamene i drvene plastike s pdručja episkpalng kmpleksa, a paralele se mgu vući i sa sličnim umjetninama Italije 8. i 9. stljeća. Uz natpise s imenm biskupa Dnata čitav se taj inventar mže argumentiran datirati uprav u prijelaz tih stljeća. Slična preuređenja prezbiterija u ranm srednjem vijeku izvedena su i u svetištima starkršćanskih bazilika Rima i Ravenne." Tkm kasng srednjeg vijeka nastali su nvi zahvati u prstru katedrale. Najpsežniji su bili ni iz vremena rmanike, kada je bazilika Plutej s križem, pticm i rzetm, 8-9. st. " Isti, Fragmenti skulpture d 6. d 8 st. iz Zadra, Diadra, sv. l, Zadar 1960, str. 188-193; Isti, Grede s prermaničkim ukrasm iz crkve Sv. Dnata u Zadru, Peristill4-15, Zagreb 1971-1972, str. 47-51; J Belšević, Nebjavljeni ransrednjvjekvni kameni spmenici s pleternim ukrasima iz Zadra, Diadra 4, Zadar 1968, str. 271-275; P. Vežić, Crkva Sv. Trjstva (Sv. Dnata) u Zadru, Gdišnjak zaštite spmenika kulture Hrvatske 8, Mala bibliteka Zagreb 1985, str. 13-14. " J Hubert-J Prcher-W F. Vlbach, L'Empire carlingien, Editins Gallimard 1968, str. 50-58; A. Reinle, Kunstgeschichte der Schweiz, Frauenfeld 1968, str. 143. 59
------------ ~ ~.r----- )/"...,-' [Q] [Q) ~ ~ [Q] [QJ r_~------' @] @ @] [QJ [2] (g] ~ [Q] ~ [2) Sm Tlcrt rmaničke kripte katedrale u Zadru gtv sva izgrađena ka psve nva građevina. Stekla je nvu apsidu," sjeverni zid i prčelje, klnade i galerije, nvu kriptu i prezbiterij. Sadašnja su istraživanja pkazala da je cijela ta struktura pdignuta u 12. stljeću, a ka dvršena prstrna rganizacija sam prdužena u 13. stljeću za 14 m na prčelnj strani! Prjektm preuređenja pdignuta je reprezentativna rmanička bazilika, strukturm najrazvijenija u Dalmaciji, a zrelšću blika na razini klasičnih uzra rmaničke arhitekture. Ipak, unatč tak bgatm sustavu i tak vrijednim blicima, bazilika je u cjelini nastala na matrici starkršćanske građevine i u mrežištu liturgijskih funkcija razvijenih u njj d vremena rmanike. Matrica je dredila mjeru zgrade, u njj mžda i galerije, kje bi N Klaić- I Petricili, n.dj., 256-259; I Petricili, Katedrala..., 10-12. " P. Vežić, Starkršćanski slj..., 178. Isti, Nve spznaje starih građevina u Zadru, Čvjek i prstr, brj 5, Zagreb, svibanj 1989, 10-11. 60
Prstr svetišta kripte katedrale u Zadru, Ft: N. Vranić u tm slučaju bile replika starijih. Funkcije su pak nametnule ptrebu za čuvanjem predrmaničkih pastfrija i za kriptm kja je sada pvećana. Apsida je pdignuta ka nva knstrukcija prislnjena s unutrašnje strane na staru blinu. Stga su pred pastfrijama izvedene dubke niše kje vde prema njihvim vratima. Izgrađene su ka širki, ks plženi segmentni lukvi, slnjeni na začelnu stranu pilastara pred apsidm. Bčna se stranica svake niše spušta d razine pda u kripti. Baze pilastara pak prate razinu pda u bčnim lađama crkve. Jezgra pilastara stala je na stara, rganski vezana sa zidm prvtne apside, ali je stekla nvu kamenu platu s prfiliranim impastm pri vrhu i bazm pri dnu. Na pilastar se s druge strane upire arkatura nvih klnada, a s treće snažna knstrukcija nve slavlučne stijene. U grnjj zni zida raspređen je niz d šest uskih mnfra. Cjelinu apside natkriva plukalta s pkrvm d kamenih plča. Kripta je ukpana sva u širini glavng brda crkve!' Dužinm seže d njene sredine, a visinm nadvisuje razinu pdva u lađama. U nutrinu kripte vde dva kraka stepenica iz glavne lađe. Dvije klnade dijele prstr u tri brda. Cetiri snažna stupa u središtu nse pdignutu knfesinalnu celu sa sarkfagm i mćima triju svetica - Irene, " W Cerber, n.dj., 99; I Petricili, n.dj., 32-34. 61
1s s ' (1183::1 S/\d08Sid3 l:jnlv883d Sl\l''NOO) ereua edn~s1q ws1d1eu s apaj6 auawe~!ji p eupar C:9 IS s 'apej6ajd aujbiio ll! eluq1 ra11de)i
Gemetrijski rnament u pdu rmaničkg prezbiterija katedrale, 12-13. st (ft : N. V ran ić) Kine i Agape. U stražnjem je dijelu širki apsidalni prstr, prema istku tvren s tri pravkutna przra u širkim ljevkastim nišama. U samm uglu sa sjeverne strane tkrivena su vrata kja vde u prstr bčng stubišta kripte. Ona se nalaze između njeng pprečn pstavljeng zida i bčne stranice niše pred pastfrijm. Zazidana su skupa sa stubištem i nišm u pršlm vijeku nakn rušenja prigradnje. Na suprtnj strani, ks plženi zid zastire sam uga. N, dns pprečng zida i bčne stranice niše i vdje stji u istj dispziciji ka na sjevernj strani, p čemu se vidi da su vrata i vdje trebala vditi u bčn stubište. N, ideja njemu nije prvedena pa je uga zatvren dijagnaln pstavljenim zidm. U tjemenu apside tkrivena je malena kustdija za čuvanje liturgijskg psuđa u kripti. Sustav križnih svdva slnjenih na stupve i zidve kripte natkriva cjelinu njeng prstra. Prezbiterij se u tak izgrađenm prstru naša izdignut nad razinm lađa u crkvi, plžen na svdvima kripte i međen s prednje stranje širkim stubištem prema glavnm brdu, a prema bčnim parapetm dmaknutim d klnada. Prfilirani prag s istaknutim vijencem 63
Pgled na prezbiterij katedrale u Zadru na parapetu nsi je gradnu balustradu kja je zatvarala svetište u cijelm njegvm psegu. Psljednjim su istraživanjima tkriveni i bčni ulazi u prstr prezbiterija. Nalaze se na dnu bčnih brdva, pstavljeni u pravcu dređenm vratima sakristije i prstrm pred glavnim ltarm. Tu na jednu i drugu stranu vdi kratk stubište. D nga na južnj strani nalazi se bunar s knm u zidu kripte. Izveden je d razine pda bčne lađe. Na sjevernj je strani tkriven i gtv psve čuvan hdnik kji zalazi u prstr prezbiterija. Njegv je plčnik na razini pda bčne lađe. Zabilazeći pilastar pred apsidm, n vdi prema niši ispred pastfrije, i dalje, silazeći stubištem, u kriptu. Parapeti hdnika psve su sačuvani, ali je prfil na njihvm vijencu tučen. I vdje je stajala balustrada kja se prtezala uzduž hdnika i uz rub pdesta u razini prezbiterija, a iznad spmenutg stubišta. Na suprtnj strani nije sačuvan plčnik hdnika ni kamena plata parapeta, ali jest jezgra njegva zida uz pilastar pred apsidm. Kak je izvjesn da stubište prema kripti na vj strani nije izveden, t staje pitanje da li je time tpa i sam hdnik. Ipak se čini vjerjatnim da je n strada u naknad- 64
nim preuređivanjima vg prstra. O tme gvri sadržaj nasipa s pun predrmaničkih i rmaničkih kamenih ulmaka, zatim krhtina srednjvjekvng stakla i keramičkih psuda te nvčića 13. i 14. stljeća. Stga se u grafičkj reknstrukciji prstra dlučujem za hdnik i na vj strani. On vdi sam d niše ispred pastfrije. U dnu prezbiterija, uz blinu apside prislnjena su subselija s biskupvm katedrm u tjemenu.'' Pd apside u tm dijelu pkriven je jednstavn slženm blgm d ružičaste breče. U prednjem dijelu, pak, plčnik ukrašavaju gemetrijski rnamenti slženi d više bjng kamena i mzaika. Veliki rnament zatvara kvadratni kvir s kncentričnim krugvima. Središnji krug ispunjava zvjezdliki prsten. Zvjezdlike blike imaju i dva mala rnamenta, a križnu frmu treći među njima. U cjelini, izgradnjm rmaničkg prezbiterija sačuvane su predrmaničke pastfrije i bčni dijelvi starkršćanske apside. Tjemeni di razren je izgradnjm rmaničke apside i kripte. Kripta, pak, skupa s pastfrijama nasljeđuje mrežište starih brednih putva u nvm prstru. Tak tijel starkršćanske bazilike i funkcije predrmaničke liturgije preddređuje blike, mjeru i raspred prstra u svetištu rmaničke katedrale. Ćini se da su tm raspredu bila u velikj mjeri prilagđena i gtička krska sjedala u 15. stljeću te da je bitn narušavanje dispzicije rmaničkg prezbiterija u katedrali uslijedil tek ptkraj 18. stljeća. 23 " I Petricili, Dva prilga pvijesti zadarske katedrale, Peristil 22, Zagreb 1979, str. s. " C. F. Bianchi, n.dj. 65
IL PRESBITERIO DEL DUOMO DI ZARA Pavuša Vežić Il grupp delle basiliche palecristiane zaratine e cntraddistint da una particlare caratteristica tiplgica: il diametr intern dell'abside e maggire dell'ampiezza della navata centrale della chiesa. A Zadar (Zara) si cnscn finra tre edifici di quest tip, mentre in centri che subirn una certa influenza culturale da parte di questa citta, ve ne sn ancra cinque. Al di furi di quest grupp, in Dalmazia, nn si cnscn altri esempi di cstruzini di quest tip. Le ricerche che gia per il secnd ann si svlgn parallelamente ai lavri di restaur e di ricstruzine alla Cattedrale di Zadar, ffrn l'ccasine di apprfndire le cnscenze sulle frme architettniche della piu imprtante tra le basiliche zaratine. Esse hanna rivelat il cntenut spaziale del su presbiteri, sia nella dispsizine riginaria che nelle successive trasfrmazini medievali. Quest lavra e una relazine preliminare sul presbiteri della Cattedrale dall'epca palecristiana al quella rmaniea, senza interruzini. La Cattedrale fa parte dell'ampi cmpless episcpale srta vers la fine del IV e il principi del V secl. Insieme alla chiesa furn innalzate anche le seguenti cstruzini: il diacnic a fianc della facciata, il battister al centr e il catecumene sul retr. Della basilica sn rimasti sl pchi resti, ma sufficienti alla ricstruzine grafica di tutt il perimetr e, in particlare, dell'rganizzazine spaziale del su presbiteri. I clnnati della chiesa nn si sn cnservati, ma in base ad una descrizine del X secl sappiam che vi erana clnne di marm, bianche e verdi, e affreschi e msaici. Due clnne trtili nei clnnati rmanici presentan in verita i caratteri di clnne antiche, mentre parti dei msaici si sn cnservate nella navata principale e laterale. In gni md, il repart piu imprtante dell strata palecristian della Cattedrale e la parte del su presbiteri dve, nel fianc meridinale dell'abside si e cnservat un grande pezz di msaic pavimentale e altri elementi nell spazi dell'abside. La curva dell'abside e cnservata su tutt il perimetr, per la maggir parte sl in superficie spra le fndamenta, ma sul fianc meridinale fin ad un'altezza di 7 m spra il paviment. Si sn qui cnservati anche i resti di due finestre, e tutti i lr elementi principali: altezza, larghezza e distanza, ed e pssibile cncludere che sul manta absidale vi erana in tutt cinque finestre. Nel presbiteri e rimasta intatta anche parte del subselli, sedili destinati ai sacerdti cllcati liberamente nell spazi. Di frnte ad ess si trava anche la base della clnna che in cppia cn il rbusta pilastr davanti all'abside, e cn il medesim pai di clnna e pilastr sul lat ppst, reggeva l'arc di trinf, il csidett arcus mair. L spazi tra la curva del subselli e del mur absidale era un passaggi semicirclare che cme un deambulatri girava intrn all spazi dell'altare. Sul paviment della parte di passaggi cnservatasi si trava il msaic ricrdat. Ess si stendeva, cme un tappet, per tutta la sua lunghezza. 66
Nel crs dell'altmediev al cmpless episcpale fu aggiunt un nuv strata architettnic, cn cui l'insieme ebbe anche una cisterna cllcata sul pst dell'antic diacnic, mentre furn annesse le nuve pastfrie sui fianchi dell'abside palecristiana. Quella sul lat sud e cstruita nell spazi tra l'abside e il catecumene. E stata realizzata cprend quest'angl su cui e cstruita una vlta a btte crdnate. La parte sacra della pastfria e ricperta da una semicaltta appggiata su trmbe anglari. Cn la chiusura di quest spazi fu murata anche la prima finestra dell'abside. Uguale era anche la situazine sul lat ppst ma qui nn vi sn tracce dell'annessine. E rimasta anntata sulla pianta della cattedrale del 1861. Le ricerche piu recenti hann anche rivelat la pssibilita che la cripta rmanica sia stata preceduda da una prermanica. A favre di questa tesi parlan i resti di cstruzini piu antiche stt i muri della cripta rmanica cme anche le clnne riutilizzate e i capitelli risclpiti dei sui clnnati. Tuttavia, eccett la dispsizine di base nn e passibile fare altre suppsizini sull'antica cripta cnfessi. Si deve, cmunque, dire che ci che si sa di essa, insieme alle pastfrie ricrdate, prva la ristrutturazine del presbiteri nell'altmediev. La nuva frma architettnica e delineata anche dalle parti di arredi in pietra cn caratteri stilistici del prim perida dell'arte prermanica, vers la fine dell'viii secl e il principi del IX secl. Tutt ci testimnia l'intrduzine di nuve funzini liturgiche che impser l'esigenza di transfrmare il presbiteri della basilica palecristiana in eta prermanica. Durante il mediev furn eseguiti nuvi interventi all'intern della Cattedrale. I piu rilevanti risalgn al rmanic, quand la basilica fu ricstruita interamente cme un edifici del tutt nuv. Ebbe una nuva abside, furn rifatti il mur settentrinale e la facciata, i clnnati e le gallerie, una nuva cripta e un nuv presbiteri. Le ricerche dierne hann dimstrat che tutta questa struttura fu realizzata nel XII secl e che ultimata l'rganizzazine spaziale fu sl allungata di 14 m dalla parte della facciata, nel XIII secl. L'abside fu innalzata cmpletamente rinnvata appggiata dallat intern lung la traccia antica. Per quest mtiva davanti alle pastfrie sn cstruite prfnde nicchie che cnducn vers le lr prte. Il nucle dei pilastri davanti all'abside e quell antica, rganicamente cllegat al mur dell'abside riginaria, ma e stata ricperta da un nuv mant murari. La cripta ccupa tutta l'ampiezza stt la navata centrale della chiesa. Cn la larghezza giunge fin al su centr e cn l'altezza supera il livell dei pavimenti nelle navate. All'intern della cripta cnducn due crti bracci di scale dalla navata principale. Due clnnati suddividn l spazi in tre navate. Sul retr vi e l'ampi spazi absidale. Prpri nell'angl sul lat nrd e stata scperta la prta che cnduce alla scala laterale. Sul lat ppst un mur cllcat bliquamente cpre l'angl, dispst cme il precedente. Tuttavia qui nn vi sn ne prta, ne scala. Un sistema di vlte a crciera ricpre tutt l spazi della cripta. Il presbiteri nell spazi csi cstruit si trvava a livell delle navate della chiesa, appggiat sulle vlte della cripta e limitat sul lat anterire da un'ampia scala di frnte alla navata principale, e di frnte alle navate laterali separat dai clnnati cn un 67
parapett. Lung il parapett crre una crnice prfilata su cui vi era una balaustrata. Il presbiteri ha anche due navate laterali, due crti bracci di scale che dal fnd delle navate laterali cnducn vers l'altare maggire. Accant a quella sul lat sud c'e un pzz cn un'apertura dell spessre del mur della cripta. Sul lat nrd e intatt un crridi che scende all spazi presbiteriale, lung il su fianc. Girand intern al pilastr davanti all'abside cnduce vers la nicchia spra la pstfria, e ltre, scendend le scale, nella cripta. I parapetti del crridi sn interamente cnservati e su di essi, anche qui, vi era una balaustrata. Sul lat ppst nn c'e pili il crridi, ma e rimast il nucle murari del su parapett. Sembra che il crridi sia andat distrutt nel crs delle successive trasfrmazini di quest spazi. In fnd al presbiteri, lung la curva dell'abside, e appggiat il subselli cn la cattedra vescvile. In cmpless, cn la cstruzine del presbiteri rmanic nell spazi della Cattedrale di Zadar, si sn cnservate le sue pastfrie prermaniche e le parti laterali dell'abside palecristiana. La parte superire e stata demlita cn la cstruzine dell'abside e della cripta rmaniche. La cripta tuttavia insieme alle pastfrie eredita la rete degli antichi percrsi rituali nel nuv spazi. Csi il crp delle basiliche palecristiane e le funzini della liturgia prermanica predeterminan le frme, le prprzini e la distribuzine spaziale nel presbiteri della basilica rmanica. 68