NEOLITSKO ZEMQORADNI^KO ORU\E I WEGOV ZNA^AJ U PO^ECIMA POQOPRIVREDE NA TLU SRBIJE

Транскрипт

1 Dragana ANTONOVI] UDK "634"(497.11) Arheolo{ki institut, Beograd NEOLITSKO ZEMQORADNI^KO ORU\E I WEGOV ZNA^AJ U PO^ECIMA POQOPRIVREDE NA TLU SRBIJE Ustaqivawe zemqoradwe i sto~arstva na evropskom tlu vezuje se za proces neolitizacije. Po svim dosada{wim prou~avawima, neolitizacija i neolit predstavqaju import koji je dospeo na evropski kontinent putem nekoliko mogu}ih mehanizama difuzije: migracijom, kolonizacijom u mawim grupama, infiltracijom, postupnim osvajawem pograni~nih teritorija i kontaktima radi razmene (Zvelebil 2001). Sasvim je mogu}e da se na evropskom tlu odvijao proces paralelan sa neolitizacijom na bliskom i sredwem istoku, a koji mo`emo nazvati mezolitizacijom. Neolitizacija je u ovom na{em delu sveta proces specifi~an za bliski i sredwi istok, a karakteri{u ga sedela~ki `ivot i stalna naseqa, uzgajawe `itarica i domestifikacija odre enih vrsta `ivotiwa, pre svega ovce i koze. Taj proces zapo~iwe pre uvo ewa keramike kao tehnolo{ke inovacije u svakodnevni `ivot (prekerami~ki neolit). Istovremeno na evropskom tlu odvija se poseban globalni proces (mezolitizacija) kao prirodni odgovor evropskog kontinenta na promenu klime nastalu u postglacijalnom periodu. U tom procesu evropsko tlo, u kulturnom smislu, postaje jedinstveno. Stvaraju se stalna stani{ta kao rezultat izobiqa hrane na jednom mestu zbog povoqnijih klimatskih uslova. Sa stalnim stani{tima povezana je pojava formalnih prostora za sahranu kako u nasequ tako i odvojenih organizovanih nekropola van areala stani{ta. Ustaquje se obi~aj posipawa pokojnika okerom i prilagawe oru a-oru`ja i nakita u grobove. U industriji okresanog kamena dolazi do mikrolitizacije oru a, a to zna~i da postaje pove}ana upotreba luka i strela - lakog oru`ja za br`i lov. Ishrana se dosta oslawa na akvati~ne resurse, pa su mnogo vi{e zastupqeni ribolov i sakupqawe {koqki i pu`eva. Pripitomqava se pas. Pojavquje se gla~ano oru e za se~ewe drve}a, ali ne radi stvarawa oranica, ve} za drvo kao gra u. Za period mezolita vezani su i po~eci qudskog delo- 47

2 Dragana Antonovi} vawa na pejza` kr~ewe {ume uz pomo} ograni~enih kontrolisanih po`ara, mo`da radi regeneracije {uma i smawewa wenog bujawa (Andrič 2001: 167; Welinder 1989), verovatno i radi stvarawa pa{waka i prirodnih okupqali- {ta `ivotiwa koje su se naj~e{}e lovile. Sve ovo ide u prilog tezi o po~ecima organizovanog bavqewa zemqi{tem i formirawa sopstvene teritorije ve} od strane nosioca mezolitskih kultura. Kada je re~ o na{oj zemqi, za sada nije poznato kako i kada neolitski ~ovek po~iwe da uvodi poqoprivredu kao svoju osnovnu delatnost. Prema dosada- {wim prou~avawima, kod nas nije prona en prekerami~ki neolit, pa preovladava mi{qewe da se neolit u nas direktno nadovezuje na mezolit, bez postupnog prelaza (Benac, Garašanin, Srejović 1979: 12). Nisu zabele`eni po~eci kultivacije biqaka, verovatno i stoga {to divqe prethodnice kultivisanog biqa nisu za sada poznate u na{im krajevima (Hopf 1974; Glišić 1968: 22), ali se ovo mo`e pripisati i nedovoqnoj istra`enosti po~etaka zemqoradwe kod nas. 1 Autohtono pripitomqavawe `ivotiwa od lokalnih divqih progenitora mogu}e je, me utim, ustanoviti na nekim neolitskim lokalitetima, kao {to su Divostin gde je pripitomqavano divqe gove~e ili Lepenski Vir sa pripitomqavawem psa (Bökönyi 1969: 227; Bökönyi 1988: 422). Neolitske kulture, a sa wima zemqoradwa i sto~arstvo, kod nas se razvijaju u uslovima tople i blage klime, naizmeni~no suvqe i vla`nije (borealski i atlantski period), koja je pogodovala razvoju vegetacije. Pitawe je koliko je klima imala presudnu ulogu u uvo ewu zemqoradwe kao osnovne privredne grane u neolitskom dru{tvu. Izgleda da je wena presudna uloga bila u tranziciji od paleolitskog ka mezolitskom na~inu `ivota, a to je sve ono {to je ve} pomenuto stvarawe stalnih stani{ta zbog prirodnog izobiqa u neposrednom okoli{u upravo zahvaquju}i pogodnim klimatskim uslovima. * Postoje direktni i indirektni dokazi bavqewa zemqoradwom i sto~arstvom. Direktni dokazi su ostaci kultivisanih biqaka i doma}ih `ivo- /1/ U savremenoj ju`noj i jugoisto~noj Bugarskoj je zabele`eno prisustvo divqeg pira (Triticum boeoticum) koji je mogao kao takav da postoji u ovim oblastima i tokom ranog holocena, kada je verovatno kultivisan od strane lokalnog neolitskog stanovni{tva (Dennell 1978: 159). Na osnovu blizine i izvesne sli~nosti pomenutih teritorija sa na{om zemqom mo`emo da pretpostavimo da su ovakve nekultivisane `itarice postojale i kod nas, ali da do sada wihovo prisustvo nije konstatovano. 48

3 NEOLITSKO ZEMQORADNI^KO ORU\E tiwa, dok se indirektnim smatraju pokretni i nepokretni objekti materijalne kulture koji ukazuju na poznavawe poqoprivrede silosi i pitosi za ~uvawe zrnevqa, plasti~ne predstave kultivisanih biqaka i doma}ih `ivotiwa, zemqoradni~ko oru e itd. Direktni dokazi bavqewa zemqoradwom su na neolitskim lokalitetima centralnog Balkana zabele`eni, na`alost, u malom broju. Gajene su razne vrste ratarskih biqaka od kojih su dokumentovane: 1. `itarice Triticum monococcum jednozrna p{enica (einkorn), Triticum dicoccum dvozrna p{enica (emmer), Triticum aestivum meka (hlebna) p{enica, Hordeum vulgare {estoredi je~am, Panicum miliacum proso, Avena sp. zob i 2. mahunarke Pisum sativum gra{ak, Lens culinare so~ivo i Vicia sp. grahorica. Na ranoneolitskim lokalitetima zabele`eni su p{enica, je~am, proso, grahorica i so~ivo: u Star~evu T. monococcum, T. dicoccum, H. vulgare i Pisum sativum (Borojević 1990: 71 77), na Divostinu I T. dicoccum (Grüger, Beng 1988: 418), u Ma~vi (Mesarci, Beloti} i Zabla}e) T. aestivum i H. vulgare (Borojević 1990: 71 77). Na kasnoneolitskim lokalitetima su prikupqeni uzorci p{enice, je~ma, zoba, prosa, so~iva, gra{ka i grahorice: u Selevcu T. monococcum, T. dicoccum, H. vulgare, Pisum sativum, Lens culinare i mo`da gorka grahorica Vicia ervilia (McLaren, Hubbard 1990: 247, 250), na Divostinu II T. aestivum (Grüger, Beng 1988: 418), na Gomolavi T. monococcum, T. dicoccum, T. aestivum, Avena sp., Hordeum vulgare, Panicum miliacum, Pisum sativum i Lens culinare (van Zeist 1974: 16), na Vala~u Pisum sativum, a na Predionici u Pri- {tini T. dicoccum (Hopf 1974: 7, 9). Od doma}ih `ivotiwa gajene su ovca, koza, gove~e, sviwa i pas. Sve ove vrste su dokumentovane i na ranoneolitskim i na kasnoneolitskim lokalitetima, ali u razli~itoj zastupqenosti. Ima ih u neolitskim slojevima Lepenskog Vira (Bökönyi 1969: 226). Na Padini je gajen pre svega pas, a u mawem broju i ostale `ivotiwe, dok je u Star~evu najzastupqenije gove~e, pa ovca/koza, sviwa i pas (Clason 1980: 148, 152). Na Bisernoj obali u Nosi su podjednako gajeni ovca, koza i gove~e, dok su na lokalitetu Buxak na Ludo{u konstatovane brojne kosti koza, a znatno mawe gove~eta, sviwe i psa (Bökönyi 1974: ). Na Golokutu su najzastupqenije kosti gove~eta (Blažić 1984: 33 34), kao i u Divostinu I gde je gove~e dominantna pripitomqena vrsta (Bökönyi 1988: 420). U kasnoneolitskom Selevcu je najvi{e uzgajano gove~e, zatim koze i ovce, pa sviwe (Legge 1990: 216), u Opovu prete`no ovca i koza, a zatim gove~e (Greenfield 1986: 103). U Petnici su zabele`eni ostaci svih pomenutih doma}ih `ivotiwa (Greenfield 1986: ), a na Gomolavi gove~eta kao najzastupqenije pripitomqene vrste, pa onda sviwe, ovce, koze i psa (Clason 49

4 Dragana Antonovi} 1979: 68). U Divostinu II, kao i u star~eva~kim slojevima ovog lokaliteta, dominira gove~e (Bökönyi 1988: 420), a isti je slu~aj i na Belovodama (Jovanović et al. 2003). Zanimqiva je pojava da su na na{im prostorima, posebno u star~eva~kim naseqima, vi{e gajena goveda od ovaca i koza koje su preovladavale na ranoneolitskim lokalitetima u Gr~koj, Ma arskoj i u Karpatskoj oblasti (Bökönyi 1974: 226; Bökönyi 1988: 429). Ovo mo`da mo`e da se pove`e sa pretpostavkom da je gove~e gajeno pre svega radi mleka, ali mogu}e i kao tegle}a marva, {to za sada ostaje samo pretpostavka jer direktnih dokaza za tu tvrdwu nema (Greenfield 1986: 117). Ipak woj u korist govore brojke: odrasla goveda su zastupqena u znatno ve}em procentu od mladih `ivotiwa. U Selevcu je 65% goveda `ivelo du`e od 2 godine, a oko 40% du`e od 4 godine (Legge 1990: 230). U Divostinu dominiraju odrasla goveda sa 60% (Bökönyi 1988: 423). U Opovu je 80% poluodraslih i odraslih goveda (Greenfield 1986: 104). U Petnici odrasle jedinke dominiraju sa oko 60% (Greenfield 1986: 117), a u Belovodama ~ak 92% kostiju poti~e od odraslih doma}ih `ivotiwa (Jovanović et al. 2003: 431). U Star~evu i na Gomolavi oko 50% goveda je ubijano posle tre}e godine starosti (Clason 1980: 161; Clason 1979: 68). * Postoje i indirektni dokazi bavqewa zemqoradwom i sto~arstvom. To su silosi i pitosi za sme{taj `itarica, modeli `itnog zrna od pe~ene gline, plasti~ne predstave doma}ih `ivotiwa ukqu~uju}i tu i bukranione, kao i oru e kori{}eno u obradi zemqe i pripremawu hrane, na koje }emo najvi{e da obratimo pa`wu kao na temu ovog rada. Za razliku od pitosa za ~uvawe hrane ~iji su fragmenti nala`eni na mnogim neolitskim lokalitetima, silosi za sme{taj `itarica su znatno re e konstatovani u neolitu. Zabele`eni su na Bisernoj Obali u Nosi kod Subotice (Garašanin, D. 1959: 10; Garašanin, D. 1961: 304), u Selevcu (Tringham, Stevanović 1990: 58 62), Vin~i (Vasi} 1936a: 171, sl. 209), Bawici u Beogradu (Todorovi}, Cermanovi} 1961: 14, 15, 18, 19; Gara{anin M., Gara{anin D., 1952: 111), mo`da i u Divostinu (Bogdanović 1988: 42, 70). Modeli `itnog zrna od pe~ene gline su na eni u Blagotinu, Divostinu i Bawi kod Aran elovca (Bogdanović 1988: 70; McPherron 1988: 325; Stanković, Leković 1993: 178; Stanković, Redžić 1996: 180). Ova zrna su pravqena od pe~ene gline i do sada nije na en nijedan primerak od druge vrste materijala. Plasti~ne predstave doma}ih `ivotiwa javqaju se u obliku figurina, ali i u kerami~kom materijalu kao zoomorfni sudovi ili protome na kultnim posudama. Zoomorfne figurine prikazuju naj~e{}e gove~e. Starije neolitske figurine su zabele- 50

5 NEOLITSKO ZEMQORADNI^KO ORU\E `ene na \erdapu (Lepenski Vir, Kwepi{te), Dowoj Brawevini, Grivcu, Bawi kod Aran elovca, Dobanovcima, Ku~ajni, Divostinu itd. (Karmanski 2000: ; Letica 1988: 182; Stanković 1992: , 152). U mla em neolitu su na ene na Vin~i, Selevcu, Belovodama, Divostinu, Bawici, Potporwu itd. (Vasi} 1936 b: ; Todorovi}, Cermanovi} 1961: 48; [qivar, Jacanovi} 1998: 74; Milojković 1990: ; Milleker 1938: 156). Zoomorfna keramika, posebno ona sa predstavama doma}ih `ivotiwa, tako e je prisutna na na{im neolitskim lokalitetima (Karmanski 2000: ; Stanković 1992: 223; Vasić 1932: 66; Vasi} 1936 a: 160, 164, sl. 335, sl. 347). Bukranione, koji su i kod nas bili zastupqeni u neolitu, bi mo`da trebalo smatrati direktnim dokazima sto~arstva jer je re~ o pravim rogovima sa lobawom gove~eta. Mi ih ovde ipak pomiwemo kao neku vrstu plasti~ne predstave zbog dodatnog oblikovawa. * Ko{tano i kameno oru e predstavqa poseban dokaz bavqewa zemqoradwom. Na na{im neolitskim lokalitetima zabele`eno je brojno oru e me u kojima je znatan procenat onog koje je protuma~eno kao alat kori{}en u zemqoradwi. Jednu grupu ~ine alatke upotrebqavane u obradi zemqe, a drugu one za ubirawe letine. Mo`emo ovde pomenuti i alatke kori{}ene za pripremawe hrane, ali se wima svakako nije prera ivalo samo kultivisano biqe ve} i ono samoniklo, dobavqano jednostavnim sakupqawem, pa stoga nisu najsre}niji primer za dokazivawe postojawa zemqoradwe. Oru e se izra ivalo od kamena i roga, a sasvim retko i od kosti. Kao oru e za obradu zemqe pomiwu se motike, sekire, sekire-~eki}i, budaci, pijuci, rala i sadiqke. Ponegde se kao zemqoradni~ki alat pomiwu i bode- `i koji su se pravili kako od roga tako i od kosti, a slu`ili su za va ewe krtolastog korewa iz zemqe (Bačkalov 1979: 34). 2 Jedinu vrstu oru a za ubirawe letine, koja je do sada dokumentovana na nekim na{im neolitskim lokalitetima, predstavqaju kamena se~iva iz kompozitnih alatki, koje se naj~e- {}e tuma~e kao srpovi, ali postoji i mi{qewe da se u ve}em broju slu~ajeva zapravo radi o primitivnim vr{alicama. i rastira~i (tu~kovi) svrstavaju se me u alatke kori{}ene u pripremawu hrane. /2/ U na{oj arheologiji nije ura ena detaqna tipologija predmeta od kosti i ro`ine, pa se de{ava da se ponekad istim imenom nazivaju predmeti koji se oblikom razlikuju. Osim toga, funkcija neke alatke odre ivana je samo na osnovu oblika, pa je i to jedan od razloga {to vlada tolika neujedna~enost u nazivima ko{tanih i ro`anih predmeta. /3/ J. [ari}, usmeno saop{tewe. 51

6 Dragana Antonovi} 1. Motike su pravqene od roga, a ponekad su i kamene alatke sa se~icom (sekire, tesle) sekundarno kori{}ene kao motike (T. I, 1 2). Motike od roga su alatke koje imaju kru`nu perforaciju za usa ivawe dr{ke na jednom kraju i se~icu na radnom kraju koja je upravna na liniju dr`aqe (Mihailović 1995: 51; Perišić 1984: 47). Predstavqaju jedno od najzastupqenijih oru a od roga na mezolitskim lokalitetima \erdapa gde su verovatno kori{}ene za va ewe krtolastog korewa (Padina, Hajdu~ka Vodenica, Vlasac), dok se u neolitskim naseqima wihova u~estalost znatno smawuje (Mihailović 1995: 61). Na ene su, u malom broju, na Dowoj Brawevini (Karmanski 2000: 142, ), lokalitetu Bunar kod Jagodine (Vetnić 1988: 74), u Divostinu (Lyneis 1988: 317), Selevcu (Russell 1990: 537), Vin~i (Srejović, Jovanović 1959: ), na Bawici u Beogradu (Todorovi}, Cermanovi} 1961: 52; Perišić 1984: 46), Kormadinu u Jakovu (Perišić 1984: 46) itd. Kamene motike su sasvim retko nala`ene na na{im neolitskim lokalitetima, a prepoznaju se samo po tragovima upotrebe na distalnom delu otupqena se~ica od koje se na obe strane, dorsalnu i ventralnu, u svim pravcima pru`aju fine i neujedna~ene brazde bez odre enog reda (Antonovi} 1992: 21; Antonović 2003: 52). Do sada je konstatovano tek nekoliko primeraka samo na Vin~i (Antonovi} 1992: 21). 2. Sekire i sekire-~eki}i, kao zemqoradni~ko oru e, pravqene su od roga (T. I, 3). To su masivne alatke izra ene od viqu{kastog (sekire) i bazalnog (sekire-~eki}i) segmenta jeleweg roga na kome je na jednom kraju zasecawem formirana {iroka se~ica, dok je na drugoj strani izdubqen usadnik, odnosno formirano masivno tupo teme kod sekira-~eki}a (Mihailović 1995: 37). Nala`ene su na mnogim lokalitetima, ali uvek u malom broju: Padina B (Mihailović 1995: 51), Dowa Brawevina (Karmanski 2000: 142, ), 4 lokalitet Ciglana kod Dobanovca (Tasić 1960: 53), Divostin (samo jedan primerak u star~eva~kim slojevima i 44 u vin~anskim slojevima; Lyneis 1988: 306), Selevac (Russell 1990: ), Vin~a (Srejovi}, Jovanovi} 1959: ) itd. Kada je re~ o naj~e{}im vrstama alatki od gla~anog kamena, takozvanim jezi~astim i kalupastim sekirama, dugo je vladalo mi{qewe da su one bile zemqoradni~ko oru e, odnosno da su kori{}ene kao motike (Stipčević 1961: ; Garašanin, M. 1951: 17, 45 48, 65-66; Vasi} 1934; Vasi} 1936 a: 170). Me utim, neka specijalisti~ka istra`ivawa su pokazala da ove alatke nisu mogle da budu kori{}ene u obradi zemqe, o ~emu }e kasnije biti vi{e re~i (Krasnov 1971: 21 24; Antonovi} 1992: 46; Antonović 2003: 148). /4/ Autor je alatku proglasio motikom, mada oblikom odgovara sekiri. 52

7 NEOLITSKO ZEMQORADNI^KO ORU\E Tabla I 1. Fragmentovana motika od roga, Bawica, Beograd (Perišić 1984: kat. 168); 2. motika od roga, Bawica, Beograd (Perišić 1984: kat. 169); 3. sekira od roga, Dowa Brawevina (Karmanski 2000: 551) Plate I 1. Fragmented antler hoe, Banjica, Belgrade (Perišić 1984: cat. 168); 2. antler hoe, Banjica, Belgrade (Perišić 1984: cat. 169); 3. antler hammer, Donja Branjevina (Karmanski 2000: 551) 53

8 Dragana Antonovi} 3. Budacima se nazivaju alatke izra ene od segmenta jeleweg roga koji je na jednoj strani zasecawem i gla~awem pretvoren u {iroku se~icu dok je na drugoj strani teme ravno zase~eno. Pijuci su alatke od roga sli~ne budacima, a razlikuju se po tome {to imaju se~ice na oba kraja (Mihailović 1995: 37-38). Neki autori pijucima nazivaju alatke ra ene od prirodno lu~no savijenih jelewih paro`aka kod kojih je vrh gla~awem za{iqen, a {iri kraj je ravno odse~en, izdubqen za usa ivawe kamene sekire i ima perforiran otvor za dr`aqu (T. II, 1, 5; Perišić 1984: 46). Koriste se za kopawe zemqe i kao oru`je (Bačkalov 1979: 34). Obe vrste alatki, budaci i pijuci, nala`ene su na mnogim lokalitetima, ali uvek u vrlo malom broju i zapravo su prisutnije na mezolitskim nego na neolitskim lokalitetima (Mihailović 1995: 52). U neolitu su u malom broju primeraka zabele`eni na Divostinu (Lyneis 1988: 317), Selevcu (Russell 1990: 537), Vin~i (Srejovi}, Jovanovi} 1959: ) i nekim drugim neolitskim lokalitetima u Srbiji (Perišić 1984: 45 46). Kamenim pijucima se nazivaju masivne alatke kod kojih je jedan kraj oblikovan u {iqak ili vrlo uzanu se~icu (T. II, 2; Antonović 2003: 57). Prema analogijama sa savremenim alatkama, trebalo je da slu`e za razbijawe kamena i zemqe, ali nam je wihova namena za sada nepoznata zbog izuzetno malog broja primeraka na enih kod nas kao i odsustva tragova upotrebe na wima. Do sada su na eni u Vin~i (Antonovi} 1992: 13 14), Belovodama (Antonovi} 2000: 15), Grivcu, Drenovcu i Petnici (Antonović 2003: 57). 4. Rala su, po nekim autorima, alatke izra ivane od jeleweg roga, sa jednim ili vi{e prstenastih `lebova (Mihailović 1995: 38). Kod nas su vi{e nala`ena na mezolitskim lokalitetima (Vlasac II-III, Kula I; Mihailović 1995: 52). Sli~na alatka, ali malih dimenzija, na ena je na Divostinu i protuma~ena kao oru e za rad u obradi ko`e (Lyneis 1988: 310 Fig a, 317). Na Vin~i su, u slojevima od 8,7 m do 3,4 m nala`ene alatke izra ene od pogodno odse~enog roga sa ugla~anim i izo{trenim paro{kom, a koje su protuma~ene kao neka vrsta primitivnog pluga (T. III, 1; Srejovi}, Jovanovi} 1959: 187). 5. Sadiqkama se nazivaju alatke ~ija namena nije ba{ sasvim poznata, a koje su izra ene od prirodno lu~no savijenih jelewih paro`aka sa izgla~anim vrhom i {irim krajem stawenim i prilago enim za usa ivawe u dr{ku (T. II, 3 4). Na ene su na Bawici, Kormadinu, Crkvinama u Stublinama i Vinogradima u Grabovcu (Perišić 1984: 45). Wihova funkcija je pretpostavqena na osnovu ve} ustaqenog uverewa da su paro{ci jelewih rogova kori{}eni kao ba{tovanske alatke (sadiqke) i kao neka vrsta primitivnog pluga (Srejovi}, Jovanovi} 1959: ). Isti oblici na eni na Divostinu i Selevcu protuma~eni su kao alatke kori{}ene u proizvodwi oru a od okresanog kamena 54

9 NEOLITSKO ZEMQORADNI^KO ORU\E Tabla II 1. Fragmentovani pijuk od roga, nepoznato nalazi{te (Perišić 1984: kat. 153); 2. kameni pijuk, Belo Brdo Vin~a, Beograd, iskopavawe 1934, dubina 6,9 m, IB 366, Arheolo{ka zbirka Filozofskog fakulteta u Beogradu; 3. sadiqka od roga, Kormadin, Jakovo (Perišić 1984: kat. 147); 4. sadiqka od roga, Bawica, Beograd (Perišić 1984: kat. 146); 5. pijuk od roga, nepoznato nalazi{te, Zemun (Perišić 1984: kat. 152); 6. kamena sadiqka, Ili}a Brdo, ^u~uge, ILB h5 (Antonovi} 1997: 280) Plate II Fragmented antler pickaxe, unknown site (Perišić 1984: cat. 153); 2. stone pickaxe, Belo Brdo Vinča, excavations in 1934, depth 6.9 m, Inv. no. 366, Archaeological Collection of the Faculty of Philosophy in Belgrade; 3. antler planter, Kormadin, Jakovo (Perišić 1984: cat. 147); 4. antler planter, Banjica, Belgrade (Perišić 1984: cat. 146); 5. antler pickaxe, unknown site, Zemun (Perišić 1984: cat. 152); 6. stone planter, Ilića Brdo, Čučuge, ILB h5 (Antonović 1997: 280) 55

10 Dragana Antonovi} Tabla III 1. Ralo od roga, Belo Brdo Vin~a, Beograd (Srejovi}, Jovanovi} 1959: sl. 13); 2. kameni `rvaw, Petnica, sonda 1, 10. o.s, IB 1006/82 Plate III 1. antler plowshare, Belo Brdo Vinča, Belgrade (Srejović, Jovanović 1959: fig. 13); 2. millstone, Petnica, trench I, A.L. 10, inv. no. 1006/82 putem pritiska (Lyneis 1988: 308, 317; Russell, 1990: 538). 5 Oru e sli~nog oblika na eno je i na Dowoj Brawevini, a definisano kao alatke nepoznate namene (Karmanski 2000: , T. CCLV/3, 6-7, T. CXLVI/3, , T.CLV/2 3). Kamenim sadiqkama nazivamo alatke kod kojih je jedan kraj bio /5/ Na primeru ovog {iqatog oru a dolazi do izra`aja potpuno nepoznavawe ko{tanih i ro`nih alatki iz neolita na{eg podnebqa, na {ta ukazuju definicije preuzete od ve} pomenutih autora. Malo je verovatno da bi jelewi paro`ak sa pomenutom namenom zadr`ao polituru na svom vrhu: alatke kori{}ene u obradi zemqe dobijaju intenzivne tragove upo- 56

11 NEOLITSKO ZEMQORADNI^KO ORU\E oblikovan u {iqak (T. II, 6). One su mo`da slu`ile u ranoj zemqoradwi za bu{ewe rupa u koje se sadilo seme. Retko se pojavquju na na{im neolitskim lokalitetima. Do sada su na ene u ^u~ugama (Antonovi} 1997: 278) i Vin~i (Antonovi} 1992: 17). 6. Srpovi i vr{alice, kao zemqoradni~ko oru e, pripadaju grupi alata kori{}enog za ubirawe letine. Na nekim neolitskim lokalitetima nala`ena su artefakta od okresanog kamena (neretu{irani i retu{irani odbici i se~iva, geometrijski mikroliti), koja na svom radnom delu imaju karakteristi~nu polituru nastalu od se~ewa trava. Ova se~iva su bila usa ivana u dr`aqu, najverovatnije od drveta, pa se na taj na~in dobijala kompozitna `etela~ka alatka (Odell 1988: 252). 6 Me utim, postoji i mi{qewe da sva artefakta od okresanog kamena sa jednog lokaliteta, sa tragovima upotrebe koji ukazuju na se~ewe trava, ne moraju da se vezuju iskqu~ivo za srpove. Verovatno da je u neolitu, kao i u kasnijoj praistoriji, postojala neka vrsta primitivnih vr{alica (trashing sledge) kompozitnih alatki nalik drvenim sankama sa usa enim se~ivima od okresanog kamena sa dowe strane, a koje su skoro do savremenog doba bile u upotrebi u Turskoj i Gr~koj. 7 Ove naprave su se koristile za vr{ewe `ita, u samom nasequ (za razliku od srpova kojima se radilo u poqu van stani{ta). Artefakta sa politurom karakteristi~nom za se~ewe trava zabele`ena su u ranom neolitu na U{}u Kameni~kog potoka, Ora{ju kod Dubravice (Po`arevac), Livadama kod Kaleni}a, [alitrenoj pe}ini, Popovi}a brdu u Zabla}u kod [apca, Golokutu, Dowoj Brawevini (Šarić 1999: 69, , 147, , , , 213; Šarić 2000: ), Divostinu (Tringham 1988: 212), Bawi (Odell 1988: 248) itd. Na kasnoneolitskim lokalitetima na ena su na Selevcu (Voytek 1990: 447, 474, 480), Vin~i (Voytek 1984: 58), Divqem Poqu u Ratini (Bogosavqevi}-Petrovi} 1992: 21) itd. trebe u obliku grubih nepravilnih brazdi, a retu{eri na svom radnom delu nose tragove u obliku mikrobrazdi razli~itih orijentacija. O~igledno je da je trasolo{ko prou~avawe oru a jedini merodavni metod u definisawu namene oru a, dok tipolo{ka analiza, bar kada je re~ o neolitskom alatu, pokazuje samo na~in izrade ove vrste predmeta. /6/ Pretpostavka da su dr`aqe bile od drveta zasnovana je verovatno na tome {to do sada na na{im neolitskim lokalitetima nisu otkriveni delovi srpova od kosti ili roga. Kompletni primerci srpova od kosti na eni su u Iraku lokaliteti Zavi [emi i [anidar (Melaart 1975: 73), a oni od roga u Turskoj lokalitet ^ajeni (Çayönü) (Özdogan Ozdogan 1999: Fig. 54), pa bi se na osnovu ovih analogija mo`da mogli da o~ekuju i ovakvi nalazi na nekim budu}im istra`ivawima na{eg neolita. /7/ J. [ari}, usmeno saop{tewe. 57

12 Dragana Antonovi} (T. III, 2) i rastira~i (tu~kovi) pogre{no se vezuju iskqu~ivo za neolit i primarnu zemqoradwu, jer je wihova upotreba zapravo povezana sa sedela~kim `ivotom i preradom zrnaste hrane, bez obzira da li ona poti~e od kultivisanih ili divqih biqnih vrsta. U prilog tome govore nalazi klasi~nih neolitskih `rvweva u mezolitu \erdapa, na lokalitetima na kojima nije zabele`eno kultivisano biqe (Antonovi} 2003: 22). Ina~e su `rvwevi uobi~ajena pojava na na{im neolitskim lokalitetima. Ima ih, bez razlike, kako na starijim tako i na mla im neolitskim nalazi{tima (Antonović 2003: 61). Ovi masivni kameni predmeti su bili izra ivani od magmatskih stena, ali kada su od pe{~ara te{ko ih je razlikovati od stati~nih gla- ~alica. Zato je sasvim verovatno da su se na nekim lokalitetima `rvwevi i gla~alice podjednako koristili za mlevewe zrnevqa, pigmenta, keramike, ali i za obradu predmeta od ~vrstih materijala (kamen, kost, ro`ina). * Posle svega iznetog postavqa se pitawe da li se mo`e zakqu~iti, na osnovu materijalnih ostataka, koliko je bila zastupqena zemqoradwa u `ivotu neolitske populacije i u kojoj meri je ona dominirala u neolitskoj privredi. Neolitsko zemqoradni~ko oru e nala`eno je u malom broju na lokalitetima u na{oj zemqi, pa je zato vrlo te{ko govoriti o ovoj vrsti oru a i stepenu zastupqenosti zemqoradwe u privredi neolita. Postoji vi{e mogu}ih razloga ovako maloj zastupqenosti, ali dva najverovatnija se sama name}u: jedan je da je zemqoradni~ko oru e ostavqano u poqu i nikada se nije donosilo u naseqe, a drugi da se ova vrsta oru a prvenstveno pravila od drveta. Iskopavawa neolitskih nalazi{ta naj~e{}e su ra ena u malom obimu i tom prilikom je obuhvatan samo mali deo naseqa. Do sada iskopavawima nikad nije obuhva}ena {ira periferija naseqa, a naro~ito ne wegov ekonomski areal. Po{to je doskora postojao obi~aj, ne samo u na{im krajevima, nego vrlo verovatno i u drugim delovima sveta, da se zemqoradni~ki alat ostavqa u poqu (Maslovari} 1962: 52), pretpostavqamo da je ova praksa postojala i u praistoriji i da upravo ona opravdava malobrojnost pomenute vrste artefakata na neolitskim lokalitetima. S druge strane, mali broj alatki za zemqoradwu od kosti, roga i kamena ukazuje da je ova vrsta alata bila pravqena od drveta, kako se uostalom sve doskora to radilo na selu (plug, grabuqe, vile, srpovi i motike su se skoro do savremenih dana u na{im krajevima pravili od drveta, sa minimalnim metalnim oja~awima i se~ivima). Ovo mo`e da objasni ~iwenicu za{to se na na{im neolitskim lokalitetima tako retko pronalazilo oru e koje mo`e da se ve`e za zemqoradwu i tako puno alata koje 58

13 NEOLITSKO ZEMQORADNI^KO ORU\E pokazuje tragove upotrebe nastale u obradi drveta. Drvo se, s obzirom da je elasti~nije od kamena, kosti i roga, pokazalo kao materijal pogodniji za izradu alata kori{}enog u obradi zemqe (Bandi} 1973: 99; Maslovari} 1962: 52; Maslovari}, : 130). Eksperimenti su pokazali da kameno oru e nije bilo pogodno za primarnu obradu zemqe. Ono je, osim {to je bilo krto i lak{e se lomilo pri obra ivawu kamenitog zemqi{ta, tako e bilo i kratko da bi moglo da se wime izvede kopawe dovoqne dubine i stoga bilo nedovoqno efikasno (Krasnov 1971: 21 23). Zato i smatramo da je potpuno pogre- {no vezivawe velikog broja kamenih alatki sa se~icom, nala`enih po na{im neolitskim lokalitetima, za primarnu neolitsku zemqoradwu. Ovome ide u prilog i ~iwenica da najve}i broj ovih alatki pokazuje tragove upotrebe u obradi drveta, dok mawi deo nema nikakve tragove, a samo izuzetni primerci, kao {to je ve} napred re~eno, imaju tragove kori{}ewa u zemqoradwi. U svakom slu~aju detaqnije ispitivawe po~etaka poqoprivrede na ovoj teritoriji je od izuzetnog zna~aja upravo zbog toga {to su ove oblasti, posle Gr~ke i Bugarske, bile me u prvima na putu uticaja (ili kolonizacije) nosilaca neolitskog napretka sa Bliskog istoka i iz Anadolije. Jednu od va`nijih karika u tom ispitivawu predstavqa upravo oru e od kamena, kosti i ro`ine i to kao predmeti kojima se ponajpre mo`e da prika`e praistorijska ekonomika, a koji su do sada uglavnom bili zapostavqeni kao mawe atraktivni objekti muzejskih postavki i kao slabi hronolo{ki indikatori. 59

14 Dragana Antonovi} BIBLIOGRAFIJA / BIBLIOGRAPHY Andrič 2001 M. Andrič, The Holocene Vegetation Dynamics and the Formation of Neolithic and present-day Slovenian Landscape, Documenta Praehistorica XXVIII, Ljubljana 2001: Antonovi} 1992 D. Antonovi}, Predmeti od gla~anog kamena iz Vin~e, Beograd Antonovi} 1997 D. Antonovi}, Predmeti od gla~anog kamena sa nalazi{ta Ili}a brdo, Glasnik SAD 13, Beograd 1997: Antonovi} 2000 D. Antonovi}, Predmeti od gla~anog kamena sa Belovoda, Viminacium 11, Po`arevac 2000: Antonović 2003 D. Antonović, Neolitska industrija glačanog kamena u Srbiji, Beograd Antonovi} 2003 a D. Antonovi}, Mezolitska i neolitska kamena industrija \erdapa, Glasnik SAD 19, Beograd 2003: Bačkalov 1979 A. Bačkalov, Predmeti od kosti i roga u preneolitu i neolitu Srbije, Beograd Bandi} 1973 D. Bandi}, Tradicionalna poqoprivreda u erdapskim naseqima, Zbornik radova Etnografskog instituta 6, Beograd 1973: Benac, Garašanin, Srejović 1979 A. Benac, M. Garašanin, D. Srejović, Uvod u: Praistorija jugoslavenskih zemalja II, Sarajevo 1979: Bla`i} 1984 S. Bla`i}, Prilog poznavawu ostataka faune sa arheolo{kog lokaliteta Golokut, Rad vojvo anskih muzeja 29, Novi Sad : Bogdanović 1988 M. Bogdanović, Banja - Aranđelovac, u: D. Srejović (ed.), The Neolithic of Serbia, Belgrade 1988:

15 NEOLITSKO ZEMQORADNI^KO ORU\E Bogosavqevi}-Petrovi} 1992 V. Bogosavqevi}-Petrovi}, Okresana kamena industrija sa naseqa Divqe Poqe, Kraqevo Bökönyi 1969 S. Bökönyi, Ki~mewaci (prethodni izve{taj), u: D. Srejovi}, Lepenski Vir, Beograd 1969, Bökönyi 1974 S. Bökönyi, History of Domestic Mammals in Central and Eastern Europe, Budapest Bökönyi 1988 S. Bökönyi, The Neolithic Fauna of Divostin, u: A. McPherron and D. Srejović (eds.), Divostin and the Neolithic of Central Serbia, Pittsburgh 1988: Borojević 1990 K. Borojević, Analize paleobotaničkih makroostataka sa arheoloških lokaliteta u Srbiji, magistarski rad, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Beograd Clason 1979 A. T. Clason, The Farmers of Gomolava in the Vinča and La Téne Period, Rad vojvođanskih muzeja 25, Novi Sad 1979: Clason 1980 A. T. Clason, Padina and Starčevo: Game, Fish and Cattle, Palaeohistoria XXII, 1980: Dennell 1978 D. Dennell, Early Farming in South Bulgaria from the VI to the III millennia B.C., Oxford 1978 (BAR International Series - Supplementary 45). Garašanin D D. Garašanin, Nosa - Biserna obala, Arheološki pregled 1, Beograd 1959: Garašanin D D. Garašanin, Die Siedlung der Starčevokultur in Nosa bei Subotica und das problem der neolithischen Lehmscheunen, u: G. Bersu (ed.), Bericht über den V Internationalen Kongress für Vor- und Frühgeschichte - Hamburg 1958, Berlin 1961: Garašanin M M.Garašanin, Hronologija vinčanske grupe, Ljubljana

16 Dragana Antonovi} Gara{anin M., Gara{anin D M. Gara{anin, D. Gara{anin, Neolitsko naseqe Starinar III-IV, Beograd : Gli{i} 1968 J. Gli{i}, Ekonomika i socijalno ekonomski odnosi u neolitu podunavsko-pomoravskog basena, Neolit centralnog Balkana, Beograd 1968: Greenfield 1986 H. J. Greenfield, The Paleoeconomy of the Central Balkans (Serbia): a Zooarchaeological Perspective on the Late Neolithic and Bronze Age (ca BC), Oxford 1986, BAR I.S Grüger, Beng 1988 E. Grüger, H. J. Beng, Botanical Investigations at Divostin and Grivac, in A. McPherron and D. Srejović (eds.), Divostin and the Neolithic of Central Serbia, Pittsburgh 1988: Hopf 1974 M. Hopf, Pflanzenreste aus Siedlungen der Vinča-Kultur in Jugoslawien, Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 21, Mainz 1974: Jovanović et al S. Jovanović, M. Savić, R. Trailović, Ž. Janković, D. Šljivar, Evaluations of the Domestication Process in Serbia - Paleozoological Remnants at Neolithic Settlement of Belovode, Acta Veterinaria vol. 56, Belgrade 2003: No. 5-6, Karmanski 2000 S. Karmanski, Donja Branjevina, Odžaci 2000 (CD izdanje). Krasnov 1971 Ä. A. Krasnov, Rannee zemledelie i `ivotnovodstvo v lesnoè polose Vosto~noè Evropá, Moskva Legge 1990 A. J. Legge, Animals, Economy and Environment, in R. Tringham and D. Krstić (eds.), Selevac: A Neolithic Village in Yugoslavia, Los Angeles 1990: Letica 1988 Z. Letica, Anthropomorphic and Zoomorphic Figurines from Divostin, in A. McPherron and D. Srejović (eds.), Divostin and the Neolithic of Central Serbia, Pittsburgh 1988:

17 NEOLITSKO ZEMQORADNI^KO ORU\E Lyneis 1988 M. M. Lyneis, Antler and Bone Artifacts from Divostin, in A. McPherron and D. Srejović (eds.), Divostin and the Neolithic of Central Serbia, Pittsburgh 1988: Maslovari} 1962 D. Maslovari}, Zemqoradwa. Etnolo{ka istra`ivawa u Gorwoj Resavi, Glasnik Etnografskog muzeja 25, Beograd 1962: Maslovari} D. Maslovari}, Zemqoradwa u Negotinskoj krajini, Glasnik Etnografskog muzeja 31-32, Beograd : McLaren, Hubbard 1990 F.S. McLaren, R. N. L. B. Hubbard, The Archaeobotanical Remains, u: R. Tringham and D. Krstić (eds.), Selevac: A Neolithic Village in Yugoslavia, Los Angeles 1990: McPherron 1988 A. McPherron, Miscellaneous Small Artifacts, u: A. McPherron and D. Srejović (eds.), Divostin and the Neolithic of Central Serbia, Pittsburgh 1988: Melaart 1975 J. Melaart, The Neolithic of the Near East, London Mihailović 1995 B. Mihailović, Alatke od kosti i roga u procesu neolitizacije centralnog Balkana, Diplomski rad, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet - Grupa za arheologiju, Beograd Milleker 1938 F. Milleker, Vorgeschichte des Banats, Starinar XIII, Beograd 1938: Milojković 1990 J. Milojković, The Antropomorphic and Zoomorphic Figurines, u: R. Tringham and D. Krstić (eds.), Selevac: A Neolithic Village in Yugoslavia, Los Angeles 1990: Odell 1988 G. E. Odell, The Flaked Stone Industry from Banja, u: A. McPherron and D. Srejović (eds.) Divostin and the Neolithic of Central Serbia, Pittsburgh 1988:

18 Dragana Antonovi} Özdogan 1999 A. Özdogan, Çayönü, u: M. Özdogan Özdo?an and N. Baôgelen (eds.), Neolithic in Turkey: The Cradle of Civilization New Discoveries, Istanbul 1999: Perišić 1984 S. Perišić, Predmeti od kosti, roga i kamena, Beograd Russell 1990 N. Russell, The Bone Tools, u: R. Tringham and D. Krstić (eds.), Selevac: A Neolithic Village in Yugoslavi, Los Angeles 1990: Srejovi}, Jovanovi} 1959 D. Srejovi}, B. Jovanovi}, Oru e i oru`je od kosti i nakit iz Vin~e, Starinar IX X, Beograd : Stanković 1992 S. Stanković, Sakralna mesta i predmeti u starijeneolitskim kulturama centralnobalkanskog područja, doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Beograd Stanković, Leković 1993 S. Stanković, V. Leković, Neolithic Settlement at Blagotin, Glasnik SAD 9, Beograd 1993: Stankovi}, Rexi} 1996 S. Stankovi}, M. Rexi}, Arheolo{ka iskopavawa praistorijskog lokaliteta Blagotin u godini, Glasnik SAD 11, Beograd 1996: Stipčević 1961 A. Stipčević, Oruđe za rad kod Ilira, Diadora 2, Zadar : Šarić 1999 J. Šarić, Kremena industrija najstarijih zemljoradničkih kultura na tlu Srbije. Doktorska disertacija, Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Beograd Šarić 2000 J. Šarić, Artefakti od okresanog kamena, Donja Branjevina (CD), Odžaci 2000: [qivar, Jacanovi} 1998 D. [qivar, D. Jacanovi}, Veliko Laole, Belovode - istra`ivawa u 1997, Glasnik SAD 14, Beograd 1998:

19 NEOLITSKO ZEMQORADNI^KO ORU\E Tasić 1960 N. Tasić, Dobanovci - Zemun - Naselje, Arheološki pregled 2, Beograd 1960: Tringham 1988 R. E. Tringham, The Flaked Stone Industry from Divostin, u: A. McPherron and D. Srejović (eds.), Divostin and the Neolithic of Central Serbia, Pittsburgh 1988: Tringham, Stevanović 1990 R. Tringham, M. Stevanović, Field Research, u: R. Tringham and D. Krstić (eds.), Selevac: A Neolithic Village in Yugoslavia, Los Angeles 1990: Todorovi}, Cermanovi} 1961 J. Todorovi}. A. Cermanovi}, Bawica: naseqe vin~anske kulture, Beograd van Zeist 1978 W. van Zeist, Ugqenisani biqni ostaci na vi{eslojnom nalazi{tu Gomolava, Rad vojvo anskih muzeja 23-24, Novi Sad : Vasi} 1932 M. M. Vasi}, Preistorijska Vin~a I, Beograd Vasi} 1934 M. M. Vasi}, Kameno oru e u Vin~i, Srpski kwi`evni glasnik 42/1, Beograd Vasi} 1936 a M. M. Vasi}, Preistorijska Vin~a II, Beograd Vasi} 1936 b M. M. Vasi}, Preistorijska Vin~a III, Beograd Vetnić 1988 S. Vetnić, Bunar - Svetozarevo, u: D. Srejović (ed.), The Neolithic of Serbia, Belgrade 1988: 74. Voytek 1984 B. Voytek, Microwear analysis of chipped stone artifacts from Vinča, u: D. Srejović (ed.), The chipped stone industry from Vinča: excavations , Belgrade 1984:

20 Dragana Antonovi} Voytek 1990 B. Voytek, The use of stone resources, u: R. Tringham and D. Krstić (eds.), Selevac: A Neolithic Village in Yugoslavia, Los Angeles 1990: Welinder 1989 S. Welinder, Mesollithic Forest Clearance in Scandinavia, u: C. Bonsall (ed.), The Mesolithic in Europe: papers presented at the Third International Symposium, Edinburgh 1985, Edinburgh 1989: Zvelebil 2001 M. Zvelebil, The agricultural transition and the origins of Neolithic society in Europe, Documenta Praehistorica XXVIII, Ljubljana 2001:

21 Dragana ANTONOVIĆ Archaeological Institute, Belgrade NEOLITHIC AGRICULTURAL TOOLS AND ITS SIGNIFICANCE IN THE BEGINNING OF FARMING IN THE TERRITORY OF SERBIA Neolithic agricultural tools (hoes, axes, hammer-axes, pickaxe, plowshares, planters, saws, trashing tools, millstones and rubbers) have been found in small quantity at the sites in our country and hence it is very difficult to discuss this type of tools and the level of agriculture in the Neolithic economy. There are many possible reasons for such small amount of these tools but two most probable keep coming to our mind: one is that such tools had been left in the fields and never had been brought into the settlement and other that this type of tools had been mostly made of wood. This could explain the fact that there are so few tools, which could be related to agriculture at our Neolithic sites and so many tools revealing the traces of use resulting from woodworking. Wood, considering that it is more flexible than stone, bone and antler proved to be more suitable material for production of tools used in agriculture as it is suggested by some experimental testing (Krasnov 1971: 21-23). Therefore we think that it is utterly wrong to associate large number of stone tools with cutting edge discovered at our Neolithic sites with primary Neolithic agriculture. In favor of this speaks the fact that most of these tools reveal the traces of use resulting from woodworking. More comprehensive investigation of the beginnings of agriculture in this territory is of utmost importance just because these areas were among the first after Greece and Bulgaria on the path of influence (or colonization) by the bearers of Neolithic progress from the Near East and Anatolia. One of rather important links in that investigation are the very tools of stone, bone and antler as objects, which could illustrate the prehistoric economy and which had been so far neglected as less attractive objects in the museum collections and as inferior chronological indicators. 67