Istorija srpskog književnog jezika Formiranje srpskog književnog jezika Formiranje srpskog književnog jezika (u pojedinim periodima i sredinama nazivanog i srpskohrvatski, hrvatskosrpski, hrvatski ili srpski, srpski ili hrvatski, hrvatski, bošnjački) i po načinu na koji se odvijalo i po rezultatu nema analoga među slovenskim, a verovatno ni među neslovenskim jezicima. To je bio dugotrajan i u jednom delu paralelan proces govornih kolektiva srpskog i hrvatskog dijalekatskog područja, koji se u XIX veku okončao formiranjem varijantno izdiferenciranog srpskohrvatskog književnog jezika. Taj proces je započeo širenjem slovenske pismenosti na staroslovenskom, odnosno crkvenoslovenskom jeziku, koji je pod uticajem lokalnih jezičkih crta na srpsko-hrvatskom dijalekatskom terenu evoluirao u redakcije: srpskocrkvenoslovensku i hrvatskocrkvenoslovensku. Zbog različitih istorijskih okolnosti u kojima su se te dve redakcije crkvenoslovenskog jezika našle od kraja XIV do XVIII veka, njihov razvoj išao je različitim putevima. Turska vlast Padom srpskih zemalja pod tursku vlast književni rad u njima je od kraja XV veka zamro, ili je bio sasvim prigušen sve do XVIII veka, kada je u današnjoj Vojvodini i delovima Mađarske došlo do obnavljanja književnog rada i književnog jezika. Hrvatskocrkvenoslovenski jezik bio je tokom tih vekova takođe marginalizovan i teritorijalno (potisnut na krajnji jugozapad i jadranska ostrva) i funkcionalno (ograničen na crkvenu upotrebu), ali od kraja XV veka oživljava pismenost i književni rad, sada na osnovi dijalekata, i to različitih (čakavskih, štokavskih i kajkavskih) i sa sasvim slabim osloncem na crkvenoslovensku tradiciju. Srbi u Ugarskoj Kod Srba u Ugarskoj u XVIII veku srpskoslovenski (srpskocrkvenoslovenski) jezik biva, pod uticajem ruskih knjiga i ruskih učitelja, zamenjen ruskoslovenskim (ruskocrkvenoslovenskim) ne samo u obrednim crkvenim izdanjima nego i u svetovnoj literaturi. Pomoć Petra Velikog Pred opasnošću od unijaćenja, postepenog odvajanja Srba od Srpske pravoslavne crkve i gubljenja srpskog nacionalnog identiteta, kao cilja kojem su težile austrougarske vlasti, mitropolit Mojsije Petrović obratio se ruskom caru Petru Velikom s molbom za pomoć u
knjigama i učiteljima (molba slična onoj kojom je 862. godine moravski knez Rastislav, da bi se odupro germanizaciji, tražio od vizantijskog cara slovenske bogoslužbene knjige i učitelje). Godine 1726. Srbima je došao učitelj Maksim Suvorov, a nekoliko godina kasnije i Emanuil Kozačinski. Među knjigama koje su doneli bile su neke od najboljih ruskih knjiga onoga vremena bukvar Teofana Prokopoviča, trojezični rečnik slovensko-grčko-latinski Fjodora Polikarpova-Orlova i gramatika Meletija Smotrickog. Krajem XVIII veka Srbi u Ugarskoj su u nekim slučajevima pisali i na ruskom književnom jeziku (visokog stila); to su bili uglavnom istoriografski radovi, na primer dela Zaharija Orfelina Žitije... Petra Velikago (1772), Jovana Rajića Istorija raznih slovenskih narodov... (1794-5) i dr. Formiranje slavenoserpskog jezika Izvan crkve, u književnosti, nauci i publicistici, stvara se krajem XVIII veka slavenoserpski jezik, u kojem su se u složenom odnosu nalazili srpski narodni elementi, srpskoslovenski, ruskoslovenski i elementi tadašnjeg ruskog književnog jezika. Uprkos znatnoj funkcionalnoj opterećenosti slavenosrpskog jezika u raznim sferama upotrebe, a pre svega u književnosti, njegova stabilizacija i kodifikacija odvijale su se vrlo sporo. Slavenosrpski jezik je, prirodno, najviše bio otvoren za srpske jezičke crte. Put ka stvaranju jedinstvenog jezika Srba i Hrvata U to vreme, u drugoj polovini XVIII veka, kod Hrvata se pokrajinske pismenosti još više razvijaju i uzajamno otvaraju jedne prema drugima, što će rezultirati afirmacijom štokavske pismenosti na većem delu teritorije i prvim pokušajima njenog normiranja. Time je bio umnogome otvoren put stvaranju jedinstvenog književnog jezika Srba i Hrvata na novoštokavskoj dijalekatskoj osnovi, koja je kod Srba imala jaku književnu tradiciju, a uz to je bila i teritorijalno najzastupljenija. Prepreka stvaranju jedinstvenog književnog jezika za Hrvate je mogla biti u činjenici da su zbog opstajanja premda donekle marginalizovane neštokavske književnojezičke tradicije Hrvati mogli dobiti dva književna jezika, dok je kod Srba problem bio u znatnoj razlici između slavenosrpskog, kao književnog jezika, i srpskog narodnog jezika (mada primer staroruskog jezika pokazuje da slična situacija ima i dobre strane, pružajući bogate mogućnosti za funkcionalno-stilsko raslojavanje jezičke strukture). Koncepcija književnog jezika na narodnoj osnovi (novoštokavskog dijalekta) koju je predložio Vuk Stefanović Karadžić Srpskim rječnikom (1818. godine) i drugim svojim filološkim radovima, uz koju je išla reforma grafije i uvođenje fonetskog (i fonološkog) pravopisa, odnela je pobedu posle pola veka uporne borbe Vuka Karadžića i njegovih saradnika, nastavljača i sledbenika 1868. godine kada je i službeno prihvaćena. Slavenosrpski jezik se postepeno povlačio, a zatim i sasvim nestao, ostavivši ipak izvesne tragove u novom književnom jeziku, naročito u njegovoj leksici. Slavenosrpska tradicija
imala je izvestan uticaj i na pretežno opredeljenje za ekavsku izgovornu normu, mada je oslonac tome bio i u ekavskim novoštokavskim govorima i u razgovornom jeziku. Predstavnici hrvatskog preporoda na čelu sa Ljudevitom Gajem rešili su tridesetih godina problem kajkavsko-novoštokavskog književnojezičkog dvojstva u korist novoštokavskog, ali uz zadržavanje nekih arhaizama nesvojstvenih novoštokavštini toga doba (kao i uvođenje grafije na češkoj osnovi i morfološkog pravopisa), što je ipak tokom sledećih decenija postepeno napušteno. Ikavsko-ijekavsko dvojstvo rešeno je u korist ijekavice. Sastanak filologa Za ustanovljenje zajedničkog književnog jezika Srba i Hrvata posebno je bio značajan sastanak osmorice filologa (Đura Daničić, Dimitrije Demetar, Vuk Karadžić, Ivan Kukuljević, Ivan Mažuranić, Franc Miklošič, Vinko Pacel, Stjepan Pejanović) u Beču 1850. godine, poznat kao Književni dogovor. Tim dogovorom utvrđen je jedinstven književni jezik Srba i Hrvata. Do šireg prihvatanja dogovora dolazi nekoliko decenija kasnije, krajem XIX veka. Srpskohrvatski jezik u dvadesetom veku Tokom skoro celog XX veka srpskohrvatski književni jezik je jedini slovenski jezik sa dva pisma i dva izgovora - ekavskim i ijekavskim - koji su se samo jednim delom podudarali sa istočnom i zapadnom varijantom jezičkog standarda. Na samom početku poslednje decenije XX veka književnojezički status srpskohrvatskog jezika u odnosu na varijante koje su njime obuhvaćene, pa i naziv jezika i njegov ustavnopravni status bili su predmet naučnih sporova i političkih sporenja, u čijoj je osnovi bila tendencija da se umesto koliko-toliko jedinstvenog srpskohrvatskog književnog jezika promoviše hrvatski kao poseban književni jezik. Razbijanje Jugoslavije, novi jezici Razbijanjem države SFRJ secesijom pojedinih njenih republika ostvarene su političke pretpostavke takvog cilja, pa danas pored srpskog jezika (koji se u Jugoslaviji, iako ređe, još uvek naziva i srpskohrvatskim), postoje kao jezici praktično iste ili zanemarljivo drukčije strukture, ali kao zasebni idiomi u političkom, dakle i sociolingvističkom pogledu - hrvatski i bošnjački jezik. Njihova politička, ustavnopravna posebnost u odnosu na srpski jezik je na kraju poslednje decenije XX veka nesumnjiva. Međutim, posmatrani sa stanovišta načina na koji su nastali, i jezičke strukture koja im je ne samo u osnovi nego praktično u čitavom sistemu, ti politički jezici su umnogome neka vrsta hrvatske, odnosno muslimanske varijante srpskog jezika.
Umetnička književnost kod Srba Umetnička književnost kod Srba može se pratiti od XII veka, iz kojeg je sačuvano Miroslavljevo jevanđelje. Za vreme vladavine Nemanjića (XII-HIV vek) stvoren je niz dela visoke umetničke vrednosti, među kojima posebno mesto zauzimaju biografije i refleksivna poezija. Prvu biografiju Žitije Nemanjino (XIII vek) napisao je Sveti Sava. I Stefan Prvovenčani je sastavio žitije svoga oca. U tom žanru su Domentijanovo Žitije Savino i Žitije Nemanjino (XIII vek) i Teodosijeva prerada Domentijanovog dela o Svetom Savi. Žitija su u XIV veku, a i kasnije, pisali i drugi književnici i duhovna lica (arhiepiskop Danilo, Grigorije Camblak, Konstantin Kostenečki i dr.). Pored žitija, iz srpske srednjovekovne književnosti ostalo je i više hagiografija, žitija svetaca, u kojima je izrazitije prisutno prožimanje umetničke književnosti sa usmenim narodnim stvaralaštvom. Stvarana je i poezija visoke umetničke vrednosti {Pesma smrti, Jefimijina Pohvala knezu Lazaru, Tužbalica nad Đurđem Brankovićem i dr.). U srpskoj književnosti toga vremena bilo je i dosta prevoda ili prerada poznatih dela evropske književnosti (priče o Aleksandru Velikom, o Trojanskom ratu, o Ezopu i dr.). Pod Turcima... Gubitkom nezavisnosti, a zatim i državnosti, počinje da slabi književna aktivnost, iako i iz XV veka ima dela visokog umetničkog sjaja (pre svega, Slovo ljubve despota Stefana Lazarevića). Tokom turske okupacije srpskih zemalja književni rad bio je sasvim otežan i uglavnom prepisivački. Seoba Srba Seoba Srba u XVII veku u austrougarske pokrajine, koje su Srbi u manjem broju naseljavali i mnogo ranije, donela je i kulturni preokret. U početku u očuvanju srpske kulture i dalje glavnu ulogu imaju manastiri (npr. škola Račana, u Manastiru Rača, čiji su istaknuti predstavnici Kiprijan Račanin, Jerotej Račanin, G. S. Venclović). Jačanjem srpskog građanstva stvaraju se bolji uslovi za razvoj srpske kulture i obnavljanje njenih veza sa kulturama drugih evropskih naroda. Duh racionalizma i prosvećenosti imao je u srpskoj kulturi toga vremena svog najkrupnijeg predstavnika u Dositeju Obradoviću, ali i u nizu drugih pisaca koji su, slično njemu, nastojali da pišu jezikom koji bi bio razumljiv najširem krugu potencijalnih čitalaca, na primer Pavle Solarić, Emanuil Janković, Jovan Muškatirović. Godine 1768. pisac i prevodilac Zaharije Orfelin objavljuje prvi srpski časopis "Slavenoserbski magazin". Vremenom se kod Srba, pre svega u Vojvodini, književnost sve uspešnije razgranava prema različitim književnim rodovima - drami (npr. J. Vujić), romanu (npr. M. Vidaković), poeziji (npr. L. Mušicki) itd.
Pojava Vuka Karadžića Filološki rad Vuka Karadžića na reformi jezika i pravopisa, skupljanju narodnog usmenog stvaralaštva, prevođenju, etnografiji i istoriografiji doveo je, pored ostalog, do stvaranja kulta folklorne umetnosti, što je bilo u duhu romantizma. U umetničkoj poeziji primer vrhunske sinteze individualnog stvaralačkog čina sa usmenom književnom tradicijom dali su Petar II Petrović Njegoš u Gorskom vijencu i Branko Radičević u Pesmama. I Memoari prote Mateje Nenadovića takođe su bili napisani živim narodnim jezikom. Njihov savremenik Jovan Sterija Popović jezikom tadašnjeg vojvođanskog građanstva pisao je komedije trajne umetničke vrednosti sa dosta satiričnih elemenata. Romantizam Za Brankom Radičevićem išla je generacija novih pesničkih individualnosti, pre svega Jovan Jovanović Zmaj, Đura Jakšić i Laza Kostić. Kraj romantizma nije dao pesnike većeg značaja, ali će zato realizam izroditi velike prozaiste. Romani Jakova Ignjatovića bili su prethodnica srpske realističke proze, izdiferencirane i tematski i žanrovski i jezičkostilski (Milovan Glišić, Janko Veselinović, Radoje Domanović, Stevan Sremac, Laza Lazarević, Svetolik Ranković, Petar Kočić, Simo Matavulj, Ivo Ćipiko i dr.). Neki veliki pisci toga vremena manje su tipični kao predstavnici određene književne epohe (npr. Stjepan Mitorv Ljubiša). Pesnici na početku dvadesetog veka Početkom XX veka u prvi plan srpske književnosti opet izbijaju pesnici (Vojislav Ilić, Milan Rakić, Jovan Dučić, Veljko Petrović, Vladimir Petković Dis, Sima Pandurović, Aleksa Šantić i mnogi drugi), koji većinom pišu simbolističku i uopšte modernu poeziju, često elegičnu, pesimističku, filozofsku, ponekad i negatorsku. U srpskoj prozi, koja se u odnosu na realističku promenila i u metodu i u stilu (npr. Milutin Uskoković, V. Milićević), data su takođe umetnički vrlo snažna dela (Borislav Stanković). Trajnu popularnost kod srpske publike stekao je i komediograf Branislav Nušić. Književnost između dva svetska rata U međuratnom periodu, pored nekih već pomenutih, počinje da stvara i niz mlađih književnika, pre svega Miloš Crnjanski, koji je ostvario najviše domete u srpskoj prozi XX veka, Momčilo Nastasijević, najveći srpski pesnik ovoga veka, ali i Isidora Sekulić, Ivo Andrić, Stanislav Vinaver, Rastko Petrović, Desanka Maksimović, Rade Drainac, Grigorije Božović i mnogi drugi. Svi su oni bili originalne književne individualnosti, dok su programski kompaktnije grupe činili pisci nadrealističke orijentacije (Dušan Matić, Oskar Davičo, Marko
Ristić, Aleksandar Vučo i dr.) i pisci politički leve orijentacije (Jovan Popović, Čedomir Minderović, Radovan Zogović i dr.). Tokom Drugog svetskog rata književni rad je uglavnom bio zamro ili je izrazito politički instrumentalizovan. Deo srpskih pisaca se našao u emigraciji (Miloš Crnjanski, Rastko Petrović, Jovan Dučić i dr.), a oni u zemlji su većinom ćutali (neki istrajno pišući, kao Ivo Andrić), dok su drugi bili politički angažovani bilo promarksistički (npr. Jovan Popović), bilo antimarksistički (npr. Dragiša Vasić). Književnost posle Drugog svetskog rata Posle rata, iako su ton još dugo pokušavali da daju pripadnici nekadašnjeg pokreta socijalne literature, uprkos stalnim, a povremeno i izrazitijim konfliktima sa ideološkom prismotrom partije na vlasti, srpska književnost doživljava veliki razmah. Ne gubeći spoj sa tradicijom, ona se obogaćuje novim izražajnim mogućnostima. Prodor do svetske čitalačke publike učinili su romani Ive Andrića, a kasnije Miodraga Bulatovića, Milorada Pavića, Danila Kiša, Aleksandra Tišme i drugih, ali nezavisno od toga, što je još važnije, unutar srpske kulture i prvenstveno za nju u drugoj polovini XX veka stvaraju vrlo uspela umetnička dela književnici različitih književnih pravaca, žanrova, tema, motiva, jezičkih i stilskih osobenosti, na primer Branko Miljković, Slobodan Marković, Desanka Maksimović, Vasko Popa, Stevan Raičković, Ljubomir Simović, Matija Bećković, Ivan V. Lalić, Dobrica Ćosić, Antonije Isaković, Branko Ćopić, Mihailo Lalić, Meša Selimović, Miroslav Antić, Borislav Pekić, Svetislav Basara, Dušan Kovačević i desetine drugih. Dubrovačka književnost Dubrovačka književnost razvija se od prve polovine XV veka, o čemu svedoče najstariji sačuvani umetnički stihovi, zabeleženi ćirilicom, između 1421. i 1430. godine. Pravi početak dubrovačke književnosti pripada drugoj polovini XV veka, kada se javljaju dva istaknuta pesnika - Šiško Menčetić i Džore Držić. U srednjovekovnom Dubrovniku, gradu republici, starije, romansko stanovništvo činilo je manjinu, koja je vremenom sasvim asimilovana, a slovensko stanovništvo - većinu. U neposrednoj blizini Dubrovnika postojala su dva narečja: štokavsko, srpsko, u zaleđu Dubrovnika i u samom gradu, i čakavsko, hrvatsko. Dubrovačka književnost je stvarana na štokavskom narečju. Nacionalna pripadnost Dubrovčana obično je podređivana činjenici da su oni bili građani iste republike. Zato je i dubrovačka književnost nastala i razvijala se ne kao srpska i/ili hrvatska već pre svega kao dubrovačka. Za Menčetićem i Držićem dolazi niz izvrsnih pesnika, tzv. petrarkista ili strambotista: Mavro Vetranović, Andrija Čubranović, Nikola Nalješković i drugi. Najpopularnija je bila ljubavna lirika, ali se pisala i satirična, šaljiva, pokladna i epska poezija i drugo. Najistaknutiji dramski pisac je Marin Držić. Krajem XVI veka dubrovački pesnici (među njima pre svega D. Ranjina i D. Zlatarića) nastoje da obnove liriku novim izražajnim mogućnostima, pri čemu su oslonac tražili i u starim grčkim i rimskim pesnicima. Od početka XVII veka dotadašnju vedru renesansnu literaturu smenjuje književnost tzv. katoličke reakcije sa sumornom, asketsko-
moralističkom tematikom, i uzima maha barokni stil sa naglaskom na efektnosti forme i bizarnosti motiva. Najviše uspeha ima rodoljubiva epska poezija u pesničkom delu Ivana Gundulića. Rodoljubiva tematika u melodrami dostiže vrhunac sa Junijem Palmotićem. Postepenim propadanjem dubrovačke vlastele i jačanjem građanskog staleža raste interesovanje za artističku komediju, ali dubrovačka književnost tada je već prošla zenit. Njeno zamiranje išlo je uporedo sa prirodnim i istorijskim potresima kojima je Dubrovnik bio izložen sve do najvećeg, kada je Napoleon Bonaparta 1808. godine ukinuo Dubrovačku republiku. Grad je tokom XIX i XX veka pripadao različitim državama, povremeno je davao i istaknutije književne individualnosti (npr. Ivo Vojinović, rodom iz Dubrovnika, autor dela Dubrovačka trilogija, Smrt majke Jugovića i drugih), ali razdoblje dubrovačke književnosti odavno je bilo prošlo. Počeci hrvatske književnosti Hrvatska književnost se od XII veka razvija na narodnom jeziku, pored hrvatske crkvene glagoljske književnosti, čiji su najstariji sačuvani spomenici takođe iz XII veka (npr. Bečki listići). Tradicija crkvenih "prikazanja" bila je osnova za procvat renesansne drame, koja je dostigla vrhunac u komedijama Marina Držića. Pokret humanizma i renesanse dosta je uticao na hrvatsku književnost u Dalmaciji. Među hrvatskim humanistima poznati su Šibenčanin Juraj Šižgorić, Trogiranin Trankvil Andreis, Hvaranin Vinko Pribojević, Splićanin Marko Marulić (čija su dela bila cenjena u mnogim zemljama tadašnje Evrope), Hvarani Hanibal Lucić i Petar Hektorović i drugi. Većina hrvatskih pisaca toga doba pisala je i latinskim i narodnim jezikom. Za razvoj hrvatske književnosti posebno je bila značajna dubrovačka književnost (v. o tome prethodni pasus). U posavskoj Hrvatskoj u XVI veku stvara Antun Vramec, a sačuvano je i nekoliko kajkavskih rukopisnih zbornika sa crkvenim i didaktičkim poemama. Kao kod većine drugih slovenskih naroda reformacija je uticala i na razvoj hrvatske književnosti. Matija Franković-Vlačić, Antun Dalmatin, Stjepan Konzul i drugi izdaju brojne knjige i glagoljicom, i latinicom, i ćirilicom, u kojima propagiraju ideje protestantizma. Pokret katoličke reakcije, koji je usledio u XVII veku, zaustavio je razvoj renesansne književnosti, ali je doneo nove knjige na narodnom jeziku (životopisi svetaca, propovedi, priručnici za ispovednike i sl.). Objavljuje se i originalna naučna i publicistička literatura (B. Kašić, J. Križanić i dr.). Kasnije, u doba prosvetiteljskog racionalizma stvaraju tada vrlo popularni pisci Pavao Riter Vitezović, Andrija Kačić-Miošić, Antun Matija Reljković i Tito Brezovački. Romantizam u Hrvata Na početku epohe romantizma kod Hrvata se rađa ilirski pokret i naglo jača ideja jugoslovenstva. Ilirizam je dao niz značajnih pisaca, kao što su Stanko Vraz, Ivan Mažuranić, Petar Preradović, Dimitrije Demetar, Ivan Trnski i drugi. Iz tog perioda hrvatske književnosti čuveno je delo Ivana Mažuranića Smrt Smail-age Čengića tematikom i jezikom
vrlo slično Njegoševom Gorskom vijencu Posle 1848. godine usledio je period gušenja ilirizma i pokušaj germanizacije hrvatske kulture. U drugoj polovini XIX veka August Šenoa naglašava potrebu savremene orijentacije hrvatske književnosti, a Eugen Kumičić, posebno u okviru svoje teorije romana, istupa kao pobornik realizma, i još uže - naturalizma. Oko Kumičića se okupila grupa pisaca među kojima su Ante Kovačić, Šandor Đalski, Josip Kozarac, Vjenceslav Novak i niz drugih, čija dela imaju širok krug tema i motiva - od satiričnih analiza aktuelnih društvenih zbivanja, socijalnih problema hrvatskog sela i nostalgičnih sećanja na nestajanje plemićkih porodica do suptilnih psiholoških analiza. Hrvatska moderna Početkom XX veka javlja se hrvatska moderna, čiji su predstavnici, pored drugih značajnih imena, i Vladimir Vidrić, Dragutin Domjanić, Antun Gustav Matoš, Vladimir Nazor, Ivan Kozarac, Janko Polić-Kamov, Ivo Vojnović, Milan Begović, Miroslav Krleža. Tada se prvi put u hrvatskoj književnosti naglašenije insistira na estetskim stranama književnog dela, iako ni patriotska ni socijalna funkcija književnosti nisu zapostavljene. Najplodniji i kroz ceo XX vek najznačajniji hrvatski pisac je Miroslav Krleža, sa žanrovski i tematski vrlo raznovrsnim opusom (poezija, pripovetke, romani, drame, eseji, književna i likovna kritika, uređivački rad itd.). Tokom Drugog svetskog rata i kod Hrvata je preovlađivala patriotski intonirana literatura, često sa jakom ideološkom funkcijom, bilo prokomunističkom (npr. V. Nazor), bilo pronacističkom i fašističkom, preciznije ustaškom (npr. Mile Budak). Saglasno ishodu rata prevagu je odnela prva, ali u poratnom periodu ona nije dala dela veće umetničke vrednosti. Mimo toga stvarali su književnici istinskog umetničkog senzibiliteta, kao što su Tin Ujević, Dobriša Cesarić, Vesna Parun, Dragutin Tadijanović i mnogi drugi. U drugoj polovini XX veka hrvatska književnost umnogome je odražavala aktuelne procese u evropskoj književnosti, ali bez ostvarenja koja bi dobila veći odjek izvan Hrvatske. Razloga za to ima više. Među njima su, verovatno, i izvesna ideološka ograničenja koja su se stavljala pred pisce u jednopartijskoj državi, ali svakako i spremnost mnogih hrvatskih književnika da pristanu na političku instrumentalizaciju, kada je to izgledalo politički oportuno. Od budućih istoričara književnosti može se očekivati da će, sa veće vremenske distance, moći o tome da daju objektivniji sud od sadašnjih.