VIII INTERNATIONAL CONFERENCE, NOVI PAZAR, :

Транскрипт

1 Centar za nauku i kulturu NAUKAKOM, Novi Pazar ZBORNIK RADOVA VIII INTERNATIONAL CONFERENCE, NOVI PAZAR, : OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE, IZAZOVI I PERSPEKTIVE ENERGETSKIH POTENCIJALA U REPUBLICI SRBIJI, SA AKCENTOM NA BIOMASU I POLJOPRIVREDNA GAZDINSTVA "RENEWABLE ENERGY SOURCES, CHALLENGES AND PERSPECTIVES OF ENERGY POTENTIALS IN THE REPUBLIC OF SERBIA, WITH AN ACCENT ON BIOMASS AND AGRICULTURAL HOLDINGS"

2 Izdavač: NAUKAKOM-Centar za nauku i kulturu, Novi Pazar Urednik: Prof. dr Mirsad Nuković Tehnička priprema: Elvis Murić Korice: Nejira Nuković Štamparija: FAMI grafika, Novi Pazar Tiraž: 30 primeraka CIP - Каталогизација у публикацији Библиотеке Матице српске, Нови Сад (497.11)(082) INTERNATIONAL Conference "Renewable energy sources, challenges and perspectives of energy potentials in the Republic of Serbia, with an accent on biomass and agricultural holdings" (8 ; 2021 ; Novi Pazar) Zbornik radova / VIII International Conference "Renewable energy sources, challenges and perspectives of energy potentials in the Republic of Serbia, with an accent on biomass and agricultural holdings", Novi Pazar, ; [urednik Mirsad Nuković]. - Novi Pazar : Centar za nauku i kulturu - NAUKAKOM, 2021 (Novi Pazar : Fami grafika) str. : ilustr. ; 24 cm Radovi na srp. i engl. jeziku. - Tiraž Napomene i bibliografske reference uz tekst. - Bibliografija uz svaki rad. - Rezime na engl. jeziku uz svaki rad. ISBN а) Обновљиви извори енергије - Србија - Зборници COBISS.SR-ID

3 Predgovor Današnji energetski resursi ne mogu da odgovore zahtevima budućnosti koja je pred nama. Najjednostavniji i najjeftiniji način da se zadovolje potrebe rastuće potražnje za energijom bio bi sagorevanjem fosilnih goriva, da nije došlo do fundamentalne promene u načinu na koji svet shvata klimatske promene. One danas predstavljaju daleko ozbiljniju pretnju od pukog zagađivanja planete. Istovremeno, tehnološke inovacije su doprinele da alternativne tehnologije postanu dostupne i pristupačne u većem obimu. Kao rezultat ovih dešavanja, svet ulazi u eru u kojoj napušta tehnologije zasnovane na fosilnim gorivima želeli mi to ili ne. Svake godine se zatvori više proizvodnih kapaciteta na ugalj i naftu nego što se izgradi novih. Danas više nije ključno pitanje cene obnovljivih izvora, već da li oni mogu da se primene u velikom obimu i dovoljno brzo, da bi bile alternativa uglju. Energija vetra i sunca su već cenovno konkurentne električnoj energiji na mreži u pojedinim zemljama (Nemačka, Velika Britanija); a naročito je po tom pitanju vidljiv pomak kod solarnih fotonaponskih tehnologija čija je cena pala 95% od godine. Takodje, cene baterija većih kapaciteta za skladištenje energije nastavljaju da padaju, što omogućava dalju integraciju intermitentnih obnovljivih izvora, koji su inače zahtevali podršku pouzdane i upravljive proizvodnje, primera radi elektrana na prirodni gas. Obnovljivi izvori energije u međuvremenu su sazreli i mogu da konkurišu elektranama na ugalj i rizičnim atomskim elektranama. Potpuni prelazak na obnovljive izvore energije moguć je na svim područjima. Sada moramo brzo da krenemo putem čiste, sigurne i ekonomski isplative energetske budućnosti. Od svih obnovljivih izvora energije u Srbiji, u koje spadaju hidro energija, energija biomase, vetra, sunca i geotermalnih izvora, biomasa ima najveći raspoloživi potencijal, sa oko 61% učešća, a njen značaj je posebno veliki u sektoru poljoprivrede. 3

4 Akademik prof. dr SLOBODAN NEŠKOVIĆ Međunarodna Akademija Nauka, Umetnosti i Bezbednosti MANUB Univerzitet Sveti Kiril i Metodij Veliko Trnovo, Bugarska Ukrajinska Tehnološka Akademija, Kijev Univerzitet Privredna akademija u Novom Sadu FEPPS, FIMEK POSLOVNE KOMUNIKACIJE I INFORMACIONA BEZBEDNOST KAO LUKRATIVNI GLOBALNI FENOMENI Apstrakt: Poslovne komunikacije, informacije i informaciona bezbednost predstavljaju značajne postulate za funkcionisanje svake države, tako i Srbije na međunarodnom tržištu. Informaciono ratovanje u globalnoj zajednici obuhvata specifičan konglomerat mera i postupaka agresivnog karaktera u cilju istiskivanja suparnika sa svetskog tržišta. Rad prikazuje važnost informacije za nacionalnu bezbednost zemalja. Navedeni fenomeni, stoga poseduju globalnu lukrativnu kontaciju. Međunarodna ekonomska špijunaža je sofisticirani, esencijalni segment međunarodnog ekonomskog ratovanja. U zaštiti informacija, država u tranziciji, tako i Srbiji, prvorazredni ulogu imaju osposobljavanje ljudskih resursa i izbor adekvatnih bezbednosnih strategija. Ključne reči: poslovne komunikacije, informacioni rat, bezbednost, ekonomska špijunaža, ekonomija, lukrativnost, globalni fenomen BUSINESS COMMUNICATION AND INFORMATION SECURITY AS LUCRATIVE GLOBAL PHENOMENE Abstract: Business communications, informations and information security are important postulates for the functioning of any state, including Serbia in the international market. Information warfare in the global community includes specific conglomerate of measures and procedures of agressive character in order to extrusion rivals in the world market. This work shows the importance of information for the national security. These phenomena, therefore, have a lucrative connotation. International economic espionage is a sophisticated, essential segment of international economic warfare. The protection of information intransitional countries, as well as Serbia, presents a first-class role of human resources training and selection of appropriate security strategies. Key words: business communication, information warfare, security, economic inteligence, economy, lucrative, global phenomenon 4

5 UVOD Poslovne komunikacije predstavljaju razmenu informacija, znanja, iskustava i veština u kontekstu realizacije poslovnih aktivnosti. U savremenoj, globalizovanoj međunarodnoj zajednici, dobijaju poseban značaj sa aspekta ostvarivanja kompetitivne prednosti na svetskom tržištu. To je značajno za svaku državu, posebno zemlje u tranziciji gde pripada i Srbija. Međutim, poslovne komunikacije u savremenom svetu se sve češće odvijaju putem savremenih informacionih i telekomunikacionim tehnologijama, koje su vrlo osetljive na razne upade i visokotehnološki kriminal. Savremene tehnologije, a naročito internet i mobilna mreža, i pored usavršenih sistema zaštite, u sve većoj meri predstavljaju predmet napada zlonamernih pojedinaca, kompanija i država. Ovakav vid upada u telekomunikacione i informacione sisteme se, najčešće, sprovodi iz razloga špijunaže. Sam pomen reči špijunaža, kod običnog građanina asocira na vojnu špijunažu, kojom je obilovala istorija sveta. Međutim, u savremenom svetu, sve se ređe vrše upadi u vojne sisteme, dok je sve veće prisustvo industrijske ili ekonomske špijunaže. Velike multinacionalne korporacije sve češće i u većem obimu posežu za ovim vidom špijunaže, kako bi pobedile svoju konkurenciju na svetskom tržištu, koje svakim danom postaje sve probirljivije i zahtevnije. Završetkom hladnog rata, smanjila se potreba za vojnom špijunažom, mada se špijunaža i tada u najvećoj meri svodila na vojno-ekonomsku špijunažu. Akcenat je u najvećoj meri bacan na špijunažu vojne i svemirske tehnologije u kojoj su učestvovale dve tadašnje supersile SAD i SSSR. Ovaj vid špijunaže je u najvećoj meri zaslužan za pojavu novih, savremenih tehnologija bez kojih bi savremeni svet bio nezamisliv, a koje nazivamo IT ili informacione tehnologije. Pod informacionim tehnologijama se podrazumevaju savremene tehnologije, a prva asocijacija kod običnog građanstva je internet. Međutim, nije samo internet predstavnik IT tehnologije, mada je najzastupljeniji vid komunikacije u savremenom svetu. IT tehnologija podrazumeva izučavanje, dizajn, razvoj, implementaciju (sprovođenje) i podršku ili upravljanje računarskim informacionim sistemima (engl. information systems, IS), softverskim aplikacijama i hardverom. IT koriste računare i računarske programe da pretvore, uskladište (smeste), štite, obrade, bezbedno šalju i primaju informacije. Dakle, informacione tehnologije podrazumevaju savremene tehnologije zasnovane na računaru, kao najsavremenijem sredstvu koje čovek koristi. U današnje vreme kada je pravovremena i tačna informacija ključ za poslovni uspeh, velike multinacionalne korporacije koje su ekonomski jače od mnogih država sveta, ali i najmoćnije svetske 5

6 države koje predstavljaju ekonomske supersile, ne štede svoj kapital i ne biraju način kako bi došle do dragocenih podataka koji su ključni za uspešno vođenje borbe za osvajanje svetskog tržišta i uvećanje profita. Sve se više kupuju znanje i informacije, a do toga se najčešće dolazi putem ekonomske špijunaže koja je, u mnogim zemljama, zvanično zabranjena. 1. POSLOVNE KOMUNIKACIJE I INFORMACIJE Poslovne komunikacije predstavljaju osnovu savremenog poslovanja. One se koriste za razmenu informacija od strateškog značaja po kompaniju ili državu. Iz tih razloga, predstavljaju plen ekonomske špijunaže, jer je aktivnost špijuna usmerena upravo prema njima. Za razliku od industrijskog društva u kome je glavnu ulogu imao kapital, u današnje vreme informacionog društva, glavnu vrednost predstavljaju znanje i informacije. U savremenom svetu, znanje i informacije se javljaju u dva oblika: 1. Materijalni oblik. Pod materijalnim oblikom podrazumevamo planove, projekte, patente, licence, baze podataka, računarske programe itd. Materijalnim oblikom raspolažu kompanije, dok su njihovi vlasnici zaposleni u kompanijama. 2. Nematerijalni oblik. Ovde spadaju znanje, veštine, iskustvo, sposobnost rešavanja problema i sl. Isključivi vlasnici nematerijalnog oblika su zaposleni u kompanijama i njime potpuno raspolažu. Upravo iz ovih razloga, cilj kompanija je da nematerijalno znanje pretvore u materijalno, jer je ono neotuđivo. 1 Za razliku od industrijskog društva, razvojem informacionih tehnologija su u prvi plan stavljeni ljudski resursi i oni predstavljaju metu ekonomske špijunaže. Stoga, savremena ekonomska špijunaža ima za cilj prikupljanje ekonomskih informacija i preuzimanje znanja radi sticanja ekonomske dobiti i potčinjavanja drugih kompanija i država, koristeći ekonomsku moć. Informacije i znanja, kao plod dugotrajnog i skupog razvoja unutar organizacije, jesu glavne mete krađe upravo zbog toga što mnogo koštaju 2. Dakle, osnovni razlozi pojave i ekspanzije ekonomske špijunaže u savremenom svetu predstavljaju pokušaji da se preko prikupljanja informacija i uvećanjem i kupovinom znanja postigne prevlast na svetskom tržištu i uveća kapital određenog privrednog društva i cele države. Tako se, usled ekonomske špijunaže, gubici država i korporacija mere milijardama dolara. Prema procenama FBI-a, Sjedinjene Države trpe godišnje između 130 i 330 milijardi dolara štete zbog industrijske špijunaže. Isti 1 Nešković, S., Industrial Intelligence and Information Warfare, With Special Emphasis on Security Companies, 14th International Conference RaDMI-2014, Topola, September 2014, p Aleksić, D., Ljubičić, S., Korporativna špijunaža-normativno-kriminalistički aspekt savremenog poslovanja, Monografska studija, Novi Sad, 2013, str

7 izvor tvrdi da oko 15 zemalja ima prilično agresivne programe industrijske špijunaže, koji su usmereni na Sjedinjene Države, a među njima su najagresivnije Kina i Rusija. Prikupljanje znanja i informacija može da podrazumeva kako krađu intelektualnog kapitala, tako i pribavljanje osnovnih podataka o ekonomskoj snazi, strateškim planovima poslovnog sistema ili ličnim podacima zaposlenih, njihovim sklonostima, navikama, slabostima i primanjima. Podaci o zaposlenima predstavljaju naročito osetljiv deo jedne organizacije, jer se preko zaposlenih, a posle određivanja njihovog profila ličnosti, može najlakše doći do potrebnih informacija o proizvodima i inovacijama, dok su zaposleni, ujedno, nosioci znanja u kompanijama. Razvojem savremene informacione i telekomunikacione tehnologije i prelaskom na elektronsko poslovanje, očekivano je da se uporedo s tim razviju i špijunske veštine, kao i špijunski softveri koji služe za upade u informacione i komunikacione sisteme, kao i presretanje elektronske i telekomunikacione komunikacije. Za razliku od industrijskog doba, u savremenom svetu, pored kapitala, radne snage i tehnologije, informacija je postala nezaobilazan faktor u ostvarivanju konkurentske prednosti. Ciljevi poslovne špijunaže predstavljaju proučavanje poslovne strategije konkurentskih kompanija i država i novih poslovnih projekata i planova, istraživanje novih proizvoda ili mogućnosti nastupa na stranom tržištu, nadvladavanje konkurenata u potrazi za novim tržištima ili u nadmetanju za nove poslove i suzbijanje konkurencije na novom ili postojećem tržištu. 3 Ekonomski špijuni se trude da kroz legalne i nelegalne operacije prikupe sva potrebna znanja i informacije o organizaciji (kompaniji ili državi), kako bi pomoću njih matične organizacije stekle ekonomsku, a samim tim i vojnu premoć nad drugim organizacijama. U savremenom, IT svetu, na meti ekonomskih špijuna se nalaze visoke tehnologije, industrija naoružanja, elektronika, informacione tehnologije, farmaceutska industrija, svemirska industrija i dr. Presretanje elektronskih i telekomunikacionih komunikacija se smatra nelegalnom metodom ekonomske špijunaže i strogo je kažnjiva zakonom, ali se, s druge strane, veoma teško dokazuje.nelegalne metode ekonomske špijunaže predstavljaju širok spektar nelegalnih aktivnosti ekonomskih špijuna usmerene na otkrivanje poslovnih tajni privrednih društava i drugih organizacija. Nelegalne metode se najčešće sprovode iz razloga što nisu svi u mogućnosti da koriste legalne metode koje su najbezbednije. Ove metode sprovode stručni kadrovi koji su posebno obučeni za ovaj vid delatnosti. Najčešće su to razni obaveštajci koji su se prilagodili savremenom društvu, a koji su, ujedno, ekonomski i marketinški stručnjaci. Međutim, tek oko 5% od ukupne globalne ekonomske špijunaže otpada na nelegalne metode. Najčešći vidovi ovog načina špijunaže su: 3 Nešković, S., Isto, str

8 1. Insajderi ili zaposleni sa pravom pristupa. Pod insajderima podrazumevamo zaposlene u napadnutoj kompaniji koji iz određenog razloga, bilo da se radi o novcu ili ne, pristaju da obavljaju špijunske aktivnosti u korist konkurentskih kompanija. Regrutovanje insajdera se najčešće obavlja podmićivanjem, iznudom i ucenama. Ovde se radi o profesionalcima koji vrlo vešto zbunjuju i navode žrtvu da oda poslovne informacije. Međutim, insajderi veoma često obavljaju svoje špijunske aktivnosti iz čisto patriotskih razloga, tako što se zapošljavaju u stranim kompanijama, i na taj način prikupljaju i prenose podatke i informacije o kritičnim tehnologijama. Motivi, međutim, mogu biti i loš tretman u određenim kompanijama. 2. Provale. Provale predstavljaju manje sofisticirane metode dolaska do informacija. Na ovaj način špijuni provaljuju u kancelarije i biznis centre određenih kompanija nasilnim metodama, tj. fizičkom provalom i upadom, najčešće, u računarske sisteme određenih kompanija i na taj način dolaze do kritičnih tehnologija. Takođe, korporativni špijuni često provaljuju u hotelske sobe poslovnih menadžera ili se koriste prisluškivanjem telefonskih razgovora 4. Krađa informacija metodom provale se obavlja fizičkom krađom dokumenata, fotografisanjem ili umnožavanjem traženog dokumenta. 3. Oraganizovani kriminal. Kao i svuda, kriminalci se ne ustručavaju da raznim vrstama pritisaka na poslovne ljude, ucenama itd. dođu do potrebnih informacija, što predstavlja veliku opasnost za biznis i industriju. 4. Nezavisni preduzetnici. Ovde se najčešće misli na privatne detektive koji koriste razne nelegalne metode kako bi došli do poverljivih podataka. 5. Infiltracija među zaposlene. Ovo je odličan način špijunaže, gde se preko falsifikovanih dokumenata ulazi unutar subjekta špijunaže. 6. Kompjuterski upadi. Ovo je sve češći vid špijunaže u postmodernom svetu, pošto se računari sve više koriste za obradu i skladištenje podataka. 7. Elektronski nadzor. Kao i kod kompjuterskih upada, elektronski nadzor predstavlja sve češću metodu korporativne špijunaže, jer savremena tehnika sve brže napreduje, tako da je veoma teško odbraniti se od ovakvih vrsta upada. Pod ovim vidom špijunaže se podrazumevaju presretanje i kontrola elektronske pošte, hakovanje računara, unošenje virusa i trojanaca u računarski sistem, prisluškivanjem telefona, video i audio nadzora, sofisticiranim 4 Menadžeri koji često putuju izjavljuju da imaju osećaj da je neko preturao po njihovim hotelskim sobama i dokumentima koje nose sa sobom, kao i da su česta meta telefonskog prisluškivanja. Aleksić, D., Ljubičić, S., Korporativna špijunaža-normativno-kriminalistički aspekt savremenog poslovanja, Monografska studija, Novi Sad, 2013, str

9 kriptoanalizama itd. Elektronski nadzor, dakle, koristi savremene tehnologije u svrhu korporativne špijunaže. Kako savremena tehnika i informacioni sistemi sve brže napreduju, tako postaju i sve češći metod za industrijsku špijunažu. Bezbednost informacionih sistema postaje sve veći problem razvoja i primene računarskih sistema u kompanijama. Različite zloupotrebe, krađe i neovlašćeni upadi u poslovne informacione sisteme toliko su postali učestali da se mogu nazvati kompjuterskim kriminalom. Slabosti savremenih informacionih sistema su toliko uznemirujuće, da se može slobodno reći da ne postoji adekvatna zaštita kojom bi se ovi sistemi zaštitili u potpunosti. Ranjivost poslovnih informacionih sistema se povećava prelaskom na umrežene računarske sistema. Teorijski, postoje stotine tačaka u poslovnim informacionim sistemima koje mogu da podlegnu određenim opasnostima. Sam pristup globalnoj mreži kao što je internet, sa sobom povlači velike mogućnosti za neovlašćeni upad u računarske sisteme kompanija, kao i za neovlašćeni elektronski nadzor, što predstavlja veliku opasnost da se na ovaj način špijuniraju konkurentske kompanije. Kako apsolutnu bezbednost nije moguće postići u modernim uslovima otvorenosti i visokog stepena nastanka promena u tehničkom okruženju kompanije, jedina moguća politika mora biti usmerena ka upravljanju rizicima uz postojanje svesti da su gubici ipak mogući. Posledice kompjuterskog kriminala i upada u računarski sistem kompanije, mogu se podeliti u tri osnovne grupe: 1. Finansijske, kada učinilac vrši dela u cilju sticanja protivpravne imovinske koristi ili kada učinilac ne postupa radi sticanja koristi za sebe ili drugoga, ali objektivno učini finansijsku štetu; 2. Nematerijalne, koje se ogledaju u neovlašćenom otkrivanju tuđih tajni, ili drugom, indiskretnom, štetnom postupanju; 3. Kombinovane, kada se otkrivanjem određene poslovne tajne, ili povredom autorskog prava, putem zloupotrebe kompjuteraili informatičke mreže naruši nečiji ugled, odnosno povredi moralno pravo, a istovremeno prouzrokuje finansijska šteta. Apsolutna bezbednost informacionih sistema ne postoji, kao što ne postoji ni apsolutna bezbednost uopšte, ali se rizik kod špijunaže korišćenjem savremenih tehnologija povećava pojavom interneta, tj. globalne informatičke mreže. Svi računari koji su prikačeni na neku od mreža, bilo da se radi o internim ili globalnoj mreži, su potencijalna laka meta raznih upada. Ovo iz razloga što zaštita informacionih sistema zaostaje u razvoju u odnosu na vrste i mogućnosti napada koje su svakog dana sve brojnije. Tako metode napada možemo podeliti u dve grupe: 1. Neovlašćeno menjanje podataka i 9

10 2. Podvale u programiranju. Dakle, može se reći da se savremena špijunaža najlakše sprovodi presretanjem elektronske komunikacije, koja je sve zastupljenija u savremenom poslovanju i može se reći da je, u današnje vreme, vodeći način komunikacije. Digitalna tehnologija i novi mediji, posebno internet i mobilni telefoni, omogućavaju ljudima široku komunikaciju koja prevazilazi vreme i prostor. Međutim, moramo biti svesni da se jedan deo tih savremenih elektronskih sredstava koristi za elektronsku špijunažu. Ako izuzmemo vladine bezbedonosne agencije, problem je u tome što su ta elektronska sredstva i špijunski softveri, zbog niskih cena, dostupni mnogo većem broju ljudi, koji ih koriste za svakodnevno ugrožavanje naše privatnosti. Iz tog razloga, osobe koje je dotakla siva zona elektronskih komunikacija, ekspanziju savremenih elektronskih tehnologija ne vide kao dragocenu pomoć u svakodnevnom životu, već kao nužno zlo. Ako je za utehu, moramo biti svesni da je špijuniranje staro koliko i ljudska civilizacija, s vremenom su se samo menjale tehnologije i metode. Smatra se da je špijuniranje druga po redu najstarija ljudska profesija. 5 Neovlašćeno menjanje podataka predstavlja najrasprostranjeniji vid napada na računarske sisteme kompanija. Ovaj način industrijske špijunaže najčešće koriste insajderi koji su autorizovani i imaju fizički pristup računarskim sistemima. Na ovaj način, insajderi, pored pristupa poverljivim podacima i poslovnim tajnama matične kompanije, unose lažne, tj. izmišljene ili pogrešne podatke u računarski sistem ili menjaju i brišu postojeće podatke, čime nanose veliku ekonomsku štetu napadnutim kompanijama. Neovlašćeno menjanje podataka je veoma opasno iz razloga što za cilj nema samo iznošenje poverljivih informacija, već i uništavanje istih radi nanošenja ekonomske štete napadnutim kompanijama. Ovaj vid industrijske špijunaža predstavlja veliku opasnost po računarske sisteme, ali, zbog složenosti operacija iz razloga fizičkog kontakta insajdera s računarskim sistemom, mogu ga obavljati samo visoko obučeni profesionalci i predstavlja vrhunac ekonomske špijunaže. Krađa informacija putem savremene informacione tehnologije se najčešće obavlja putem tzv. podvalama u programiranju. Pod podvalama u programiranju podrazumevamo sledeće operacije: kompjuterski virusi, crvi, trojanski konji, hakeri, maskiranje, nezaštićeno preuzimanje (download), lokalne mreže itd. Pored špijunaže korišćenjem računarskih mreža, veliku opasnost po kompanije predstavljaju i neovlašćeni pristupi drugim sredstvima komunikacije. U savremenom svetu i sa savremenom tehnikom, veoma je lako izvesti špijunske operacije putem prisluškivanja telefonskih razgovora (naročito mobilnih 5 Nešković, S., Modern Technologies in the Context of International Economic Warfare, 4 th International Conference EMoNT-2014 ( Economics and Management-Based on New Technologies ), Proceedings, Vrnjacka Banja: Scientific and Technical Center for Intellectual Property#Sa TCIP, Vrnjačka Banja, , p

11 telefona koji su postali neizostavni faktor savremenog poslovanja) menadžmenta kompanije, kao i neovlašćenim instaliranjem video nadzora na kritičnim tačkama poslovnih sistema ili presretanjem video komunikacije koja se obavlja korišćenjem računarskih softvera, a pomoću interneta. 2. INFORMACIONO RATOVANJE I RAT ZA INFORMACIJE Moderno doba, kanalisano procesima globalizacije, karakteriše se sticanjem nadmoći u planetarnim razmerama, što predstavlja rezultat ne samo vojne, nego i ekonomske, tehnološke i razvojne supremacije nad protivnicima. Kao što je nekada oružje predstavljalo osnovni argument dominacije, danas je to informacija, kao četvrti obavezni činilac proizvodnje pored kapitala, radne snage i tehnologije. Informacija je najbitniji činilac ostvarivanja prednosti nad konkurencijom i zbog toga najrazvijenije zemlje sveta sve više svojih obaveštajnih resursa koriste radi pribavljanja brižljivo čuvanih industrijskih, proizvodnih ili finansijskih informacija, koje će državi ili domaćoj kompaniji omogućiti bolje pozicioniranje na globalnom tržištu. 6 Današnji svet je svet informacija. U tom svetu, informacija je znanje, moć i kapital. Pravovremeno posedovanje važnih informacija daje prednost u odnosu na druge. One su moćno sredstvo koje omogućava zauzimanje superiornog položaja, a u procesu odlučivanja omogućavaju donošenje kvalitetnih odluka, lakše snalaženje u nesigurnom svetu, a time i jednostavnije ostvarivanje ciljeva. Ekspanzija informacionog ratovanja počinje u 20. veku sa razvojem savremenih tehnologija. Razvoj informatičke tehnologije revolucionarno je promenio i sam način ratovanja. 7 Osnovna specifičnost informacionog ratovanja je da bojište informacionog ratovanja nije fizički, već virtuelni svet, a potencijalni ratnici na ovom bojištu mogu biti državni organi, vojne organizacije, teroristi, industrijski konkurenti, hakeri i drugi. Svaki od ovih protivnika je motivisan različitim ciljevima, ograničen različitim nivoima resursa, sopstvenim mogućnostima i mogućnostima sistema da se brani. Kako je biznis postao globalan, tako su i problemi čuvanja informacija i krađe informacija postali stvar ne samo jedne kompanije koja se nadmeće sa drugom, već i način ekonomskog ratovanja koji sponzorišu nacionalne vlade. Danas mnoge zemlje, čak i one prijateljske, međusobno vode ekonomske ratove u kojima se kao glavno oružje koriste informacije. Proces globalizacije doveo je do ključnih promena u svetu. Jedna od najuočljivijih promena na globalnom tržištu je da države gube primat, koji od njih preuzimaju tzv. transnacionalne kompanije, koje postaju ključni činioci globalnog sistema i koje zahtevaju veliku količinu 6 Nešković, S., Ekonomska špijunaža i nove tehnologije u globalizovanoj međunarodnoj zajednici, Beograd: Vojno delo, 65 (2), 2012, str Nešković, S., Kompatibilnost komunikacione kompetentnosti sa vanrednim situacijama i pandemijom C O V I D - 19, Nauka i Tehnologija br. 14., Travnik: Internacionalni Univerzitet Travnik, 2020, str

12 informacija za svoje potrebe. 8 Fenomeni ekonomije i informacionog ratovanja oduvek su bili direktno povezani, što je posebno uočljivo u savremenim međunarodnim odnosima. Posebno važnu ulogu informacije imaju u procesu odlučivanja na svim područjima ljudske delatnosti, pa tako i u ekonomskoj sferi. Donosioci odluka znaju šta im je cilj i gde treba stići, ali ne znaju i kako doći do cilja, a informacije su putokaz ka ostvarenju cilja. One su ključni resurs upravljanja. Bez informacija i informacionih sistema, moderna društva, države i poslovni svet, ne bi mogli obezbediti podršku sopstvenim procesima. Pravovremene i valjane informacije od velike su važnosti i prilikom definisanja strategije nastupa na stranim tržištima. Na osnovu prikupljenih informacija, stručni timovi razmatraju sve vidove određenog problema, elemente neophodne za stručnu razradu projekta, mogućnosti uspeha i potencijalne rizike, konkurentsku sposobnost suparnika na svetskom tržištu, eventualne zakonske i administrativne barijere i najpovoljnija područja, odnosno regione za ekspanziju. 9 Teorija i praksa međunarodnih odnosa u sadašnjoj konstelaciji, daju izuzetan značaj pojmu informacija i tematu informacionog ratovanja. Smatra se da je najpotpunija i najprihvatljivija definicija Ričarda Šafranskog po kojoj je informaciono ratovanje neprijateljska aktivnost uperena protiv bilo kojeg dela sistema znanja i verovanja protivnika. Bez obzira na to da li se vodi protiv spoljnjeg protivnika ili unutrašnjih grupa, informaciono ratovanje ima krajnji cilj da upotrebi informaciona oružja da promeni (utiče, manipuliše, napadne) sisteme znanja i verovanja nekog spoljnjeg protivnika. Po njemu, ratovanje predstavlja aktivnost (proces) koja se vodi između suprotstavljenih strana, koje su u stanju rata. U skladu sa prirodom savremenih sukoba, obuhvata širok spektar svih mogućih (oružanih i neoružanih) aktivnosti usmerenih prema suparniku sa ciljem da mu se nametne volja. Ratovanje nije ograničeno isključivo na upotrebu oružja, veći na primenu drugih, direktno nesmrtonosnih sredstava, metoda i tehnika. 10 Pod informacionim ratom podrazumevaju se akcije koje se preduzimaju kako bi se postigla informaciona superiornost, koja je podrška poslovnim strategijama, i to uticajem na informacije konkurenata, uz istovremeno zadržavanje moći, odnosno zaštitu sopstvenih informacija. 11 Cilj ratovanja nije uvek da se protivnik ubije, već da se potčini. Takođe, i da se utiče na informacioni sistem protivnika i da ishod informacionog rata bude takav da protivnik primi dovoljno poruka i informacija koje će ga ubediti da treba da prestane da pruža otpor. Današnja zavisnost sveta od informacija istovremeno je prednost i nedostatak. Informacija je postala jedno od najmoćnijih oružja savremenog čoveka. Upravo zbog toga u današnjem svetu vlada velika glad za informacijama, pri čemu se često ne biraju sredstva kako do njih doći. To znači da je savremeni svet suočen sa dva opšta negativna 8 Nešković, S., Ekonomska špijunaža u savremenoj međunarodnoj konstelaciji, Novi Sad: Ekonomija teorija i praksa, 4 (1), 2011, str Nešković, S.,Ekonomske implikacije informacionog ratovanja u savremenim međunarodnim odnosima, Novi Sad: Ekonomija teorija i praksa, 5(2), 2012, str Szafranski R, Teorija informacionog ratovanja - priprema za godinu, prikaz članka - prevod pukovnik B. Bajić, Izvorna definicija američke Odbrambene agencije za informacione sisteme (U.S. Defense Information Systems). 12

13 fenomena kada su u pitanju informacije: rat za informacije i informacioni rat. Drugim rečima, informacije su, s jedne strane, predmet ugrožavanja, a sa druge, izvor i sredstvo ugrožavanja. Dok rat za informacije označava snažnu borbu u nastojanjima da se do informacija dođe, informacioni rat je sukob u kojem su informacije glavno oružje. Sve to ukazuje na činjenicu da se u savremenim poslovnim uslovima, koje karakteriše oštra borba na tržištu, rat za informacije, ali i rat informacijama primenjuju kao deo svakodnevnice savremenog poslovnog sveta INFORMACIONA BEZBEDNOST U SRBIJI Internet je svetski fenomen, jedinstven je i važi za sve, za male i za velike, za siromašne i bogate moćne i one koji to nisu. Na toj svetskoj jedinstvenoj mreži postoji bar jedna nepobitna jednakost, a to je da su sa aspekta bezbednosti i mogućih pretnji manje više svi ravnopravni. Postoje nijanse koje su, pre svega, posledica manje ili više bezbedonosno interesantnog područja, razlike u veličini i brojkama. Suštinski ne postoje razlike, svi su ugroženi. Postoji razlika samo na one koji su shvatili značaj Informacione bezbednosti i posvetili joj se jednako kao ekonomskoj ili vojnoj bezbednosti. Znači, doneli zakone, usvojilistrategije i stvorili neophodne ljudske i materijalne resurse koji se neprekidno brinu o njoj. Stanje u ovoj oblasti u Srbiji je veoma loše, pa se mora što pre doneti strategija informacione bezbednosti. Dakle, informaciona bezbednost mora da se ugradi u strategiju nacionalne bezbednosti. Informaciona bezbednost u Srbiji je oblast u kojoj sveobuhvatno strateško i regulatorno uređenje tek treba da se uspostavi. Stoga, u narednom periodu očekuje se priprema i donošenje odgovarajuće regulative, što, pre svega, podrazumeva usvajanje Zakona o informacionoj bezbednosti i odgovarajućih podzakonskih akata. Iako taj zakon, kao sistemski u ovoj oblasti, još nije donet, u odredbama različitih zakona postoje norme koje se odnose na informacionu bezbednost, kao što su Krivični zakonik i Zakon o elektronskim komunikacijama. Srbija predstavlja zemlju koja je na putu da donese Zakon o informacionoj bezbednosti. Ovim Zakonom je predviđeno formiranje tela za koordinaciju poslova informacione bezbednosti, a biće uspostavljen i nacionalni centar za prevenciju rizika u informaciono-komunikacionim sistemima (IKS). Srbija trpi višemilionsku štetu zbog visokotehnološkog kriminala. Donošenje ovog Zakona nije samo bitno za državu, već i za pravna i fizička lica, jer će omogućiti zaštitu ljudskih prava i ličnih podataka. 12 Nešković, S., The National Security Paradigm and National Interest in Postmodern Globalization Flows, Cross - Border Book Series "New Challenges to Security and Development of the Balkans" Vol. 7, Problems of National and Corporate Security, Proceedings of International Scientific Conference , University "St. Cyril and St. Methodius" Veliko Tarnovo Bulgaria, 2020, p

14 Koliko je Srbiji važno donošenje Zakon o informacionoj bezbednosti, govori činjenica da su obaveštajci NSA i GCHQ su jednu od prvih probnih operacija prikupljanja digitalnih ključeva izveli u prvom kvartalu godine u više zemalja, među kojima je bila i Srbija. Srbija je tako bila jedna od zemalja koja je poslužila kasnije formiranom zajedničkom timu SAD i Velike Britanije kao svojevrstan poligon za ovu operaciju, a posle uspešnih "testiranja", proces prikupljanja ključeva koji se koriste u celom svetu je automatizovan. U probnoj operaciji u prvom kvrtalu godine, GCHQ je uspešno presreo ključeve koje su koristili mobilni operateri u Iranu, Avganistanu, Jemenu, Indiji, Srbiji, Islandu i Tadžikistanu. Međutim, automatizovani sistem za prikupljanje ključeva nije doneo rezultate u Pakistanu, iako su tamošnje mreže bile obeležene kao mete od prioriteta, navodi se u tekstu koji je objavljen na sajtu "Intersept", koji vodi čuveni novinar Glen Grinvald, čovek od poverenja Edvarda Snoudena. Dokumentacija čiji su delovi objavljeni u tekstu pod naslovom Velika SIM pljačka, otkriva da je u tom periodu formiran zajednički tim američke Agencije za nacionalnu bezbednost (NSA) i britanskog Štaba za komunikacije (GCHQ) pod nazivom Tim za eksploataciju mobilnih telefona. Tim je formiran odmah nakon niza probnih operacija izvedenih od kraja godine do kraja marta godine, među kojima je i ona koja se odnosila na Srbiju. Cilj probnih operacija je bilo izvlačenje ključeva za enkripciju i drugih podataka sa telefona pojedinaca. U dvonedeljnom periodu pristupljeno je mejl nalozima 130 ljudi povezanih sa mobilnim operaterima ili kompanijama za proizvodnju SIM kartica. Operacija je donela ključeva koji su odgovarali telefonima u 10 zemalja. U drugoj probi tokom tzv. rudarenja, kroz samo šest mejl adresa, prikupljeno je ključeva. Zakon o informacionoj bezbednosti, koji je u fazi nacrta, između ostalog reguliše: - bezbednost IKT sistema od posebnog značaja, - prevenciju i zaštitu od bezbednosnih rizika u IKT sistemima u Republici Srbiji, - kriptobezbednost i zaštitu od kompromitujućeg elektromagnetnog zračenja, - uslove za unutrašnju organizaciju, - inspekciju za informacionu bezbednost Nacrt Zakona o informacionoj bezbednosti, 14

15 Prijavljivanje incidenata i obaveštavanje javnosti o sajber napadima predstavlja jednu od osnovnih mera politike informacione bezbednosti. Zakonom o informacionoj bezbednosti trebalo bi da se uredi ko će, na koji način i pod kojim okolnostima prijavljivati incidente u IS. Prema postojećim propisima, operatori imaju obavezu prijavljivanja incidenata u njihovim komunikacionim mrežama. Shodno Direktivi 2009/140/EC kojom je izmenjen regulatorni okvir EU u oblasti elektronskih komunikacija. Naš Zakon o elektronskim komunikacijama obavezuje operatore da preduzmu sve radnje neophodne za očuvanje bezbednosti i integriteta javnih komunikacionih mreža i usluga, kao i da obaveste pretplatnike o postojanju posebnog rizika za njihovo narušavanje. U slučaju da je takav rizik van opsega mera koje je operator dužan da primeni, operator mora da obavesti pretplatnike o mogućim merama zaštite i troškovima u vezi sa primenom tih mera. Takođe, operater mora da obavesti RATEL o povredama bezbednosti i integriteta mreže, a posebno ako su povrede za posledicu imale narušavanje zaštite podataka o ličnosti ili narušavanje privatnosti pretplatnika ili korisnika. RATEL je ovlašćen da obavesti javnost o povredi bezbednosti i integriteta mreža i usluga, ili da traži od operatera da to sam uradi. Takođe, Zakon o elektronskom potpisu i podzakonski akti doneti na osnovu njega, sadrže odredbe kojima se od strane sertifikacionih tela zahteva ispunjenje određenih tehničko-tehnoloških kriterijuma neophodnih, između ostalog, i za postizanje i očuvanje bezbednosti kvalifikovanog elektronskog sertifikata. 14 Kada je reč o upotrebi društvenih mreža, Srbija je prva u regionu po broju registrovanih profila na fejsbuku. U ovom trenutku, prema informacijama, u Srbiji ima više od milion registrovanih korisnika fejsbuka. Ovaj broj ne bi trebalo mešati sa stvarnim brojem korisnika društvenih mreža, koji je svakako manji, ali ipak govori da je ovaj fenomen široko rasprostranjen među domaćim korisnicima interneta. S druge strane, za razliku privrženosti fenomenu umrežavanja, Srbija je na dnu kada je reč o trgovini preko interneta. Čak 87,4% korisnika interneta u Srbiji nikada nije kupovalo putem ove globalne mreže, što ukazuje na to da se društvene mreže ne shvataju kao potencijalno rizične po korisnike, za razliku od trgovanja na internetu. Do danas su kod nas retka istraživanja koja se bave zaštitom privatnosti na internetu. Svakako, valja spomenuti jedno od pionirskih istraživanja na ovu temu koje je sproveo Vlado Popović tokom godine na preko 1073 ispitanika. Već u ranoj fazi upotrebe interneta u našoj zemlji, kako to pokazuju rezultati studije, tadašnji korisnici demonstriraju iznenađujuće veliku spremnost da 14 Nešković, S., Đelić T. A., Social Challenges and European Integration of the Western Balkans, "Naučnij rezultat" SOCIOLOGIJA I UPRAVLENIE, Research result Sociology and Management, Setevoj naučno - praktičeskij žurnal, Vol. 7, No 1. Izdaetsa s 2014 g., Online Scholarly Peer - Reviewed Journal, First published online 2014, Belgorod: Belgorodskij gosudarstvenij nacionalnij universitet, Rossia, Belgorod State National Research University, Russia, 2021, p

16 ostave svoje lične podatke na internetu. Ovde treba naglasiti da tada nisu postojale društvene mreže, te se njihova otvorenost ne može shvatiti kao izraz neke vrste pomodarstva, već, pre kao nepostojanje izražene svesti o potencijalnim opasnostima koje vrebaju na internetu 15. Tako, čak 75,7% ispitanika kaže da bi na internetu ostavili podatke o godini svog rođenja, zanimanju (82,3%), polu (92,1%), itd. Polovina ispitanika je spremna da otkrije ime i prezime i , dok bi čak 22,4% otkrilo kućnu adresu, a nešto manje i broj telefona (15,2%). Na sve ovo treba dodati i 14% onih koji su spremni da na nekom od sajtova ostave tako poverljiv podatak, kao što je to matični broj. Skorije istraživanje koje se direktno bavilo društvenim mrežama, sprovela je tokom godine Svetlana Jovanović sa saradnicima, a ticalo se studentske populacije u Srbiji i njihove upotrebe fejsbuka i MySpace-a. Istraživanje je sprovedeno na uzorku od 1664 ispitanika i rezultati do kojih se došlo su slični onima koji se odnose na njihove kolege na Zapadu. Najzanimljivi nalaz je da samo 5% korisnika drži svoj profil sakriven za sve korisnike, dok čak 56% studenata dozvoljavaja da njihov profil vide svi korisnici fejsbuka, bilo da su na listi njihovih prijatelja ili ne. Broj (35%) onih koji na svojim profilima otkrivaju puno ime i prezime, datum rođenja, e- mail adresu ili broj telefona nije mali. Rezultati ovih studija pokazuju da je Srbija, kada je reč o ponašanju njenih internet korisnika, deo globalnog sveta. Iako se kod nas daleko manje kupuje putem interneta, što pokazuje možda i neopravdano veliki strah od rizika ovakvog vida trgovanja, sa druge strane velika popularnost društvenih mreža kod naših korisnika i njihova nezabrinutost za mogućnost manipulacije ličnim podacima, govori o tome da će u budućnosti biti veoma važno da se radi na podizanju svesti o rizicima koje nosi takvo ponašanje na društvenim mrežama. Međutim, sve većom propagandom putem masovnih medija, ova loša slika Srbije se postepeno menja. ZAKLJUČAK Slabost informacione i telekomunikacione tehnologije se ogleda u tome što su ove savremene tehnologije lak plen zlonamernih upada. Da bi se zaštitile od ovakvih upada, većina zemalja je donela zakone koji su prilagođeni savremenom načinu života. Ovakvi zakoni regulišuinformacionu bezbednost, kao i visokotehnološki kriminal. Srbija, kao i u mnogim drugim slučajevima, zaostaje za okruženjem i razvijenim zemljama sveta. Tako se može reći da je informaciona bezbednost Srbije, neodvojivi deo Nacionalne bezbednosti. Kako je Srbija vrlo osetljiva na kiber pretnje, neophodno je, porez Zakona o informacionoj bezbednosti, doneti Strategiju Informacione bezbednosti, kao polaznu osnovu za dalju zaštitu od zlonamernih upada, naročito u informacione sisteme državnih organa (MUP-a, Ministarstva odbrane, Poreske uprave itd.). 15 Isto. 16

17 Strategija čiji je isključivi predmet informaciona bezbednost nije doneta, te je i njeno usvajanje jedan od budućih koraka koje treba preduzeti. Međutim, to ne znači da informaciona bezbednost nije utvrđena kao strateški prioritet, budući da je Strategijom razvoja informacionog društva u Republici Srbiji do godine informaciona bezbednost prepoznata kao jedna od šest prioritetnih oblasti razvoja. U Strategiji je navedeno da razvoj i unapređenje informacione bezbednosti treba postići kroz unapređenje pravnog i institucionalnog okvira, zaštitu kritične informacione infrastrukture, borbu protiv visokotehnološkog kriminala i naučno-istraživački rad. U Strategiji nacionalne bezbednosti zaključeno je da je tendencija povećanog korišćenja informaciono-komunikacionih tehnologija praćena konstantnim povećanjem rizika od visokotehnološkog kriminala i ugrožavanja informacionih i telekomunikacionih sistema. Takođe, važno je da se zakonom ustanovi Nacionalni centar za brzo reagovanje u slučaju incidenata vezanih za IS. LITERATURA 1. Aleksić, D., Ljubičić, S., Korporativna špijunaža-normativno-kriminalistički aspekt savremenog poslovanja, Monografska studija, Novi Sad, Arkvuila, J., Ronfeldt, D., Mrežni rat i kiber rat, izvod iz CommparativeStrategy, Vol.12, New York: RAND Corporation, Nešković, S., Ekonomska špijunaža u savremenoj međunarodnoj konstelaciji. Ekonomija teorija i praksa, 4 (1), Beograd, Nešković, S., Ekonomske implikacije informacionog ratovanja u savremenim međunarodnim odnosima, Ekonomija-Teorija i praksa, Beograd, Nešković, S., Ekonomska špijunaža i nove tehnologije u globalizovanoj međunarodnoj zajednici. Vojno delo, 65 (2), Beograd, Nešković, S., MODERN TECHNOLOGIES IN THE CONTEXT OF INTERNATIONAL ECONOMIC WARFARE, 4 th International ConferenceEMoNT-2014 ( Economics and Management-Based on New Technologies ), PROCEEDINGS, Vrnjacka Banja: ScientificandTechnicalCenter for IntellectualProperty#Sa TCIP, Vrnjačka Banja, Nešković, S., INDUSTRIAL INTELLIGENCE AND INFORMATION WARFARE, WITH SPECIAL EMPHASIS ON SECURITY COMPANIES, 14th International ConferenceRaDMI-2014, Topola, September

18 8. Nešković, S., Kompatibilnost komunikacione kompetentnosti sa vanrednim situacijama i pandemijom C O V I D - 19, Nauka i Tehnologija br. 14., Travnik: Internacionalni Univerzitet Travnik, Nešković, S., The National Security Paradigm and National Interest in Postmodern Globalization Flows, Cross - Border Book Series "New Challenges to Security and Development of the Balkans" Vol. 7, Problems of National and Corporate Security, Proceedings of International Scientific Conference , University "St. Cyril and St. Methodius" Veliko Tarnovo Bulgaria, Nešković, S., Risk Management, Media and Public Opinion During C O V I D - 19 Pandemic, Tematski Zbornik radova vodećeg nacionalnog značaja "Društvo i COVID - 19", Edicija "Bezbednost u postmodernom ambijentu", knjiga 31., Proceedings, Međunarodna naučna konferencija, Beograd: CESNA B, Univerzitet "Sveti Kiril i Metodij" Veliko Trnovo, Bugarska i Međunarodna Akademija Nauka, Umetnosti i Bezbednosti - MANUB, Nešković, S., Poslovna diplomatija u novim trendovima saobraćaja, ekologije i logistike, Nauka i Tehmologija, br. 14, God.8, Travnik: Internacionalni Univerzitet Trsvnik, Nešković, S., Đelić T. A., Social Challenges and European Integration of the Western Balkans, "Naučnij rezultat" SOCIOLOGIJA I UPRAVLENIE, Research result Sociology and Management, Setevoj naučno - praktičeskij žurnal, Vol. 7, No 1. Izdaetsa s 2014 g., Online Scholarly Peer - Reviewed Journal, First published online 2014, Belgorod: Belgorodskij gosudarstvenij nacionalnij universitet, Rossia, Belgorod State National Research University, Russia, Nešković, S., Reconceptualization of the Higher Education System in the Countries of Southeast Europe in the Processes of European Integration and the Impact of the Pandemic C O V I D - 19, Thematic papers, PHILOSOPHY DURING THE TIME OF PANDEMIC, Third International scientific conference "Geopolitics in the Black Sea region", Proceedings, Belgrade, Sofia: Bulgarian Academy of Sciences - Institute for the study of societies and knowledge and Center for strategic research on national security - CESNA B Belgrade Serbia, Petrović, S., Kompjuterski kriminal, Beograd: MUP Republike Srbije, Stallings, W., Network andinternetvorksecutityprinciplesandpractice, PrenticeHall, EnglewoodCliffs,

19 SPECIFIČNOSTI BIOMASE KAO ENERGENTA ZA OBNOVLJIVE IZVORE ENERGIJE U REPUBLICI SRBIJI Prof.dr Mirsad Nuković, Univerzitet u Travniku Dir. Hido Ljajić, Tehnička škola Novi Pazar Sažetak Biomasa je organska materija životinjskog ili biljnog porekla koja se pomoću različitih procesa pretvara u upotrebljivu energiju. Energija akumulirana u biomasi je hemijske prirode pa u njenoj eksploataciji nema prekida rada, kao što je to slučaj sa solarnom ili energijom vetra. Istorijski gledano, biomasa je bila osnovni izvor energije za čovečanstvo, uglavnom u obliku drveta koje se koristilo za grejanje i spremanje hrane, dok su industrijskom revolucijom primat preuzela fosilna goriva. I pored toga biomasa danas učestvuje sa 15% u ukupnoj potrošnji energije, a značajno je da je ovaj udeo znatno vedi u zemljama u razvoju nego u industrijalizovanim zemljama. Osnovni aspekt pri korišćenju biomase treba da bude održivost korišćenja. Održivost korišćenja pre svega podrazumeva da količina biomase koja se koristi za dobijanje raznih vrsta energije uvek bude manja ili jednaka prirastu količine biomase. Potencijal korišćenja poljoprivredne biomase kao izvora energije u dugom roku određuje održivost korišćenja sa aspekta ekologije, ekonomskih efekata i socijalne održivosti. Prevashodno biomasa se koristi u cilju zamene fosilnih izvora energije, kao i zbog manje emisije u životnu sredinu u odnosu na klasične energetske resurse. Ova vrsta energenata se koristi prevashodno kroz direktno sagorevanja (slama, kukuruzni oklasci i sl.). Prerada u agropelete i brikete je slabo zastupljena pre svega usled nedostatatka savremenih mašina i opreme za baliranje i briketiranje agro biomase. Ključne reči: biomasa, ekologija, obnovljivi izvori energije, poljoprivreda. SPECIFICS OF BIOMASS AS ENERGY FOR RENEWABLE ENERGY SOURCES IN THE REPUBLIC OF SERBIA Prof. Dr. Mirsad Nuković, University of Travnik Dir. Hido Ljajić, Technical School Novi Pazar summary Biomass is an organic substance of animal or plant origin that is converted into useful energy by various processes. The energy accumulated in biomass is of a chemical nature, so there are no interruptions in its exploitation, as is the case with solar or wind energy. Historically, biomass has been a basic source of energy for mankind, mostly in the form of wood used for heating and food storage, while the industrial revolution took over fossil fuels. Nevertheless, biomass today accounts for 15% of total energy consumption and it is significant that this share is significantly higher in developing countries than in industrialized countries. The main aspect of biomass use should be sustainability of use. Sustainability of use primarily means that the amount of biomass 19

20 used to produce different types of energy is always less than or equal to the increase in the amount of biomass. The potential of long-term use of agricultural biomass as an energy source determines the sustainability of use in terms of ecology, economic effects and social sustainability. Biomass is primarily used to replace fossil energy sources, as well as due to lower emissions into the environment compared to conventional energy sources. This type of energy is used primarily by direct combustion (straw, corn cobs, etc.). Processing into agropellets and briquettes is poorly represented primarily due to the lack of modern machines and equipment for baling and briquetting agro biomass. Key words: biomass, ecology, renewable energy sources, agriculture. Uvod Obnovljivi izvori energije (OIE), iako su poznati vekovima, tek nakon "energetske krize" godine dobijaju u većem značaju. Prema novoj definiciji, koju je predložila Medjunarodna agencija za energiju godine, u obnovljive izvore energije spadaju: klasični : sagorljivi obnovljivi i otpaci (čvrsta biomasa,drveni ugalj, poljoprivredni i životinjski otpaci, komunalni i industrijski otpaci, biogas) i hidroelektrane 2. novi obnovljivi izvori: male hidroelektrane, geotermalna energija, sunčeva energija, vetar, energija mora, talasi, plima i oseka, termalni gradijent). Filozofi u staroj Grčkoj, a još ranije njihove kolege u Indiji i Kini objašnjavali su strukturu prirode korišćenjem njenih osnovnih elemenata. Ovi elementi su u antičkoj filozofiji predstavljani kao fundamentalni delovi čitavog kosmosa uz čiju pomoć se ostvaruje postojanje svih stvari. Vetar, voda, zemlja i vatra. Tri od ova četiri osnovna elementa danas su nam poznata kao obnovljivi izvori energije. 17 Pođimo od pitanja šta je to energija? Najjednostavnije, energija predstavlja sposobnost vršenja rada. Mi živimo u svetu energije i praktično sve što nas okružuje zasnovano je na korišćenju neke vrste energije. 16 Obnovljivi izvori -stanje i razvoj u Srbiji, prof.dr Nenad Djajić, predsednik Grupacije za obnovljive izvore i energetsku efikasnost Privredne komore Srbije

21 Korišćenje poljoprivredne biomase u Srbiji ima dugoročnu perspektivu, rastom cena i smanjenjem dostupnih količina drugih energenata pre svega nafte poljoprivredna biomasa postaje cenovno sve konkurentnija. Održivost i perspektive korišćenja poljoprivredne biomase leže i u ekološkom aspektu s obzirom da se korišćenjem poljoprivredne biomase značajno smanjuje zagađenje u odnosu na fosilna goriva. Korišćenje poljoprivredne biomase za dobijanje energije je značajno i sa sociološko efekta s obzirom da obezbeđuje diversifikaciju poslovnih aktivnosti na poljoprivrednim gazdinstvima i generiše više prihode. Prema podacima iz Akcionog plana za biomasu , biomasa predstavlja 63% od ukupnih potencijala iz obnovljivih izvora energije (OIE) u Srbiji. Šume pokrivaju oko 30% teritorije, a oko 55% teritorije je obradivo zemljište. U Srbiji se biomasa uglavnom upotrebljava na tradicionalan način i to u vidu energije za grejanje, kuvanje ili zagrevanje vode. Pored ovih vidova upotrebe, biomasa se u poslednje vreme počinje koristiti i za proizvodnju peleta, proizvodnju toplotne energije putem sagorevanja u kotlovima i u kogeneracijskim postrojenjima za proizvodnju električne i toplotne energije, ali i kao sirovina za proizvodnju biogoriva. U Srbiji postoji nekoliko strateških dokumenata koji se bave biomasom, od kojih pored Strategije razvoja energetike Republike Srbije do godine sa projekcijama do godine ( Službeni glasnik, br. 101/2015) i Strategija poljoprivrede i ruralnog razvoja Republike Srbije za period godine ( Službeni glasnik, br. 85/2014), treba pomenuti i Nacionalni akcioni plan za korišćenje obnovljivih izvora energije ( Službeni glasnik, br. 53/2013). Prema Nacionalnom akcionom planu za obnovljive izvore energije, OIE sa procenjenim tehnički iskoristivim potencijalom od oko 5,6 Mtoe godišnje mogu značajno doprineti manjem korišćenju fosilnih goriva i ostvarivanju definisanih ciljeva o udelu obnovljivih izvora u ukupnoj finalnoj potrošnji energije, kao i unapređenju životne sredine. Potencijal biomase iznosi oko 3,4 Mtoe godišnje (2,3 Mtoe je neiskorišćeni, a 1,1 Mtoe se već koristi), 1,7 Mtoe u hidropotencijalu (0,8 Mtoe godišnje je neiskorišćeni, a 0,9 Mtoe godišnje je iskorišćeni hidropotencijal), 0,2 Mtoe godišnje u geotermalnoj energiji, 0,1 Mtoe godišnje u energiji vetra, 0,2 Mtoe godišnje u solarnoj energiji i 0,04 Mtoe godišnje u biorazgradivom delu otpada. Republika Srbija od ukupno raspoloživog tehničkog potencijala OIE već koristi 35 % (0,9 Mtoe iskorišćenog hidro potencijala i 1,06 Mtoe iskorišćenog potencijala biomase i geotermalne energije). 1. Srbija je već u energetskoj tranziciji Najviše je do sada uloženo u energiju vetra 730 miliona evra: imamo osam vetroparkova, dva se grade, a novi najavljuju. Razvijaju se projekti elektrana, solarnih, termalnih, na biomasu i gas. 21

22 Sa novoformiranim Udruženjem za obnovljivu energiju Srbije potpisan je sporazum koji će ubrzati ulaganja. Da postignemo i dostignemo našu viziju. A naša vizija je najmanje 40 procenata proizvedene električne i toplotne energije iz obnovljivih izvora energije do godine. Ovaj protok znači i poziv investitorima, rekla je Zorana Mihajlović, ministarka rudarstva i energetike. Investitori iz Nemačke, Ujedinjenih Arapskih Emirata, Izrala, Finske, Belgije zadovoljni su uslovima u našoj zemlji i sa Evropskom bankom za obnovu i razvoj najavljuju podršku zelenim projektima. Oni donose i standarde Evropske unije. A zato je to važno? Zato što Srbija radi sve da uđe u Evropsku uniju. I jeste na evropskom putu, a jako važna oblast za njeno pristupanje je svakako oblast klimatskih promena i energetike i zelene ekonomije, rekao je Kuna Adam, ambasador Belgije u Srbiji. Povećanje udela obnovljive energije i unapređenje energetske efikasnost ključni su za otvaranje poglavlja 15 o energetici u procesu evrointegracija. Glavni energenti budućnosti U narednih 20 godina u energetici će rasti udeo obnovljivih energenata i prirodnog gasa. 18 Smanjivaće se potrošnja uglja, a potražnji za naftom pomoći će povećanje broja automobila. Obnovljivi energenti i prirodni gas biće glavni motori svetske energetike u narednih 20 godina. Do toga će doći zahvaljujući usavršavanju tehnologija i snižavanju troškova, kao i realizaciji programa obuzdavanja klimatskih promena. Perspektive nafte Dejl smatra manje jednoznačnim ali potražnju za naftom, po mišljenju ovog eksperta, garantovaće verovatno dupliranje svetskog autoparka u narednih 20 godina. 18 glavni ekonomista British Petroleuma Spenser Dejl. 22

23 Više od svega drugog smanjiće se potražnja za ugljem, veruje ovaj ekonomista, zato što će se Kina, inače njegov najveći potrošač, preorijentisati na model rasta, koji je u manjoj meri vezan za ugljovodonike kao energente. Dakle, smanjenje potrošnje uglja će biti u tesnoj vezi sa sniženjem emisije gasova staklene bašte, zasnovanom na povišenju energetske efikasnosti i prelasku na goriva sa niskim sadržajem ugljenika. Predviđa se da svetsku potražnju energenata u narednim decenijama očekuje značajan porast. Širenje globalne ekonomike na prostoru azijskih država zahtevaće više energije da bi se omogućilo povećanje privrednih aktivnosti i povišenje životnog standarda. Srbija uklopljena u energetsku uniju U buduće jedinstveno tržište Evropske unije biće uklopljeni i Srbija i druge zemlje jugoistoka Evrope, čija je energetska bezbednost ugrožena, rekli su evropski zvaničnici objavljujući plan za izgradnju energetske unije EU. Ciljevi energetske unije su bezbednost isporuka, održivost i konkurentnost. Evropska komisija procenjuje da će bolja energetska povezanost EU doneti potrošačima uštedu od 40 milijardi evra godišnje ili 80 evra po stanovniku. EU je najveći svetski uvoznik energije i uvozom zadovoljava 53% potreba, što članove ove organizacije košta godišnje 400 milijardi evra. Uskoro kraj velikih elektrana Fotonaponski paneli, 19 vetroturbine i sve pristupačniji sistemi za skladištenje energije uskoro će zameniti centralizovani model distribucije električne energije. Koliko još vremena imaju velike elektrane i šta će ih zameniti? Pod pritiskom novih načina dobijanja energije, velike elektrane na fosilna goriva uskoro će proći kao dinosaurusi koje su zamenili manji i fleksibilniji takmičari. Većini industrijskih zemalja, uz sve razlike, zajedničko je sve šire korišćenje obnovljivih izvora za proizvodnju električne energije, u najvećoj meri zahvaljujući upotrebi brojnih generatora na sunce i vetar. Ne uzimajući u obzir ekonomiju i ekologiju, ova činjenica ima velikog uticaja na to kako balansiramo proizvodnju i potrošnju energije. 19 politika, 21. mart 2011 Zanimljivosti iz sveta energetike 23

24 Pametne mreže i pametna proizvodnja struje ključne su reči obnavljanja električnog sistema koji, uprkos smanjenoj potrošnji, predstavlja sistem koji je sve više pod uticajem obnovljivih izvora energije i razvoja tržišta u pogledu metodologije i vremenske i geografske raspodele energije. Uprkos konzervativnim pogledima velikih proizvođača koji smatraju da je centralizovan model proizvodnje energije ozbiljno ugrožen, razvoj decentralizovane, razuđene proizvodnje se ne može zaustaviti i dostići će vrtoglave brzine širenjem jeftinih mobilnih fotonaponskih izvora i električnih vozila, što se može videti iz nekoliko studija budućeg razvoja dobijenih od investicionih fondova i banaka. U mnogim zemljama su instalirane elektrane srednje snage koje rade na motore sa unutrašnjim sagorevanjem, zahvaljujući jednostavnosti održavanja motora i velikoj brzini puštanja u pogon. Ovi motori mogu da rade ili na fosilna goriva (dizel, prirodni gas), ili biogoriva (biljno ulje, biogas). Poslednjih godina menadžeri počinju da modernizuju distributivne mreže kako bi se prilagodili novih zahtevima koje postavljaju obnovljivi izvori, pa primenjuju dvosmerni protok energije i daljinsko upravljanje izvorima energije i tačkama na kojima korisnici i korisnici-proizvođači pristupaju mreži. Danas je ovaj potencijal nedovoljno iskorišćen, ali će u budućnosti biti neophodno kapilarno regulisanje protoka energije između proizvodnje i potrošnje, uz trenutno lokalno balansiranje u različitim oblastima, ograničavajući do minimuma prenos energije sa geografski udaljenih lokacija. Sa milionima solarnih panela i električnih automobila na punjenje, svaki sa svojim akumulatorom i možda rezervnim akumulatorom kod kuće, celokupan sistem se može voditi kao jedinstven, fleksibilan kompleks spreman da isporuči ili preuzme energiju prema potrebi, sa skladišnim kapacitetima kakvi su danas nepoznati, sa velikom sposobnošću balansiranja psiholoških varijacija zbog promenljivosti priključenih izvora i optrećenja. Do danas, postrojenja koja najbolje ispunjavanju ove zahteve zasnovana su na velikim, stacionarnim motorima sa unutrašnjim sagorevanjem. To je već uhodana tehnologija koja u većini savremenih načina primene (kogenerativna postrojenja, rekuperacija otpadne toplote) kojom se snabdevaju generatori sa Rankinovim ciklusom rade sa visokim stepenom iskoristivosti. Ovi motori se proizvode kako za male elektrane, tako i za elektrane do oko dvadeset megavata snage i rade na fosilna i tečna ili gasna biogoriva, ili na više različitih vrsta goriva kako bi bili što fleksibilniji. Tipično postrojenje ove vrste sastoji se od nekoliko motora, od kojih se svaki može po potrebi uključivati ili isključivati. Do postizanja pune snage potrebno je svega nekoliko minuta i celo postrojenje, kada se upusti u rad, može biti daljinski upravljano i 24

25 raditi većinu vremena bez lokalnog osoblja, koje interveniše periodično za uobičajeno ili neuobičajeno održavanje. Mnogo ovakvih postrojenja radi širom sveta, naročito u zemljama u razvoju gde ne postoji tradicionalni električni sistem, pa su odmah uvedeni moderna, decentralizovana proizvodnja i distribucija energije. 2. Bioenergija iz biomase Biomasa predstavlja biološki materijal koji je nastao od živih organizama kao što je drvna masa i različitoh vrsta komunalnog i drugog otpada. Ona se može koristiti za genersanje toplote koja zatim može poslužiti između ostalog i za proizvodnju električne energije. Kao najprostije primere biomase možemo navesti drveće i iverje koji su pokazali veoma veliki potencijal kao izvor energije. U biomasu se takođe ubrajaju biljni i životinjski materijali koji se koriste prilikom proizvodnje raznih vlakana i hemikalija. Kao izvor energije biomasa ima veoma dugu istoriju jer je u svojim osnovnim oblicima korišćena od samih početaka ljudske civilizacije. Jednostavno rečeno vatra pretvara organski materijal iz drveta u toplotu. Izvori biomase iz kojih možemo dobiti energiju su: smeće, drvna masa, razne vrste otpada, otpadni gasovi i alkoholna goriva. Ona može biti na relativno jednostavan način biti prevedena u upotrebljive izvore energije poput metana ili goriva za transport kao što su etanol i biodizel. Iz dana u dan biomasa postaje sve popularnija i prihvaćenija širom sveta ali se i dalje spominje u mnogim debatama kod kojih se razrađuju prednosti i mane, naročito kad se biomasa uporedi s ostalim obnovljivim izvorima energije. I pored različitih mišljenja, većina naučnika i dalje tvrdi da biomasa ima mnoge prednosti pred fosilnim gorivima i da značajno doprinosi smanjenju ukupne emisije ugljen dioksida u atmosferu. Kao izvor obnovljive energije, biomasu možemo podeliti na: - Drvnu biomasu (piljevina, ostaci prilikom orezivanja drveća i sl.) - Žetvene ostatke (pšenična slama, kukuruzovina i sl.) - Životinjski otpad i ostaci (životinjski izmet, lešine životinja i sl.) - Biomasa iz otpada (zelena frakcija kućnog otpada, mulj iz kolektora prečišćivača vode i sl.) Jedno od prvih postrojenja na biomasu u Srbiji, je u Padinskoj Skeli, instalisane snage 800 kilovata električne i 5 megavata toplotne snage. Izgradnja tog postrojenja koštala je 5 miliona evra, a od toga 3 miliona je kao donaciju obezbedila Švajcarska organizacija za međunarodni razvoj. Tečno gorivo Pod tečnim biogorivom podrazumevamo bioalkohol, poput etanolnog goriva, ili bioulje, kao što je biodizel i čisto biljno ulje. Biodizel se može sa vrlo malo prerade motora ili čak i bez nje upotrebiti u modernim dizel vozilima. Dizel motor je u početku i bio zamišljen sa pogonom na biljno ulje da bi se tek kasnije prešlo na fosilna goriva. Biodizel je značajno bezbedniji od dizela proizvedenog od nafte - ima nižu tačku paljenja, teže se pali, ne stvara eksplozivne gasove a ima niži stepen otrovnosti za ljude i životinje ako se proguta. On je bio-degradibilan, pa u slučaju incidentnog prosipanja stvara manje štete za životnu sredinu. Suštinska prednost biodizela je malo zračenje (emisija) ugljen monoksida i ostalih ugljovodonika koje je u odnosu na klasična goriva smanjeno je za 20% do 40%. Kukuruz i njegova stabljika zatim šećerna repa ili proso često se posebno uzgajaju za proizvodnju etanola koji se može koristiti u motorima s unutrašnjim 25

26 sagorevanjem. Vodeći proizvođač ovog goriva kao i biodizela je Francuska a tu su i Španija, Nemačka, Švedska, Italija i Belgija. Čvrsta biomasa Čvrsta biomasa se najčešće upotrebljava direktno kao sagorljivo gorivo. Ova vrsta biomase je dobijena iz drveta, biogenog dela iz komunalnog čvrstog otpada ili iz neiskorišćenih delova ratarskih kultura. Pomenute ratarske kulture se mogu i namenski uzgajati kao tzv. energetski usev. Biogas Nastaje iz razlaganja biološkog, organskog, otpada bez obzira da li se razlaganje odvija na deponiji, zatvorenom postrojenju za anaerobno razlaganje ili postrojenjima za prečišćavanje otpadnih voda. Ova vrsta goriva se može proizvesti iz ostataka nakon proizvodnje papira, šećera, zatim iz fekalnog otpada, životinjskih ostataka i slično. Po procenama ukupan energetski potencijal biomase kod nas je veći od ukupne potrošnje nafte u poljoprivrednoj proizvodnji Srbije. Na osnovu statističkih podataka, može se proračunati da bi Srbija mogla da proizvede toliko biogasa, da može nadomestiti 20% uvoza prirodnog gasa i to samo od biomase kao proizvoda stočarstva. Biogas je svakako isplativ, a ono što ostane nakon prerade tečnog stajnjaka je najkvalitetnije veštačko đubrivo Budućnost pripada biomasi Na bioenergiju (biomasa i biogoriva) već sada otpada oko 10% globalne primarne energije. Bioenergija obezbeđuje održiva društvena i ekonomska rešenja za razne izazove, od proizvodnje električne energije do transporta. U jednoj analizi troškova centralnog grejanja u individualnim kućama, pokazalo se da je daljinski sistem grejanja takvih objekata, ako se koriste kotlovi, loženi biomasom, ne samo najekonomičniji već i najpovoljniji sa stanovišta zaštite životne sredine. Zato nije neobično što je na forumu o biomasi u Privrednoj komori Srbije Mati Antonen iz finskog Ministarstva inostranih poslova, zadužen za ekonomsku saradnju, rekao da biomasa menja oblast energetike iako je tradicionalan pristup drugim izvorima energije ukorenjen zbog ogromnih rezervi fosilnih goriva i stabilnog snabdevanja naftom, ugljem i gasom. Ipak, rekao je Finac, većina zemalja ima velike izvore biomase, koja je izuzetno pogodna za manje pogone za grejanje i proizvodnju struje. Ona otvara radna mesta i donosi prihod. Prema njegovim rečima, Finska je na putu da udeo biomase u potrošnji energije podigne na 38%. Strategijom razvoja energetike Republike Srbije za period do 2025., sa projekcijama do godine predlaže se put tržišnog restrukturiranja i tehnološke modernizacije energetike Republike Srbije, kako bi se bolje pripremila za period rasta opšte tražnje dobara i usluga. 26

27 Vrsta OIE Raspoloživi tehnički potencijal koji se koristi (miliona ten/god) Neiskorišćeni raspoloživi tehnički potencijal (miliona ten /god) Ukupni raspoloživi tehnički potencijal (miliona ten /god) BIOMASA 1,054 2,394 3,448 Poljoprivredna biomasa 0,033 1,637 1,67 Ostaci od poljoprivrednih kultura 0,033 0,99 1,023 Ostaci u voćarstvu, vinogradarstvu i preradi voća - 0,605 0,605 Tečni stajnjak - 0,042 0,042 Drvna (šumska) biomasa 1,021 0,509 1,53 Energetski zasadi - - nije dostupno Biorazgradivi otpad 0 0,248 0,248 Biorazgradivi komunalni otpad 0 0,205 0,205 Biorazgradivi otpad (osim komunalnog) 0 0,043 0,043 HIDRO ENERGIJA 0,909 0,770 1,679 Za instalisane kapacitete do 10MW 0,004 0,151 0,155 Za instalisane kapacitete od 10MW do 30MW 0,020 0,102 0,122 Za instalisane kapacitete preko 30MW 0,885 0,517 1,402 ENERGIJA VETRA 0 0,103 0,103 ENERGIJA SUNCA 0 0,240 0,240 Za proizvodnju električne energije 0 0,046 0,046 Za proizvodnju toplotne energije 0 0,194 0,194 GEOTERMALNA 0 0,1 0,180 Za proizvodnju električne energije Za proizvodnju toplotne energije 0,005 0,175 0,180 Ukupno iz svih OIE 1,968 3,682 5,65 Ivor: Strategija razvoja energetike Republike Srbije do godine sa projekcijama do godine 27

28 Biomasa predstavlja značajan energetski potencijal Republike Srbije. Potencijal biomase se procenjuje na 3,448 miliona ten i u ukupnom potencijalu OIE učestvuje sa 61%. Od ovog potencijala najveći deo čine potencijal drvne biomase - 1,53 miliona ten i potencijal poljoprivredne biomase - 1,67 miliona ten (ostaci u ratarstvu, stočarstvu, voćarstvu, vinogradarstvu i primarnoj preradi voća), dok je potencijal biorazgradivog komunalnog otpada procenjen na 205 hiljada ten. Biorazgradivi otpad (osim komunalnog) čine i otpadna jestiva ulja i otpad životinjskog porekla (kafilerijski klanični otpad) u ukupnoj količini od 0,043 miliona ten/god. 3. Podsticajne mere "Feed in" tarife, (nemački) sistem povlašćenih tarifa Sistem povlašćenih tarifa predstavlja najefikasniji način za brzo postizanje održivih ciljeva u pogledu energije iz obnovljivih izvora uspeh koji dobro ilustruju nemačka postignuća u prizvodnji struje na vetar. Ovaj sistem je naj- brojniji u primeni, što opet ne znači da je ekonomski najefikasniji u pristupu, ali je prepoznat od strane investitora kao znak sigurnosti jer je transparentan, lak za administraciju i fleksibilan. Nemačka je primenom zakona o povlašćenim cenama u godini proizvela 14.2% ukupne električne energije od obnovljivih izvora, a vlada Nemačke je izračunala da je u godini uštedela 57 miliona tona CO2 i to zahvaljujući direktno feed in tarifama. Zaključna razmatranja Obnovljivi izvori energije predstavljaju budućnost energetskog potencijala kako u svetu tako I kod nas. Od svih goriva koja su danas u upotrebi jedino biogorivo zadovoljava kriterijum zatvorenog sistema (bar u pogledu stvaranja ugljen - dioksida i čvrstih materijalnih produkata sagorevanja). Ulaz u proces sagorevanja predstavlja biomasa kao gorivo, i vazduh (odnosno kiseonik). Izlaz iz njega čine: dobijena energija, pepeo i gasoviti produkti sagorevanja sa ugljendioksidom kao glavnim predstavnikom. Živi biljni svet procesom fotosinteze vezuje taj ugljendioksid i uz pomoć sunčeve energije izgrađuje svoju masu. Čvrsti materijalni ostatak -pepeo, takođe, kao đubrivo učestvuje u izgradnji nove biljne mase. Na taj način se vrši recikliranje ugljen - dioksida i čvrstih produkata u prirodi tako da se pritom ne remeti postojeda ravnoteža, a za sistem se kaže da je zatvoren. 28

29 Literatura (1) Dr Vlado Kovačević, Korišćenje poljoprivredne biomase za energetske potrebe u Srbiji, UNDP Srbija, novembar (2) Obnovljivi izvori -stanje i razvoj u Srbiji, prof.dr Nenad Djajić, predsednik Grupacije za obnovljive izvore i energetsku efikasnost Privredne komore Srbije. (3) Obnovljivi izvori energije u Srbiji, preporuke, potencijali i kriterijumi, Nataša Đereg, Zvezdan Kalmar, Krnajski Jović, Ionut Apostol, Subotica, decembar (4) Zanimljivosti iz sveta energetike, Politika, 21. mart (5) 29

30 Обновљиви извори енергије на подручју Новог Пазара са посебним освртом на шумску биомасу Др Сабахудин Хадровић 1 - научни сарадник Др Филип Јовановић 1 научни сарадник Др Соња Брауновић 1 научни сарадник Абстракт Свака држава и локална самоуправа у обавези је да становништву обезбеди здраву животну средину и повећање удела обновљивих извора енергије.фосилна горива имају свој век трајања и постепено се смањује њихов удео.требало је да се то јасно предочи да би Свет сватио да и није била нека срећа у ери фосилних горива. Јер смо благодети фосилних горива скупо плаћали кроз загађену животну средину. Сви сад говоре о томе колико фосилна горива доприносе глобалном загревању и како треба под хитно зауставити, односно ограничити њихово учешће.у ери фосилних горива,привилегију да имају богате нафтне изворе имале су само неколико земаља Света.Окретањем алтернативним обновљивим изворима енергије, шансу да имају свој енергетски извор добијају све земље Света, тако да је очекивати да ће доћи до економског развоја средње развијених земаља, јер ће енергија сунца, ветра, воде, биомасе, и геотермална енергија бити доста равномерно распоређене и доступне.нови Пазар треба искористити своју шансу у обновљивим изворима енергије, пре свих ;Геотермалне енергије извори у Новопазарској Бањи,шумске биомасе, где је више од 50% територије под шумом,енергије ветра, јер дувају јаки и стални ветрови на подручју Новог Пазара, соларне енергије за подручје Града и на крају енергије депонијског гаса на депонији Голо Брдо, као своју развојну могућност у отклањању загађености на подручју Града и стварање нових могућности за лагоднији, безбеднији и. трајни допринос обезбеђења енергетске ефикасности и уштеде у градском буђету и буђету својих грађана. У овом раду посебан акценат биће на шумској биомаси као обновљивом извору енергије, са свим предностима и манама и предлозима за унапређене количина и очување свих корисних функција шуме. Кључне речи: биомаса,енергија ветра, енергија сунца, гео-термална енергија,угљеник, азот, метан. 1.Увод «Оно што је крв и крвоток у човјечјем телу и његовом животу, то је енергетика у животу и развоју земље и од ње зависи стандард становника и могућност развоја привреде.то је сектор привреде који непосредно утиче на развој земље, њено привредно инвестирање,трошкове производње и често је лимитирајући фактор за даљи развој неке привредне гране или целе земље» ( Димитрије Бура-2000) 30

31 Са повећањем броја становника на Планети, повећавају се потребе за храном и енергијом.како то све ускладити да имамо довољно здраве хране питке воде и чисте енергенте који не загађују животну средину? Одговор је на први поглед једноставан, понашајмо се као да смо Планету позајмили од наших потомака и да је у што бољем срању требамо нима предати.критикујемо фосилна горива, а до заднег барела не одричемо се употрребе нафте.свесни смо да необновљиви извори енергије полако нестају и да их у догледно време неће бити.алтернативни извори енергије постоје.они су обновљиви и неисцрпни.енергија сунца, ветра и гео-термална енергија нису достигле до сада ни 1% своје примене. Ту је и највећа шанса да се обновљиви извори ставе у своју употребу за добијање еколошки прихватљиве енергије. Циљ овог рада је да укаже на потенцијалне могућности коришћења обновљивих извора енергије на подручју Новог Пазара.Поједине изворе енергије који могу бити интересантни за подручје Новог Пазара само чемо укратко споменути, док нашумску биомасу као обновљиви извор енергије на подручју Новог Пазара указаћемо на њене потенцијале и нереалне процене да биомаса бар кад је подручје Новог Пазара може заузети примат у обновљивим изворима енергије, напротив такав начин размишљања довео би да се потенцијали биомасе униште, смање, деградирају и дошли би у сутуацију да имамо знатне површине под шумом са малим запреминама по јединици површине. Енергија сунца на подручју Новог Пазара скоро да и не користи, има покушаја појединаца, док привреда још није нашла свој интерес да са својим капиталом уђе у озбиљнији извор енергије.исти је случај и са енергијом ветра, воде и геотермалном енергијом.не постоје озбиљне студије о потенцијалу ових енергија за подручје Новог Пазара, али сам сасвим сигуран ако би се искористиле све могућности Нови Пазар би решио питање грејања и горуће питање загађености ваздуха на свом подручју. Требамо се запитати, одкуд то да у Новом Пазару индустрије скоро да и нема, а по мерењима загађености ваздуха заузимамо високо место у Србији, па чак и у Европи и Свету.То се дешава у зимским месецима када су активна индувидуална ложишта која користе дрво као огрев и у мањем обиму угаљ, где свако домаћинство постаје потенцијални загађивач тако што из својих ложишта испушта угљеник и азот два веома важна елемента који утичу на загађење ваздуха и глобално загревање. Наравно учешче угљеника је значајније, јер га у кори и дрвету има скоро око 50%, док је азот присутан од 1-3 %, углавном је то за сваку врсту дрвета различит садржај угљеника и азота у сржи и кори и те разлике могу да послуже и при опредељењу коју врсту дрвета користити за огрев(хадровић,с. 2015).У анкети коју је 2011 спровео Фао eнергија дрвета за одрживи развој на подручје Новог Пазара, установљено је да становништво Новог Пазара у 91% користи дрво као огрев.мислим да је и данас таква ситуација. Ако Нови Пазар има домаћинстава, то значи да домаћинстава користи дрво као огрев.нека је просечна потрошња по домаћинству 10 м3, то је количина од м3.ако је цена 1 м3 40 еура то је за укупну количину еура.ако змемо да је маса 1 м3 огрева тврдих лишћара 680 кг, онда је то количина од тона, што значи да око тоне угљеника и око 2500 тона азота у току једне грејне сезоне се избаци само из индувидуалних ложишта, не рачунајући школе, обданишта, болнице и остале установе. 31

32 Дали је то прво одрживо м3 дрвета, колико то треба посећи стабала и то стабала која нису досегла своју пуну зрелост и дала своју максималну запремину.затим овде се ради о биомаси обновљивом извору енергије, тако бар сви говоре, међутим кад би се стварно запитали и и имали искрену намеру да решимо питање загађености Града Новог Пазара погрешно би било форсирати биомасу као гориво.нови Пазар својим географским положајем има изузетно повољне услове за коришћење соларне енергије, чак 46% повољније у односу на Немачку, која увелико користи соларну енергију.о енергији ветра и геотермалној енергији исто треба размишљати, јер оволика употреба огрева довешће до тога да се потенцијл биомасе смањи, а утичај на здравље људи и животну средину биће поразан. 2. Метод рада У методологија рада корићени су резултати ФАО eнергија дрвета за одрживи развој за подручје Града Новог Пазара, која је рађена 2011.године. Резултати поменуте анкете говоре да се дрво као огрев користи у 91% домаћинстава на подручју Новог Пазара.Као и подаци o површинама шума и шумског земљишта по Газдинским јединицама у шумској управи Нови Пазар узети су из Посебних шумско-привредних основе. Период важења основе је: Црни Врх- Дежевски од 2005 до 2014 године, Дебељак -Меденовац од 2009 до 2018, Турјак -Вршине , Винорог -Пауње од 2008 до 2017, Нинаја- Козник од 2011 до 2020, Близанац- Дебелица од 2008 до 2017 године.подаци из основа су нам послужили да би дошли до тачне запремине дрвне масе, површине шума, као и потенцијалном земљишту за пошумљавање које се може привесри основној намени производњи биомасе.добијени подаци из ПОГШ указују да на територији Града Новог Пазара има више од 50% површине под шумом, док с друге стране просечна запремина по јединици површине мала и испод Европског просека те из тог разлога сечиви етат не задовољава ни из далека потребе за огревом као енергентом. 3.Резултати истраживања и дискусија Шумe у државном власништву на тетиторији Града Новог Пазара простиру се на ,22 ha површине, што чини 24,7% од укупне површине шумског подручја у државној својини. Обраслог земљишта има 11761,86 ha, а необраслог 4790,36 ha, од чега на шумско земљиште отпада 4413,32 ha. Шуме и шумско земљиште просторно су подељени у шест газдинских јединица: Црни Врх-Дежевски, Дебељак-Меденовац, Близанац-Дебелица, Нинаја-Козник, Tуркај-Врсине и Винорог, са просечном површином од 2758,70 ha. Табела 1. Површина шума и шумског земљишта по Газдинским јединицама у шумској управи Нови Пазар, извор Посебне шумско-привредне основе. Период важења основе је: Црни Врх- Дежевски од 2005 до 2014 године, Дебељак -Меденовац од 2009 до 2018, Турјак -Вршине , Винорог -Пауње од 2008 до 2017, Нинаја- Козник од 2011 до 2020, Близанац- Дебелица од 2008 до 2017 године. 32

33 ГJ Укупна површин а Шуме Шумске културе Шумско земљишт е Неплодн о земљиш те Остал о Црни Врх - Дежевски Дебeљак- Меденовац Близанац - Дебелица 2805, , , , , , ,02 401,84 44,35 29,54 85,71 170,01 62,01 7,24 197, ,47 5,70 19,93 Нинаја -Козник 4016, ,8 8 Турјак-Вршине 3391, ,6 8 Винорог -Пауње 2317, ,5 5 Укупно 16552, , , ,40 84,65 16,35 202,03 585,21 55,78 9,87 0,08 959,39 34,06 7,56 749, ,32 286,55 90,49 Из табеле број 1 се види да шума и шумских култура има ,86 ha. Са ових површина се рачуна на сакупљање дрвне биомасе, док се површина шумског земљишта од 4413,32 ha рачуна као потенцијално земљиште за пошумљавање и самим тим за повећање површина под шумом и увећање биомасе.од укупне површине шумског земљишта 26,60% отпада на шумско земљиште које је погодно за пошумљавање. Проценат земљишта за пошумљавање на нивоу Газдинских јединица дат је у табели бр 2. Табела 2. Газдинске јединице Р. б Газдинска јединица Укупна Површина у ha Површина погодна пошумљавање за Однос у % 1 Црни врх 2805,74 401,84 14,32 33

34 Дежевски 2 Дебељак- Меденовац 3 Близанац- Дебелица 1639,13 170,01 10, , ,47 45,41 4 Нинаја -Козник 4016, ,40 30,25 5 Турјак-Вршине 3391,57 585,21 17,25 6 Винорог Пауње 2317,64 959,39 41,39 Укупно 16552, ,32 26,60 Све ове површине што пре треба ставити у функцију производње биомасе и других опште корисних функција шума па самим тим и ускладиштења угљен-диоксида и ослобађања кисеоника. На територији Града Новог Пазара стање приватних шума по подацима привременог годишњег плана газдовања шумама за шумску управу Нови Пазар је следеће: - површина ha - запремина m³ - прираст m³ - запремина по хектару 68,5 m³/ha Приватне шуме на територији Новог Пазара нису уређене, односно у истим није извршена инвентура, те се о тачном годишњем етату не може говорити. Познавајући прилике у приватним шумама, сведоци смо да локално сеоско становништво избегава да планира дознаку и отпрему огревног дрвета за своје потребе, те се ова количине за сада не може евидентирати код стручних служби које врше стручно техничке послове у приватним шумама. Са сигурношћу се може тврдити да се у приватним шумама на годишњем нивоу посече m 3, што је целокупни годишњи прираст који је евидентиран. По важећим шумско привредним основама укупни годишњи етат за шуме корисника ЈП Србијашуме на територији града Новог Пазара износи m 3. Годишњим привременим планом коришћења у приватним шумама етат је m 3 односно укупни годишњи етат на територији града Новог Пазара у шумама где је корисник ЈП Србијашуме и у шумама приватних власника износи m 3. Да не истичемо често како је биомаса у обновљивим изворима енергије будућност Новог Пазара, упоредићемо податке о годишњој количини етата који је на подручју Новог 34

35 Пазара м3, са податком о потрошњи огревног дрвета биомасе на годишњем нивоу од м3, што значи да Град Нови Пазар само 15,55 % огрева обезбеђује са своје територије.сву осталу биомасу Град Нови Пазар обезбеђује из најближег окружења и то из:лепосавића, Зубиног Потока, Рашке, Тутина, Сјенице и Ивањице. Ово су подаци који опомињу да је крајне време да се на подручју Новог Пазара, под хитно треба позабавити алтернативним изворима енергије у првом реду енергије сунца и енергије ветра.биомасу на територији Новог Пазара, треба сачувати на тај начин што ће се из састојина узимати само пројектовани сечиви етат како у приватном тако и у државном власништву и ићи на повећање површине под шумом, пошумљавајући голети који не припадају категорији пољопривредног земљишта. Наравно да шумску биомасу не треба искључити из обновљивих извора енергија она свакако има свој значај и своје предности једна од главних предности енергије биомасе је та што ствара мању количину штетних гасова у односу на производе фосилних горива. Енергија биомасе производи мање угљеника од енергије фосилних горива. Однос метана у гасовима и угљендиоксида такође се могу смањити упорабом извора енергије из биомасе јер се ти гасови производе органском материјом ако се оставе да пропадну, а да се не употребе у сврху попут ове. Друга еколошка корист енергије из биомасе је та што ствара ниже учешће сумпорног диоксида који је главни састојак киселих киша.. Још једна предност енергије биомасе је та што се она може користити за различите сврхе, укључујући производњу топлоте и производњу електричне енергије. Међутим, и поред многих предности које поседује биомаса као извор енергије у експлоатацији биомасе постоје и одређене непогодности за примену. Нека од њих су: манипулациони и економски проблеми са сакупљањем, паковањем и складиштењем биомасе периодичност настанка биомасе мала запреминска маса и топлотна моћ биомасе сведена на јединицу запремине разуђеност у простору неповољан облик и висока влажност биомасе високе инвестиције за постројења за прераду, припрему, сагоревање биомасе, итд. велики трошкови који укључују радну снагу, трошкове транспорта, јер се ова врста енергије мора производити на терену у шуми. У производњи биомасе,великог удела има употреба фосилних горива, од тога да се дрво сече моторним пилама, где је потренан бензин и уље, затим извлачеље и сакупљање на терену уз помоћ трактора, где се употребљава дизел гориво, као и транспорт камионима опет употреба дизек горива и на крају припрема за ложиште у употреба моторне тестере. Кад све ово сагледамо треба да се заиста запитамо и да видимо поред биомасе који би то обновљиви извор могао да буде ефикасан, примељљив, економски оправдан и еколошки 35

36 прихватљив.сигурно је да се требају испитати све могућности и кренути са више извора, не форсирајући само један обновљиви извор енергије, већ сваки извор максимално искористити.ово је подручје природно богато и не треба чекати са озбиљним програмима у свим видовима обновљиве енергије. Подручје Новог Пазара, поготову подручје у пределу Голије, Рогозне, Пештери, Винорога као и део од Црног Врха па све до Себечева је идеална локација за ветропарк.ту дувају јаки и стални ветрови. Кад је соларна енергија у питању треба искористити све површине зграда где су смештене, школе, болнице, фабрике, и друге јавне установе и поставили соларне панеле. На тај начин свака основна и средња школа може имати грејање за себе и вишак струје продавати у систему ЕПС-а, што би био додатни мотив да од остварене добити, може да планира одржавање и уређене школе и на тај начин није на терету локалне самоуправе или надлежног министарства. У другом кораку треба дати постицајна средства за стамбене зграде и приватне куће како би се на тај начин омасовила употреба соларне енергије. Гео-термалне изворе у околини Новог Пазара, треба детаљно испитати и наћи решење да се исти рационално користе у сврху грејања зграда. Сигуран сам да се у овом правцу треба ићи како би се обновљиви извори енергије рационално користили и омогућили да становници Новог Пазара имају сигурне енергенте и здраву животну средину. Не треба заборавити ни депонију Голо Брдо која загађује изворе река Јошаница затим ваздух и земљиште на ширем подручју, а коју треба изместити на безбеднију локацију где би се урадила савремена депонија по тренутно важећим стандардима, где би се могло искористити да се отпад користи за производњу струје или производњу депонијског гаса, а све у циљу заштите становништва и заштите животне средине. У развијеним земљама настаје кг смећа годишње по особи. Слободно можемо тај податак користити и за Нови Пазар. Смеће се скупља и одлаже на безбедним и санитарним депонијама, које подразумевају заштиту подземних вода као и заштиту ваздуха од прљавог и опасног депонијског гаса. Просечан састав депонијског гаса је 35-60% метана, 37-50% угљен-диоксида и у мањим количинама се могу наћи угљенмоноксид, азот, водоник-сулфид, флуор, хлор, ароматични угљоводоници и други гасови у траговима. Метан је више од 20 пута штетнији по климу и озонски омотач него угљендиоксид, што практично значи да 1 тона метана оштећује озонски омотач (ефекат стаклене баште) као 21 тона угљен диоксида.количине испуштеног метана на депонији Голо Брдо су огромне и забринавајуће. Законска регулатива сакупљања и спаљивања депонијског гаса предлаже право решење: сагоревање гаса у енергетске сврхе уз стварање економске добити и очувања здравља становништа и здраве животне средине. Овде су поменуте само неке од могућих решења за подручје Града Новог Пазара, за детаљнију анализу треба се посветити пажња сваком алтернативном извору и изнаћи могуће решење на задововољство становника који би у том случају имали чисту животну 36

37 средину и обновљиве изворе као енергент.обновљиви извори енергије су будућност и нема се оправдаља да је потребно много улагања новца. Инвестиције у зелену енергију могу бити добро решење с обзиром на њихов животни век и све већу потребу да се сачува животна средина. Без обира на све, нове инвестиције су пожењне што ће на дуге стазе смањити цену електричне енергије од чега ће на крају највећу корист имати потрошачи. Србија годишње на увоз енергената и покрића трошкова производње финалне енергије из домаћих енергетских ресурса мора да издвоји преко две милијарде евра. За новац који се одваја за увоз енергената (око милијарду евра) могуће је направити све предвиђене мале мини хидроелектране, или могуће ветрењаче, поставити соларне колекторе, и искористи потенцијале биомасе и геотермалних извора у Србији. Несумљиво је да ОИЕ поред енергетских и еколошких предности, омогућавају привредни раст и отварање нових радних места. Само у индустрији ветра Немачке годишњи повраћај је био око 5 милијарди евра и отворено је преко 40 хиљада радних места у периоду од 1990 до године. 4.Закључак: Обновљиви извори енергије су замена за фосилна горива и то је здравији и трајнији облик енергије. Шумску биомасу не треба искључити из обновљивих извора енергија она свакако има свој значај и своје предности једна од главних предности енергије биомасе је та што ствара мању количину штетних гасова у односу на производе фосилних горива. Енергија биомасе производи мање угљеника од енергије фосилних горива. У зимским месецима када су активна индувидуална ложишта која користе дрво као огрев и у мањем обиму угаљ, где свако домаћинство постаје потенцијални загађивач тако што из својих ложишта испушта угљеник и азот два веома важна елемента који утичу на загађење ваздуха и глобално загревање. Наравно учешче угљеника је значајније, јер га у кори и дрвету има скоро око 50%, док је азот присутан од 1-3 %, углавном је то за сваку врсту дрвета различит садржај угљеника и азота у сржи и кори и те разлике могу да послуже и при опредељењу коју врсту дрвета користити за огрев. У анкети коју је 2011 спровео ФAO eнергија дрвета за одрживи развој на подручје Новог Пазара, установљено је да становништво Новог Пазара у 91% користи дрво као огрев.мислим да је и данас таква ситуација. 37

38 Нови Пазар има домаћинстава, то значи да домаћинстава користи дрво као огрев.нека је просечна потрошња по домаћинству 10 м3, то је количина од м3.ако је цена 1 м3 40 еура то је за укупну количину еура.ако змемо да је маса 1 м3 огрева тврдих лишћара 680 кг, онда је то количина од тона, што значи да око тоне угљеника и око 2500 тона азота у току једне грејне сезоне се избаци само из индувидуалних ложишта, не рачунајући школе, обданишта, болнице и остале установе. Подручје Новог Пазара, поготову подручје у пределу Голије, Рогозне, Пештери, Винорога као и део од Црног Врха па све до Себечева је идеална локација за ветропарк.ту дувају јаки и стални ветрови. Кад је соларна енергија у питању треба искористити све површине зграда где су смештене, школе, болнице, фабрике, и друге јавне установе и поставили соларне панеле. На тај начин свака основна и средња школа може имати грејање за себе и вишак струје продавати у систему ЕПС-а, што би био додатни мотив да од остварене добити, може да планира одржавање и уређене школе и на тај начин није на терету локалне самоуправе или надлежног министарства. Гео-термалне изворе у околини Новог Пазара, треба детаљно испитати и наћи решење да се исти рационално користе у сврху грејања зграда. Не треба заборавити ни депонију Голо Брдо која загађује изворе река Јошаница затим ваздух и земљиште на ширем подручју, а коју треба изместити на безбеднију локацију где би се урадила савремена депонија по тренутно важећим стандардима, где би се могло искористити да се отпад користи за производњу струје или производњу депонијског гаса, а све у циљу заштите становништва и заштите животне средине. Србија годишње на увоз енергената и покрића трошкова производње финалне енергије из домаћих енергетских ресурса мора да издвоји преко две милијарде евра. За новац који се одваја за увоз енергената (око милијарду евра) могуће је направити све предвиђене мале мини хидроелектране, или могуће ветрењаче, поставити соларне колекторе, и искористи потенцијале биомасе и геотермалних извора у Србијa. Несумљиво је да ОИЕ поред енергетских и еколошких предности омогућавају привредни раст и отварање нових радних места. Само у индустрији ветра Немачке годишњи повраћај је био око 5 милијарди евра и отворено је преко 40 хиљада радних места у периоду од 1990 до године. 5.Референце Brkić, M, Janić, T.: Briketiranje i peletiranje biomase, monografija, Poljoprivredni fakultet, Novi Sad, 2009., s Brkić, M, Janić, T: Nova procena vrsta i koliĉina biomasa Vojvodine za proizvodnju energije, ĉasopis: Savremena poljoprivredna tehnika, JNDPT, Novi Sad, 36(2010)2, s

39 D.Bura; Mogućnosti povećanja šumske biomase Jugoslavije do 2000 godine,radi otklanjanja deficita i uvoza drveta -Beograd Stevović, S., Milošević, H., Stevovć, I., Hadrović, S. (2014): Menagement of water resources in Prokletije region, Industry,vol 42 no 1,2014., pp 47-61, ISSN , Popović Vladan, Lučić Aleksandar, Ristić Danijela, Rakonjac Ljubinko, Hadrović Sabahudin, Mladenović-Drinić Snežana, Analysis of intrapopulation variability of bald cypress (Taxodium distichum L. Rich.) in seed stand near Backa Palanka using RAPD markers- Genetika, 2015 Ratnić, M., Rakonjac, Lj, Hadrović, S. (2010): The resources of beech forests in the pesther plateau. Iinternational scientific, conference, Forest ecosystems and climate changes. Belgrade, Serbia Hadrović, S., Stevović, I., Stevović, S. (2014): Menagement of forest unit Debeljak Medenovac as a model example in ekological and energy value estimation of wood biomass. 1 st South East European Conference on Sustainable Development of Energy, Water and Environment Systems - SEE SDEWES Ohrid, Republic of Macedonia Sabahudin H. HADROVIĆ1, Igor T. ČELIKOVIĆ2,*, Jelena D. KRNETA NIKOLIĆ3, Milica M. RAJAČIĆ3, Dragana J. TODOROVIĆ3 RADIONUCLIDES CONTENT IN FOREST ECOSYSTEM LOCATED IN SOUTHWESTERN PART OF SERBIA Hadrović, S., Stevović, S. (2014), Maitenance of forest resources and reuse of wood waste in function of biomass produktion inkreasing. Kodip 2014 Budva, Montenegro Hadrović, S., Hadrović, B. (2014): The influence of geological factors on the quality of life in the Pester plateau. Naukom Novi Pazar, Srbija Constantin Cosma, Zora Zunic, Marian Mihaiu, Branislava Batos, Sabahudin Hadrovic, Dragan Alavantic, Andra Rada Iurian -Cs-137 IN OAK BARK SAMPLES IN SOME REGIONS FROM ROMANIA AND SERBIA-Elvira 2015, Greess 39

40 B I O E T I Č K I A S P E K T I R A Z V O J A M I J E D A N A S Z E L E N.E E K O N O Acc.dr. Šefket KRCIC, filozof, Prorektor za znanost, Internacionalni univerzitet u Gorazdu /BiH ABSTRACT: U naslovljenoj raspravi " Bioeticki aspekti razvoja zelene ekonomije danas" - dat je jedan pregled pitanja i problema koji se ticu u konkretnim oblastima balkanskog regiona, a sve u cilju ocuvanja analize zdravlja svakog pojedinca i društvene zajednice u infastrukturi realnog djelovanja. Na taj način, ljudi podnose inspirativne prijedloge, koji se temelje na moralnom djelovanju, prema prirodi, posebno čitavom ruralnom prostoru, tj. prema šumama, rijekama, kao izvorima bioenergije u cilju razvoju ekoligije i ekoloske svijesti u cilju očuvanja zdravlja. Na ovo esencijalno pitanje razvijamo i sistematiziramo ideje od Arustela ( p.n.e.) do danas. O tome svjedoci osjecanje uzivanje u prirodi. U tom pravcu, želim otvoriti konstruktivnu diskusiju, o zelenoj ekonomiji kao prilog borbi protiv covida 19, kao i trazenja vakcina kao najtrazenijije robe na svijetu, u cilju ocuvanja zdravlja covjeka, kada su nam plaze prazne, a javlja se potreba da se čovjek i drustvo u cjelini racionalno vrati prirodi, kao i zastiti voda, mora, rijeka i izvora. U tom kontekstu, zelena ekonomija kao alternativa, kao odrzivo rjesenje razvoja privrede, posebno turizma u regionu u cjelini. KLJUČNE RIJEČI: Bioetika, zelena ekonomija, eko sistem, razvoj, priroda, čovjek, životna sredina, razvojna ekonomija, realnost, more, šume, rijeke, organski otpad, novi svjetski poredak, pandemija, vakcine... UVODNA RIJEČ Koliko je ova tema znacajna svjedoce brojni skupovi koji se u svijetu organiziraju, a sve z cilju iznalazenja rjesenja za buducnost života u teskom.vremenu pandemije, kao i otporu asurdnom stanju kada je svaki čovjek tabrinut za dalji opstanak, kada se razviha svijest da svatko svakog sumnjici. U tom pravcu Ulcinj na Juznom moru i Pester na padinama postaju mjesto susreta visokoumnog dijaloga. U tom.pravcu zelimo apostrofirati ekonomsku sponu zelene ekonomije, kao puranje odgovorbosti i menadzmenta ljudskih resursa, da ukazemo na nove ljudske potrebe u cilju, dalje suradnje u cilju zastite ljudske sredine, kao i primijeniti energiju novca i razvoja ekoloskog sistema i nove kulture misljenja na polju zelene ekomomije, koji se moze razviti samo sa ekspertskim timovima koji ce recuklazom otpada stvoriti bioenergiju za novi zivot čovjeka. Uprkos velikim.problemima koje vucemo.iz 40

41 proslisti. Ova se rasprava zeli usmjeriti prema buducnosti.. Zato je vazno da se cutav region okrece fenomenima zelene ekonomije. Zato slijedeca pitanja zavr ihedjuju paznju, posebno, zbog utjecaja BIOETIKE,kao ekspazuvne i peakticne discipline koja usmjerava rad i razvoj zelene ekonomije Sa zadovoljstvom i velikim pozdravima. 1. Kultura odnosa prema prirodi; 2. Algoritam ekonomije i društva treba da je izveden iz evolutivne ekonomije i digitalnog darvinizma. 3 Ako izostaje kultura supstituiše je snaga prinude i regulativne uredjemosti, 4. medjutim u uslovima apsolutne uredjenosti nema slobode izbora. 5. Odgovor je ne manje znanja, ne manje tehnologije već više znanja i više tehnologije, jer se čovekova veličina sastoji u oslobadjanju od sudbine. 6. Nema otpdaka, jer su to materije koje se nalaze na mestu nepodesnom za njih. 7. Sve se može recklirati pa i ljudsko ponašanje. ( Jasno, Ovo sam pitanja skicirai u jednom dahu, pa kao takva zele da podstaknu diskusuju na relaciji BIOETIKA - ZELENA EKONOMIJA. Jos jedan je vazan iskorak novi organski otpad se reciklira. Dobija se ulje, djubribo. gas Ch4, besplatni izvor energije za traktore uz malu modifikaviju i sve je bolje i jeftinije. itd.og bio- sistema misljenja. Evo i jedne paradigme: I organski otpad se reciklira. Dobija se ulje, djubribo. gas Ch4, besplatni izvor energije za traktore uz malu modifikaviju i sve je bolje i jeftinije. itd. I I DIO KAKO IZGLEDA EVROPA ZA VRIJEME PANDEMIJE Da li je planeta preko pandemije koronavirusa poslala žuti karton-opomenu čovječanstvu? Planeta je preko koronavirusa opomenula čovječanstvo u većoj ili manjoj mjeri da se urazumi i vrati pravim vrijednostima življenja, jer mi smo opijeni borbom za kapitalom, resursima i vlašću, svjesno uništavali prirodu i životnu okolinu. Ovo je samo odgovor planete-prirode na nekontrolisanu eksploataciju prirodnih dobara koja je prouzrokovala ekološku krizu i opomena-žuti karton koji nam je 41

42 planeta-priroda dala kao civilizaciji, a ako se ne otrijeznimo i ne promjenimo slijedi nam crveni karton a to je onda nestanak civilizacije-kraj svijeta. Čovječanstvo je intimno povezano s prirodom, sviđalo nam se to ili ne, ako se ne brinemo za prirodu, ne možemo se brinuti ni za sebe. Ako idemo prema održavanju i povećanju populacije na ovoj planeti, da bi je prehranili moramo ići prema budućnosti s prirodom kao našim najsnažnijim saveznikom. Uništavanjem eko sistema i prirode stvorili smo uslove za to da virusi sa životnja prelaze na čovjeka. Vladari iz sjenke-multimilijarderi preko multinacionalnih kompanija zbog pohlepe za profitom godinama uništavaju prirodu kao i obični ljudi u područjima u kojima žive divlje životinje, krče šume kako bi uzgajali stoku, idu u lov, grade vile i uništavaju i mjenjaju korite rijeka za gradnju, kao naši političari, itd. Na ovaj način sve se više približavamo divljim životinjama i to nas dovodi u kontakt s tim virusima. Naučnici raspolažu sa dokazima o povezanosti čovjekove eksploatacije prirode i pandemije. Ustanovili su da bliski kontakt ljudi s divljim životinjama i i uništavanje prirodnih staništa suočava svijet sa rizikom od izbijanja epidamija novih bolesti. U prošlom vijeku uništeno je oko polovine tropskih šuma u kojima se nalazi oko 2/3 svih živih bića na svijetu. Ovaj ozbiljan gubitak životnog prostora ima negativan učinak na cjelokupan eko sistem, što je preduslov za sve infekcije Otkriveno je da divlje životinje kojima prijeti izumiranje zbog ljudske eksploatacije nose dvostruko više virusa koje mogu izazvati bolesti među ljudima u odnosu na vrste koje su ugrrožene iz drugih razloga. Također, vjeruje se da je epidemija koronavirusa krenula od slijepih miševa, dok i ostale divlje životinje, vjerovatno ljuskari imaju ulogu u prenosu virusa na čovjeka. Kroz sve ovo šta trenutno prolazi čovječanstvo možda se ne bi ni dešavalo da su globalisti-svjetske sile dio novca uloženog u silna naoružanja ulagala u preventivne svrhe u medicinu i zaštitu prirode, danas se ovo ne bi desilo. Milijarde i bilijarde eura i dolara svjetske sile su davale i daju na oružje, na sofisticirane tenkove i avione, laserke uređaje za navođenje i gađanje neprijatelja, a sad se pojavio nevidljivi neprijatelj, neko malo nevidljivo čudevište, koje je otporno na tenk, na avion, ne može mu niko ništa. Najsnažnije ekonomije svijeta troše ogromna sredstva za svoje određene programe u naoružanju, tako da se na program naoružanja troši 2,5% godišnjeg BDP. Na naoružanje najviše troše SAD, Rusija, Kina, V. Britanija, Turska, Južna koreja, Francuska, Japan i Izrael. SAD su najača vojna i ekonomska sila svijeta i najbogatija zemlja svijeta, glavni su nosioci političke, ekonomske, vojne, medijske i finansijske globalizacije svijeta i od toga imaju najviše koristi a istovremeno žestoki su protivnici sporazuma o klimatskim promjenama i zaštiti životne sredine. Sad se vidi da su globalisti zbog pohlepe i profita uništavajući prirodu, ugrozili sami sebe, jer nisu izgradili regulativne institucije zbog sebičnosti.. Matematička formulu za koronavirus glasi: POHLEPA+PROFIT=KORONAVIRUS. 42

43 Koronavirus je velika opomena cijelom svijetu od prirode. Svi mi, koji smo letjeli avionom i kad se avion podigne na visinu na nekih metara, kad pogledamo dole ne vidimo čovjeka, već vidimo mora, šume, vode, planine a mi to sve uništavamo. Atlanskim okeanom plovi jedna užasna količina otpada, nalik na veliku zemlju gdje već raste trava, svuda je otpad od plastike, rijeke su nam zagađene a 2,5 milijardi ljudi nema vodu na ovoj planeti. Sve su ovo preduslovi za bakterije, razne viruse i bolesti i onda se pitamo kako nas je ovo zlo snašlo. Previše smo se bili opustili, otuđili, zapostavili porodicu, prirodu, zemlju i trčali za kapitalom, što nam se vratilo kao bumerang. NIJE SREĆA- U NOVCU VREĆA. Sad vidimo šta znači sloboda u metaforičnom ili u bukvalnom smislu, t.jest sad vidimo da su MALE stvari, a to je da možete slobodno da izađete, dišete i prošetate sa prijateljima i rođacima zapravo VELIKE. Male stvari smo zanemarili zarad nekih velikih, pohlepe za novcem i brzim životom. Najbolji primjer je činjenica da od koronevirusa obolijevaju svi, siromašni i izuzetno bogati ljudi, koji ne mogu novcem da kupe zdravlje kao sve ostalo. Nadam se, da smo se sad malo svi otrijeznili, opametili i i uvidjeli da ipak nije sve u novcu, nije sve u materijalnom, SLOBODA je ono što je najvažnije. Radi svog zdravlja i budućnosti moramo promjeniti život, čuvati prirodu i vratiti se malim stavrima, koje život čine sretnijim. Ako je istina da svako zlo nosi sa sobom neko dobro, pitamo se, hoće li priroda, zbog ograničenosti kretanja i smanjenog rada zagađivača, uslijed pandemije koronavirusa prodisati. Pandemija će proći kao i mnoga druga iskušenja a povratak normalnom životu bit će lakši ako se pripremimo za obaveze i način života koji slijedi, zato i pišem ove kolumne. Velika podrška herojima u bijelom- ljekarima i medicinskom osoblju koji su na prvoj borbenoj liniji PANDEMIJA I GLOBALNI EKONOMSKI PROCESI Pandemija je paralizovala cijeli svijet i pokazala ranjivost civilizacije, kao i nemoć ELITE protiv nepoznatog i nevidljivog neprijatelja i u pitanje je dovedena globalizacija kakvu poznajemo. Tačnije, globalizacija je sama sebe dovela u pitanje,odnosom prema čovjeku, prirodi, i društvenim odgovorom na širenje zaraze, čime je nesumnjivo doprinjela brzom širenju virusa. Nekada su bili potrebni mjeseci, pa i godine, da se virusi šire planetarno a ovaj je zahvaljujući globalnoj povezanosti za manje od mjesec dana zahvatio cijelu planetu i doveo u pitanje opstanak globalizacije kao svjetskog procesa. Koronavirus je stvorila globalizacija a može ga zaustavit samo zdrav razum. Globalizacijski procesi označili su početak novog svjetskog poretka i začetak novog društva koje je donekle prevladalo dotadašnje razlike i podjele.no 43

44 vremenom se pokazalo da su istovremeno upravo ti procesi uveliko utjecali na produbljivanje razlika unutar društva to jest i dalje je postojao veliki JAZ IZMEĐU BOGATIH I SIROMAŠNIH. Čovječanstvo koje je u svojoj dugoj istoriji otišlo na Mjesec, sprema se otići na Mars, savladalo brojne epidemije i bolesti, prepolovilo glad i siromaštvo, kapituliralo je i stalo pred sićušnim nevidljivim virusom. Poznato nam je kroz istoriju da su bolesti često mijenjale svijet, pa se mnogi sad pitaju da li je i globalizacija kao međunarodni svjetski poredak u kojem danas živimo pred uništenjem. Razlog tome je posljedica pohlepe bogatih za kapitalom a zapostavljajući sve negativne posljedice, kao što su: veliki jaz između bogatih i siroašnih, klimatske promjene,,prirodne katastrofe, ukidanje prava ljudi, lažne demokratije, uništavanje životne sredine, prekomjerna eksploatacija prirodnih resursa i.t.d. Cilj globalista je stvaranje i oblikovanje svijeta, planete bez nacionalnih država te da na planeti uspostave jednu (1) svjetsku vlada sa jednim predsjednikom gdje bi živjelo svega jedna (1) milijarda stanovnika, jer po njima sadašnji resursi nisu dovoljni da hrane i prehrane 7 do 8 milijardi stanovnika. Svoje ciljeve i namjere oni više i ne kriju a unazad nekoliko godina javno ih promoviraju. Za sebe su već napravili pametne gradove po Novom Zelandu i drugim egzotičnim destinacijamaa gdje će živjeti oni-takozvana ELITA a oni koji prežive, obični građani-radnici bit će im sluge i robovi u njihovim korporacijama, po onoj narodnoj Bogati proizvode a siromašni rade i troše te proizvode. Globaliste neće interesovati kako će živjeti stanovništvo van tih pametnih gradova a članovi civilizacije će biti samo oni koji budu imali čip kartice korporacije. U tim gradovima svega će biti ali za ELITU, ništa se neće moći kupiti ko nije čipovan, čak ni voda za piće. Te svoje namjere i ciljeve ostvaruju preko raznoraznih projekata kroz nevladine organizacije i asocijacije, oružanim, biološkim i psihološkim ratovima, zaprašivanjem iz zraka, farmaceutskom industrijom, vještačkim virusima, vakcinama i.t.d. Na djelu je visoka globalizacija s ciljem profita, no nisu izgrađene regulatorne institucije kada dođe do negativnih posljedica kao sad. Globalisti su ubacili u petu brzinu i pokrenuli biološki rat protiv čovječanstva s ciljem da kontrolišu svaki aspekt našeg života, pa i pitanje života i smrti.. U tom konteksu čovječanstvo treba da pruži otpor u periodu koji je pred nama, treba se angažirati i djelovati kako bi osmislili svoj život u svijetu koji bi morao da bude odvojen od globalističkih projekata. Ne bih želio da se pogrešno shvatim, da sam ja protiv svega što su nam donijeli globalni procesi. Naprotiv, globalizacija nam je donijela i svakodnevno donosi niz pozitivnih stvari kao što su: slobodu kretanja ljudi, roba i kapitala, tehnološki napredak-progres, inovacije u svim oblastima koje su nam osigurale veći životni standard, investicije, znanje, ekonomski rast, razvoj, tehnološki progres i to je za svaku pohvalu.pored pozitivnih globalizacija nam je donijela i veliki broj negativnih posljedica. Ja nisam protiv ni jedne države u svijetu u kojima žive i radi ogromna većina nezadovoljnih ljudi kojima vladaju prodane duše- sluge ELITE, ja sam protiv bogatih pojedinaca-porodica koje putem korporacija, kapitala i banaka vladaju svijetom, protiv sam štampanja novca bez pokrića, protiv globalnih procesa koji nam plasiraju lažnu demokratiju, protiv lažne 44

45 borbe za ljudska prava, protiv obojenih revolucija koje ruše legalno izabrane vlasti i države, protiv svih vrsta ratova (oružanih, psiholoških i bioloških), protiv medijske propagande, protiv proizvodnje laži i straha kod ljudi kao sad s koronavirusom, protiv zaprašivanja iz zraka, protiv GMO-genetički modifikovane hrane, protiv vještačkih virusa i vakcina, protiv pohlepe za bogaćenjem radi čega su svijet doveli na rub propasti tako da je jaz između bogatih i siromašnih svakim danom sve veći i veći. Pohlepa za profitom je upropastila svjetsku ekonomiju i dovela u pitanje opstanak globalizacije. POHLEPA+PROFIT=KORONAVIRUS=NESTANAK GLOBALIZACIJE Također, koronavirus je velika opomena cijelom svijetu od prirode o čemu sam pisao u jednoj od prethodnih kolumni. Svi mi koji smo letjeli avionom imali smo priliku da vidimo kad se avion podigne na visinu na nekih metara, i kad pogledamo dole ne vidimo čovjeka, vidimo mora, šume, vode, planine a mi to sve uništavamo. Atlanskim okeanom plovi jedna užasna količina otpada, nalik na veliku zemlju gdje već raste trava, svuda je otpad od plastike, rijeke su nam zagađene a 2,5 milijardi ljudi na planeti nema vodu i umire od gladi. Sve su ovo posljedice globalizacije i preduslovi za bakterije, razne viruse i bolesti. Znači, sve je do nas (globalista) i stigla nas je božja kazna. Na primjer, ako pogledamo profit koji ostvaruju multinacionalne kompanije diljem svijeta, vidjet ćemo, da defacto one nigdje ne plaćaju porez od koristi koje imaju od globalizacije. Da, plaćaju porez koji bi se slijevao u neku nacionalnu vladu, nacionalno ministarstvo zdravstva, koje bi sprečavalo ovakve stvari i reagiralo u ovakvim situacijama. Sad se vidi da su globalisti zbog pohlepe i profita ugrozili sami sebe jer nisu izgradili regulatorne institucije zbog sebičnosti onih koji najviše profitiraju od toga. Moje mišljenje je da se korona nebi desila da su globalisti-svjetske sile dio novca uloženog u silna naoružanja ulagali u preventivne svrhe u medicinu, zaštitu prirode i okoliša. Milijarde i bilijarde dolara svjetske sile su davale na oružje, na sofisticirane tenkove i avione, laserke uređaje za navođenje i gađanje neprijatelja, a sad se pojavio nevidljivi neprijatelj, neko malo nevidljivo čudevište, koje je otporno na tenk, na avion, ne može mu niko ništa. Globalisti su proizvodili i kupovali oružje te se spremali da ratuju protiv trećih zemalja zbog tržišta, resursa i nafte, a zapravo uništavali su države, ljude, prirodu i sami sebe. Ja lično mislim da je ovo odgovr planete, odnosno žuti karton koji nam je planeta d EKONOMIJA U DUŽINSKOM ROPSTVU NOVOG SVJETSKOG PORETKA Dužničko ropstvo je stanje u koje su prisilno uvedene sve zemlje svijeta osim Islanda 45

46 i Sirije. One zemlje koje odbiju ropstvo poput Sirije stradaju jer je ropstvo temelj današnjeg svjetskog poretka. Generatori svih ekonomskih kriza u novijoj istoriji su vladari iz sjenke koji to ostvaruju preko MMF-a i Svjetske banke.vladari iz sjenke stvaraju dužničko ropstvo preko multinacionalnih kompanija i banaka legalno pljačkajući cjelu planetu. Savremeni čovjek živeći pod tim diktatom je dospio na periferiju života, a trebao se pitati koja je cijena gubljenja sloboda na račun lažne sigurosti. Je li nakon pandemijske krize započeo efikasan val protiv vladara haosa i hoće li proces samouništenja ove civilizacije, solidarnost, suosjećanje i građanska hrabrost postati usud života većine. Pretpostavka za radikalne promjene je građanska hrabrost i suočavanje s realnošću..građanskom hrabrošću i aktivnom pristupu mi treba da odlučimo u kakvom svijetu želimo živjeti. O tom ekonomskom zločinu satanista progovorili su mnogi, a jedan od njih je i John Perkins jedan od vodećih svjetskih ekonomista koji je najbolje opisao šta se zapravo danas događa u svijetu, jer je i on sam bio u službi krupnog kapitala- ELITA koja porobljava svijet. Perkins kaže da je on bio primoran i dobro plaćen da zajedno s čelnicima MMF-a i Svjetske banke kroji globalnu ekonomiju koja se temelji na krađi svih dobara (resursa) svijeta kroz dužničko ropstvo. Cjelo svoje iskustvo plaćenog EKONOMSKOG UBOJICE sumirao je u knjizi ISPOVIJEST EKONOMSKOG UBOJICE čime je izazvao veliku reakciju, jer je on jedini bankar koji se usudio raskrinkati veliku zavjeru protiv čovječanstva a koju provode banke na čelu sa Rotšildima. Perkins kaže da je bio plaćeni ekonomski ubica koji je to čino laganjem, varanjem, manipulacijom, ucjenjivanjem i pljačkom a da na kraju gotovo nitko ne reagira zbog obmana i laži koje plasiraju masovnim medijima koje uvjeravaju čovječanstvo da je blagoslov biti ovisan bankama, bankarima i dugovima. Kako je Island izbjegao dužničko ropstvo i oslobodio se MMF-a i Svjetske banke? Kao zemlja pred bankrotom, umjesto da primjene mjere štenje koje su alat bankarskog kartela za porobljavanje, Vlada i predsjednik Islanda uradili su tri (3) stvari i izbjegli bankrot države.također, povećali su poreze za bogate, kako bi bogati više uplaćivali a taj novac je iskorišten za potporu socijalno najugroženijem sloju stanovništva. Te tri (3) stvari predsjednika i vlade su: 1.Pustili smo sve banke da propadnu, 2.Pohapsili bankare i odveli ih pred sud i 3.Spasili zemlju od bankorta i dužničkog ropstva Ovih nekoliko uputa bi zaista trebalo ući u udžbenike širom svijeta, kako se osloboditi dužničkog ropstva. Iako su periodu godine vlada i predsjednik Islanda bili izloženi velikim političkim i ekonomskim pritiskom, nisu poklekli, naprotiv njihova vlast nije šutjela na pljačku banaka i naroda kao naša i ostale države svijeta, oni su raskrinkarali laž bankarskog kartela te tako izbjegli dužničko ropstvo. 46

47 Nakon što otjerao i pohapsio strane banke i bankare iz države, Island je danas jedna od najuspješnijih ekonomija u svijetu, ima izvanredne ekonomske rezultate i kvalitetan životni standar, međutim globalni mediji koji su u rukama vladara iz sjenke o tome šute. Mala država na sjeveru evrope s oko stanovnika pokazala je šta znači ekonomska sloboda, suverenost i neovisnost. Ova država s miroljubivim i vrijednim narodom mi je posebno simpatična, jer se uspjela izboriti za ekonomsku samostalnost te da njeni stanovnici žive u plodovima svog rada, visokim životnim standardom i u blagostanju. Koliko je to blagostanje dobro govori podatak da se veoma rijetko čulo za neki sitan kriminal u toj zemlji a policajci su gotovo besposleni Čitava armija Islanda broji 200 vojnika a od malog broja policajaca samo rijetki imaju oružje. Prije protjerivanja stranih banaka Island je bio pred bankrotom a danas ima brži i veći ekonomski rast od Engleske i nezaposlenost 4,2 % što je duplo uspješnije od evropskog prosjeka.vladu, koja je bila dogovorila ekonomske mjere s MMF-om i Svjetskom bankom, su prisilili na ostavku, a načine da se krene u smjeru oporavka ekonomije su potražili na referendumu. Dakle, Islanđani su bez velike buke, natjerali Vladu da podnese ostavku,a u proljeće 2010.godine izglasali referendum gdje je više od 90% Islanđana glasalo za odbacivanje prijedloga Vlade po kojem bi građani trebali otplaćivati dugove tadašnjih privatnih banaka. Vodeći se rezultatima referenduma Islandski predsjednik Olafur Ragner Grimsson je bio protiv toga da država plaća dugove propalih banaka, te je nakon velikog pritiska od bankarskog kartela odbio da potpiše kontraverzni zakon koji nalaže da država isplati štedišama čak 5 milijardi dolara. Većina štediša su bili državljani Velike Britanije i Nizozemske. Kako BiH i ostale zemlje svijeta izvući iz dužničkog ropstva? Odgovor je jednostavan, krenimo istim putem kao Island. Međutim mi u BiH i dalje šutimo iako ovih dana masovni mediji s pohvalama izvještavaju kako je u Sarajevu uspješno završen sastanak između predsjednika HDZ-a,SNSD-a i SDA s dužnosnicima MMF-a i EU, gdje su bez saglasnosti vlada i parlamenata potpisali i lako se dogovorili o raspodjeli 330 milijuna eura, kako bi obezbejdili sebe i svoje uhljebe na državnim jaslama. Ne brinem ja da se oni neće lako dogovoriti kad je u pitanju novac- plijen i da ga ne znaju rasporediti i oprati putem tendera, u tome imaju veliko iskustvo jer pljačkaju ovaj narod decenijama Po pisanju i izvještajima većine medija trojac bez kormilara trebalo je proglasiti nacionalnim herojima. Od ovog kredita MMF-a, kao i do sada opet će se obogatiti političari profiteri i armija njihovih uhljeba a gubitnici su narodi i buduće generacije. Želim da podsjetim građane Balkana da ovo nije nikakva pomoć kako nam prezentiraju podobni mediji, več se radi o kreditu i zaduživanju koje će narodi, građani i buduće generacije vraćati. Zar je iko normalan u ovoj državi mogao da posumnja da se Dodik, Čović i Izetbegović neće dogovoriti o zaduženju (plijenu) i raspodjeli 330 milijuna eura. Svi smo mi gubitnici sa ovakvom vlašću i sigurno bi živjeli puno bolje da ih po receptu Islanda smjenimo, (na referndumu ili ulici), pohapsimo, sudimo im i krenemo u bolju budućnost. Ko ne primjećuje mrak, neće tražiti svjetlo. Na kraju proleteri svih 47

48 zemalja ujedinite se, za sp2. 4 VIZIJE - KAKO CE IZGLEDATI SVIJET NAKON APSURDNE PANDEMIJE Nakon pandemije svijet će se promjeniti i nikada više ništa neće biti isto. Sve je stalo, predviđa se da je oko milijardu ljudi ostalo kod kuće, a zbog pandemije smo bili primorani u kratkom roku prilagoditi se novonastaloj situaciji. Pandemija koronavirusa zauvijek će promijeniti način na koji gledamo na društvo, politiku, otvorene prostore, javni prijevoz, zdravstvo, obrazovanje, pa i šoping. U svijetu nakon pandemije, tehnologije koje ne volimo mogle bi postati i biti ključni faktor za naš opstanak. Obrazovni se sistem preko noći preselio u kuće i na televizore, pozorišta i koncerti na internet, a čak se i vjerski obredi prenose videovezom. Mnogo se toga promijenilo od jučer do danas, no nastavak je to trenda brzih promjena koji nas zapravo prati tokom posljednjeg vijeka Zapitajmo se, kakve su bile naše svakodnevne navike prije deset godina, koje smo uređaje posjedovali i kako smo kupovali stvari. Odvija se nevidljivi svjetski rat u kojemu je cijela civilizacija na istoj strani. Pandemija virusa Covid-19 dodatno je ubrzala tehnološku adaptaciju. Oni koji do sad nisu trebali, ili htjeli, koristiti tehnologiju, ( i sam sam taj) sad više nemaju izbora. Može se reći da je potreba za izolacijom pojačala našu potrebu za životom online. Zbog pandemije imamo priliku svjedočiti kako neke tehnologije funkcioniraju u suživotu s ljudima. Tehnologijom protiv čekanja u redu starije generacije, koje su uglavnom izbjegavale online kupnju ili bankarstvo, sad uviđaju koliko im takve usluge mogu olakšati život, uštedjeti vrijeme te koliko zapravo nisu komplicirane za korištenje. Cilj svakog tehnološkog sistema je služiti ljudima, i svaka online usluga bit će dizajnirana kako bi je osoba što jednostavnije koristila. Tako smo odlaske na tržnicu, prodavnice, roštiljnice, što je starijima često i fizički napor, zamijenili online narudžbama. Osim proizvoda s tržnice, na kućnu adresu možete naručiti, recimo, domaće kolače i mesarske proizvode. U nekoliko klikova možete posjetiti i svoju banku a većina banaka je tako cijelu banku preselila online i kreirala tzv. virtualnu poslovnicu. Svijet će se suočiti sa globalnom krizom kakva već dugo nije viđena a recesija će se najprije vidjeti u krizi poslovanja koja će unazaditi društvo u narednih nekoliko godina. Očekivati je da, kao i u ekonomskoj krizi 2008.godine, veliki broj radnika će ostati bez posla, jer dio radnih mjesta kaja će nestati nikad više neće biti vraćena nego će biti potrebno pronaći nove poslove, nova zanimanja. Radno mjesto je ključna spona ova dva procesa, pa stoga možemo procjeniti da će doći do ozbiljne promjene u strukturiranju poslovnog procesa, pri čemu mislimo na zanimanje i profesiju koje nisu fiksno vezane za proizvodni proces,na primer, učitelji, nastavnici, profesori i službenici za razliku od ljekara, prvi mogu raditi od kuće online dok ljekari to ne mogu. 48

49 Ova kriza je pokazala da se u našem svijetu mnogi problemi ne mogu riješiti unutar državnih granica i zbog toga je neophodno jedinstvo i saradnja svih država kako bi se efikasnije nosili sa ovim problemom. Pandemija je nesreća koja podjednako udara na sve i predstavlja planetarnu opasnost i zato je veoma važno u cijelom svijetu a posebno kod nas u Bosni i Hercegovini zaboraviti na nacionalizam, na politička razmimoilaženja i ideološke sukobe, jer svi mi koji živimo u BiH djelimo istu sudbinu. Također, pandemija nas podsjeća da smo svi jednaki na planeti i da nečiji životi nisu vredniji od drugih i da sve gubi smisao pred pandemijom. Pandemija predstavlja rizik za stanovništvo hiljadu puta veće od ratova i da sad vidimo koliko je svijet postao međusobno ovisan. Protiv pandemije, klimatskih promjena, otpornosti na antibiotike i druge globalne promjene, jedino se možemo boriti zajednički, moramo izgraditi kooperativan svijet u kojem ćemo shvatiti da smo jaki onoliko, koliko su jaki najslabiji među nama. Ovdje ne smijemo zaboraviti na globalne ekonomske posljedice pandemije, sistem je zasnovan na profitu a kada profita nema, sistem pada i sve se urušava. U globalnoj ekonomiji je ključ svih svjetskih problema, potrebni su nam zdravi i stručni ljudi da bi se ekonomija oporavila i postala jaka, s toga ulaganje u javno zdravstvo, nauku i istraživanje bit će najisplativija investicija svake države, svakog društva. Kriza korona virusom, je prilika da neke od grešaka iz proteklih godina nazovemo njihovim pravim imenom i da prilagodimo naš put u skladu sa kompasom realnosti, a da bismo to uspjeli ljudi širom svijeta, počevši sa bankarima, innstitucionalnim i političkim liderima, morat će staviti realnost na prvo mjesto. OVelika podrška herojima u bijelom- ljekarima i medicinskom osoblju koji su na prvoj borbenoj liniji.as sviju nas. I I I DIO: ZAKLJUČNO RAZMATRANJE * ZELENA EKONOMIJA TREBA SVIJET DA UJEDINI Na koncu ovog izlaganja, želim kao eticar i analitičar da, uprkos postojanja velikih problema koje vucemo iz povijesti, zacijelo postoji mnogo toga, zauzim se da se cijeli region okrene zelenim ekonomskim pitanjima, koji moze biti konkretna spona k buducem napretku drustva u cjelini. Na koncu ovog izlaganja, bez sumnje ne treba teositi riječi ukazujuci -'na znacaj ove teme i probleme sa kojima se svijet susrijece u XXI stoljecu pokusat cu kratko rezimirati i tako iznijeti fundamente i osnovne karakteristike medjunarodne odnosno 49

50 svjetske ekon9mije gdje je civjek nezaobilazan Faktor daljeg razvoja. Druga polovina XX vijeka i poceci XXI vijeka karakterise sikob izmedju ekonomski i tehnoloski najrazvijenih zemalja koje su ujedinjavali svijet kao i njihova kretanja u pravcu svjetske politicke fragmentacije.trgovina,investicije i finansijski tokovi kreirali su rastuce integrisanu i visoko medjuzavisnu ekonomiju. S jedne strane imamo nacionalne drzave koje su se razlicitim mjerama kao sto su zastita trgovine subvencije i industrijska politika odupirali ovim tokovima integracije.medjutim postojale su drzave koje su bile spremne da zrtvuju nacionalni suverenitet u korist medjunarodne ekonomije.treba imati na umu postojanje Sjevernoatlantskog saveza koji je poprimao ulogu cuvara i dominacije u svijetu i koji je na neki nacin doveo do pojave i treceg svjetskog bloka azijskih drzava poput Kine i zemalja izlazeg sunca koji svojom tehnologijom nastoje uravnoteziti medjunarodna kretanja kako u ekonomiji tako i uopste. Veliki broj naucnika smatra i navodi tri dominantne pozicije i to: neoliberalni institucionalizam,novi medievalizam i transupravljanje u kome tehnokrati i birokrati rjesavaju nesuglasice izvan domena politike. Prema tome pocela je odgovarajuca bitka ili utakmica izmedju onih koji su zeljeli svijet kojim ce upravljati trzista i onih koji su zeljeli da trziste bude podredjeno nekom visom politickom autoritetu koji bi provodio ovaj ili onaj drustveni cilj.dakle na citavoj planeti je prisutna bitka nekog novog gl9balnog poretka sa kojom se htjeli mi ili ne moramo suociti.najbolji dokaz je i prisustvo u zadnjoj godini Covida 19 i pokusaja dominacije nekog od prisutnih blokova kako u ekonomiji tako i u zdravlju ljudi.ljudski zivot je postao kolateralna steta i necija ideja da moze ugrozavati tudje zivote kako fizicki tako i ekonomski i time odredjivati i broj ljudi koliko je dovoljan na ovoj zemaljskoj kugli. I na kraju koliko je ko odgovoran za upravljanje nasim visoko slozenim i povezanim svijetom koji se karakterise demokratskim deficitom i nije direktno odgovorna gradjanstvu.tu su podsjetimo se i savjet bezbjednosti ujedinjenih nacija,medjunarodni sud pravde,svjetska zdravstvena organizacija,evropska komisija,vrhovni sud itd. Moji drage kolege i priatelji na ovoj temi bi se moglo ite kako jako puno pisati i istrazivati i doci do puno k9nstatacije nepravednosti i odgovornosti gdje zivot covjeka ama bas nista ne vrijedi u datom trenutku. Bezbeli, uprkos razvoju apsurda treba se nadati. 50

51 IV DIO: IZVORI I LITERATURA Ovaj rad.kao pripremna rasprava za izlaganje i diskusiju je u biti originalna.. 1. Nove studije u casopusima Ekonomije, Dijloga, 2. Listovi iz zemalja u regionu: Danas ( Beograd). Monitor ( Podgorica) Oslobodjenje, Avaz ( BiH). 3. Diskusije na skupovima Naukoma I Etickim.dijalozima u Tuzli i Gorazdu. 4. GRUPA AUTORA: BIOETIKA, "Sluzbeni glasnik", Beograd ( Radovi iz Bioetike, kao prakticne discipline etike, put sagledavanja znacaja Etickih kodeksa u raznim strukama, posebno u oblasti Zelene ekonomije za vrijeme pandemije). 5. Djela najznacajnijih ekonomista u regionu acc. H. Hanica, dr. K. Hodzica, Dr. B. Horvata i drugih. 51

52 OD INFEKCIJE DO BOLESTI COVID-19 Autor: prof. dr Eržika Antić, FZF Travnik Ul. Cerska br.1, Vranje Tel Mail: Sažetak: Koronavirusna bolest COVID-19 (Corona Virus Disease) uzrokovana je koronavirusom SARS-CoV-2 te pokazuje razna lica, a upala pluća je tek jedno od njih. Upala pluća u COVID- 19 spada u virusne upale pluća u početku, ali kasnije može biti posledica imunosno posredovanog odgovora inficirane osobe. Infekcija SARS-CoV-2 može biti asimptomatska, a ponekad može dovesti i do akutnog respiratornog distres sindroma (ARDS) te smrtnog ishoda. Infekcija koronavirusom SARS-CoV-2 može kod nekih osoba proteći bez tegoba (asimptomatski oblik) ili se manifestovati blagim tegobama gornjih disajnih puteva, poput obične prehlade (blaga gušobolja i nosna sekrecija, gubitak mirisa). S druge strane, može se javiti upala pluća raznih stepena težine (od blagih do teških) i stanja opasnih po život, poput šoka, otežanog disanja s akutnim respiratornim distresnim sindromom (ARDS) i oštećenja brojnih organa, koje može dovesti do smrtnog ishoda. COVID-19 još uvek je nova bolest, smatramo je multisistemskom, i može zahvatiti bilo koji organ od pluća, preko mozga, kože, bubrega, i probavnog i nervnog sistema. Skoro polovina pacijenata sa COVID-19 ima abnormalne rendgenske nalaze grudnog koša, a periferni GGO koji pogađa donje režnjeve je najčešći nalaz. Rentgen grudnog koša može se koristiti u dijagnozi i praćenju kod pacijenata sa COVID-19 upalom pluća. RT-PCR je korišćen u dijagnozi, a rendgen grudnog koša korišćen je u praćenju pacijenata. Informacije o nalazima rendgenskog snimanja grudnog koša kod pacijenata sa upalom pluća COVID-19 još uvek su ograničene u literaturi i većina izveštaja opisuje promene pluća na CT skeniranju grudnog koša. Svi rendgenski snimci grudnog koša dobijeni su kao digitalni radiograf u anteroposteriornoj projekciji korišćenjem prenosnih rendgenskih uređaja u izolacionim odeljenjima prema lokalnim protokolima. Analizirani su rendgenski snimci grudnog koša koji su bili karakteristični ili zbog prisustva ili odsustva simptoma. Radiografske karakteristike dijagnostikovane su prema protokolu. Neprozirnost mlečnog stakla (GGO) definisana je kao povećanje neprozirnosti pluća koje ne zaklanja krvne sudove i disajne puteve. Konsolidacija je definisana kao homogeno zamućenje koje zaklanja krvne sudove i zidove disajnih puteva. Retikulacija je definisana kao kolekcija bezbrojnih malih neprozirnosti u linearnom obrascu. Takođe je zabeleženo prisustvo nodularne konsolidacije i pleuralni izliv. Ključne reči: COVID-19, pneumonia, komorbiditeti, radiografija 52

53 UVOD Učestalost (incidencija) pneumonija i njihovih uzročnika u opštoj populaciji zavisi od brojnih faktora: podneblja, sezone, epidemioloških prilika, dobne strukture posmatrane populacijske grupe i mogućnostima etiološke dijagnostike. Stvarnu je incidenciju vrlo teško utvrditi. Pneumonija je neretko blaga bolest, pa mnogi bolesnici i ne zatraže lekarsku pomoć ili se pneumonija ne otkrije prilikom lekarskog pregleda i nigde se ne registruje. Više od tri četvrtine bolesnika s korektno postavljenom kliničkom dijagnozom pneumonije leči se ambulantno, na empirijskoj osnovi. Dakle, bez tačno utvrđene etiologije. To je i razlog zbog kojeg je još teže utvrditi incidenciju pojedinih uzročnika. Prosečna godišnja incidencija pneumonija u populaciji se kreće od 1,0 do 1.5%. Učestalost pneumonija najviše zavisi od životne dobi. Pneumonija je u populaciji starijih ljudi vrlo česta i posebno teška bolest, a neretko je i smrtonosna. Godišnja je incidencija pneumonija 5 do 10/1.000 kod mlađih od 65 godina, a kod starijih 25 do 44/ Stopa smrtnosti je kod mlađih 1 do 5%, a kod starijih ljudi čak 20 do 30%. Danas je opšte prihvaćeno mišljenje i nepodeljeno iskustvo da je među pneumonijama iz populacije najmanje 50% atipičnih (intersticijskih) pneumonija, a neke studije govore i o većoj učestalosti od 60 do 65%. To se tvrđenje, u prvom redu, odnosi na pneumonije, koje ne zahtevaju hospitalizaciju, nego se leče ambulantno, odnosno češće se pojavljuju kod mlađih osoba. Različite studije pokazuju i različitu učestalost uzročnika atipičnih pneumonija. Tako je Mycoplasma pneumoniae najvažniji uzročnik atipičnih pneumonija, s učestalošću od 20-30% u sveukupnom broju pneumonija iz populacije, posebno kod osoba mlađih od 25 godina. Velike se epidemije ovih bolesti pojavljuju u dosta pravilnim vremenskim razmacima od 4 do 6 godina. Najčešće počinju neopaženo, u jesen, razvijaju se postupno i traju više meseci, obično sve do proleća i imaju sezonska obeležja. U epidemijama najčešće obolevaju školska deca i mlađe odrasle osobe. Smatra se da samo 5 do 10% inficiranih osoba oboli od pneumonije, iako je pneumonija najvažnija bolest koju uzrokuje mikoplazma. Rizik za obolevanje je mali za djecu do pet godina, a vrlo visok u dobnoj grupi od 5 do 20 godina. Rizik je nešto manji među odraslim osobama, a malen, iako bolest nije isključena, kod ljudi starijih od 50 godina. Kao drugi najčešći uzročnik atipičnih (intersticijskih) pneumonija, u literaturi i različitim studijama, navodi se Chlamydia pneumoniae sa učestalošću od 10-15% među uzročnicima pneumonija u opštoj populaciji, uz dokazan njen porast pojavljivanja prethodnih godina. Chlamydia pneumoniae vrlo je proširena u svim populacijama i od svih klamidija najčešće uzrokuje bolest kod ljudi. Legionella pneumophila danas je vrlo važan uzročnik pneumonija iz populacije s učestalošću od 5-15%. Redovnoo se pojavljuje sporadično ili epidemijski, a pokazuje različitu učestalost u pojedinim delovima sveta. Legionele se lako održavaju i razmnožavaju u vodi i vlažnom tlu. Ugroženi skup bolesnika su imuno-kompromitovani bolesnici i bolesnici nakon transplantacije organa, posebno bubrega. Bolest je tri puta češća kod muškaraca nego kod žena, a rizični faktori kod tih bolesnika su alkoholizam, pušenje i starija životna dob. Coxiella burnetii takođe je jedan od uzročnika atipične pneumonije, koja ujedno dovodi i do pojave Q-groznice - najčešće zoonoze u svetu, karakteriše se visokom telesnom temperaturom, jakom glavoboljom, bolovima u mišićima i opštom slabošću. Pojavljuje se sporadično, ali i u manjim ili većim epidemijama. 53

54 Respiratorni virusi takođe mogu biti uzročnici atipičnih pneumonija i njihova učestalost iznosi 5-20% od sveukupnog broja uzročnika iz populacije. Prepoznavajući važnost prethodno opisanih stanja i zdravstvenih problema koje sa sobom nose, kako s kliničkog, tako i s javnozdravstvenog značaja, možemo reći da su danas još uvek skromne mogućnosti i opšte prevencije i specifičnog profilaktičkog delovanja u suzbijanju atipičnih (intersticijskih) pneumonija. To se odnosi i na opšte mere, koje su planirane i sprovođene od strane države i organizacije zdravstvene zaštite stanovništva, kao i na delovanje pojedinca na očuvanje svog vlastitog zdravlja. Zato se godinama, uprkos civilizacijskom napretku i značajnom napretku medicine i nauke ne smanjuje udeo pneumonija u morbiditetu i mortalitetu. Ipak, prevalencija atipičnih pneumonija se može smanjiti reduciranjem faktora za nastanak i razvoj pneumonije od strane domaćina i okoline. Tu se ubrajaju sve mere za zaštitu čovekov okoline i podsticanje zdravijeg stila života: smanjenje zagađenog vazduha, borba protiv pušenja, sprečavanje alkoholizma, bolji uslovi za rad i stanovanje, otkrivanje i lečenje hroničnih bolesti i stanja itd. U sprečavanju nastanka i razvoja pneumonije postoje i opšte mere usmerene na izbegavanje pojedinih prepoznatih uzročnika. Smanjenje broja hospitalno stečenih pneumonija zahteva stalne i kompleksne tehničke, higijenske i medicinske postupke, posebno u jedinicama intenzivne nege u hirurškim odeljenjima zdravstvenih ustanova. Jedan od specifičnih načina zaštite je vakcinacija. COVID-19 upala pluća Koronavirusna bolest COVID-19 (Corona Virus Disease) uzrokovana je koronavirusom SARS-CoV-2 te pokazuje razna lica, a upala pluća je tek jedno od njih. Upala pluća u COVID- 19 spada u virusne upale pluća u početku, ali kasnije može biti posledica imunosno posredovanog odgovora inficirane osobe. Infekcija SARS-CoV-2 može biti asimptomatska, a ponekad može dovesti i do akutnog respiratornog distres sindroma (ARDS) te smrtnog ishoda. Infekcija koronavirusom SARS-CoV-2 može kod nekih osoba proteći bez tegoba (asimptomatski oblik) ili se manifestovati blagim tegobama gornjih disajnih puteva, poput obične prehlade (blaga gušobolja i nosna sekrecija, gubitak mirisa). S druge strane, može se javiti upala pluća raznih stepena težine (od blagih do teških) i stanja opasnih po život, poput šoka, otežanog disanja s akutnim respiratornim distresnim sindromom (ARDS) i oštećenja brojnih organa, koje može dovesti do smrtnog ishoda. COVID-19 još uvek je nova bolest, smatramo je multisistemskom, i može zahvatiti bilo koji organ od pluća, preko mozga, kože, bubrega, i probavnog i nervnog sistema. Od infekcije do bolesti Infekcija se prenosi dominantno kapljičnim putem, a nakon susreta s virusom prosečno vreme do manifestacije tegoba je 5,2 dana. Svim ovim oblicima bolesti prethodi infekcija virusom SARS-CoV-2, nazvanog tako zbog sličnosti prvom koronavirusu koji je uzrokovao teški akutni respiratorni sindrom (SARS- CoV-1) i 2003 godine. Infekcija se prenosi dominantno kapljičnim putem i udiše se preko nosa, a nakon susreta s virusom prosečno vreme do manifestacije tegoba jest 5,2 dana. Generalno govoreći, u trećine do polovine bolesnika infekcija koronavirusom je asimptomatska (prevladava 54

55 mišljenje da je to 40%, ali se navodi i do 80%), tako da osobe ne znaju da su bolesne, ali šire infekciju. Upravo radi toga je neophodno da svi nose maske preko nosa i usta tokom pandemije, bez obzira što se ne osećaju bolesni. Većina ima simptome poput blage prehlade, međutim u osetljivih osoba (oko 18% slučajeva) može se razviti teži oblik COVID-19. Širenje virusa može difuzno oštetiti alveole i uzrokovati punjenje disajnih mehurića tečnošću iz kapilara. Na taj će način biti otežan ulaz kiseonika u organizam, kao i izdisanje ugljenog dioksida, što će poremetiti osnovnu funkciju pluća. Postoji sličnost infekcije uzrokovane SARS-CoV-2 i virusom influence (koji uzrokuje grip) utoliko što obe mogu uzrokovati upale pluća, koje mogu biti teške i smrtonosne, ali je smrtnost u hospitaliziranih od COVID-19 višestruko veća nego od gripa. SARS-CoV-2 i imunološki odgovor organizma Osim antagoniziranja interferona, koronavirus ometa slanje signala imunološkom sistemu i uzrokuje interferonsku rezistenciju. Nakon susreta čoveka s koronavirusom, kao i nakon susreta s bilo kojim stranim uzročnikom, nastaje biološki odgovor imunološkog sistema u vidu upalnog odgovora, što predstavlja obrambeni mehanizam vitalan za zdravlje. Upala ima funkciju odstraniti opasni stimulans i započeti proces zaceljenja, ali potencijalno vodi u oštećenje tkiva i bolest. Budući da je infekcija koronavirusom infekcija koja je sa životinja prešla na čoveka, ljudska vrsta nema specifičnu imunost i obranu za ovu podvrstu virusa, nego je taj imunološki odgovor slabe efikasnosti. Razvoj upale pluća kod COVID-19 Zajednička osobina svih upala pluća je reakcija plućnog parenhima na susret sa stranim materijama, kao što su bakterije, gljivice, virusi, paraziti, rikecije ili protozoe, a ona se može razviti i nakon mikroaspiracije ili aspiracije velikog volumena neke hemijske supstancije. To može biti mikroaspiracija kiselog želučanog sadržaja ili slučajno neke tečnosti, npr. poput nafte. Nakon infekcije, imunološki odgovor počinje brzom urođenom imunološkom reakcijom kojoj je svrha da zaustavi strani mikroorganizam. Ovaj urođeni imunološki odgovor posledično pokreće stečeni imunološki odgovor koji omogućava specifični odgovor na pojedini mikrobiološki uzročnik i odgovoran je za dugotrajno pamćenje (imunološku memoriju). Kako koronavirus modifikuje urođeni odgovor, dominantno na nivou oslabljene uloge interferona, kod nekih osoba cirkulisanje virusa u organizmu nalazi se duže vreme od uobičajenih 10 dana, kada većina osoba postaje negativna. Cirkuliranje koronavirusa u krvi (viremija) uzrokuje prvih 5-7 dana opšti infektivni sindrom, s porastom telesne temperature, umorom, bolovima u mišićima i zglobovima. Kod nekih bolesnika, nakon početnog poboljšanja između petog i osmog dana bolesti, dolazi do pogoršanja i nastanka plućnih tegoba. Viremija postiče imunološki odgovor organizma, koji je često neprimeren i preuveličan. Kod nekih osoba razvija se "citokinska oluja", tj. izlučivanje većih količina citokina iz brojnih imunoloških ćelija, koji inače imaju ulogu komunikacije i orkestracije imunološke reakcije. Velika količina različitih citokina uzrokuje disonanciju, neusklađeni, neefikasni i nekoordinisani zapaljenjski odgovor zbog zbunjujućih i konkfliktnih signala različitih citokina. Rezultat je difuzno oštećenje ćelija pluća, dominantno alveola (DAD diffuse alveolar damage), potom i endotela plućnih kapilara. Posledica su upala pluća, vaskulitis 55

56 i mikrotromboembolizacije u plućima. Takođe su moguće još teže komplikacije kao sepsa, sekundarna hemofagocitna limfohistiocitoza (HLH) i autoimuni poremećaji. Jedna trećina osoba s bolnički lečenom i preležanom upalom pluća u sklopu COVID-19 nakon 54 dana ima radiološke promene na plućima uočljive na slikovnom prikazu pluća (kompjuterizovana tomografija ili CT). COVID-19 i intersticijska upala pluća Upala pluća uzrokovana SARS-CoV-2 dovodi do pada kiseonika i dodatnih opasnosti koje hipoksemija nosi (kao što je poremećaj srčanog ritma). Anatomski gledano, upale pluća iz opšte populacije (community-acquired pneumonia, CAP) su unilateralne, tj. jednostrane te daleko ređe zahvataju obe strane pluća. Bilateralne ili obostrane upale pluća su po pravilu intersticijske, tj. zahvataju odeljak plućnog intersticijuma alveolarnog zida i dela plućnog tkiva između disajnih mehurića (alveola) i krvnih sudova. Preko plućnog intersticijuma vrši se razmena gasova, ulazi kiseonik iz vazduha iz spoljne atmosfere u organizam. To je problem tih vrsta pneumonija što često dovode do pada kiseonika i dodatnih opasnosti koje hipoksemija nosi, kao što je poremećaj srčanog ritma ili mentalna konfuzija. Upala pluća u COVID-19 spada u intersticijske upale pluća. Teška obostrana upala pluća može dovesti do akutnog respiratornog distres sindroma (ARDS) sepse, otkazivanja vitalnih organa i, u najgorem slučaju, do smrtnog ishoda. Slikovni prikaz na kompjutoriziranoj tomografiji grudnog koša (CT toraksa) ima tipičnu sliku s obostranim intersticijskim infiltratima tipa zrnatog stakla (ground glass), mnogobrojne lobarne i subsegmentalne konsolidacije uz zračni bronhogram. Karakteristike upale pluća u COVID-19 bolesnika Sažeto bismo mogli reći da je COVID-19 pneumonija: Obostrana Intersticijska Periferno locirana Posredovana vlastitom (neprimereno uveličanom) imunološkom reakcijom (citokinska oluja) Dugo traje Sporo se povlači Često uzrokuje pad kiseonika (hipoksemija) u organizmu Hipoksemija je tiha i "podmukla" (tzv. "silent hypoxaemia") često se nedostatak kiseonika ne oseća, a u organizmu može uzrokovati probleme sa srcem Ponekad su moguće posledice Ne leči se antibioticima, jer oni NE koriste (naravno, jer ova upala pluća nije uzrokovana bakterijama izuzev u slučaju dokazane bakterijske superinfekcije) Dakle, COVID-19 (i upala pluća koju može izazvati, zajedno s težom kliničkom slikom) pokazao nam je kako smo osetljivi i koliko slabih tačaka naši civilizacijski dometi imaju. Zanimljivo je da muškarci i žene imaju različit imunološki mehanizam reagovanja u težim upalama pluća vezanim uz COVID-19: u muškaraca je glavni problem vrlo niska aktivacija T limfocita, što dodatno opada sa starijom dobi, dok se u žena nalaze povišene koncentracije 56

57 citokina urođene imunosti. U ovim se argumentima nalazi verovatni odgovor zašto muškarci imaju češće teže upale pluća u COVID-19. U svakom slučaju, radi se o značajnom kliničkoj manifestaciji koja zahteva koordiniran pristup i (neretko) intenzivno lečenje. Visok procenat lažno negativnih rezultata, naročito na početku bolesti, i nedovoljna dostupnost i obuhvat testiranja nameću potrebu za sistematskim pristupom postavljanju dijagnoze, koji poredkliničke slike četo zahteva upotrebu različitih radioloških metoda, prvenstveno radiografije pluća i srca (RTG) i kompjuterizovane tomografije grudnog koša (CT). U ovom radu biće prikazano objašnjene karakteristike radiološkog nalaza, nova saznanja i upotreba radioloških metoda kod pacijenata obolelih od COVID-19. Dodatno ćemo se osvrnuti, uzevši u obzir naše iskustvo sa CT pregledima, na tipičnu i atipičnu prezentaciju i moguće komplikacije. Klinička slika Kao i većina infektivnih oboljenja i pneumonija se karakteriće prisustvom nespecifičnih i specifičnih simptoma. Opšti simptomi (nespecifični) u pneumoniji slični su kao kod infekcija uopšte, a to su groznica, gubitak apetita, znojenje, drhtavica, bolovi u mišićima i zglobovima i glavobolja. Kod nekih bolesnika postoje anamnezni podaci o neposredno preboleloj infekciji gornjih disajnih puteva, obično virusnog porekla. Kod infekcija izazvanih pneumokokom ili stafilokokom teška slika bolesti može se razviti u toku nekoliko sati, dok je kod pneumonije prouzrokovane mikoplazmom razvoj produžen na dve do tri nedelje. Poremećaj svesti i konfuznost prate pneumonije izazvane najčešće psitakozom. Respiratomi simptomi variraju, i zavise od imunog sistema osobe i težine bolesti. Kašalj se javlja kod skoro svih obolelih, nedostatak vazduha oseća više od dve trećine, pleuralni bol oko 60%, iskašljava više od polovine. U početku bolesti ispljuvak je oskudan ili ga nema, a u daljem toku bolesti postaje gnojav. Visoka temperatura i drhtavica česti su kod mladih osoba s pneumokoknom pneumonijom, od kojih trećina ima herpes na usnama. Atipične pneumonije, počinju sporije sa lakšom kliničkom slikom, u odnosu na bakterijske, jer se klinički simptomi razvijaju postupno. Temperatura raste postepeno i može bitim izuzetno visoka, ali je izuzetno retko praćena drhtavicom. Prisutni su i opšti simptomi, poput, glavobolje, bola u mišićima i zglobovima, opšte slabosti i umora. Kašalj se obično zapaža nakon 3 do 4 dana, i uglavnom je suv i iritabilan, bez mogućnosti iskašljavanja. Zbog nekarakterističnih simptoma dijagnoza se postavlja kasnije nego u bakterijskim pneumonijama, često tek nakon rendgenskog snimanja pluća. Dijagnoza Dijagnoza pmeumonije se postavlja nakon kliničkog pregleda, na osnovu simptomatologije i fizičkog nalaza. Osim toga lekar će zatražiti rengenski snimak pluća i srca, a serološka ispitivanja će pokazati povišen broj leukocita (belih krvnih zrnaca) i uvećanu sedimentaciju, što je jasan dokaz da se u organizmu odvija zapaljenski proces uzrokovan infektivnim agensom. Auskultativnim nalazom primećuje se pucketanje i penušav šum, karakterističan za postojanje tečnosti u alveolarnom prostoru. Analizom sputum (ispljuvka) moguće je izolovati uzročnika infekcije i na osnovu toga propisati adekvatnu terapiju. 57

58 Lečenje Pravac u lečenju pneumonije zavisiće od izolovanog uzročnika. Bakterijska pneumonija se leči antibioticima kao što su penicilini, makrolidi (azitromicin), cefalosporini. Neophodno je pridržavati se uputstava lekara i dinamike uzimanja terapije, jer u suprotnom može doći do neizlečenja i ponovnog povratka bolesti. Kod atipične pneumonije preporučuje se vitaminska terapija sa puno unosa tečnosti u organizam. Određene vrste virusne upale pluća mogu se lečiti nekim antivirusnim lekovima, jer antibiotici ne deluju na viruse. Izuzetak predstavlja atipična pneumonija izazvana Mycoplasmom pneumoniae i ona se leči antibioticima i to najčešće azitromicinom jednom tebletom u toku dana. Bitan aspekt u lečenju pneumonije predstavlja i simptomatska terapija(terapija koja otklanja simptome). Lekari preporučuju primenu antipiretika(lekovi za snižavanje telesne temperature) i lekova koji će omogućiti lakše iskašljavanje. Ponekad je potrebno duže vreme da bi se bolesnik oporavio od virusne nego od bakterijske pneumonije. Prognoza Prognoza zavisi od više faktora. Pre svega od imunog stanja organizma bolesne osobe, starosne dobi, uzročnika, težine bolesti i prisutnosti nekih drugih hroničnih bolesti. Zato je neophodno da se starije osobe zdravo hrane, odmaraju i vode računa o opštem zdravlju, a da se i na prvu pojavu simptoma obrate lekaru. Važan faktor u prevenciji je i pravovremena vakcinacija. Posebno tešku kliničku sliku imaju pušači zbog već kompromitovane plućne ventilacije, stoga se preporučuje prestanak pušenja kod ovih bolesnika. PREDMET I CILJEVI RADA Predmet ovog rada je prikaz karakteristika nalaza upala pluća, nova saznanja kod pacijenata obolelih od COVID-19 kao i upoređivanje i razlike obične upale pluća sa COVID-19 infekcijom pluća. Prikazati zastupljenost oboljevanja od upale pluća. Prikazati starosnu strukturu obolelih Utvrditi zastupljenost ugroženih osoba sa komorbiditetom Utvrditi zastupljenost obolevanja osoba starijih od 65 god., Utvrditi u kojim godišnjim dobima je obolevanje od upale pluća najčešće Utvrditi najčešće uzročnike upale pluća METODOLOGIJA Prikupljena je stručna, naučna literatura iz oblasti anatomije I fiziologije pluća, obične upale pluća I upale pluća izazvane COVID-19, mortaliteta, komorbiditeta i kvaliteta života nakon preležane upale pluća. Pregledani su stručni časopisi novijeg datuma koji sadrže publikacije iz navedene oblasti. Pretražene su i pojedine reference, za istraživanje značajnih publikacija. Na osnovu prikupljenih informacija iz navedenih izvora i njihove sistematske procene formiran je protokol istraživanja i određen relevantni uzorak. 58

59 Obrada podataka Po kompletiranju baze podataka, načinila se statistička analiza za parametrijske i neparametrijske varijable, u skladu sa postavljenim ciljevima i hipotezama i upoređivani dobijeni rezultati sa navodima iz dostupne literature. REZULTATI Istraživanje je sprovedeno u periodu od januara do aprila godine i obuhvatilo je 200 pacijenata koji su ispunili kriterijume za uključenje u studiju. Većina bolesnika su muškarci (74,5%). Prosečna starost pacijenata je 42,4 godine (SD = 10,5: opseg godine). (Tabela 1). Tabela 1. Demografski podaci Pol Starost muškarci (%) žene (%) prosek (SD) min-max 149 (74.5%) 51 (25.5%) 42.4 (10.5) Najviše je pacijenata koji su bivši pušači (48,0%), zatim aktuelni pušači (40,5%) i nepušači (11,5%). Prosečan pušački staž iznosi 38,6 godina (SD = 11,6). Prosečna količina popušenih cigareta je 36,2 (SD = 10,5). Prosečno vreme od prestanka pušenja je 14,8 godina (SD = 11,1) (Tabela 2). Tabela 2. Pušačka navika Nepušać 23 (11.5%) Pušačka navika Bivši pušač 96 (48.0%) Pušač 81 (4.5%) Pušački staž prosek (SD) 38.6 (11.6) Količina cigareta prosek (SD) 36.2 (10.5) Prestanak pušenja prosek (SD) 14.8 (11.1) Najčešća pozitivna porodična anamneza je HOBP (37,0%), tuberkuloza pluća (4,5%) i karcinom pluća 7,5% (Tabela 3). Tabela 3. Porodična anamneza Oboljenje % HOBP 37.0 Tuberkuloza 4.5 Karcinom pluća 7.5 Ostalo

60 Najčešći prisutni komorbiditeti su kardiovaskularni 83,5%, anksioznost i depresija 16,5%, urološke bolesti (benigna hipertrofija prostate) 14,5%, šećerna bolest 13,5% i cerebrovaskularna oboljenja 12,0% (Tabela 4). Tabela 4. Učestalost i vrsta komorbiditeta Komorbiditet % Kardiovaskularni 83.5 Maligniteti 8.0 Anksioznost/depresija 16.5 hronične koštano mišićne bolesti 5.5 urološka oboljenja 14.5 hormonalna disfunkcija 3.5 šećerna bolest 13.5 ginekološka oboljenja/operacije 2.0 cerebrovaskularna oboljenja 12.0 Prosečna vrednost pulsa iznosi 80,7 otkucaja u minuti (SD = 15,8: opseg ), a saturacija hemoglobina kiseonikom je 95,1% (SD = 2,61: opseg 83,0-99,0%) (Tabela 5). Tabela 5. Vrednosti frekvence pulsa i SaO2 Prosečne Parametar vrednosti SD min max puls SaO U periodu praćenja, smrtni ishod je nastao kod 20 pacijenta (10%), a bar jednu egzarcerbaciju je imalo 86 pacijenata (43%) (Tabela 6). Prosečan broj egzarcerbacija je bio 1,60 (SD = 0,89: opseg 1-5). Osim jednog pacijenta, svi pacijenti koji su umrli prethodno su imali bar jednu egzarcerbaciju. Smrtnost kod pacijenata sa jednom egzacerbacijom je bila 22,1%, a kod pacijenata sa dve ili više egzarcerbacija 28,6%. Tabela 6. Odnos egzarcerbacije i smrtnog ishoda Smrtni ishod Broj egzercerbacija Broj ispitanika % Ne % Da %

61 i više i više Ukupno U cilju procene prediktivnih faktora za nastanak egzarcerbacije, u posmatranom periodu praćenja, analizirani su svi potencijalni faktori i izračunata je statistička značajnost razlika između pacijenata bez egzarcerbacija-non Egz i sa egzarcerbacijama -Egz. U odnosu na pol nije bilo statistički značajne razlike (p = 1,000), kod muškaraca 43,6%, a žena 43,1%. Pacijenti sa egzarcerbacijama su statistički značajno stariji (pf< 0,001), Non Egz 66,6±8,0 godina, a Egz 70,6±8,9 godina. Pacijenti stariji od 65 godina su imali 52,9% egzarcebacija, a mlađi od 65 godina 29,6% (p = 0,002) (Tabela 7). Tabela 7. Egzarcerbacija u odnosu na demografske podatke. NonEgz (u Varijabla Kategorija N %) Egz (u%) p muškarci Pol Žene Starost prosek (SD) 66.6 (8.00) 70.6 (8.90) <0.001 do Starosne grupe preko U odnosu na pušački status ne postoji statistički značajna razlika (p = 0,391) u pojavi egzarcerbacija (nepušači 45,5%, pušači 37,8% i bivši pušači 47,9%) (Tabela 8). Tabela 8. Egzacerbacije u odnosu na pušački status Non Egz Kategorija N (%) Egz (%) p Nepušači Pušači Bivši pušači Prisustvo plućnih oboljenja u porodičnoj anamnezi nije statistički značajno (p > 0,05) uticalo na pojavu egzarcerbacija kod pacijenata (tabela 9). Tabela 9. Egzacerbacije u odnosu na pozitivnu porodičnu anamnezu Porodična anamneza negativna (u%) pozitivna (u%) p HOBP (n=74) Tuberkuloza (n=9) Karcinom pluća (n=15)

62 Analizom komorbiditeta utvrđena je statistički granična vrednost za cerebrovaskularne bolesti (p = 0,075) i šećernu bolest (p = 0,076) (Tabela 10). Tabela 10. Egzacerbacije u odnosu na prisustvo komorbiditeta Komorbiditet Non Egz (%) Egz (%) p Kardiovaskularni (n=167) Cerebrovaskularni (n=24) Anksioznost/depresija (n=33) Hormonalna disfunkcija (n=7) Šećerna bolest (n=27) Malignitet (n=16) Urološki (n=29) Hronične koštano mišićne bolesti (n=11) Prosečna vrednost pulsa iznosi 84,5 otkucaja u minuti u grupi Egz, a 77,7 u Non Egz (p = 0,002). Prosečna vrednost SaO2 iznosi 94,1% kod Egz, a 95,9% kod Non Egz (p = 0,001) (Tabela 11). Tabela 11. Egzarcerbacije u odnosu na vrednosti frekvence pulsa i SaO2 Prosečne Parametar Egz vrednosti SD min max p Non Egz puls Egz Non Egz SaO2 Egz ZAKLJUČAK Skoro polovina pacijenata sa COVID-19 ima abnormalne rendgenske nalaze grudnog koša, a periferni GGO koji pogađa donje režnjeve je najčešći nalaz. Rentgen grudnog koša može se koristiti u dijagnozi i praćenju kod pacijenata sa COVID-19 upalom pluća. RT-PCR je korišćen u dijagnozi, a rendgen grudnog koša korišćen je u praćenju pacijenata. Informacije o nalazima rendgenskog snimanja grudnog koša kod pacijenata sa upalom pluća COVID-19 još uvek su ograničene u literaturi i većina izveštaja opisuje promene pluća na CT skeniranju grudnog koša. Svi rendgenski snimci grudnog koša dobijeni su kao digitalni radiograf u anteroposteriornoj projekciji korišćenjem prenosnih rendgenskih uređaja u izolacionim odeljenjima prema lokalnim protokolima. Analizirani su rendgenski snimci grudnog koša koji su bili karakteristični ili zbog prisustva ili odsustva simptoma. 62

63 Radiografske karakteristike dijagnostikovane su prema protokolu. Neprozirnost mlečnog stakla (GGO) definisana je kao povećanje neprozirnosti pluća koje ne zaklanja krvne sudove i disajne puteve. Konsolidacija je definisana kao homogeno zamućenje koje zaklanja krvne sudove i zidove disajnih puteva. Retikulacija je definisana kao kolekcija bezbrojnih malih neprozirnosti u linearnom obrascu. Takođe je zabeleženo prisustvo nodularne konsolidacije i pleuralni izliv. LITERATURA 1. Knipe H, Bell JD, et al. COVID pristupljeno april, Center for Disease Control and Prevention. InterimClinical Guidance for Management of Patients with Confirmed Coronavirus Disease. (COVID-19). Pristupljeno april, Mindray COVID 19 Critical Ultrasound Webinar. Chinese Critical Ultrasound Study Group. pristupljeno april, World Health Organization. Coronavirus disease (COVID-19) Pandemic-Clinical managment of severe acute respiratory infection (SARI), when COVID-19 disease is suspect: Interim guidance. april, Thoracic Imaging in COVID-19 Infection. Guidance for the Reporting Radiologist British Society of Thoracic Imaging. Version 2. 16th March, media/resources/files/bsti_covid. Pristupljeno March, Kanne PJ.Chest CT Findings in 2019 Novel Coronavirus (2019-nCoV) Infections from Wuhan, China: Key Points for the Radiologist. Radiology. 2020; 295: Kanne PJ, Little PB, Chung HJ, Elicer MB, Ketai HL. Essentials for Radiologists on COVID- 19: An Update Radiology Scientific Expert Panel. Radiology. Published Online: 27th Feb, pristupljeno mart, COVID pristupljeno mart, Mossa-Basha M, Meltzer CC, Kim CD, Tuite JM, Kolli P, Tan SB. Essentials for Radiologists on COVID-19: An Update Radiology Scientific Expert Panel. Radiology. Published Online: 16th March, pristupljeno mart,

64 The impact of the coronavirus pandemic on the seafood trade Olda ÇIÇO 1 1 Kolegji Universitar LOGOS, Shqipëri, oldacico@gmail.com Prof. Dr.Elez Osmanovic Institut za Naučna Istraživanja I Razvoj Ulcinj Abstract The impact of the recent coronavirus pandemic on the seafood trade highlighted the vulnerability of the industry to international shocks and prompted calls for more diverse supply chains. In this paper, we assess the potential for increasing supplies of currently exported fish products to the local market using a belief network model. Based on a survey of over 1000 residents, we determine the key drivers of consumption of locally produced fish and highlight the potential to engage in marketing strategies that bring the consumer closer to locally produced product, like community supported fishery. The potential to increase local fish consumption was the most important conclusion of the paper, leading to the importance of local production and its efficiency. Alternatively, it may be of value for fishers to collaborate with farmers markets or organizations which facilitate the connection of consumers to locally produced food. This may ease consumers search costs and encourage local food consumers to purchase locally caught fish/seafood. Keywords: Fisheries, Consumer Preferences, Coronavirus Pandemic, Local Farmers, Consumption Introduction The recent coronavirus has had a significant impact on most world economies. The high dependence of fisheries on global markets has made this sector particularly vulnerable. Fish are the most traded commodity globally with 89% of the seafood produced being exposed to international competition. Measures to slow the spread of the virus have negatively impacted restaurants and other food outlets, and their suppliers. For example, China is the major export destination for Australian seafood products and in late January 2020, imports of Australian seafood into China were stopped due to the closure of the main seafood markets. Product already landed and destined for the Chinese market was diverted to the domestic market at a substantial discounted. Other main export markets, such as Japan, were also impacted through restrictions on consumer activities and reduced availability of 64

65 transport to these markets. These events have led to calls from within industry and fisheries policy makers to increase market diversity. While a large proportion of fisheries production in value terms has been exported, Australian fisheries exports are dominated by high value products such as rock lobster, prawns and abalone, with only a few high valued fish species exported. The availability of relatively cheap imported fish products depresses the price of domestically produced fish, making the domestic market less attractive to producers where alternative markets exist, and in some cases unviable given production costs. In such cases, the domestic market is only a viable option for producers if demand, and hence price, for these fisheries products increases. Understanding factors that influence seafood demand in a population is a critical first step to developing approaches to increase domestic seafood consumption. There is also evidence to suggest that various socio-demographic factors such as age, income, having a family also influences the decision to purchase seafood. We focus on fish, as there is the potential to substitute imported fish with domestically produced fish. This will require increasing consumer demand for fish, which can be potentially achieved through influencing attitudes toward the consumption of fish caught or farmed locally (in preference to that caught or farmed overseas). This can only be achieved by first developing an understanding of the current values associated with fish consumption. The data was given on consumer preferences for fish to examine the key factors that influence fish consumption. These are the only data available on fish consumption and consumer characteristics as these data are not routinely collected. Other than the recent events with the coronavirus, nothing is believed to have changed these drivers. Methodology An online survey was administered. The questionnaire included a number of questions relating to the buying habits of consumers and perceptions about consuming locally caught/farmed fish. Respondents were also asked questions as to why (or why not) they ate fish and/or seafood, frequency of consumption, types of fish purchased, outlets which were visited to purchase fish and the importance of purchasing locally caught/farmed fish. The target sample size was 1000 adults. Some of the areas where the questionnaire was used, are large with some including towns located away from the coast. The results of the survey were analyzed. The simple model was constructed in linking frequency of fish consumption to several key drivers. The results are probabilistic models that link outcomes to inputs through a conditional probability table. From this, the probability of a particular outcome given a set of input conditions can be estimated. The model was used to examine the potential to increase fish consumption through influencing consumer preferences and perceptions. Results In total 1000 survey responses were received. Online surveys are self-selecting and hence subject to sampling bias. To check for bias, the representativeness of the respondent sample was compared with the known demographic characteristics of the broader population. 65

66 Due to the deliberate sampling of more consumers, just under half of the sample were from little towns and the other half from the metropolitan area. Most respondents lived close to the coastline, while the rest lived over 100 km from the coast. More females (60%) than males (40%) were present in the sample. Based on a chi square test (χ21df= χ1df2= 4.957), the sample contained more females than males in comparison to the adult population. The most frequently reported income bracket was the $10,000 $25,999 per annum, followed by the $30,000 $45,999 income bracket. A small proportion earned under $10,000. Approximately 10% of the sample did not disclose their income. Again, sampling away from the metropolitan center would result in a higher proportion of lower income respondents. Consumption trends Approximately 90% of the sample ate seafood in the year before the survey. Of these respondents, 31% consumed fish about once a week. A small proportion of the sample identified as being either avid fish consumers (4 7 times a week), while 11% identified as rare to occasional fish consumers (1 5 times per year). The most popular reason for fish/seafood consumption was taste (75%), followed closely by gaining variety in diet (60%). Approximately, 35% indicated health as a reason to consume fish/seafood, while 28% did so as a special occasion treat for Christmas, New Year or Birthdays. A less common reason for consuming fish/seafood was to avoid red meat (10%). Conversely, 10% of the sample did not eat fish/seafood in the year before the survey. Approximately 45% of these respondents did not eat fish/seafood because they disliked its taste; were vegan or vegetarian (20%), thought that fish/seafood was too expensive (16%), or suffered allergies (16%). Less common reasons for not eating fish/seafood were the unavailability of good quality fish/seafood in the respondent s area; unfamiliarity and inconvenience/difficulty with preparing fish/seafood. Around half of the fresh fish purchased through supermarkets and fish mongers were generally high valued species. The top 10 species included salmon from supermarkets, and coral trout, red throat emperor from fish mongers all high valued species. Most of the coral trout catch, and part of the catch of snapper, barramundi and red throat emperor, are currently exported. These made up 35% of the fresh fish bought through fish mongers, but only 18% of the fresh fish bought through supermarkets, suggesting that there exists a domestic market that can be expanded. Importance of locally caught fish Approximately 74% of the sample who ate fish of any type indicated they bought fresh fish (e.g. fillets or whole). The proportion of the sample that ate fish in the last 12 months and bought fresh fish were asked whether they would prefer to buy locally caught and/or farmed fish, rather than fish which was caught further away or imported. The responses were split by the regional distribution of respondents. In both regions (i.e. Brisbane and greater metropolitan areas, and non-metropolitan coastal areas) there exists a preference to buy locally caught and/or farmed fish, with over 85% of metropolitan area residents and over 93% of coastal residents preferring to buy locally caught and/or farmed fish. 66

67 Respondents who bought fresh fish (i.e. fillets or whole) and indicated a preference to buy locally caught/farmed fish were asked to rank the relative importance of three different reasons for buying locally caught or farmed fish. While all three reasons were important to consumers (as shown by the median score of 8), the importance of producing lower food miles was slightly more varied than the importance of believing local fish was fresher and supporting the local fishing industry. Figure 1. Reasons for preferring local fish. Respondents who indicated they actually bought cooked fish from a restaurant or fish and chip shop were asked to rank the likelihood of purchasing locally caught or farmed. A large proportion of respondents showed an increasing likelihood of purchasing the fish if it was locally caught/farmed. Approximately, 24% of respondents were very likely to purchase locally caught/farmed fish. Less than 10% were indifferent toward buying local (score of 5) and only a very small proportion were less or not more likely to purchase locally caught/farmed fish (i.e. score of 1 4). Figure 2. Likelihood of purchasing locally caught or farmed fish in a restaurant or fish and chip shop. 67

68 The average consumer s percentage of fish-based meals eaten in a restaurant or fish and chip shop according to the type or origin of fish eaten was also examined. Approximately 20% of consumers meals involved known locally landed fish, while a similar proportion of meals (21%) included fish from unknown origin. Fish believed to be landed elsewhere or imported fish were eaten the least by respondents. Potential to increase local fish consumption A simple model was developed linking the sample s perceptions of the importance of local fish to the frequency of their fish purchases in general. The model linked the importance of freshness, low food miles and supporting the local industry to the frequency of fish consumption, along with income that is a commonly recognized driver of seafood consumption. Studies elsewhere based on the theory of planned behavior have shown that favorable attitudes toward seafood as well as income have a positive impact on fish consumption decisions. Similarly, it was found that moral norms and ready availability were both key factors affecting the decision to buy local food. The conditional probability in the BBN model were generated using the gradient, based on the observed combinations of frequency of consumption, income and importance of each attribute in the survey sample. It was found that the perception of the importance of supporting the local industry was most important for the frequency of fish consumption, with income being the least important. This suggests that changing the perceptions about these factors can potentially lead to an increase in fish consumption, even if income levels remain unchanged. The model was used to estimate the elasticity of consumption with respect to each of the three key drivers. This represents the percentage change in consumption as a result of a one percent change in perception of each driver, holding the other factors. The responsiveness to income was not considered as this is beyond the control of the industry to influence. However, through targeted marketing, perceptions of importance could potentially be changed. 68

69 A key feature of the model is their ability to model changes in both directions. From the model, substantial increases in local fish consumption could be achieved by increasing perceptions of importance of all three drivers simultaneously. Initially, the greatest gains will be from increasing the belief that supporting the local industry is important, while also highlighting the associated benefits of freshness and lower food miles. Longer term-to achieve greater growth, emphasis on freshness and food miles becomes more important. Figure 4. Increase in perceptions of importance required to achieve increased consumption. Discussion Coronavirus pandemic has been an unanticipated exogenous shock to the industry that has highlighted the risk associated with dependency on export markets for key fisheries. The duration of this shock is yet unknown. While some international markets are appearing to recover, resurgence of COVID-19 in several key countries creates substantial uncertainty in the short to medium term. While fisheries are not unique in the terms of the uncertainty created, their ability to adapt their production are limited. Most fishing capital is non-malleable, and the ability to change product mix is limited by technical interactions between the stocks and fishing gear used. Further, entry into new fisheries is generally limited through fisheries management controls that either limit entry directly, and/or limit catch through allocated individual quota. Instead, diversification of the market is the most viable response to the new normal, and provides longer term resilience of the industry. How best to achieve this diversification requires an understanding of the existing markets, their drivers and the potential for leveraging opportunities. From the results of this study, the majority of survey respondents were consumers of fish/seafood. There were more moderate (once a week/fortnight/month), than frequent consumers of fish and only a small percentage of consumers eating fish on a few occasions per year. 69

70 Thus, campaigns could be undertaken to raise awareness of the importance of consuming fish as part of a regular healthy diet. Interestingly, the main driver for eating seafood (taste), was also identified as the main deterrent. This far outweighed other deterrents such as cost or the preference for meat. Furthermore, it was seen that seafood consumption is not hindered due to unavailability, an inability or difficulty with cooking seafood. The results of this study suggest that the survey respondents prefer locally caught/farmed fish, regardless of their residence. Consumers also indicated a high likelihood of purchasing fish in a restaurant or fish and chip shop provided it was locally caught or farmed. This result is advantageous for the local fishing industry, as it indicates that locally caught or farmed fish is preferred despite the availability of cheaper imported products. Moreover, this suggests that retailers and food outlets may benefit from sourcing locally produced fish and highlighting its origin. The results are consistent with other studies that have attempted to identify specific factors which cause consumers to prefer locally produced food. Consumers who are concerned with environmental issues are also more likely to join a community supported agriculture arrangement. Moreover, the desire of the consumer to help the local farmer or community has also been cited as another reason as to why consumers prefer to shop at farmers. There is also evidence to suggest that not only do consumers prefer local food, but they are also willing to pay a premium for it. At the time of the survey, it appears that consumers would have had an indication of where their uncooked fresh fish was from when purchasing at supermarkets or fish mongers, however they may not have known the origin of the fish when purchasing cooked fish from outlets selling food for immediate consumption. Studies elsewhere suggest that consumers will pay a premium for food which is high quality, produced in an ethical and environmentally sustainable manner, and supports local producers. There is the potential to increase fish consumption by increasing the importance consumers place on supporting the local industry as well as eating fresh and more environmentally sustainable product. This suggest that these drivers need to be improved simultaneously focusing on just one of the drivers is unlikely to result in substantial returns. While this will not absorb all the potentially available fish, it may help some fisheries diversify into local markets while maintaining their price premiums. The potential for direct marketing While the local food movement has been predominately stronger for agricultural produce, there has been some transition into seafood. The formal model of from boat to plate is widely applied in the USA with the increase of community supported fisheries, are beginning to develop elsewhere. Like the community supported agriculture model, the model gives consumers the opportunity to engage directly with the local producer (fisher) in their area. Consumers provide pre-payment to their local fishers to receive their share of the catch at specified times. Other initiatives have been undertaken to promote locally caught seafood. Conclusions 70

71 The recent impacts of the coronavirus on world markets has highlighted the vulnerability of seafood producers to these export markets. Diversifying their markets is one such strategy to reduce risk in the future, and leveraging new marketing approaches in the domestic market offers some opportunities for at least some sectors to diversify. This study was opportunistic in nature as the data were originally collected for another, but related, purpose. While the data relates to some consumers, a priori there is no reason to assume that the other consumers are substantially different, so the results are likely to be more broadly applicable. The study value-adds to the previous data collection through the development of a simple model that combines data to produce a model of how key characteristics of locally caught/farmed fish can be promoted to increase their domestic consumption. Buy local campaigns and marketing strategies aim to change the preferences of consumers through appealing to their values, providing net benefits to both consumers and producers. From the analysis, there already exists a strong preference for locally caught fish, with the choice to buy local fish strongly linked to the level of support for the local fishing industry. However, industry preference to export the product is largely due to price differentials between the domestic and international price. To increase the appeal of the domestic market to producers, prices will need to increase. Marketing approaches that increase the support given to the local fishery could potentially shift the demand for domestically produced fish, resulting in the increased consumption of domestically produced high value species currently exported. However, the analysis suggested that focusing on just one driver may be inefficient; and that any marketing campaign should also include the freshness and low food miles attributes of the locally caught/farmed fish. Considerable attention has been given in recent years to increasing the social license of the fishing industry. It has also been suggested that local labeling of the product and the positioning of food production location signage next to the product can influence purchase decision and willingness to pay for locally caught fish. Consequently, there may be merit in labeling fish/seafood products with where the fish was caught/landed. Fishers may also benefit from direct marketing methods to further increase local seafood/fish consumption. One such method would be to employ the community supported fishery model, the agricultural version of which has been seen to provide net flow-on benefits to regional communities as well as direct benefits to producers. Arguably, the model would only be viable if fishers, consumers and other interested parties like restaurants would be willing to join. The success would also depend on such factors as costs to fishers, the price of seafood, variety of fish/seafood on offer, location, weather conditions and various other factors. The results of this study show a preference for local fish and willingness to support the local fishing industry, indicating a potential for consumers to join the process. One barrier to the success of buying locally caught fish direct off the dock or from other outlets such as a fish monger is the preference of the consumer to buy from supermarkets. There is evidence to suggest that supermarkets are generally preferred due the convenience of one stop shopping. It appears this preference is confirmed in this study as most consumers who ate fish purchased their fresh fish from the supermarket. This may be overcome by offering alternative shopping avenues that may save the customer time like through a home delivery service. References 71

72 1. Fisheries Research and Development Corporation (FRDC) 2. Andreatta, S., Nash, B., & Martin, G. B. (2011). Carteret catch (TM): Raising awareness of local seafood through community and business partnerships. 3. Australian Bureau of Statistics. (2016). Australian demographic statistics. 4. Australian Competition & Consumer Commission. (2019). Country of Origin food labelling. Australian Competition & Consumer Commission. 5. Becot, F. A., Sitaker, M., Kolodinsky, J. M., Morgan, E. H., Wang, W., Garner, J., Seguin, R. A. (2020). Can a shift in the purchase of local foods by Supplemental Nutrition Assistance Program (SNAP) recipients impact the local economy? Renewable Agriculture and Food Systems, 35 (1), Birch, D., & Lawley, M. (2012). Buying seafood: Understanding barriers to purchase across consumption segments. Food Quality and Preferences, 26 (1), Birch, D., Lawley, M., & Hamblin, D. (2012). Drivers and barriers to seafood consumption in Australia. Journal of Consumer Marketing, 29 (1), Blake, M. K., Mellor, J., & Crane, L. (2010). Buying local food: Shopping practices, place, and consumption networks in defining food as local. Annals of the Association of American Geographers, 100 (2), Blomquist, J., Bartolino, V., & Waldo, S. (2015). Price premiums for providing ecolabelled seafood: Evidence from MSC-certified Cod in Sweden. Journal of Agricultural Economics, 66 (3), Brinson, A, Lee, M.-Y., & Rountree, B. (2011). Direct marketing strategies: The rise of community supported fishery programs. Marine Policy, 35 (4), Campbell, L. M., Boucquey, N., Stoll, J., Coppola, H., & Smith, M. D. (2014). From vegetable box to seafood cooler: Applying the community-supported agriculture model to fisheries. Society & Natural Resources, 27 (1),

73 EFEKTI ČASA FIZIČKOG VASPITANJA NA FUNKCIONALNE SPOSOBNOSTI UČENIKA Raid Mekić 1,2, Merisa Mekić 4, Adem Mavrić 2, Ilma Čaprić 1,2, Armin Zećirović 3, Emir Biševac 1, Prof. Dr Muamer Kalić 5 1 Državni univerzitet u Novom Pazaru, Studijski program sport i fizičko vaspitanje, 2 Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja, Univerzitet u Nišu, 3 Fakultet sporta i fizičkog vaspitanja, Univerzitet istočno Sarajevo, 4 Medicinski fakultet Univerziteta u Ljubljani. 5.Univerzitet u Goraždu-Bosna i Hercegovina Abstrakt Mnogo je publikacija koje pokušavaju da objasne problem uticaja fizičkog vaspitanja na funkcionalne sposobnosti učenika. Cilј rada je utvrditi u kojoj meri fizičko vaspitanje ima uticaj na funkcionalne sposobnosti učenika. Metod je sačinjavalo prikuplјanje relevantne literature u periodu od godine, tabelarni prikaz i dalјe analiziranje. Čas fizičkog vaspitanja ima pozitivne efekte kako na funkcionalne tako i motoričke i morfološke sposobnosti i to posebno u periodu puberteta kod učenika. U beskonačnom moru postojećih vrednosti koje određuju funkcinalnost, sposobnost i pripremlјenost učenika, puls (srčana frekvenca), laktati, VO2 max i anaerobni prag su svakako krucijalni za pravilan rad, napredak i pre svega zdravlјe učenika. Klјučne reči: fizičko vaspitanje, funkcionalne sposobnosti, dijagnostika učenika, anaerobni i aerobni kapacitet, kardiovaskularna izdržlјivost. 73

74 1. UVOD Fizičko vaspitanje je nerazdvojivi deo kulturnih tekovina jednog naroda i kao takvo predstavlјa sastavni deo fizičke kulture. Fizičko vaspitanje kao deo opšteg vaspitanja mora predstavlјati plansku i sistematsku aktivnost koja će ponuditi fizičku vežbu kao vid specifične potrebe neophodne za razvoj lјudske ličnosti. Kao čovekova delatnost, fizička vežba je odraz čovekovog unutrašnjeg bića i kao takva ne može da se pojavi izvan čoveka i njegovog kretanja. Danas je fizičko vaspitanje sastavni deo institucionalizovanog vaspitanja i obrazovanja, vaspitanja u porodici, ali i napora pojedinca da se u skladu sa važećim normama i vrednostima usavršava i napreduje sopstvenom aktivnošću, shodno sopstvenim i društvenim potrebama (Višnjić, Jovanović & Miletić, 2004). Fizičko vaspitanje je složen pedagoški proces u kome ne sme biti grešaka. Mora pravilno da se izvodi zbog rezultata koji svi želimo, a to je pravilan rast i razvoj učenika. Putem telesnih vežbi se plnski i sistematski razvijaju fizičke sposobnosti, jača zdravlјe, razvijaju moralne osobine, jednom rečju izgrađšuje se kompletna ličnost. Da bi se to ostvarilo učenik mora biti subjekt nastave. Zato program fizičkog vaspitanja treba da bude precizan, da se tačno zna cilј, da svaka komponenta antropološkog prostoraima svoje mesto i da se predvidi do kog nivoa treba da se razvije. Cilј nastave fizičkog vaspitanja je podmirivanje osnovnih biopsihosocijalnih potrba učenika za fizičkim aktivnostima, formiranje pravilnog shvatanja i odnosa prema njima i trajno podsticanje učenika da fizičke aktivnosti ugrade u svakodnevni život i u kulturu živlјenja uopšte (Matić et al. 1992, 64). U realizaciji ovog cilјa važnu ulogu ima profesor fizičkog vaspitanja koji treba da bude stručno osposoblјen da na savremen način planira i realizuje nastavu, da svu svoju kreativnost stavi u službu kvalitetnijeg i organizovanijeg rada na časovima fizičkog vaspitanja. Profesori treba da budu svesni svog zvanja i uloge i da svojim ličnim primerom utiču na učenike u razvijanju odgovornosti, time što će ih aktivno uklјučiti u proces planiranja, programiranja i kontrole rada. Ovakvim pristupom učenici će biti važan faktor u izvođenju nastave i mnogo će odgovornije pristupiti radu, shvatajući da rade za sebe i svoje dobro. Proces fizičkog vežbanja itekako utiče na promene lјudskih sposobnosti i osobina u okviru antropološkog prostora. Iz toga sledi da treba maksimalno da bude prilagođen interesima i potrebama učenika. Sadržaji nastavnog procesa u oblasti fizičkog vaspitanja su veoma atraktivni, pa stalna potreba dece za kretanjem olakšava njihovo izvođenje. S druge strane, savremeni pristup u obrazovanju dece, u okviru koga je i fizičko obrazovanje, zahteva optimalne materijalne i kadrovske uslove. Tu nastaju poteškoće zbog trenutnog nedostatka tih uslova, posebno sportskih hala, igrališta, rekviѕita, itd. To dovodi do otežanog izvođenja nastave, smanjenja interesovanja, pa čak i do izbegavanja nastave kod starijih učenika (Krsmanović, 2006). 74

75 Po nastavnom planu i programu fizičko vaspitanje se u školma realizuje sa dva časa nedelјno. Međutim, svakako da to nije dovolјno da bi se vodilo računa o individualnim sposobnostima svakog učenika, tj. da se u praksi izvrši efikasna individualizacija rada. Kada se tome doda već pomenuti nedostatak materijalnih uslova, dolazi se do trenutka u kome se ozbilјno mora razmatrati da u nedelјnom fondu časova bude još jedan. Da bi se uspešno izvela tzv. demokratizacija nastave, odnosno omogućavanje svakom učeniku da u okviru svojih mogućnosti postigne maksimalne rezultate, potrebno je više vremena za njeno sprovođenje. 1.1 Osnovne karakteristike funkcionalnih sposobnosti Funkcionalna sposobnost čoveka je veoma kompleksna i složena, koja osim srca i krvnih sudova, zavisi i od niza drugih činilaca, u prvom redu od nervno-vegetativnog i endokrinog sistema. Smatra se da ne postoji funkcionalna sposobnost kardiovaskularnog sistema zajednička za sve životne situacije, već niz specifičnih sposobnosti za različite aktivnosti i situacije (Malacko & Popović, 1997). Pod funkcionalnim sposobnostima se u fiziološkom smislu podrazumevaju aerobne i anaerobne sposobnosti, jer u organizmu postoje dva osnovna načina stvaranja energije: aerobni i anaerobni. Kod aerobnih sposobnosti energija se obezbeđuje razgradnjom glukoze i slobodnih masnih kiselina pomoću kiseonika iz vazduha. Količina energije, koju je organizam sposoban da stvori za jedinicu vremena, zavisi upravo od toga kakve su mogućnosti organizma za prenos kiseonika do ćelija. Prenos kiseonika zavisi najviše od mogućnosti pulmonalnog sistema. Što je organizam sposobniji da više kiseonika potroši u jedinici vremena, to će biti stvorena veća količina energije za rad. Anaerobne sposobnosti pokazuju maksimalno mišićno naprezanje, a nivo sposobnosti se određuje merenjem koncentracije laktata u krvi. Prilikom povećanog mišićnog rada količina laktata se povećava (normalna vrednost u krvi kreće se od 0,5 do 1,3 mmol/l). Veća konceitracija laktata u krvi obrnuto je proporcionalna stepenu treniranosti individue i meri se direktnim metodama. Kod anaerobnog izvora postoje dve frakcije, u zavisnosti od toga koja se supstanca koristi za stvaranje energije: alaktatna i laktatna. U alaktatnoj frakciji energija se dobija od kreatinfosfata, koji omogućava rad maksimalnog intenziteta, dok se u laktatnoj frakciji energija dobija razgradnjom uglјenih hidrata (glikogena) do mlečne kiseline (laktata) za rad sumaksimalnog intenziteta. 2. PREDMET, CILj I ZADACI ISTRAŽIVANјA Predmet ovog istraživanja: Efekti časa fizičkog vaspitanja na funkcionalne sposobnosti učenika. - Cilј ovog rada je da se na osnovu meta-analize prikuplјenih podataka utvrdi uticaj i sam doprinos fizičkog vaspitanja na funkcionalne sposobnosti učenika. 75

76 - Zadaci istraživanja su: Prikuplјanje istraživanja na datu temu Analiza prikuplјenih istraživanja Donošenje zaklјučka na osnovu razultata autora istraživanja 3. METOD Pretraživanje literatura Za prikuplјanje podataka o efekti časa fizičkog vaspitanja na funkcionalne mogućnosti učenika korišćene su sledeće elektronske baze podataka: PubMed /Medline, SPONET, SCIndex, HRČAK, ScienceDirect, Google Scholar, časopisa iz oblasti sportskih nauka kao i relevantne literature koja je mogla odgovarati na postavlјeni problem. Pretraživani su radovi koji su objavlјeni između 2005 i 2020 godine. Korišćene su sledeće klјučne reči prilikom pretrage: Fizičko vaspitanje, Funkcionalne sposobnosti, antropološki status, dijagnostika učenika, anaerobni i aerobni kapacitet, kardiovaskularna izdržlјivost. Selekcija radova Izbor radova determinisan je na osnovu naslova i klјučnih reči. Postavlјena su dva kriterijuma selekcije. Prvi kriterijum odnosi se na samu problematiku rada. Drugi kriterijum je bio sprovođenje analize radova u periodu od do godine. Iz navedenog vremenskog razdoblјa izdvojeno je sedam orginalnih naučnih radova, koji su bili bliski predmetu istraživanja i zadovolјavali sve kriterijume za dalјa razmatranja. Tok postupka preuzimanja podataka U vremenskom razdoblјu od dve godine ( godine), obuhvaćeni su radovi koji su najbliže mogli da daju rešenje date tematike. 80 odbačeno na osnovu naslova 43 radova ili su pregledni ili nisu zadovoljili kriterijume 130 radova na početku Osam radova je zadovoljilo uslove 76

77 4. REZULTATI Rezultati su prikazani u tabeli br. 1. Sadržaj tabele ima informacije o prvom autoru i godini publikacije, o uzorku ispitanika (broju, uzrastu i polu), ukratko odnose koji su ispitani u samom radu i rezultati, zaklјučci tematike kojim su se autori bavili. U tabeli je prikazano sedam originalnih naučnih radova u razdoblјu od godine. Prvi autor i godina publikacije Beets & Pitetti (2005) Uzorak ispitanika Br oj uzrast Pol M/Ž Vrste ispitivanja varijable motoričkih i funkcionalni h sposobnosti Rezultati istraživanja Funkcionalne sposobnosti su merene testom trčanja na 20 metara. Sledeća analiza je upoređivala snagu gornjeg dela tela (benč pres), fleksibilnost (pregibanje trupa u sedećem položaju) i bodi mass indeh. Sportisti su bili podelјeni u dve grupe: oni koji učestvuju u jednoj do dve sportske sekcije (1-2) i oni koji učestvuju u više od tri (>3), a sportistkinje na grupu sa jednim učešćem (1) i na grupu sa više od dva (>2) učešća u sportskim sekcijama.obe grupe sportista i sportistkinja su na testu trčanja na 20 metara pokazale značajno bolјe rezultate od grupe nesportista (sportisti r <.001; sportistkinje r <.02). Ljuština & Pribić (2007) M testova plućne ventilacije Procena ventilacione funkcije pluća vršena je na aparatu Vitalograf, a pre izvođenja testa učenicima je dato detalјno uputstvo o tehnici ispitivalјa. Rezultati ispitivanja pokazuju porast ventilacionih parametara sa uzrastom i telesnom visinom. Dobijene vrednosti iz ove studije se razlikuju od referentnih rezultata drugah autora, što nameće potrebu izrade vlastitih normi. 77

78 Debelnogić (2007) 111 M vitalni kapacitet pluća, Margarija test i maksimalna potrošnja kiseonika Primenjena su tri merna instrumenta (vitalni kapacitet pluća, Margarija test i maksimalna potrošnja kiseonika) za procenu funkcionalnih sposobnosti. Rezultati istraživanja su kanoničkom diskriminativnom analizom pokazali da je na kraju eksperimenta došlo do statistički značajnog povećanja nivoa funckionalnih sposobnosti u odnosu na inicijalno stanje. Ruiz, Ortega, Meusel & Sjostrom (2007) M/Ž povezanosti kardiorespira tornih sposobnosti i rane etiologije kardiovaskul arnih bolesti Kardiorespiratorne sposobnosti su testirane bicikl ergometar testom sa maksimalnim intenzitetom, a ispitanici su na osnovu rezultata podelјeni u dve grupe: grupu slabijih i grupu bolјih. Rezultati su pokazali da nivo kardiorespiratornih sposobnosti pozitivno utiče na rizične faktore kradiovaskularnih bolesti kod dece. Trablesi et al. (2007) Berndson, Mattson, Marcus & Ever Larsson (2007) M/Ž M/Ž funkcije pluća i stepena zrelosti maksimalnoj potrošnji kiseonika (VO2max) Uočene su velike razlike u distribuciji rezultata visine u zavisnosti od stepena zrelosti kod oba pola. Rezultati su takođe pokazali značajno povećanje nivoa pulmonarnih parametara (FVC, FVC1, RES, MEF50 i MMEF25-75) u zavisnosti od stepena zrelosti. Analiza kovarijanse prilagođena antropometrijskim parametrima, pokazala je da stepen zrelosti organizma ima značajan efekat na neke pulmonarne parametre kod oba pola. Testirani na bicikl ergometru submaksimalnim intenzitetom, dok su podaci o učešću u organizovanim fizičkim aktivnostima dobijeii pomoću intervjua. Gojazna deca su imala manju potrošnju kiseonika od referentne grupe (r <.001). Starija gojazna deca su manje učestvovala u organizovanim fizičkim aktivnostima nego deca u referentnoj grupi (r<001). Kod gojaznih adolescenata učešće u organizovanim fizičkim aktivnostima u slobodno vreme je objašnjeno sa 7% i VMI sa 45% varijanse kod potrošnje kiseonika. Na osnovu dobijenih rezultata došlo se do 78

79 Dencker et al. (2007) Šalinger, M. (2020) M/Ž M razlike u aerobnim sposobnosti ma utvrđivanje uticaja programa odbojke na antropološki status dečaka, posebno na funkcionalne i motoričke sposobnosti. zaklјučka da su gojazna deca manje aktivna od dece referentne grupe (pogotovu dečaci) i da se nivo potrošnje kiseonika objašnjava pretežno bodi mass indehom. Maksimalna potrošnja kiseonika (VO2peak) je merena indirektnom kalorimetrijom tokom testa na bicikl ergometru maksimalnog intenziteta. Regresionom analizom su dobijeni rezultati koji su ukazivali da aerobne sposobnosti zavise od LBM, maksimalnog broja srčanog otkucaja (Mah NR), pola, LVDD i VRA. Funkcija pluća nije bila povezana sa VO2peak. Studija je pokazala da je telesna konstitucija glavni prediktor VO2peak kod dece od 8 do 11 godina, dok VPA i LVDD imaju skroman uticaj. U ovom radu definisane su antropološke karakteristike, razvojne karakteristike dece školskog uzrasta, uticaj sporta na decu i uticaj sporta, posebno odbojke, na harmoničan rast i razvoj dece. Dalje, opisano je četvoromesečno istraživanje dečaka uzrasta od 11 do 12 godina koji su trenirali odbojku prema posebnom planu i programu treninga. Tokom istraživanja, pored eksperimentalne grupe, proučavana je i kontrolna grupa u istim parametrima kako bi se detaljnije utvrdio uticaj programa odbojke na antropološki status dečaka, posebno na funkcionalne i motoričke sposobnosti. Dobijeni rezultati ukazali su na pozitivne promene u motoričkim i funkcionalnim sposobnostima, odnosno generalno pozitivan uticaj na antropološki status ispitanika, posebno onih na koje je uticao program odbojke. 79

80 5. DISKUSIJA Na osnovu interpretiranih rezultata sedam radova koje smo uklјučili u istraživanje, iznosimo najvažnije pojedinosti navedenih autora. Beets & Pitetti (2005) su u svojoj studiji upoređivali neke varijable motoričkih i funkcionalnih sposobnosti učenika srednjh škola (14-19 godina starosti; 120 učenika i 67 učenika) koji učestvuju u redovnoj nastavi fizičkog vaspitanja i u školskim sportskim sekcijama i onih koji samo pohađaju nastavu fizičkog vaspitanja. Funkcionalne sposobnosti su merene testom trčanja na 20 metara. Sledeća analiza je upoređivala snagu gornjeg dela tela (benč pres), fleksibilnost (pregibanje trupa u sedećem položaju) i bodi mass indeh. Sportisti su bili podelјeni u dve grupe: oni koji učestvuju u jednoj do dve sportske sekcije (1-2) i oni koji učestvuju u više od tri (>3), a sportistkinje na grupu sajednim učešćem (1) i na grupu sa više od dva (>2) učešća u sportskim sekcijama. Ove grupe sportista su upoređene sa učenicima koji pohađaju samo redovnu nastavu fizičkog vaspitanja (nesportisti). Obe grupe sportista i sportistkinja su na testu trčanja na 20 metara pokazale značajno bolјe rezultate od grupe nesportista (sportisti r <.001; sportistkinje r <.02). Značajne razlike u snazi gornjeg dela tela su zabeležene između grupe sportista >3 i nesportista (r<006). Nije bilo značajnih razlika u fleksibilnosti i bodi mass indehu. Sportistkinje se nisu značajno razlikovale u snazi (r=.79), fleksibilnosti (r=.579) i bodi mass indehu (r=.145). Ljuština & Pribić (2007) su sproveli istraživanje sa cilјem da se utvrdi zavisnost testova plućne ventilacije - forsiranog vitalnog kapaciteta, forsiranog ekspiracionog volumena u prvoj sekundi i forsiranog ekspiracionog protoka između 25% i 75% vitalnog kapaciteta prema uzrastu i visini mladića od 15 do 19 godina iz vojvođanske populacije. Obuhvaćenoje 567 učenka uzrasta od 15 do 19 godina. Procena ventilacione funkcije pluća vršena je na aparatu Vitalograf, a pre izvođenja testa učenicima je dato detalјno uputstvo o tehnici ispitivalјa. Rezultati ispitivanja pokazuju porast ventilacionih parametara sa uzrastom i telesnom visinom. Dobijene vrednosti iz ove studije se razlikuju od referentnih rezultata drugah autora, što nameće potrebu izrade vlasgitih normi. Debelnogić (2007) je u svom istraživanju na uzorku od 111 učenika osnovnih škola u Istočnom Sarajevu postavio cilј da se utvrde efekti modela treninga na razvoj dinamičke snage u kondicionoj pripremi mladih sportista. Primenjena su tri merna instrumenta (vitalni kapacitet pluća, Margarija test i maksimalna potrošnja kiseonika) za procenu funkcionalnih sposobnosti. Rezultati istraživanja su kanoničkom diskriminativnom analizom pokazali da je na kraju eksperimenta došlo do statistički značajnog povećanja nivoa funckionalnih sposobnosti u odnosu na inicijalno stanje. Ruiz, Ortega, Meusel & Sjostrom (2007) su želeći da unaprede razumevanje povezanosti kardiorespiratornih sposobnosti i rane etiologije kardiovaskularnih bolesti, istraživali da li nivo tih sposobnosti utiče na tradicionalne i novije rizične faktore kardiovaskularnih bolesti. Uzorak je sačinjavao 339 dece između 9 i 10 godina starosti, koja su učestvovala u švedskom 80

81 ogranku Evropske studije za proučavanje srca kod mladih osoba. Kardiorespiratorne sposobnosti su testirane bicikl ergometar testom sa maksimalnim intenzitetom, a ispitanici su na osnovu rezultata podelјeni u dve grupe: grupu slabijih i grupu bolјih. Dodatni parametri su dobijeni merenjem triglicerida, holesterola, S-reaktiv proteina, homocisteina, krvnog pritiska, Bodz mass indeha, pet kožnih nabora i obima struka. Procena modela homeostaze je dobijena merenjem nivoa insulina i glukoze. Dečaci i devojčice iz grupe sa bolјim rezultatima na bicikl ergometar testu su imali niže vrednosti bodi mass indeha, kožnih nabora, obima struka i nivoa insulina. Devojčice iz bolјe grule su imale značajno niži nivo S-reaktiv proteina od slabije grupe. Nivo triglicerida i homocisteina kod devojčica iz slabije grupe je pokazivao tendenciju opadanja u odnosu na bolјu grupu. Rezultati su pokazali da nivo kardiorespiratornih sposobnosti pozitivno utiče na rizične faktore kardiovaskularnih bolesti kod dece. Trablesi et al. (2007) su utvrđivali povezanost parametara funkcije pluća i stepena zrelosti kod dece iz Tunisa pomoću antropometrijskih parametara. Pulmonarni parametri su mereni pomoću Minato spirometra kod 684 zdrave dece (351 dečak i 333 devojčice) starosti između osam i 16 godina. Stepen zrelosti je utvrđivan Tanerovim metodom. Uočene su velike razlike u distribuciji rezultata visine u zavisnosti od stepena zrelosti kod oba pola. Rezultati su takođe pokazali značajno povećanje nivoa pulmonarnih parametara (FVC, FVC1, RES, MEF50 i MMEF25-75) u zavisnosti od stepena zrelosti. Analiza kovarijanse prilagođena antropometrijskim parametrima, pokazala je da stepen zrelosti organizma ima značajan efekat na neke pulmonarne parametre kod oba pola. Berndson, Mattson, Marcus & Ever Larsson (2007) su imali za cilј da utvrde razlike na osnovu pola i uzrasta u maksimalnoj potrošlјi kiseonika (VO2mah) i učešće u organizovanim fizičkim aktivnostima gojazne dece i adolescenata u Švedskoj, kao i da uporede dobijene rezultate sa ostalom decom istog uzrasta (referentna grupa). Uzorak je sačinjavao 219 ispitanika (102 dečaka i 117 devojčica, starosti 8-16 godina, bodi mass indeh kg.mˉ²) koji su testirani na bicikl ergometru submaksimalnim intenzitetom, dok su podaci o učešću u organizovanim fizičkim aktivnostima dobijeii pomoću intervjua. Gojazna deca su imala manju potrošnju kiseonika od referentne grupe (r <.001). Starija gojazna deca su manje učestvovala u organizovanim fizičkim aktivnostima nego deca u referentnoj grupi (r<001). Kod gojaznih adolescenata učešće u organizovanim fizičkim aktivnostima u slobodno vreme je objašnjeno sa 7% i VMI sa 45% varijanse kod potrošnje kiseonika. Na osnovu dobijenih rezultata došlo se do zaklјučka da su gojazna deca manje aktivna od dece referentne grupe (pogotovu dečaci) i da se nivo potrošnje kiseonika objašnjava pretežno bodi mass indehom. Dencker et al. (2007) su istraživali razlike u aerobnim sposobnostima dečaka i devojčica. Uzorak je sadržao 248 dece (140 dečaka i 108 devojčica), starosti od 8 do 11 godina. Telesna konstitucija je utvrđena rentgen absorptiometrijom, a izmerene varijable su bile nivo masti u organizmu (TVF) i čista mišićna masa (LVM). Maksimalna potrošnja kiseonika (VO2peak) je merena indirektnom kalorimetrijom tokom testa na bicikl ergometru maksimalnog intenziteta. Dnevne fizičke aktivnosti su procenjivane akcelerometrom i dužinom dnevnih aktivnosti 81

82 maksimalnog intenziteta (VPA). Dijastolni dijametar leve komore (LVDD) je meren ekokardiografijom, dok je funkcija pluća procenjena spirometrijom i pletismografijom celog tela. Dečaci su od devojčica imali između 8% i 18% veće vrednosti VO2peak u zavisnosti da li je VO2peak izražen u apsolutnim vrednostima ili proporcijalno prema masi tela ili ukoliko je korišćena alometrijska skala. Regresionom analizom su dobijeni rezultati koji su ukazivali da aerobne sposobnosti zavise od LBM, maksimalnog broja srčanog otkucaja (Mah NR), pola, LVDD i VRA. Kada je VO2peak posmatran proporcijalno masi tela, zavisio je od TVF, Mah NR, pola, VRA i LVDD. Funkcija pluća nije bila povezana sa VO2peak. Studija je pokazala da je telesna konstitucija glavni prediktor VO2peak kod dece od 8 do 11 godina, dok VPA i LVDD imaju skroman uticaj. Šalinger, M. (2020) u ovom radu definisane su antropološke karakteristike, razvojne karakteristike dece školskog uzrasta, uticaj sporta na decu i uticaj sporta, posebno odbojke, na harmoničan rast i razvoj dece. Dalje, opisano je četvoromesečno istraživanje dečaka uzrasta od 11 do 12 godina koji su trenirali odbojku prema posebnom planu i programu treninga. Tokom istraživanja, pored eksperimentalne grupe, proučavana je i kontrolna grupa u istim parametrima kako bi se detaljnije utvrdio uticaj programa odbojke na antropološki status dečaka, posebno na funkcionalne i motoričke sposobnosti. Dobijeni rezultati ukazali su na pozitivne promene u motoričkim i funkcionalnim sposobnostima, odnosno generalno pozitivan uticaj na antropološki status ispitanika, posebno onih na koje je uticao program odbojke. 82

83 6. ZAKLjUČAK Biti aktivan znači ispolјavati svoje sposobnosti, obdarenosti, bogatstvo lјudske darovitosti kojim je iako u različitim stepenima obdareno svako lјudsko biće. Čas fizičkog vaspitanja ima pozitivne efekte kako na funkcionalne tako i motoričke i morfološke sposobnosti i to posebno u periodu puberteta kod učenika. U svom obrazovno - vaspitnom radu, u nastavi fizičkog vaspitanja, stalno se mora sebi odgovarati na pitanja: šta, kada, čime, koliko i radi čega, ali i kako upražnjavati različite motoričke aktivnosti da bi smo doprineli integralnom razvoju ličnosti svakog učenika, a s obzirom na moto da nema veće nejednakosti od jednakog tretmana nejednakih. Danas se sa potpunom sigurnošću može tvrditi da bez redovnog praćenja parametara funkcionalnih sposobnosti učenika, biohemijskih principa, zakonitosti i dalјih proučavanja metoda i oporavka nije moguće zamisliti ozbilјniji napredak u efikasnosti i efektivnosti časa fizičkog vaspitanja, a samim tim i učeničkih rezultata. U beskonačnom moru postojećih vrednosti koje određuju funkcinalnost, sposobnost i pripremlјenost učenika, puls (srčana frekvenca), laktati, VO2 max i anaerobni prag su svakako krucijalni za pravilan rad, napredak i pre svega zdravlјe učenika. 83

84 7. REFERENCE 1. Beets, W.M & Pitetti, H.K. (2005). Contribution of physical education and sport to health related fitness in high school students. (Doprinos fizičkog vaspitanja i sporta funkcionalnim sposobnostima dece srednjoškolskog uzrasta). Journal of School Health, 75 (19). 2. Berndson, G., Mattsson, E., Marcus, C. & Evers Larsson, U. (2007). Age and gender differences in VO2max in Sweden obese children and adolescents. (Uzrasne i polne razlike u maqksimalnoj potrošnji kiseonika kod gojazne dece i adolescenata u Švedskoj). Acta Paediartica, 96 (4). 3. Branković, N. (1998). Uticaj sistematskog telesnog vežbanja učenika šestog razreda gradskih i seoskih osnovnih škola na promene morfološkog, motoričkog i funkcionalnog prostora. Magistarski rad. Niš: Filozofski fakultet, Grupa za fizičku kulturu. 4. Debelnogić, M. (2007). Efekti modela treninga na razvoj dinamičke snage u kondicionoj pripremi mladih sportista. Doktorska disertacija. Pale: Fakultet fizičke kulture. 5. Dencker, M., Thorsson, O., Karlsson, K.M., Linden, C., Eiberg, S., Wollmer, P. & Bo Andersen, L. (2007). Gender differences and determinants of aerobic fitness in children aged 8-11 zears (Polne razlike i pokazatelji aerobnih sposobnosti kod dece od 8 do 11 godina). European Journal of Appiled Physiology, 99 (1). 6. Dragić, B. (2003). Efekti alternativnog nastavnog plana i programa fizičkog vaspitanja na morfološke karakteristike, motoričke sposobnosti, i socijalne karakteristike učenika VI razreda osnovne škole. Doktorska disertacija. Niš: Fakultet fizičke kulture. 7. Đurašković, R. (1993). Medicina sporta. Niš: Sirijus. 8. Đurašković, R. (2001). Biologija razvoja čoveka sa medicinom sporta. Niš: SVEN. 9. Gajić, J. (1993). Moguće prevencije arteroskleroze, sprečavanje i ublažavanje delovanja nekih faktora rizika u dečijem uzrastu. Doktorska disertacija. Beograd: Medicinski fakultet. 10. Krsmanović, C. (2006). Metodika fizičkog vaspitanja. Istočno Sarajevo: Univerzitet u Istočnom Sarajevu, Fakultet fizičke kulture. 11. Ljuština, R. i Pribić, T. (2007). Odnos testova plućne ventilacije prema uzrastu i visini mladića od 15 do 19 godina. XLVI Kongres Antropološkog društva Jugoslavije sa međunarodnim učešćem. Beograd: Antropološko društvo Jugoslavije. 84

85 12. Malacko, J. i Popović, D. (1997). Metodologija kineziološko antropoloških istraživanja. Priština: Fakultet za fizičku kulturu. 13. Matić, M., Arunović, D., Berković, L., Bokan, B., Krsmanović, G., Madić, B., Radovanović, Đ. i Višnjić, D. (1992). Fizičko vaspitanje, Teorijsko metodičke osnove stručnog rada. Niš: Redakcija posebnih izdanja NIU Narodne novine. 14. Matković, B. (1998). Longitudinalne promjene aerobnog kapaciteta kod dječaka. Kineziologija, 20 (2), McKenzie, T.L., Nader, P.R., Strikmiller, P.K., Yang, M., Stone, E.J., Perry, C.L., Taylor, W.C., Epping, J.N., Feldman, H.A., Luepker, R.V. & Kelder, S.H. (1996). School Physical Education: Effect of the Child and Adolescent Trial for Cardiovascular Health. (Fizičko vaspitanje u školi: Efekat eksperimenta na zdravlje kardiovaskularnog sistrma dece i adolescenata). Preventive medicine, 25 (4). 16. Petković, D. (2000). Metodologija naučno-istraživačkog rada u fizičkoj kulturi (priručnik za studente poslediplomskih studija). Niš: Fakultet fizičke kulture. 17. Ruiz, R.J., Ortega, B.F., Meusel, D. & Sjostrom, M. (2007). Traditional and novel cardiovascular risk factors in school-aged children: A call for the further development of public health strategies with emphasis on fitness. (Tradicionalni i novi rizični kardiovaskularni faktori kod školske dece: Apel za dalji razvoj strategija opšteg zdravlja sa osvrtom na sposobnosti). Journal of Public Health, 15 (3). 18. Trablesi, Y., Tabka, Z., Richalet, P.J., Gharbi, N., Bienvenu, A., Guenard, H. & Buvry, A. (2007). Spirometric values in Tunisian children: Relationship with pubertal status. (Spirometrijske vrednosti kod Tuniske dece: Povezanost sa pubertetskim statusom). Annals of Human Biology, 34, (2). 19. Višnjić, D., Jovanović, A. i Miletić, K. (2004). Teorija i metodika fizičkog vaspitanja. Beograd: Višnjić dr Dragolјub. 20. Šalinger, M. (2020). Utjecaj izvanškolskog sportskog programa odbojke na motoričke i funkcionalne sposobnosti učenika osnovnoškolske dobi (Diplomski rad). Preuzeto s 85

86 ULOGA I ANALIZA ULTRASONOGRAFIJE SA ELASTOGRAFIJOM U MEDICINI Jusuf A. Nuković, Prof.dr Mithat Asotić, UNIVERZITET U TRAVNIKU, FARMACEUTSKO ZDRAVSTVENI FAKULTET Sažetak Zvuk je oblik energije koja nastaje kroz elastičnu sredinu i prostor. Sredina je elastična ako su čestice koje se u njoj nalaze, vezane silama koje ne dozvoljavaju njenu deformaciju. Kako se vibracije prenose u vidu elastičnih talasa različitih amplituda imamo talase ispod granice čujnosti, u granicama čujnosti i iznad granice čujnosti. Talasi frekvencije od 20 Hz do 20 Khzsu predstavljeni zvukom u domenu čujnosti ljudskog uha. Zvuci visokih amplituda sa frekvencijom od 20 KHz do 1000 MHz pripadaju ultrazvuku dok talasi ispod 20 Hz pripadaju infrazvuku. Ključne reči: radiologija, mamografija, ultrasonografija sa elastografijom, ultrazvuk dojke. ROLE AND ANALYSIS OF ULTRASONOGRAPHY WITH ELASTOGRAPHY IN MEDICINE Jusuf A. Nuković, Prof. Dr. Mithat Asotić, UNIVERSITY OF TRAVNIK, FACULTY OF PHARMACEUTICAL HEALTH Summary Sound is a form of energy that is generated through an elastic environment and space. The medium is elastic if the particles contained in it are bound by forces that do not allow its deformation. As vibrations are transmitted in the form of elastic waves of different amplitudes, we have waves below the limit of audibility, within the limits of audibility and above the limit of audibility. Frequency waves from 20 Hz to 20 Khzsu are represented by sound in the field of audibility of the human ear. High-amplitude sounds with a frequency of 20 KHz to 1000 MHz belong to ultrasound, while waves below 20 Hz belong to infrasound. Key words: radiology, mammography, ultrasonography with elastography, breast ultrasound. 86

87 Ultrazvuk Zvuk i ultrazvuk su modaliteti istog fizičkog fenomena ali je zvuk čujan za ljudsko uho, dok visoke frekvencije ultrazvuka ljudsko uho ne može da čuje. Neke životinje (psi, slepi miševi, slonovi) mogu čuti ultrazvuk jer imaju višu gornju graničnu frekvenciju čujnosti od čoveka. Mladje osobe, a posebno deca, mogu takodje čuti neke zvukove visokih frekvencija. Što je čovek stariji, pada granica gornje čujnosti pa slabije čuje zvukove visokih frekvencija. Opadanjem čujnosti visokih frekvencija starenjem, starijim ljudima se menjaju i boje zvuka, što u principu znači da na primer zvuk violine drugačije čuje dete od pet godina u odnosu na starca od 75 godina. Danas ultrazvuk osim u medicini ima primenu u brojnim drugim oblastima (vojsci podmornica koristi tzv. sonar, privredi korišćenje UZ za otkrivanja jata riba i dr). Mnoge životinje koriste ultrazvučne talase za lov. Najpoznatiji primer su delfini. Pri prolasku UZ kroz živu sredinu nastaju odredjeni fizički, mehanički, biološki i hemijski efekti. Fizički efekti UZ: Ljudski organizam je, gledajući u celini, nehomogena sredina, sastavljena od različitih tkiva: Pri prolasku UZ talasa kroz bio-tkiva, dolazi do slabljenja ili atenuacije UZ talasa u različitoj meri, zavisno pre svega, od karakteristika sredine kroz koju UZ prolazi. Do slabljenja ili atenuacije ultrazvučnih talasa dolazi zbog sledećih fenomena: 1.Apsorpcije 2.Disperzije 3.Refleksije 4.Difrakcije Apsorpcija je pretvaranje dela energije ultrazvuka u toplotnu energiju (na primer, masno tkivo je dobar apsorbent). Disperzija je pojava rasipanja ultrazvučnih talasa u raznim pravcima, pri odbijanju od prepreke, kada UZ talasi naidju na neravnu površinu. Što je frekvencija UZ talasa veća to je disprezija veća. Danas se koriste polifrekventne sonde, pa je efekat disperzije sveden naminimum. Refleksija jepojavada se jedan deo UZ talasa sa granične površine dve susedne sredine, odbije i vrati u sredinu preko koje je UZ talas emitovan, dok drugi deo talasa predje, prelamajući se u drugu sredinu to je tzv. propušteni talas. Stepen refleksije zavisi od upadnog ugla pod kojim je UZ talas dospeo na graničnu površinu. On ne zavisi od sredine kroz koju talas prolazi. 87

88 Da bi se UZ reflektovao tj. odbio od tkiva granične površine i vratio u sondu, neophodno je da padne pod uglom od Ako je površina tkiva organa, koji se posmatra ultrazvukom veća, ravna i homogena, tada je refleksija UZ talasa veća a slika na ekranu jasnija. Za razliku od elektromagnetnih talasa, ultrazvučni (ili uopšte zvučni) talasi se ne prostiru kroz vakum. Dakle, potreban je medijum tj. sredina za njihovo prostiranje, dok se UZ kroz vazduh i gasnu sredinu prostire veoma sporo (340 m/sek.). Prenošenje ultrazvučnih talasa kroz tečnost je u vidu longitudinalnih talasa što označava da se kretnje čestica kroz medijum tj. sredinu vrše sinhrono paralelno sa pravcem propagacije talasa. Molekule prenosnog medijuma pokreću se napred nazad, stvarajući trake zgušnjavanja kompresije i razredjenja tj. rarefakcije. Parenhimski organi abdomena kao što su jetra, pankreas, slezina i bubrezi su odličan medijum za ultrazvučni pegled. Takodje organi male karlice kao prostata kod muškaraca i uterus sa adnexima kod žena. Sonolucentni, anehogeni organi koji su normalno ispunjeni tečnim medijumom, kao što je žučna kesa i mokraćna bešika su takodje organi koji se zbog odličnog prenosa ultrazvučnih talasa dobro prezentuju na ultrazvučnom ekranu. Zbog prisustva gasa u lumenu želuca, ultrazvučni pregled istog je otežan. Da bi se izbegao negativni uticaj gasa u fundusu želuca pacije ntu se kaže da neposredno pe ultrazvučnog pregleda popije pola litra vode što vizualizaciju zida i lumena želuca čini objektivnim i bez artefakata, slično pregledu mokraćne bešike. Slika 2: Eho bubrega. Pregled bubrega bez i sa doplerom. Odličan prikaz policističnih bubrega tj. bubrežne kapsule, redukovanih parenhima kao pijelokaliksnog sistema sa brojnim anehogenim, cističnim promenama. / obrada autora Prenošenje ultrazvučnih talasa kroz tečnost je u vidu longitudinalnih talasa što označava da se kretnje čestica kroz medijum tj. sredinu vrše sinhrono paralelno sa pravcem propagacije talasa. 88

89 Molekule prenosnog medijuma pokreću se napred nazad, stvarajući trake zgušnjavanja kompresije i razredjenja tj. rarefakcije. Ultrazvučni talasi kao i svetlosni talasi imaju: 1. Frekvenciju 2. Talasnu dužinu 3. Brzinu širenja 4. Intenzitet Frekvencijaultrazvućnog talasa označava broj titraja u sekundi. Izražava se osnovnom jedinicom u SI sistemu pod imenom Herc (Hz). 1 Hz (herc) je jedan titraj u sekundi. 1 KHz (kiloherc) je 1000 titraja u sekundi. 1 MHz (megaherc) je milion titraja u sekundi. Ultrazvučni talasi nižih frekvencija su prodorniji pa se koriste za preglede organa koji su dublje postavljeni u organizmu (jetra, slezina, bubrezi, mokraćna bešika). Što je frekvencija niža, to je i njegova rezolucija manja.ako sufrekvencije ultrazvuka više, smanjuje se moć prodiranja zvuka kroz biotkiva, ali je rezolucija veća. Upravo zato se za pregled površinskih organa, (dojke, štitaste žlezde, mišića, tetiva, kože i potkožnog tkiva) koriste UZtalasi viših frekvencija. Danas se koriste polifrekventne sonde (konveksne ili linearne) koje radiolog bira na ekranu ali vrlo često i organ ili grupu organa koju želi pregledati. Takodje kod upotrebe kolor doplera krvnih sudova radiolog bira koje krvne sudove treba pogledati a na taj način bira i odgovarajući program čijom upotrebom dobija značajne podatke (karotide, arterijske krvne sudove gornjeg ili donjeg ekstremiteta sa hemodinamskim parametrima kao što su RI, PI. MIN FLOW, itd.) Slika 3: Eho pregled dojki linearnom polifrekventnom sondom. Prikazane dve nodozne oštro ograničen promene. Veća se nalazi nešto dublje u tkivu dojke delom nehomogena, dominantno hipoehogena. Manja promena se nalazi subkutano, oštro je ograničena, hipoehogena i homogena. / obrada autora U medicinskoj dijagnostici se koriste ultrazvučni talasi frekvencije od 1 13 MHz, dok se u 89

90 oblasti ultrazvučne terapije /uz talasi u fizikalnoj medicini/ koriste ultrazvučni talasi frekvencije od MHz. Talasna dužina označava rastojanje izmedju dva vrha talasaili udaljenost izmedju bilo koje dve tačke u istoj fazi oscilovanja. Jedinica mere za talasnu dužinu je metar (1m). Talasna dužina je u obrnutoj proporciji sa frekvencijom ultrazvučnog snopa tj. Što je talasna dužina veća to je i frekvencija manja i obrnuto, a samim tim je i rezolucija slabija. Što je talasna dužina manja to je i frekvencija veća, pa je i rezolucija bolja. Kod frekvencije od 1,5 MHz, talasna dužina iznosi 1 mm, kod frekvencvije od 3 MHz talasna dužina je 0,5 mm dok je kod frekvencije od 6 MHz talasna dužina samo 0,25 mm. Slika 4: Eho dojke. Hipoehogena, homogena,oštro ograničena, nodozna promena horizontalneorijentacije, koja najpre odgovara FA. /obrada autora Brzina prostiranja ultrazvučnog talasa je brzina kojom se on širi kroz elastični medijum. Jedinica brzine je 1m/sekund. Brzina je nezavisna od frekvencije i pre svega zavisi od fizičkih svojstava sredine odnosno biomedijuma kroz koji se talas prostire. Važne osobine medijuma su: kompresibilnost i gustina. Manja kompresibilnost znači i bržu transmisiju uz talasa i obrnuto. Naprimer: ultrazvučni talas se sporo kreće kroz gasove tj. vazduh, jer su molekuli vazduha medjusobno udaljeni pa su podložni kompresiji. Nasuprot vazduhu, tečnosti i solidna čvrsta biotkiva su manje kompresibilni, kreću se na kratkim rastojanjima pa je i propagacija uz talasa kroz ova tkiva veća. Za tečnosti važi pravilo da prenose ultrazvuk u uzanom spektru brzina. Talasna dužina i frekvencija stoje u medjusobnoj zavisnosti. V = F x X V je brzina prostiranja u-zvučnog talasa kroz medijum (m/s), F je frekvencija u-zvučnog talasa a X, (lambda) je talasna dužina u m. Brzina širenja talasa je najmanja u vazduhu (340 m/s). 90

91 Brzina širenja talasa u tečnostima je veća (1525 m/s) Najveća brzina širenja UZ talasa je u kostima ( m/s). Intenzitet ultrazvuka označava energiju kojom ultrazvučni talas deluje na jedinicu površine, normalnu na pravac prostiranja talasa u odredjenom vremenu. Meri se u W/cm. U dijagnostici se koriste mali intenziteti UZ talasa, praktično zanemarljivi i neškodljivi bezopasni za pacijenta (1 5 mw/cm) dok se u terapiji koriste mnogo veći intenziteti (1 3 W/cm ). Kao relativna jedinica jačine zvuka se koristi decibel (Db) ili bel (B). Ultrazvučni talasi, pri prelasku kroz neku sredinu podležu zakonima: - Prelamanja - odbijanja - slabljenja tj. atenuacije - i apsorpcije Prelamanje UZ talasa je fizički fenomen ponašanja propuštenog ultrazvučnog talasa kroz graničnu površinu. Kada ultrazvuk naidje na granicu izmedju dva medijuma različitih ali karakterističnih akustičkih impedanci u kojima je brzina zvuka različita, on se na toj granici jednim delom prelama a delom odbija tj. reflektuje. Procenat reflektovane energije UZ zavisi od upadnog ugla, odbojne površine i akustičke impredance. Akustička impedanca je odnos aktuelnog zvučnog pritiska i brzine kretanja čestica sredine koju taj pritisak izaziva.akustičke impedance mekih tkiva i organa čoveka su veoma bliske, dok se one u tečnom medijumu i mastima dosta razlikuju. Posebno su različite u gasovima i kostima što ima značaja za procenat prelamanja UZ zraka. Refleksija tj.prelamanje UZ talasa će biti veća ukoliko je razlika izmedju impedancija dva medijuma veća. Da bi refleksija UZ talasa bila bila adekvatna, granična površina izmedju dva susedna medijuma mora biti veća od talasne dužine ultrazvuka. Što je kontaktna površina izmedju dva biomedijuma veća i homogenija, to je refleksija ultrazvuka bolja. Pri prolasku kroz tečnost ili medijum homogenog sastava, nema razlike u impedanci pa nema ni refleksije ili je ona zanemarljiva. Takva sredina se zove anehogena ili sonolucentna sredina (na primer sadržaj cistične promene, žučne kese ili mokraćne bešike). 91

92 Slika 5: Prikaz sonolucentnih, anehogenih struktura, žučne kese i glavnog žučovoda. / obrada autora Osnovni postulati refleksije, difrakcije i atenuacije su: Pri prelasku UZ talasa iz redje u gušću sredinu, UZ će se prelamati prema normali a pri prelasku iz gušće u redju sredinu ultrazvučni talas će se prelamati od normale. Difrakcija ili savijanje talasa predstavlja odstupanje talasnog kretanjaod zakona geometrijske optike koji predvidjaju pravolinijsko prostiranje UZ talasa. To je negativni efekat koji dovodi do potpune apsorpcije uz talasa. Da bi kompenzovao gubitak intenziteta UZ snopa sa porastom dubine tkiva, savremeni ultrazvučni aparati koriste softversko pojačanje odjeka iz dubljih struktura tzv TGC ( tyme gain compensation). Često se pri pregledu živih tkiva javljaju reverberacije ili takozvani lažni eho signali, koje bih nazvao i eho artefakti. Javljaju se pri neadekvatnom odnosu sonda koža pacijenta, tj. zbog pomeranja pacijenta tokom pregleda, brzog pomeranja sonde, nedostatka medijuma odnosno gela na koži i sl. Atenuacija ili slabljenje ultrazvučnog talasapodrazumeva slabljenje intenziteta UZ pri prelasku kroz bilo koji medijum pa i bio tkiva. Proporcionalna je frekvenciji. Više frekvencije ultrazvuka daju veću atenuaciju tj slabljenje. Zato za pregled dublje smeštenih organa koristimo UZ nižih frekvencija. U procesu atenuacije učestvuju najmanje tri fizičke pojave: 1. Apsorpcija 2. disperzija 3. refleksija Na putu širenja UZ talasa kroz biomedijum, jedan deo kinetičke energije se pretvara u toplotu, čime se ona gubi a intenzitet UZ slabi. Neka biotkiva poput masti su jaki apsorbensi. 92

93 Slika 6: Ultrazvučni aparat marke Phillips najnovije generacije / obrada autora Delovi ultrazvučnog aparata su: 1. sonde 2. ekran 3. kompjuterski deo 4. nosači 5. Printer Najvažniji deo ultrazvučnog aparata su sonde. To su delovi ultrazvuka koji električne signale pretvaraju u ultrazvučne talase. Sonde mogu biti mehaničke i elektronske. Mehaničke sonde koriste kristale za emitovanje i primenje ultrazvučnih talasa. Pošto je slika koja se dobije na ekranu UZ aparata deo isečka kruga, zovu se i sektorske sonde. Elektronske sonde mogu biti: - linearne - sektorske i - konveksne 93

94 Linearne sonde daju pravougaonu sliku, sektorske sonde daju sliku dela kruga a konveksne sonde daju sliku obostrano AP ograničenog dela kruga. Konveksne sonde su najsavremenije sonde koje se koriste u svim oblastima za pregled duboko smeštenih organa abdomena i male karlice i sl, dok se linearne sonde koriste za pregled površinskih tkiva dojke, štitaste žlezde, mišića i slično. Slika 7: Uzdužni presek kroz desni bubreg, bez i sa kolor doplerom. Odličan prikaz bubrežne kapsule i parenhima kao pijelokaliksnog sistema. / obrada autora Danas postoje i specijalne sonde samo za jednu primenu, na primer intravaginalna sonda. 94

95 Slika 8: Prikaz ekrana, tastature i sondi savremenog UZ aparata marke Toshiba. / obrada autora Sonde mogu biti: 1. Mehaničke 2. Elektronske Slika 9: Eho dojki: UZ polje kod linearne sonde. Prikazan FA dojke / obrada autora Elektronske sonde mogu biti: 95

96 1- Sektorske 2- Linearne 3- Konveksne Slika 10: Eho štitaste žlezde, linearna sonda Slika 7: Eho slezine, konveksna abdominalna sonda / obrada autora / obrada autora Širenjem i napretkom nauke, danas postoje specijalne sonde koje se primenjuju u raznim granama medicinske dijagnostike kao što su: - Endovaskularne - Intravaginalne - Transezofagealne - Intratrahealne - intravaskularne - Sonde za biopsiju - idr. 96

97 Slika 11: UZ sonde: konveksna-abdominalna, kardiološka, linearna i transvaginalna sonda/ obrada autora Slika 12: Eho dojki: Pregled implanta dojke linearnomuz sondom / obrada autora Slika 13: Eho levog bubrega u mokraćne bešike: Uzdužni prikaz bubrega uz upotrebu kolor doplera-cd (desno) i ultrazvučni poprečni presek bešike sa prikazom mikrokalkulusa u intravezikalnom delu desnog uretera sa jasnom dorzalnom atenuacijom zvuka. / obrada autora II Pregledi na ultrazvučnom aparatu Pregledi na ultrazvučnom aparatu su potpunio neškodljivi i bezopasni o čemu najrečitije govore brojne naučne studije. Osim toga, sam podatak da se ultrazvukom vrše brojni pregledi i kontrole fetusa i prati njegov intrauterini razvoj gotovo od začeća do porodjaja govori u prilog navedenog. Gotovo da nema organa ili dela tela koji su danas nedostupni za ultrazvučni pregled. Slika 14:UZ pregled abdomena, pravilno držanje sonde,uzdužni sken i poprečni sken / Doc dr Simon Nikolić, ultrazvuk 97

98 Karakteristični termini koji se javljaju u oblasti ultasonografije i koje treba poznavati su: - Anehogeno (na primer ciste, žučna kesa i sl.) - Hipoehogeno (smanjena ehogenost posmatranog preseka u odnosu na normalnu ehogenost ili susednu povšinu) - Hiperehogeno (povećana ehogenost posmatranog preseka u odnosu na normalnu ehogenost ili susednu povšinu) - Izoehogeno (ehogenost posmatranog preseka ista u poredjenju na normalnu ehogenost ili susednu povšinu) - Heteroehogeno (posmatrana promena je različitih ehogenosti). Slika 15: UZ dojke, prikaz nodozne delom nehomogene promene dominantno benignih karakteristika / obrada autora Slika 16: Ovalna hipoehogena homogena nodozna promena u nivou desne NBŽ. Meta. / obrada autora 98

99 Slika17: Eho sagitalni pesek kroz oba bubrega / obrada autora Danas se ultrazvukom vrše pregledi brojnih organa i tkiva ljudskog organizma: 1. Organa abdomena stomaka i male karlice: Jetre, žučne kese i žučnih puteva, pankreasa, slezine, bubrega i nadbubrega, mokraćne bešike, prostate kod muškaraca, uterusa i ovarijuma kod žena, mišičnog zida abdomena i dr.) 2. Srca 3. Dojke (kod žene ali i u poslednje vreme i kod muškarca) 4. Štitaste žlezde 5. Vrata i svih pljuvačnih žlezda 6. Mekih tkiva (mišića, tetiva, pazušnih i zatkolenih jama) 7. Oka 8. Krvnih sudova mozga (tzv. transkranijalni dopler) 9. Mozga -kod odojčadi do zatvaranja fontanele 10. Kukića kod odojčadi 11. Svih većih krvnih sudova organizma 12. Specijalne intrakaviterne sonde za pregled ezofagusa, utesa, rektuma isl. Slika 18: Pregled lože pankreasa bez CD Slika 17: UZ pregled uz upotrebu kolor doplera (CD) / obrada autora Nezamislivo je danas vršiti ultrazvučni pregled bez korišćenja doplera (color, power dopler). Doplerov efekatje promena učestalosti zvuka, svetlosti ili drugih talasa, prouzrokovana kretanjem ili izvora talasa ili kretanjem posmatrača. 99

100 U srcu ili krvnim sudovima, krvna zrnca (eritrociti) se kreću raznim brzinama prema sondi ili od sonde, što se na ekranu ultrazvuka mnifestuje crveno plavim nijansama. U tzv. triplex modu se osim žive slike krvnog suda organa koji se posmatra, sa prisutnom bojom u spektru od crvene do plave, dobijaju i fazični talasi na ordinati tj. apscisi a čuje se i ton rada srca ili pulsacije krvnog suda. Slika 19: UZ kolor dopler, prikazkruralnih vena Slika 19: UZ kolor dopler istih (prikaz tromboze i diskretna prolaznost tortuoznih proširenih vena potkolenice. /obrada autora U dopleru se mogu morfološki i hemodinamski posmatrati, meriti i proučavati veći krvni sudovi ljudskog organizma. Savremeni ultrazvučni aparati automatski, po odgovarajućem softveru, daju kompletnu hemodinamsku sliku sa indexima preseka odgovarajućeg krvnog suda. Dopler može biti: 1. Kontikualni i 2. Pulsni. Oba se koriste u eho-angiokardiologiji. Na samom ekranu UZ aparata se mogu uočiti dve osnovne boje, crvena i plava kao i čitav spektar boja izmedju njih. Osnovno pravilo je: Krv ka sondi crveno Krv od sonde plavo Veća brzina krvi svetlija nijansa. 100

101 Slika20: Tipičan dopler nalaz ACC, sa automatski prikazanim hemodinamskim podacima (donji, desni ugao slike). Danas se ultrazvučnim aparatom, uz kolor dopler često koristi i power dopler kao prikaz nasitnijih krvnih sudova organa ili malih krvnih sudova fokalnog zapaljenjskog tkiva. Slika : Ultrazvučni prikaz kalkuloze žučne kese gde se u sifonskom delu vrata uočavaju hiperehogene senke kalkulusa jasne dorzalne atenuacije kao i lateralne difrakcije zvuka. Perivezikalno u jetrinom parenhimu se jasno vidi pojačana kolor dopler saturacija fokalnig zapaljenja usled posledičnog prisustva pericholecystitisa. 101

102 Zaključak Nekada su promene na dojkama toliko opsežne, da je patološki proces razorio veći deo tkiva, dovodeći do zadebljanja kože i vegetacija na njoj, što ultrazvučni i mamografski pregled čini gotovo nemogućim. Kao poslednji u algoritmu pregleda dojke nalazi se biopsija sa ph verifikacijom koja postavlja i konačnu dijagnozu patološke promene. Biopsija se može napraviti ciljano, pod kontrolom ultrazvuka, mamografske slike ili MR vodjena biopsija. Literatura: 1. Prof.dr Branislav Goldner, Klinički ultrazvuk u bolestima dojke,medicisnki fakulrtet Beograd, Guenter Schmidt, Ultrazvučna dijagnostika diferncijalna dijagnoza, Atlas,

103 Adem Kurpejović, pjesnik, Montenegro SVIJET TONE 20 Svijet sve više tone U neko beznađe, Broj brzo raste A hrane sve manje. Šestina je gladna I nezdravo se jede, Mnogi s kokainom Sve više bijede. Za koricom hljeba Emigranata svuda, Nade nigdje nema Bez nade sad kuda? Nade je sve manje Razum da ovlada, Bez kućnika mnogo Nestala je i pravda. Vođe nas varaju 20 Zbirka Pesama Veseli svijet, A. Kurpejović 103

104 Za sebe se bore, Narod ne umije Svaki dan sve gore. Svijetom svega ima Al nade najmanje, Govor mržne jači Od govora razuma. Eksplozije, ratovi Udesi i ubijanje, Oružje govori, Nade je sve manje. Moćnici za sebe Sirotinja gladna, Nade je sve manje Svaki dan se strada. Korupcija, mito, Sad je i u sudu, Nade je sve manje Već u glavu ludu. Najavili sada 104

105 Još globalnu krizu, Nade je sve manje Dal je kraj već blizu? 105

106 THE DEVELOPMENT OF SQLITE DATABASE FOR ANDROID DEVICES 7 GENERATIONS RAZVOJ SQLITE BAZE PODATAKA ZA ANDROID UREĐAJE 7 GENERACIJE Ph.D. candidate Alem Kozar Internacionalni Univerzitet Travnik, Bunar bb - Dolac Travnik, Bosna i Hercegovina alem.kozar@iu-travnik.com Prof. Dr. Mirsad Nuković dr.mirsadnukovic@yahoo.com SAŽETAK SQLite je biblioteka koja sadrži SQL Database Engine. Napravljen je da bude kompaktan bez potrebe za konfiguracijom ili posebnom serverskom komponentom. Kod SQLite-a je u javnoj domeni, tj. besplatan je i za privatnu i za komercijalnu upotrebu. Google je napravio većinu koda za Android pod Apache Licencom, slobodni softver sa licencom otvorenog koda. Softver baziran na Android operativnom sistemu se sastoji od Java aplikacija koje rade na Java baziranom, objektno orijentisanom aplikacijskom okviru povrh temeljnih Java biblioteka, koje rade na Dalvik virtualnoj mašini, čineći JIT kompilaciju. Android 7.0 Nougat je donio mogućnost odabira više jezika za korištenje, 72 novih emodžija, multi-windows funkcionalnost (opcija prikaza dvje aplikacije u isto vrijeme), Vulkan graphics API, VR mod, Doze on the Go je pružio još bolje trajanje baterije čak i prilikom pokreta čovjeka, izmjenjive Quick Settings prečice, direktno odgovaranje na poruke iz notifikacija, sakupljanje više obavještenja u jedno, ugrađenu štednju mobilnih podataka, enkripciju posebnih fajlova i još puno toga. SUMMARY SQLite is a library that contains SQL Database Engine. It is designed to be compact without the need for configuration or special server component. With SQLite's is in the public domain, ie. Free of charge for private and commercial use. Google has made most of the code Android under the Apache license, a free software with open source license. the software based on Android operating system consists of Java applications that run on Java-based, object-oriented application framework on top of core Java library, working on the Dalvik virtual machine, making JIT compilation. Android 7.0 Nougat has brought the possibility of choosing more than one language for use, 72 new emoji, multi-windows functionality (the display options union two applications at the same time), Vulcan graphics API, VR mode, doses on the Go has provided even better battery life even when movement man, interchangeable Quick Settings shortcuts, directly responding to messages from notifications, collecting more in ews in one, built-saving mobile data, encryption of specific files and much more. 106

107 1. UVOD Današnji svijet iz dana u dan biva brži i to rezultira sve većom potražnjom za olakšanim pristupom svakodnevnim potrebama života. Jako veliku ulogu u današnjici imaju pametni telefoni koji se koriste u razne svrhe. Nekad stvar luksuza, a danas život bez njih nije zamisliv. Praktičnost i mogućnosti pametnih telefona uzrokovale su nezaustavljivi rast u razvoju aplikacija na pokretnim uređajima, a tržište aplikacija je postalo jedno od najbrže rastućih grana industrije Sve više i više mobilnih aplikacija treba podatke za rad, a baza podataka je već neko vrijeme najčešći način skladištenja i upravljanja podacima. Dakle, u tipičnom scenariju, mobilna aplikacija koristi bazu podataka koja je hostana u Cloud-u, a povezuje na daljinu za njega kako bi pristupili svojim podacima. To naravno, podrazumijeva da kako bi reagovala, mobilna aplikacija treba aktivnu i vrlo brzu mrežnu vezu. Ugradive baze podataka su lagane, samostalne biblioteke bez poslužiteljskih komponenti, bez potrebe za administracijom te s ograničenim izvorima. Mobilne aplikacije mogu biti (statički ili dinamički) povezane s njima, a zatim ih koristiti kako bi se stvorili i upravljali vlastitima - privatno ili podijeljeno - bazama podataka na lokalnoj razini na uređaju. Postoji nekoliko baza podataka koje se mogu koristiti u mobilnoj aplikaciji. 107

108 2. SQLITE BAZE PODATAKA SQLite je relaciona baza podataka napisana u C programskom jeziku. Veoma je pogodna za manje aplikacije koje ne zahtjevaju baratanje sa nekom pretjeranom količinom podataka. Za razliku od standardnih relacionih baza podataka( MySql, Oracle, MS Sql...) za SQLite ne trebaju nikakva posebna podešavanja, instalacija... SQLite je integrisani dio klijentske aplikacije Upotreba SQLite baze podataka u android aplikacijama Većina postojećih primjera i uputstava za Android pretpostavljaju da želite da kreirate i popunjavate svoje baze podataka prilikom izvršavanja a ne da se koristite i pristupate nezavisnim bazama podataka koje dolaze sa instaliranom Android aplikacijom. Metoda koja je prikazana u ovom radu uzima fajl sopstvene SQLite baze podataka iz "assets" foldera i kopira ga u putanju sistemske baze podataka aplikacije tako da interfejs za programiranje aplikacija (API) SQLite baze podataka može da je otvori i normalno joj pristupi Priprema fajla SQLite baze podataka Pretpostavlja se da korisnik već ima kreiranu SQLite bazu podataka ali je ipak potrebno da se na njoj urade neke modifikacije. Ukoliko korisnik nema sqlite menadžer preporučuje se da preuzme aplikaciju otvorenog koda SQLite Database Browser koja je dostupna za Win/Linux/Mac. Prilikom otvaranja baze podataka i dodavanja novih tabela pod nazivom "android_metadata", a to se može izvršit sljedećom SQL naredbom: CREATE TABLE "android_metadata" ("locale" TEXT DEFAULT 'en_us') Sada je potrebno ubaciti jedan red sa 'en_us' tekstom u "android_metadata" tabelu : INSERT INTO "android_metadata" VALUES ('en_us') Potom, neophodno je da se promjeni ime primarnog id polja korisnikove tabele u "_id" tako da Android zna gdje da se poveže sa id poljem korisnikove tabele. Sve ovo se može veoma lako uradit koristeći SQLite Database Browser kliknuvši na ikonu za uređivanje tabela, a zatim selektovanjem tabele koju korisnik želi da izjeni i konačno selektovanjem polja kome korisnik želi da promjeni ime. Nakon preimenovanja id polja svih korisnikovih tabela sa podacima u "_id" i dodavanja tabele "android_metadata, korisnikova baza podataka je spremna za korištenje u Android aplikaciji. 108

109 Slika I. Modifikovana baza podataka Izvor: Napomena: na ovoj slici su prikazane tabele "Categories" i "Content" sa id poljima koja su preimenovana u "_id" dodanom tabelom "android_metadata". 3. OS ANDROID Google Android je prvi otvoreni operativni sistem za mobilne uređaje (mobilni telefoni, tableti, netbook računari, Google TV) kojeg je pokrenuo Google Inc. i vodila ga je Open Handset Alliance - grupa koja danas broji preko 80 tehnoloških kompanija između kojih se nalaze T- Mobile, HTC, Intel, Motorola, Qualcomm, i drugi, čiji je cilj ubrzati inovacije na području mobilnih operativnih sistema, a samim time ponuditi krajnjim kupcima bogatije, jeftinije i bolje iskustvo upotrebe. Android je modularan i prilagodljiv pa tako postoje slučajevi njegovog prenošenja na razne uređaje kao što su čitači elektronskih knjiga, mobilni telefoni, prijenosnici, te multimedijski izvođač Funkcionalnosti Androida Kako je Android open source i dozvoljava proizvođačima da ga kastomizuju, ne postoje fiksne konfiguracije hardvera i softvera. Ipak, Android sam po sebi ima sljedeće funkcionalnosti: 109

110 Prikaz na uređajima Android OS prilagođava izgled različitim tipovima uređaja i kompatibilian je sa 2D, 3D grafičkim bibliotekama Skladištenje podataka - koristi SQLite, jednostavniju relacionu bazu podataka, za skladištenje. podataka. Povezivanje - podržava GSM/EDGE, IDEN, CDMA, EV-DO, UMTS, Bluetooth, WiFi, LTE i WiMAX. Slanje poruka - podržava i SMS i MMS Web Browser - posjeduje WebKit browser zasnovan na Google Chrome-u Podrška za multimedijalne sadržaje -Android uređaji imaju mogućnost puštanja i snimanja audio i video sadržaja, kao i snimanja glasa putem mikrofona i mogućnost slikanja kamerom. Uključena je podrška za: H.263, H.264, MPEG-4 SP, AMR, AMR- WB, AAC, HE-AAC, MP3, MIDI, Ogg Vorbis, WAV, JPEG, PNG, GIF i BMP. 15 Hardverska podrška - senzor za akcelerometar, kamera, digitalni kompas, brzinometar, senzori udaljenosti i pritiska, GPS. Okruženje za razvoj Android Development Plugin Multi-touch - podržani su ekrani osjetljivi na dodir. Android OS ima mogućnost prepoznavanja tri različite pozicije ulaznih dodira Multi-tasking - moguć je paralelni rad više aplikacija. Funkcionalnosti zasnovane na glasu Pozivanje, pretraga, navigacija pomoću glasa Podrška za Flash - Android 2.3 podržava Flash Tethering - podržava djeljenje Internet konekcije kao wireless hotspot Arhitektura OS Android Android je baziran na Linux 2.6 kernelu napisanom u C/C++ programskom jeziku. Obzirom na otvorenost koda, aplikacije putem middlewarea imaju mogućnost komuniciranja i pokretanja drugih aplikacija primjerice za ostvarivanje poziva, slanje SMS poruka, pokretanja kamere i slično. Iako su C i C++ programski jezici korišteni za radno okružje (framefork), većina aplikacija pisana je u Java programskom jeziku koristeći Android Software Development Kit (SDK). Postoji mogućnost pisanja aplikacija i u C/C++ programskom jeziku, ali tada se koristi Android Native Code Development Kit (NDK). Ovakvim postupkom omogućuje se bolje raspolaganje resursima i korištenje biblioteke iz kernela i radnog okružja. Ovakvim postupkom aplikacije se ubrzavaju i do 10 puta, s tim da je pisanje samog koda složenije. Arhitekturu Androida možemo posmatrati kao jedan programski stog koji sadrži nekoliko razina. 110

111 Shema I. Arhitektura Android sistema prikazana Moguće je pisati i C/C++ aplikacije direktno u Linux OS-u, ali za to nema potrebe, osim ako želite npr. modificirati Dalvika. Android je unificiran OS za pametne telefone i tablete. Od vrezije 3.0 ugradene su neke specifične stvari za tablete, u verziji 4.0 to je prenešeno i na pametne telefone te su dodane nove opcije za obje vrste uređaja. U ovom radu je dosta pisano o Androidu 4.0 i više (sve šta se napravi za starije verzije moguće je prenjeti na novije, ali ne i obratno). 4. ANDROID NOUGAT

112 Slika II. Prikaz Android Nougat 7.0 Android operativni sistem je na tržištu već duži niz godina i već duži niz godina raduje sve korisnike i obožavatelje pametnih mobitela koji na sebi imaju Androidov OS. Od prvog Androida koji je bio stabilan i samim time pušten u prodaju (radi se o Android Cupcake 1.5) pa do današnjih dana prošlo je više od sedam godina. Od tog aprila do današnjih dana i izlazaka Lollipop 5.0 i Marshmallow 6.0 Androida puno toga se promijenilo. Svaki novi operativni sistem donio je neke novosti, bio je stabilniji od proteklih verzija te samim time lakši i ugodniji za korištenje. Nadogradnja na Nougat 7 je poznata pod imenom OTA (ili na engleskom On-The-Air ), a dostupna je bila samo za Googleove uređaje kao što su: Nexus 6P, Motorola Nexus 6, HTC Nexus 9, Asus Nexus Player, Google Pixel C te za Android One General Mobile 4G uređaje. Prema najavama, prvi pametni uređaj koji nije Googleov, a ima mogućnost nadogradnje na Nougat 7.0 je LG V

113 Slika III. Prikaz interfejsa Nougata 7.0 Podrška za nove jezike i novi smajlići. Što je novo na Nougatu? Prva stvar koja će biti nova na Android Nougat 7.0 jest podrška za neke nove jezike i tastature. Osim toga tu su i novih čak 72 nova emotikona, podrška za više prozora odjednom kao i podrška za brže prebacivanje na posljednje dvije aplikacije dvostrukim dodirom na tipku za multitasking Android Nougat 7.0: Vulkan API i VR mod ili virtualne mogućnosti Ono šta nas definitivno baca u stanje euforije jest mogućnost Vulkan API-ja koji je alternativa Direct X programu u koji će samim time zbog mnogih prednosti koje Vulkan ima, a koje Direct X nema omogućiti puno bolje grafičke mogućnosti te puno bolju iskoristivost grafičke kartice. Ne treba kriti koliko ova činjenica raduje gamere i sve ostale koji bi htjeli izvući dodatnu snagu iz grafičkih kartica svojih mobitela (kao što je Snapdragon 820 ili Snapdragon 830). Bolja grafika, kvalitetnija grafička prezentacija videoa, igara i svih ostalih sadržaja koji iziskuju upotrebu grafičke kartice uz znatno ubrzanje performansi je s Vulkanom bolje nego ikada. Osim te novine, Nougat isto tako nudi i VR mod ili mod za virtualnu stvarnost. Itekako smo svjesni činjenice kako se gaming svijet polako prebacuje na virtualnu stvarnost te kako će u novijoj budućnosti velika većina igara upravo tražiti VR podršku. Na taj način igrači će se moći više uživjeti u samo igru i još više uživati u onome šta igra nudi, i to je dobro, pogotovo ako se uzme u obzir aspekt horor igara. 113

114 Slika IV. Daydream - Nova Google-ova VR platforma Android Nougat 7.0 specifikacije Preko emotikona, od kojih su 72 nova unapređeni prevodi menija i lokalizacija mogućnost gledanja dviju aplikacija istovremeno (multi-window view) brz prelazak iz aplikacije u aplikacije u multi-window opciji podrška za Vulkan API i napredne 3D opcije, za najbolje igre napredno VR iskustvo za Daydream podržane telefone pametna baterija: Doze opcija i u pokretu (prijem signala) pametnija obavještenja i lična podešavanja mogućnost podešavanja koja obavještenja da se prvo vide mogućnost odgovaranja na sve bez otvaranja aplikacija, iz obavještenja novi Data Saver meni za ograničavanje potrošnje podataka mogućnost zadržavanja pritiska na obavještenju da se podesi kako korisnik želi promjena veličine ikonica, teksta i cjelog ekrana poboljšana bezbjednost i non-stop nadogradnje (za neke uređaje) ekripcija svega na nivou fajla aplikacije su zaštićene brže podizanje Android sistema. Ovo je samo dio noviteta koje Android Nougat 7 sadrži. 114

115 5. ZAKLJUČAK Tehnologije mobilnih uređaja se neprestano razvijaju i usavršavaju, i to dovodi do sve većeg približavanja mobilnih uređaja prenosnim računarima. Mobilni telefoni se sve češće poistovjećuju sa džepnim računarima, čemu doprinose napredne mogućnosti ovih novih uređaja, usavršene računske sposobnosti, ali i korištenje operativnih sistema koji su, također, sve napredniji. Android operativni sistem, je jedan od vodećih operativnih sistema na tržištu mobilnih uređaja. Za njegov brz napredak i konstantan razvoj najzaslužnija je kompanija Google u čijem je vlasništvu od godine. Android polako, ali sigurno, preuzima primat u ovoj oblasti, kako zbog svojih pogodnih karakteristika, tako i zbog činjenice da ga na svojim uređajima podržavaju velike kompanije, kao što su Samsung, LG, HTC i mnoge druge. Google Android je prvi otvoreni operativni sistem za Android uređaje (mobilni telefoni, tableti, notebook računari, Google TV) pokrenut od strane Google Inc. I vođen od strane Open Handset Alliance grupe koja danas broji preko 80 tehnoloških kompanija između kojih se nalaze T- mobile, HTC, Intel, Motorola, Qualcomm, i drugi, a čiji je cilj ubrzati inovacije na području mobilnih operativnih sistema, a samim time ponuditi krajnjim korisnicima bogatije, jeftinije i bolje iskustvo korištenja. 115

116 6. LITERATURA [1] Mladen Varga: «Baze podataka Konceptualno, logičko i fizičko modeliranje podataka», [2] Društvo za razvoj informacijske pismenosti (DRIP), Zagreb, [3] Ratko Vujnović: «SQL i relacijski model podataka», Znak, Zagreb, [4] [5] [6] [7] [8] [9] 116

117 INVESTICIJE U OBNOVLJIVE IZVORE ENERGIJE Msc Ismet Suljović 1, Dr Edib Hajrović 2, Mr Hajruš Hot 3, Dževad Jusufović 3 1.Fakultetu za obrazovanje diplomiranih pravnika I diplomiranih ekonomista za rukovodeće kadrove u Novom Sadu 2.Ekonomski fakultet u Nišu 3.Tehnička škola u Tutinu (Foto: jaroslava V/shutterstock.com) Ulaganja u sektoru obnovljivih izvora energije (OIE) bi u godini trebalo da po prvi put u istoriji premaše nivo investicija u sektorima nafte i gasa, navodi se u nedavno objavljenom izveštaju američke investicione banke Goldman Sachs. Sledeće godine, OIE će postati najveća oblast ulaganja u celom sektoru energetike i činiće oko 25% ukupnih svetskih kapitalnih izdataka u energetici, u poređenju sa udelom od svega 15% zabeleženim u godini, navodi Goldman Sachs, a prenosi portal Balkan Green Energy News. Do kraja godine, OIE bi mogli privući čak 16 biliona dolara investicija, što bi bilo u skladu sa planom da se globalno zagrevanje zadrži na nivou ispod 2 C, predviđenim Pariskim sporazumom, navodi se u izveštaju pod nazivom "Carbonomics." Čiste tehnologije imaju potencijal da privuku između jedan i dva biliona američkih dolara infrastrukturnih investicija godišnje i stvore između 15 i 20 miliona novih radnih mesta u sektoru energetike do godine, uglavnom kroz javno-privatna partnerstva, navodi se u izveštaju. Čiste tehnologije će takođe imati značajnu ulogu u svetskom ekonomskom oporavku nakon krize izazvane pandemijom COVID

118 Upozorava se na moguću pojavu "dekarbonizacije u dve brzine," pri čemu bi fiskalni i finansijski podsticaji ubrzavali tempo ulaganja u čiste tehnologije, dok bi, sa druge strane, razvoj tržišta emisija CO2 i tehnologija poput izdvajanja i skladištenja CO2, kao i proizvodnje "čistog" vodonika, bio usporen. Ulaganje u zelenu energiju nekoliko puta isplativije nego u fosilna goriva Slika: Kenueone from Pixabay Investitori u sektoru struje iz obnovljivih izvora konstantno nadmašuju konkurenciju u fosilnim gorivima po dobitku širom sveta, izračunali su Imperial College i IEA. Ukupan povraćaj iz poslednjih deset godina bio je 367 procenata veći. Ulaganje u zelenu energiju ima jasne prednosti, a globalni portfelj vezan za obnovljive izvore ima slabiju korelaciju sa širim tržištem nego fosilna goriva, pogotovo od početka pogoršanja u svetskoj privredi izazvanog pandemijom korona virusa, otkriva novi izveštaj. Imperial College Business School iz Londona i njegov Centar za klimatske finansije i investicije su u saradnji sa Međunarodnom agencijom za energetiku (IEA) zaključili da je odnos rizika i povrata uloženog mnogo povoljniji kod struje iz obnovljivih izvora i pri tipičnim uslovima na tržištu i u krizi. Profiti od zelene električne energije su u poslednjih deset godina nadmašili fosilna goriva za 367 odsto, navode autorke i autori. Istovremeno je nepredvidljivost ili volatilnost na godišnjem nivou mera investicionog rizika kod struje iz obnovljivih izvora bila niža kad se gledaju globalno tržište i razvijene privrede, ali nešto viša nego kod fosilnih goriva u segmentima tržišta i privreda u razvoju i u Kini. Energetske kompanije treba da objavljuju više podataka o svojim aktivnostima u zelenoj energetici 118

119 U dokumentu se ispituju performanse kompanija listiranih na berzama iz sektora zelene električne energije i fosilnih goriva. Nažalost, neki od najvećih igrača u obnovljivim izvorima nisu uključeni zbog toga što im aktivnosti van sektora obnovljivih izvora zamućuju konačne brojke, pa se u izveštaju sugeriše da su potrebni standardizovaniji podaci i informacije o ograncima unutar firmi. Proizvođači struje iz obnovljivih izvora u poslednje vreme nadiru na berze akcija da bi pribavili sredstva Autori su još zaključili da na tržištu nema takvih instrumenata za investitore koji bi odgovarali portfeljima sastavljenim u svrhu provođenja studije. U dokumentu stoji da se čini da je skok broja inicijalnih javnih ponuda na berzama akcija, zabeležen u poslednje vreme, logična reakcija na sve veću potražnju investitora za otvaranjem ka obnovljivim izvorima. Potreban porast investicija da bi sustigao tražnju Po svakom scenariju, investicije u energetiku bi morale da se podignu s nivoa ostvarenog prošle godine da bi se sustigao rast potražnje, navodi se u studiji i ukazuje na sve više dokaza da je finansijski izvodljivo finansirati tranziciju iz fosilnih goriva na polju proizvodnje električne energije. Sve je više dokaza da je finansijski izvodljivo finansirati tranziciju iz fosilnih goriva na polju proizvodnje električne energije Rezultati našeg istraživanja pokazuju da su performanse kod struje iz obnovljivih izvora svuda u svetu iznad onih vezanih za fosilna goriva. Priča je ista već više od decenije, mada ukupne investicije još uvek zaostaju. Nacionalni regulatori, pogotovo u Sjedinjenim Državama, moraju da se pozabave reformama potrebnim da se ujednače uslovi za investitore u čistu energiju, izjavio je Charles Donovan, izvršni direktor Centra za klimatske finansije i investicije Imperial College Business Schoola. Pomenimo i da je jedna koalicija organizacija za zaštitu životne sredine upravo u svom izveštaju otkrila da je 60 najvećih banaka na planeti ipak finansirala kompanije u sektoru fosilnih goriva sa 3,8 biliona dolara od zaključno sa prošlom godinom, a vrhunac je postignut milijarde dolara. Obnovljivi izvori energije su jedan od ključnih prioriteta Evropske unije pri rešavanje pitanja klimatskih promena i zaštite životne sredine. U skladu sa politikom EU, IPARD program finansijski podržava investicije u obnovljive izvore energije koji se koriste na poljoprivrednim gazdinstvima. U oblasti obnovljive energije najveći deo potencijala Republike Srbije je u biomasi 49%, velikim hidroelektrama 27%, solarnoj energiji 13 %, vetru 4%, i geotermalnim izvorima 4%, malim hidroelektranam 3%. Energetski potencijal biomase potiče uglavnom iz poljoprivrednog otpada i drvne biomase. IPARD program, predviđa finansiranje projekata u obnovljive izvore energije: 119

120 sektoru primarne poljoprivredne proizvodnje MERA 1 sektor prerade poljoprivrednih proizvoda MERA 3 sektoru razvoja turističkih kapaciteta na poljoprivrednim gazdinstvima kroz diversifikaciju poslovanja MERA 7 Bitno je naglasiti da se energija iz obnovljivih izvora može koristiti isključivo za sopstvenu potrošnju na poljoprivrednom gazdinstvu. U okviru Mere 1 koja je usmerena na primarne poljoprivredne proizvođače u sektoru mleka, mesa, voća, povrća i ostalih useva, investicija podrazumeva sledeće investicione aktivnosti: izgradnja postrojenja električne i toplotne energije iz obnovljivih izvora za korišćenje na gazdinstvu uključujući povezivanja na postrojenja na distributivnu mrežu, instalacija za proizvodnju električne i toplotne energije iz obnovljivih izvora energije. U okviru Mere 3 koja je usmerena na prerađivače hrane u sektoru mleka, mesa, voća i povrća investicija podrazumeva sledeće investicione aktivnosti: izgradnja postrojenja za proizvodnju električne energije iz obnovljivih izvora energije sa maksimalnim kapacitetom godišnje potrošnje energije poljoprivrednog gazdinstva ili preduzeća uključujući povezivanje elektrana na distributivnu mrežu, investicije u opremanje postrojenja za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora za sopstvenu potrošnju, posebno u solarnu energiju, postrojenja a biomasu, kotlove za sagorevanje biomase. Koliki je značaj ulaganja u obnovljive izvore energije na poljoprivrednim gazdinstvima u prilog govori činjenica da se takvim projektima daje prednost i da se prilikom bodovanja i rangiranja boduju sa 20 bodova. Mera 7 je usmerena na diversifikaciju poljoprivrednih gazdinstava i razvoj poslovanja kroz ulaganja u turističke kapacitete sa akcentom na porodični i dečiji turizam. Investicija u obnovljive izvore energije koja podrazumeva izgradnju instalacija i opremanje za sopstvene potrebe, mora biti deo projekta za turizam. 120

121 Realizacija projekata koji koriste obnovljive izvore energije je složen postupak koji podrazumeva pribavljanje različitih dozvola, dokumenata, licenci i saglasnosti od nadležnih državnih organa, kao pripremu celokupne projektne i tehničke dokumentacije. BIOENERGIJA BIOMASA, BIOGORIVO, BIOPLIN Biomasa, kao najstariji izvor energije, nije potencijalno samo obnovljivi emergent, nego i alternatva u kojoj se sve više prepoznaje mogućnost zamene za fosilna goriva u proizvodnji toplotne i električne energije. U skladu sa dierktivama EU biomasa podrazumeva biološki razgradive materije nastale u ponljoprivredi, stočarstvu i sa tim vezanoj industriji, ali i biološki razgradivi deo industrijskog i komunalog otpada. Glavna prednost biomase u odnosu na mineralne, fosilne izvore energije, pored obnovljivosti i trajnosti je i prihvatljivost kao energenta sa aspekta utacaja na životnu sredinu jer sadrži vrlo malo ili čak uopšte ne sadrži toksične gasovitih produkate - sumpor, teške metale i sl., aerozagađivače koji se emituju u proceu sagorevanja. Istovremeno, opterećenje atmosfere s CO2 pri korištenju biomase je zanemarljivo, s obzirom budući da je količina emitovog CO2 prilikom sagorevanja jednaka količini apsorbovanog tokom životnog ciklusa biljke. Biomasa je veoma heterogen i hemijski kompleksan materijal koji se zasniva na ugljeniku, vodoniku i kiseoniku. Obuhvata sve vrste biološkog materijala, biljnog i životinjskog porekla, u vidu proizvoda, nusproizvoda, otpada ili biljnih ostataka koji su direktno ili indirektno proizvedeni posredstvom reakcija fotosinteze. Može se podeliti na drvnu biomasu, biljnu masu drugog porekla, kao i organsku biomasu. Prema agregatnom stanju, s uticajem na način energetskog korišćenja, razlikuju se: čvrsta, tečna i gasovita biomasa. Čvrsta biomasa sadrži ostatke poljoprivredne proizvodnje i šumarstva, biljna masa brzorastućih biljaka (Short Rotation Coppice - SRC), a pre svega brzorastućih šuma, biogeni deo selektovanog komunalnog otpada (biorazgradiva frakcija), ostatke iz drvoprerađivačke industrije, ostatke primarne i sekundarne prerade poljoprivrednih proizvoda i drugo. Čvrsta biomasa se najčešće upotrebljava direktno, sagorevanjem, proizvodeći MJ/kg tolote. Tečnom biomasa podrazumeva se tečna biogoriva biljna ulja, transesterifikovana biljna ulja biodizel i bioetanol. Upotrebom biodizela emisija ugljen monoksida i ostalih ugljovodika smanjena je za 20% do 40%. 121

122 Gasovitu biomasu predstavlja biogas proizveden iz životinjskih ekskremenata, drugih otpadnih materija ili energetskih biljaka (silaža trave i kukuruza. Gasovitu, pa i tečnu, biomasu, predstavljaju i produkti gasifikacije, odnosno pirolize čvrste biomase. Korišćenjem biomase dobija se bioenergija čiji varijeteti primene mogu da se usmere za dobijanje toplotne energije, proizvodnju električne energije, ili u druuge upotrebljive oblike energije, poput biogoriva etanol i biodizel i biogasa metan Energija biomase potiče od pet različitih izvora: otpada, drveta, gasova s deponije, smeća i alkoholnih goriva. Količina energije oslobođena po jedinici težine ili volumena smatra se energetskim sadržajem produkta biomase. Različiti produkti imaju različite energetske sadržaje i svaki od njih može se koristiti na specifičan način. Primenom savremenim tehnološkim procedura, termalnom, hemijskom i biohemijskom konverzijom omogućava se direktno oslobađanja energije, u vidu toplotne ili električne energije, ili se pretvara biomasu u neki drugi oblik. Sagorevanje biomase je najučestalijim načinom dobijanja bioenergije. Plinofikacija je postupak kojim se biomasa pretvara u plin koji se potom koristi direktno ili za dobivanje drugih oblika energije kao što je električna energija. Biodizel se dobija iz ekstrahovanih ulja koja se mogu pronaći u raznim oblicima biomase, a koristi se ekvivalentno tradicionalnom fosilnom dizel gorivu. Kao izvor energije, biomasa može da se koristi direktno ili da se pretvori u neki drugi energetski proizvod, kao što je biogorivo. Direktna primena podrazumeva materije biljnog porekla koje se koriste za generisanje električne energije pomoću parnih ili gasnih turbina, odnosno, direktnim sagorevanjem za proizvodnju toplotne energije (šumski ostaci, piljevina i drugi drvni otpad). Indirektna primena biomase odnosi se na materije biljnog ili životinjskog porekla, čijom preradom mogu da se dobiju vlakna ili razne industrijske hemikalije, uključujući biogoriva. Industrijska biomasa dobija se od velikog broja biljnih vrsta (konoplja, metvica, kukuruz, topola, vrba, sirak, šećerna trska i razne vrste drveća, od eukaliptusa do uljne palme). Biomasa, kao i njeni produkti - tekuća biogoriva i bioplin se vrlo ekstenzivno prmenjuju zemljama evropske unije i to u energetske, transportne, ekološke, agrohemijske, industrijske, tehnološke, ekološke i druge svrhe. Zašto kogeneracija na bazi biomase? Iako se biomasa masovno koristi kao izvor toplotne energije, kombinovana proizvodnja električne i toplotne energije, kogeneracija pa i trigeneracija (toplotne, rashladne i električne energije), predstavljaju povoljan tehnički i ekonomski način njene primene.dosadašnji rezultati korišćenja biomase za kogeneraciju u razvijenim zemljama pokazali su da je cena električne energije viša od one koja se dobija korišćenjem fosilnih energenata, iako ne treba zaboraviti njen prioritet sa aspekta zaštite životne sredine 122

123 PELET - najsavremeniji način korišćenja energije iz biomase Za proizvod, koji se dobija isključivo presovanjem pod velikim pritiskom piljevine i strugotine suvog visoko kaloričnog drvetab kao sirovina koristi se pšenična i sojina slamu, heljdine i suncokretove ljuspice, kao i piljevina od bukve i hrasta jasena, graba, topole, lipe i dr. Kilogram peleta može da proizvede oko 5 KWh toplotne energije. Količina energije koju dobijamo gorenjem 2 kg peleta jednaka je 1 l loživog ulja. Osim energetske uštede, peleti su i ekološki podobna sirovina. Sagorevanjem peleta stvara se1 % pepela i ista količina CO2 koliku je drvo koristilo prilikom svog biološkog ciklusa. Zbog toga je pelet neutralni nosač CO2 energije. Kao energent ekstenzivno se koristi u zemljema evropsk unije. Proizvodnja bioenergije, energije dobijene iz biomase, u svetu je ograničena. Udeo energije proizvedene iz biomase u industrijskim zemljama je oko 4 %,dok je u zemljama u razvoju oko 22 %, ali je najveći deo proizveden u termički neefikasnim i tradicionalnim postrojenjima. Biomasa učestvuje sa 63 % u ukupnom potencijalu obnovljivih izvora energije (OIE). U Europskoj Uniji 58% primarne energije dobijene od obnovljivih izvora energije potiče od drva. Prednosti korišćenja biomase - najznačajniji potencijalni obnovljivi izvor Prednosti korišćenja biomase u sistemima grejanja sadržane su u činjenicama da se za proizvodnju električne i toplotne energije zapravo koristi poljoprivredni, šumski, komunali i industrijski otpad, čime se istovremeno omogućava zbrinjavanje i iskorištavanje otpada i ostataka, ali i smanjuje nepovoljni uticaj na okolinu. Za razliku od fosilnih energenata ovakav način proizvodnje energije ima i određeni dugoročni uticaj na životnu sredinu jer ugljenik iz biomase čini deo njegovog prirodnog ciklusa, a ne odlazi u atmosferu prilikom sagorevanja. Najveći potencijal, ali i primena biomase, je sigurno biodizel, koji se koristi kao transporto gorivo u razvijenim europskim zemljama. Prednosti biomase u odnosu na druge obnovljive izvore energije Moze se koristiti u kontinuitetu za razliku od sunca i vetra, koji su intermitentni izvori obnovljive energije. ucinak biomase je 70% do 80%, ako se koristi u kogeneraciji (combined heat and power CHP), za razliku od klasicne proizvodnje električne energije čiji je učinak 10% do 25%.. Može lako dab nadomestiti oko 2/3 utroška za prirodni gas. Ima mogucnost gasifikacije i koriscenja kao termalni izvor energije Literatura u OIE 123

124 UPRAVLJANJE KOMUNALNIM OTPADOM Dipl.ing. Elvis Murić 1, Mušo Fakić 2, prof.branko Latas 3 1.Državni univerzitet u Novom Pazaru 2.Poljoprivredni preduzetnik 3.Profesor fizičkog vaspitanja Uvod Čovek je jedino biće na planeti koji stvara otpad. Zbog sve većih količina i štetnosti po životnu sredinu otpad se smatra jednim od najznačajnijih ekoloških problema savremenog sveta. Čovek je svojim aktivnostima odlučujući činilac u promeni životne sredine. Te su aktivnosti vezane sa zadovoljavanjem životnih potreba. Veliki deo potreba je stvoren veštački i pitanje da li nam je potreban toliki broj različitih proizvoda, koji će nakon upotrebe postati otpad. Naša civilizacija proizvodi sve više otpada i ništa ne ukazuje na skore promene ovog trenda. Ipak, zahvaljujući tehnološkom napretku i razvoju ekološke svesti, borba protiv otpada postaje mnogo uspešnija. Nastajanje otpada je rezultat ukupne ekonomske aktivnosti svake države, i kao takvo u direktnoj korelaciji sa nacionalnom ekonomijom. Prema poreklu, čvrsti otpad se deli na komunalni, komercijalni i bezopasni industrijski otpad. Uobičajeno je da se otpad urbanih sredina i komercijalni otpad jednim imenom naziva komunalni (opštinski) čvrsti otpad. Komunalni čvrsti otpad po definiciji uključuje otpad iz domaćinstva, kao i drugi otpad koji je zbog svoje prirode i sastava sličan otpadu iz domaćinstva i neopasan otpad iz industrijskih postrojenja, komercijalnih ustanova (uključujući bolnice) i institucije, administrativnih ustanova, zanatskih radnji, građevinski otpad (šut, zemlja, mešoviti otpad sa gradilišta), pijačni otpad, baštenski otpad, zeleni otpad iz parkova i groblja i ostatak od čišćenja ulica. Upravljanje komunalnim otpadom obuhvata funkcije sakupljanja, transporta, reciklaže, ponovne upotrebe, tretmana i odlaganja komunalnog čvrstog otpada. Nastajanje komunalnog otpada zavisi od stepena industrijskog razvoja, životnog standarda, načina života, socijalnog okruženja, potrošnje i dr. Za upravljanje čvrstim komunalnim otpadom odgovornost ima lokalna vlast. To je kompleksan zadatak, koji zahteva odgovarajuće organizacione kapacitete i saradnju između brojnih zainteresovanih strana u privatnom i javnom sektoru. Prilikom izrade plana upravljanje komunalnim otpadom potrebno je obezbediti aktivno učešće javnosti u svim fazama donošenja odluka i u procesu usvajanja dokumenata, saglasno principima Arhuske konvencije. Lokalni plan upravljanja otpadom mora biti usaglašen sa Nacionalnom strategijom upravljanja otpadom Republike Srbije. Arhuska konvencija odnosi se na dostupnost informacija, učešće javnosti u donošenju odluka i dostupnost pravosuđa u vezi sa pitanjima koja se tiču životne sredine, i usvojena je 25. juna godine na četvrtoj ministarskoj konferenciji Životna sredina za Evropu, održanoj u gradu 124

125 Arhusu, pod pokroviteljstvom Ekonomske komisije Ujedinjenih nacija za Evropu (UN/ECE). Konvencija je stupila na snagu 30. oktobra godine. Većina zemalja u regionu je potpisala ili ratifikovala Arhusku konvenciju. Problem komunalnog otpada je izražen u svim gradovima naše planete, a cena njegovog rešenja iznosi više milijardi dolara. Dugoročna strategija Republike Srbije u oblasti zaštite životne sredine podrazumeva poboljšanje kvaliteta života stanovništva osiguravanjem željenih uslova životne sredine i očuvanjem prirode zasnovane na održivom upravljanju životnom sredinom. Ključni koraci uključuju jačanje postojećih i razvoj novih mera za uspostavljanje integralnog sistema upravljanja otpadom, dalju integraciju politike životne sredine u ostale sektorske politike, prihvatanje veće pojedinačne odgovornosti za životnu sredinu i aktivnije učešće javnosti u procesima donošenja odluka. Strategija upravljanja otpadom predstavlja osnovni dokument koji obezbeđuje uslove za racionalno i održivo upravljanje otpadom na nivou Republike Srbije. Strategija mora biti podržana većim brojem implementacionih planova za upravljanje posebnim tokovima otpada (biorazgradivi, ambalažni i drugi). Utvrđivanje ekonomskih instrumenata i finansijskih mehanizama je neophodno kako bi se osigurao sistem za domaća i inostrana ulaganja u dugoročno održive aktivnosti. Takođe, strategija razmatra potrebe za institucionalnim jačanjem, razvojem zakonodavstva, sprovođenjem propisa na svim nivoima, edukacijom i razvijanjem javne svesti. Strategija upravljanja otpadom: - određuje osnovnu orijentaciju upravljanja otpadom za naredni period, u saglasnosti sa politikom EU u ovoj oblasti i strateškim opredeljenjima Republike Srbije; - usmerava aktivnosti harmonizacije zakonodavstva u procesu približavanja zakonodavstvu EU; - identifikuje odgovornosti za otpad i značaj i ulogu vlasničkog usmeravanja kapitala; - postavlja ciljeve upravljanja otpadom za kratkoročni i dugoročni period; - utvrđuje mere i aktivnosti za dostizanje postavljenih ciljeva PRIKAZ PROBLEMA Američki ekolozi su izneli podatak da samo grad Njujork dnevno izbacuje tona različitog smeća. To smeće se sastoji od različite starudije, koja sadrži vredne metale, staklene ambalaže pogodne za dalje korišćenje, starog papira, plastike, ostataka hrane, nezamenljivih za đubrenje zemljišta. Uporedo sa ovim, u toj smeši se javlja i veća količina opasnih materija: živa iz 21 Strategija upravljanja otpadom

126 baterija, fosfor-karbonati iz fluoroscentnih lampi i toksične hemikalije iz sredstava za čišćenje, organskih rastvarača, boja i lakova za zaštitu drveta. Neprekidni rast gradskih naselja i promena strukture potreba građana sve više pojačava problem komunalnog otpada. Količina smeća raste, jer se povećava potreba za hranom, pićem i robom za dužu upotrebu. Povećava se količina upakovane robe, a ambalaža povećava količinu otpada. Pre nagle industrijalizacije, za rešenje problema komunalnog otpada brinula se sama priroda. Seljaci su svoje proizvode donosili direktno sa njive i polja na trpeze, bez posebne prerade i pakovanja, reklama i trgovačke mreže. Otpaci od voća i povrća, skloni lakom truljenju koristili su se kao đubrivo za zemljište. Industrijski razvijene zemlje, sa niskim procentom seoskog stanovništva, sa velikom produkcijom roba proizvode i veliku količinu otpada, mnogo veću nego nerazvijene zemlje. Tako, Njujorčani proizvode 9 puta veću količinu otpada od svoje mase, a građani Manile 2,5 puta. Jedan od razloga je i što se roba u Njujorku dovozi sa udaljenosti i do nekoliko hiljada kilometra, pa je za očuvanje svežine i lepog izgleda robe potrebno koristiti mnogo više i trajnije ambalaže. Amerikanci oko 1/10 od cene robe plaćaju za njenu ambalažu. Podaci iz godine pokazuju da se na ambalažu u SAD trošilo više nego što je iznosila čista dobit farmera. Planirana suma za ambalažu za godinu u SAD je iznosila 26 milijardi dolara. Što se više žena zapošljava u komercijalnim firmama, to više raste potreba za robom koja se direktno dopremi u domaćinstva. Različiti poluproizvodi i gotovi proizvodi sve više istiskuju domaću kuhinju. A takva ishrana, bez obzira što smanjuje organske otpatke u domaćinstvu, značajno povećava otpatke u vidu upotrebljene ambalaže. Količina smeća se povećava zbog velike količine ambalaže i materijala koji se koriste u reklamne svrhe. U industrijski razvijenim zemljama masa ambalaže čini oko 30 % a njena zapremina čitavih 50 % celokupnog komunalnog otpada. Papir predstavlja 50 % ambalaže, zatim slede staklo, metali i plastika. Prosečni Amerikanac odbacuje oko 200 kg ambalaže godišnje. Za poslednjih 30 godina udvostručila se upotreba ambalaže. U SAD više od polovine ukupno proizvedenog papira i stakla i oko 1/3 plastičnih masa koristi se za proizvode, čiji je rok trajanja kraći od godinu dana. Proizvodnja ovih ambalažnih materijala troši oko 3 % ukupnog nacionalnog energetskog budžeta. Udeo plastike u proizvodnji ambalaže je počev od 60-tih godina prošlog veka naglo porastao. Napici, biljna ulja, sredstva za čišćenje, parfimerijski proizvodi danas imaju plastičnu ambalažu. Danas je teško naći ove proizvode u klasičnoj staklenoj ambalaži. Sledeći korak je izrada konzervi u plastičnoj ambalaži. Tako stalno raste i udeo plastike u komunalnom otpadu. Do godine u industriji osvežavajućih napitaka preovladavala je staklena ambalaža. Od godine odnos se promenio u korist plastične i aluminijumske ambalaže za jednokratnu upotrebu. Konzerve gaziranih napitaka čine 5 % komunalnog otpada. 126

127 Aluminijum je počeo da se primenjuje od godine, kada su nemački naučnici osvojili njegovu proizvodnju. Tada je njegova cena iznosila 1200 $ po kilogramu i bio je skuplji od zlata. Od tog vremena, kad je aluminijum upotrebljen za igračku Napoleonovog sina, njegova primena je neprekidno rasla. Godine pojavila se prva aluminijumska konzerva od 355 ml, a sada se na ove konzerve troši 22 % ukupnog aluminijuma koji uvozi SAD. Godine proizvedeno je u SAD više od 70 milijardi konzervi za gazirane napitke, od kojih je 60 % bilo proizvedeno od aluminijuma. Uvođenje jeftine petrohemijske proizvodnje i novih tehnologija najavili su vek plastike. Dvolitarske plastične boce, predstavljene prvi put godine, danas čine 22 % ukupne prodaje bezalkoholnih pića u SAD. Ako se poredi po masi, plastična ambalaža se danas proizvodi nekoliko puta više nego aluminijumska i svih neobojenih metala zajedno. Njena prodaja raste po stopi od 5 % godišnje. Boce za kečap, pakovanja supa, sladolede i dr. moraju biti lake i biološki neaktivne. Mada neupućeni čovek može pomisliti da postoji samo jedna vrsta plastike, u stvari postoji 46 različitih tipova plastike. Boca za kečap sastoji se od šest vrsta plastike, koje imaju ulogu da daju oblik, gustinu, elastičnost i hermetičnost. Veliku ekološku opasnost nosi proces koji se primenjuje za dobijanje materijala koji se koristi za čuvanje brze hrane u toplom stanju. Približno polovina tog pakovanja sadrži hlorna jedinjenja. Kada supstance stignu u gornje slojeve atmosfere, jaki sunčevi zraci se probijaju izbacujući atome hlora. Hlor je u stanju da uništi ozonski omotač, koji štiti zemlju od ultraljubičastog zračenja. U razvijenim zemljama sveta (SAD, Zapadna Evropa, Japan, Australija) živi 1/7 stanovništva sveta. Oni proizvode trećinu svetskog komunalnog otpada. Ali, u naprednim tehnologijama upravljanja otpadom (reciklaža i obrada otpada) razvijene države učestvuju sa više od 80 % u ukupno recikliranom i obrađenom otpadu. Dnevna i godišnja masa komunalnog otpada po stanovniku razlikuje se od države do države. Ona u razvijenim zemljama iznosi 1,4 kg/dan po stanovniku, a u srednje razvijenim i nerazvijenim 0,2-0,7 kg/dan po stanovniku. Godišnji prirast nastalog otpada u zemljama EU iznosi 1 %. U zemljama zapadne Evrope je godine po stanovniku nastajalo približno 390 kg komunalnog otpada godišnje. U Njujorku je godine po stanovniku nastajalo više od 400 kg otpada godišnje. Sadašnje stanje u Republici Srbiji (kao i u mnogim zemljama u tranziciji) je veoma teško proceniti. Razlog je nedostatak podataka o kvantitativnoj i kvalitativnoj analizi otpada, tačnije vođenja evidencije otpada. Pouzdani podaci o karakteristikama otpada utvrđuju se na osnovu višegodišnjih ispitivanja po utvrđenoj metodologiji uz primenu važećih standarda. U Srbiji takva ispitivanja, sem u Novom Sadu nisu vršena. Ukupna količina otpada u Srbiji se procenjuje na oko t/god, a bazirana je na podacima komunalnih preduzeća. Pretpostavlja se da se prikupi oko 60 % otpada. Procenjuje se da je masa 127

128 generisanog komunalnog otpada po stanovniku od 0,3-1,57 kg/dan, što je nešto niže nego u zemljama centralne i istočne Evrope. Prema podacima dobijenim od strukovnog udruženja KOMDEL, procenjuje se da se u Srbiji na zvanične deponije odlaže približno 6000 tona otpada dnevno. U ovu količinu je uključen otpad iz domaćinstava, komercijalni otpad i neopasan industrijski otpad, ali i medicinski otpad iz bolnica i zdravstvenih ustanova, kao i građevinski otpad. U Vojvodini prosečna godišnja produkcija komunalnog otpada iznosi preko tona. SASTAV I KARAKTERISTIKE KOMUNALNOG ČVRSTOG OTPADA S obzirom da čvrsti komunalni otpad nastaje u okviru komunalne infrastrukture u domaćinstvima, mogu se izdvojiti određene kategorije. Ostaci hrane. To je otpad životinjskog i biljnog (voće i povrće) porekla nastao u procesu nabavke, pripreme, spremanja i konzumiranja hrane. Osnovna karakteristika ovog otpada je sposobnost truljenja i brzog raspadanja posebno pri temperaturama višim od 10 C. Krš (smeće). Krš ili smeće (engl. rubbish) se sastoji od sagorljivih i nesagorljivih čvrstih otpadaka, izuzev otpadaka hrane i drugih materijala sklonih truljenju. Tipične sagorive komponente su: papir, karton, plastika, tekstil, guma, koža, drvo, nameštaj i baštenski otpaci. Nesagorljive komponente su staklo, porcelan, keramika, aluminijumske i druge metalne konzerve i ambalaže, crni i obojeni metali, prašina. Pepeo. Ovaj materijal nastaje sagorevanjem drveta, uglja, koksa i drugih sagorljivih materijala. Otpadni pepeo iz termoenergetskih postrojenja (termoelektrane i javne toplane) ne spada u ove otpatke. Sastavljen je od sitnih čestica (u vidu pudera) i malog udela sagorelih i nesagorelih komponenata. Građevinski otpad i otpad od rušenja. Ovaj otpad potiče sa gradilišta (obično manjih) i od rekonstrukcija pojedinih stambenih i manjih industrijskih objekata. Čine ga prašina, kamen, beton, plastika, cigle, malter, drvena građa, šljunak i delovi električnih, vodovodnih i grejnih instalacija. Specijalni komunalni otpad. U ovaj otpad spada deo otpada od čišćenja ulica i puteva, uginule životinje, stara vozila, istrošene baterije i akumulatori, otpad od bojenja i slični materijali za koje su potrebni posebni postupci uklanjanja. U Srbiji se ne vrši evidentiranje sastava komunalnog otpada niti procentnog učešća njegovih komponenti prema važećim standardima EU. Prema podacima iz više opština i opštinskih javnih komunalnih preduzeća, procenjeno učešće komponenti varira u granicama datim u tabeli 1. Tabela 1. Sastav komunalnog otpada u Republici Srbiji Komponente Sastav, % 128

129 Papir i fini karton Metali 0,5 7 Plastika i guma 5 7 Staklo 5 10 Tekstil 2 6 Organski otpad Pepeo (inertni materijal) Ostalo 7 25 Struktura otpada u većim gradovima Vojvodine prikazana je u tabeli 2. Tabela 2. Sastav komunalnog otpada u Vojvodini Komponenta Sastav, % Stari papir Ostaci hrane 8 20 Staklo i boce Metali 4 8 Plastika 4 8 Tekstil, koža guma 2 6 Ostali materijali 1 2 Za izbor tehnologije i opreme za transportovanje, prijem, separaciju i usitnjavanje, sagorevanje i deponovanje otpada veoma je značajan frakcioni sastav čvrstog komunalnog otpada. Da bi se tačno odredio frakcioni sastav, merenja treba da se vrše u toku cele godine. Dosadašnja iskustva pokazuju da se najviše udeo fine frakcije komunalnog otpada javlja u periodu novembar-april. Najmanji udeo srednje frakcije je u periodu april-maj a najveći udeo krupnije (grube) frakcije kabastog otpada je u periodu maj-septembar. Od značaja je i morfološki sastav otpada. Morfološki sastav otpada je maseni deo pojedinh vrsta otpada u karakterističnom uzorku otpada. Ovo svojstvo se ispituje prosejavanjem srednjeg uzorka otpada kroz sito otvora 15 mm x 15 mm. Maseni sastav se najčešće određuje u odnosu na hartiju, otpad od hrane, drvo, metal, tekstil, gumu, plastiku itd. Na morfološki sastav otpada utiče i broj stanovnika i ekonomska situacija, godišnje doba, klima i geografski položaj. Morfološki sastav se može proceniti i na osnovu podataka za gradove sa sličnim brojem stanovnika, klimatskim uslovima, vrstom privredne delatnosti, sličnim stepenom standarda stanovništva i iskustvenih podataka dobijenih od komunalne organizacije koja prikuplja i distribuira otpad. Srednja gustina je jedan od osnovnih parametara koji definiše veličinu prostora za deponovanje kao i ostale proračune vezane za određivanje broja i tipova kontejnera i transportnih sredstava, mehanizacije itd. Gustina komunalnog otpada na mestu izvora iznosi od kg/m 3 i znatno je niža od stvarne gustine njegovih pojedinih komponenata. Srednja gustina se određuje laboratorijskim putem na bazi srednjeg uzorka. Vrednost srednje gustine zavisi od morfološkog 129

130 sastava, srednje gustine pojedinih komponenti i njihove vlažnosti. Gustine nesabijenog komunalnog otpada na bazi morfološkog sastava i procenjenih gustina komponenata smeća su: papir 0,056 t/m 3, tekstil 0,064 t/m 3, metali 0,574 t/m 3, staklo i porcelan 0,321 t/m 3, guma 0,224 t/m3, organske materije 0,305 t/m 3, plastika 0,224 t/m 3. Na gustinu otpada utiče i način sakupljanja i transporta, pa čvrsti komunalni otpad sabijen u vozilima za transport ima gustinu kg/m 3, a dobro sabijen na deponijama do 850 kg/m 3. VREDNOST KOMUNALNOG OTPADA Aluminijum i plastika, stari papir i drugi sastojci čvrstog komunalnog otpada imaju svoju vrednost kao sekundarne sirovine. Prema referentnim podacima, samo u Beogradu i okolini godišnje nastaje više od tona sekundarnih sirovina. Vlada Republike Srbije je donela Uredbu o naknadi za PVC (polivinilhlorid), PPC (polipropilen) i PE (polietilen) ambalažu. Cena po kg upotrebljene ambalaže se kreće od 10 do 50 dinara, zavisno od procenta sakupljenosti. Inače svaka bačena limenka vredi od 0,004 do 0,007 eura, a od trenutka kada se baci do trenutka kada se napravi nova može proći svega dva meseca, ukoliko se i u Srbiji unapredi proces sakupljanja, recikliranja i dalje prerade aluminijumske i plastične ambalaže. Prema podacima, cene nekih sekundarnih sirovina su prikazane u tabeli 3. Tabela 3. Cene sekundarnih sirovina Vrsta sirovine Proizvod Cena /t Čelično posuđe 100 Feromagnetni materijal Limenke 88 Sečeni komunalni lim 94,5 Sečeni auto lim 132 Aluminijum Aluminijumske konzerve 96 Olovo Akumulatori 80 Prozirno 100 Staklo Zeleno 88 Boje ćilibara 94,5 Komunalni otpad se može koristiti i kao alternativno gorivo. Dosadašnja istraživanja pokazuju da je toplotna moć čvrstog komunalnog otpada često veća od toplotne moći niskokaloričnih goriva koja se danas koriste u termoenergetskim postrojenjima. Iz tog i drugih razloga otpad se može koristiti kao gorivo. Prema podacima dobijenim u Subotici vrednost donje toplotne moći komunalnog otpada iznosi za taj period 8400 kj/kg. UTICAJ ČVRSTOG KOMUNALNOG OTPADA NA ŽIVOTNU SREDINU Uticaj čvrstog komunalnog otpada na životnu sredinu je višestruko negativan, a primarni razlozi za to u Srbiji su: nedovoljna pokrivenost opština uslugama JKP-a, što uslovljava formiranje divljih deponija, neuređenost glavnih deponija, kao i niska svest građana o očuvanju životne 130

131 sredine. Samim tim, na teritoriji opština se stvaraju divlje deponije koje se nekontrolisano šire, javlja se prenatrpanost glavne deponije otpadom, u selima i manjim gradskim naseljima obično nema izgrađenih deponija ni stočnih grobalja, i sve je to izvor potencijalnih zaraznih bolesti stanovništva i zagađenosti životne sredine. Otpad utiče na sve sektore životne sredine, vazduh, zemljište i vodu. U aerobnim i anaerobnim uslovima životne sredine prilikom raspada organske materije, iz otpada se najčešće oslobađaju gasovi i metan koji je eksplozivan i ugljendioksid (CO2). Životinjski leševi i ostaci hrane životinjskog porekla pri raspadanju oslobađaju amonijak, sumporvodonik, merkaptan, masne i aromatske kiseline i druge materije, koje vazduh čine krajnje neprijatnim za rad i boravak, a pri većim koncentracijama mogu da budu i otrovne i da izazovu otežano disanje, poremećaj krvotoka, malaksalost i pospanost. Deponije koje se slabo održavaju i retko nasipaju zemljom sklone su samozapaljenju. Gasovi, nastali truljenjem ili sagorevanjem deponije odlaze u atmosferu i zagađuju je. Osim gasova, vazduh se zagađuje prašinom i neprijatnim mirisima. U ravničarskim predelima, koji su široko otvoreni prema svim stranama sveta i u kojima je procenat prirodne zelene barijere manji od 1 %, prilikom naleta čestih vetrova otpad se raznosi, ali ne dolazi do nakupljanja zagađujućih materija na jednom prostoru. Međutim u urbanim zonama i na neravnim terenima, koji su prirodni zaklon, zagađujuće materije se gomilaju u atmosferskom prostoru i u zavisnosti od količine i vrste otpada mogu negativno da deluju na zdravlje ljudi u okviru i u okolini odlagališta pepela. Na mestima gde se razgrađuju organske materije, redovno se okupljaju rojevi muva, razni drugi insekti i ptice grabljivice, pacovi i drugi glodari. Muve i glodari mogu postati nosioci širenja infekcija. Otpad utiče na zemljište i predstavlja njegov površinski zagađivač. Nakupljanjem otpada na neku površinu, nagomilavaju se organske i neorganske materije koje zagađuju to zemljište. Najopasniji otpad je onaj koji se ne raspada ili kome treba duži niz godina poluraspada. Kada se gleda estetska strana mnogih opština, može se zaključiti da je odlaganje otpada nepropisno i nepravilno, a to je opet u vezi sa svešću građana. Iako je u urbanim zonama dovoljno kanti za odlaganje otpada, građani odlažu otpad na površine koje nisu predviđene za bacanje smeća. Na nenaseljena područja se takođe nekontrolisano odlaže otpad. Zagađenjem zemljišta veoma često može doći i do zagađenja podzemnih voda. Spiranjem tla pod uticajem atmosferskih padavina, dolazi do ceđenja a procedne materije dospevaju u podzemne vode. Sem toga, nemarnošću građana čvrst otpad se odlaže i u kopnene stajaće vode, kanale, melioracione kanale i reke. U dubljim slojevima zagađenog zemljišta se odvijaju anaerobni procesi razgradnje, pri čemu nastaju štetni zagađivači: amonijak, sumporvodonik, metan i drugi produkti razgradnje, koji zagađuju životnu sredinu. Pod dejstvom bakterija nitrifikatora dolazi do razgradnje amonijaka do nitrita. Procesi razgradnje čvrstog otpada se odvijaju kroz četiri faze: 131

132 Prvu fazu karakterišu aerobni procesi razgradnje organskih materija i pri tome je potrošnja kiseonika povećana, a ph vrednost opada, što povoljno utiče na rastvaranje sastojaka. U drugoj fazi produkti aerobnog razlaganja se razlažu anaerobno, a ph vrednost pada na 5. U ovoj fazi se izdvajaju mnogi joni (Fe, Ca, Mg, sulfati, hloridi). Takođe se oslobađa ugljenmonoksid i vodonik, a troši azot, stvara se i sirćetna kiselina razgradnjom masti. U trećoj fazi se od sirćetne kiseline stvara metan. Ova faza je anaerobna, kisela, a stvara se i ugljendioksid. Ove tri faze traju do 200 dana. Četvrta faza je poznata kao metanska, u kojoj se oslobađa 55 % metana i 45 % ugljendioksida. Gas se u ovoj fazi razvija oko 10 godina, a svi degradacioni procesi traju oko 30 godina. Iz otpada zapremine 1 m 3 izdvaja se ista tolika zapremina gasa. Približno 90 % zapremine tog gasa sastoji se od metana i ugljendioksida. Mada je metan eksplozivan u granicama 5-15 % zapreminskih, mala je verovatnoća da dođe do eksplozije, jer u delu deponije gde se pojavljuje ova koncentracija metana nema dovoljno kiseonika. Metan ima manju gustinu od vazduha, pa svakodnevno odlazi u atmosferu kroz prekrivne slojeve. Metan je gas sa efektom staklene bašte. Iz sektora otpada dolazi 4 % ukupne emisije gasova sa efektom staklene bašte. Posebno je opasan proces insineracije otpada (spaljivanja) u toku kojega se oslobađaju ugljendioksid i oksid azota N2O. Gas N2O ima 310 puta veći indeks globalnog zagrevanja od CO2. Degradacioni procesi se odvijaju na otpacima organskog porekla. Međutim, sintetičke supstance (plastične mase), koje u prirodi ne postoje, živi organizmi nisu u stanju da razlože. Ocenuje se da samo u okeanima i morima pliva blizu 40 miliona plastičnih boca i kesa, veliki broj odbačenih ribarskih mreža od najlona, metalnih udica i drugo. UPRAVLJANJE ČVRSTIM KOMUNALNIM OTPADOM Razvoj i ekspanzija industrijskih procesa i potrošnje stvaraju sve veće količine otpada, koji, kao što je već rečeno, opasno ugrožavaju životnu sredinu i zdravlje stanovništva. Sa problemima komunalnog otpada čovek se susreće još od početka civilizacije. Približno 500 godina pre nove ere u Atini je izdat prvi poznati edikt koji je zabranjivao bacanje smeća na ulice i predviđao izgradnju deponije na određenim rastojanjima od grada. Nažalost, u srednjem veku ova pozitivna praksa je zaboravljena i žitelji gradova su smeće bacali jednostavno ispod prozora sve do četrnaestog veka. Ali kada su hiljade ljudi pohrlili u gradove postala je kriza smeća. Gradske vlasti su morale da predvide mesta za bacanje smeća. Smeće je počelo da se izvozi izvan gradskih vrata i da se skladišti na različitim mestima u seoskim oblastima. Rezultat toga je da su se smanjivale slobodne površine za dalji rast gradova, a neprijatni mirisi su postajali nepodnošljivi. Tako se prešlo na skladištenje smeća u jame, ali se sada pojavila opasnost od zagađenja podzemnih voda. Prvo sistematsko korišćenje peći za spaljivanje bilo je izvedeno u Notingemu u Engleskoj godine. Spaljivanje je smanjilo zapreminu smeća za %, pa je ovo rešenje našlo primenu sa obe strane Atlantika. Međutim, pojavio se problem troškova spaljivanja smeća, a i vazduh je 132

133 postajao sve zagađeniji, pa se i od ovih peći odustalo. Zakopavanje smeća se pokazalo kao najpopularniji način rešavanja problema komunalnog otpada. U SAD 90 % otpada se zakopava. Ali se deponije brzo pune, a strah od zagađenja podzemnih voda raste. Ova praksa je mnoge ljude u SAD naterala da se odreknu vode iz bunara. U želji da smanje taj rizik, vlasti u Čikagu su godine objavile moratorijum za otvaranje novih površina za zakopavanje otpada dok se ne razradi novi vid monitoringa radi kontrolisanja metana. Metan je zapaljivi gas, koji se može koristiti kao energent. Danas se sve više metana dobija na mestima zakopanog otpada kroz cevi ukopane u otpad. Posle čišćenja ovaj gas se koristi kao gorivo. Procene su bile da će polovina svih gradova u SAD potrošiti svoje resurse za zakopavanje otpada do godine a cena zakopavanja jedne tone otpada je za šest godina porasla sa 5 na 30 $, pa se došlo na ideju kako da se racionalnijie iskoristi otpad. Podignute su stanice za obradu otpada. Najveći deo njih primenjuje tehnologiju spaljivanja otpada, pri čemu kao gorivo služi sam otpad. U nekim stanicama se spaljivanje vrši uz mali dodatak uglja posle odstranjenja metala i stakla, a u nekim stanicama se prethodno odvajaju organski otpaci niske toplotne moći, koji se mogu koristiti kao organsko đubrivo. Izgrađene su i termoelektrane na čvrsti otpad. Međutim pri spaljivanju javlja se problem sagorevanja otpada koji sadrži hlor, jer se obrazuju dioksini, jedna od najtoksičnijih jedinjenja. Danas je u potpunosti preovladala ideja da otpad ne treba uništavati, već ga treba koristiti. Spaljivanje otpada je ekološki štetno, a ekonomski neisplativo, pošto se radi o sirovini koja sadrži niz korisnih komponenti. U SAD je proračunato da se reciklažom čvrstog otpada mogu podmiriti nacionalne potrebe u gvožđu u iznosu od 7 %, aluminijumu 8 %, kalaju 19 %. Što se tiče stakla u SAD čak 98 % proizvedene količine se prerađuje. ZAKONODAVSTVO EU U OBLASTI UPRAVLJANJA OTPADOM Evropska unija ima veoma razvijeno zakonodavstvo u oblasti zaštite životne sredine, posebno u oblasti upravljanja čvrstim otpadom. Osnovni zahtevi Evropskog zakonodavstva sadržani su u sledećim direktivama: - Direktiva Saveta 75/442/EEC o otpadu (okvirna direktiva) Ova direktiva uspostavlja okvir za upravljanje otpadom i zahteva od država članica preduzimanje sledećih mera: prevenciju i smanjivanje proizvodnje otpada; preradu otpada, uključujući reciklažu i ponovno korišćenje; korišćenje otpada kao izvora energije; konačno odlaganje. - Direktiva Saveta 99/31/EC o deponijama otpada 133

134 Glavni cilj je obezbeđenje mera, procedura i smernice za smanjivanje negativnih efekata na životnu sredinu i rizika za ljudsko zdravlje koji nastaju usled odlaganja otpada. - Direktiva Saveta 2000/76/EC o spaljivanju otpada Ova direktiva uključuje standarde za istovremeno spaljivanje otpada u cementarama i drugim procesima. - Direktiva Saveta 94/62/EC o ambalaži i ambalažnom otpadu Ova direktiva ima za cilj harmonizaciju mera upravljanja ambalažom i ambalažnim otpadom radi sprečavanja bilo kakvog uticaja ovog otpada i izbegavanja bilo kakvih konkretnih poremećaja na unutrašnjem tržištu. Utvrđuje minimum standarda za pakovanje materijala i ciljeve prerade i reciklaže ambalažnog otpada. - Direktiva Saveta 91/157/EEC o baterijama i akumulatorima koji sadrže opasne supstance Ova direktiva ima za cilj približavanje zakona o preradi i kontrolisanom odlaganju korišćenih baterija i akumulatora. Zahteva redukciju sadržaja teških metala. - Direktiva Saveta 86/278/EEC o zaštiti životne sredine i posebno zemljišta u slučaju korišćenja sekundarnih đubriva u poljoprivredi Glavni cilj je da se reguliše korišćenje sekundarnih đubriva u poljoprivredi na način da se izbegava štetno dejstvo na zemljište, biljni i životinjski svet, čoveka. Direktive utvrđuju granične vrednosti koncentracija teških metala u đubrivu i u zemljištu. - Direktiva Saveta 75/439/EEC o odlaganju otpadnih ulja Cilj direktive je uspostavljanje harmonizovanog sistema sakupljanja, tretmana, skladištenje i odlaganje otpadnih ulja bez štetnosti po životnu sredinu. - Direktiva Saveta (78/176/EEC, 82/883/EEC, 92/112/EEC) o otpadu iz proizvodnje titan dioksida Cilj je prevencija i smanjivanje zagađenja prouzrokovanog iz otpada koji potiče iz industrije titan dioksida. - Direktiva Saveta 2000/53/EEC o neupotrebljivim vozilima Cilj direktive je harmonizacija zakona o preradi i kontrolisanom odlaganju neupotrebljivih vozila i njihovih detalja. SAVREMENI PRINCIPI UPRAVLJANJA OTPADOM Saglasno Evropskom zakonodavstvu, savremeni pristup problemu otpada (načelo hijerarhije) podrazumeva sistem upravljanja, koji se sastoji u smanjivanju (izbegavanju, minimiziranju), iskorišćenju (reciklaži), ponovnoj upotrebi, obradi i odlaganju otpada na način bezbedan po okolinu. Načelo hijerarhije tako predstavlja redosled prioriteta u praksi upravljanja otpadom. Sistem upravljanja otpadom takođe podrazumeva održivi razvoj, predostrožnost, načelo blizine i regionalni pristup upravljanju otpadom, odgovornost proizvođača opreme i da svako moralno i materijalno odgovara za otpad koji proizvodi (princip zagađivač plaća ). 134

135 MINIMIZIRANJE OTPADA Smanjivanje količine otpada zahteva povećanje ekološke svesti stanovništva. Pri kupovini treba se opredeljivati za proizvode koji nisu štetni po okolinu, odnosno one koji na ambalaži imaju utisnut ekološki znak. Ne treba kupovati proizvode kratkog veka koji brzo postaju otpad. Treba kupovati proizvode u povratnoj ambalaži, kao i proizvode za čiju je ambalažu osigurana reciklaža. Na primer, treba koristiti povratnu staklenu ambalažu za mineralnu vodu, baterije koje se ponovo pune i do 500 puta, izbegavati napitke u metalnim konzervama, odbiti plastične kese u trgovini i koristiti platnene vrećice itd. Ekološke oznake u Evropskoj uniji imaju značajan uticaj na tržište. Zbog razvijene ekološke svesti stanovništva, kompanije nastoje ispuniti potrebne uslove, kako bi dobile pravo na korišćene oznake. Oznake eko-cveta (sl. 1) na papirnim proizvodima znače da je papir proizveden od drveta iz sertifikovanih šuma, a znači i da je kompanija koja proizvodi zadovoljila sve uslove u procesu proizvodnje i smanjila štetan uticaj na okolinu kroz otpadne vode ili emisiju u atmosferu. Na ciplama, taj znak označava da je minimalna mogućnost da taj proizvod bude izvor alergije. Ostale eko-oznake su prikazane na slikama 2, 3 i 4. Slika 1. Eko-oznaka za proizvod sa smanjenim štetnim uticajem na okolinu 135

136 Slika 2. Međunarodni standardizovani znak za proizvod, napravljen od recikliranog materijala i za onaj koji se može reciklirati Slika 3. Znak za proizvod namenjen višekratnoj upotrebi, na primer višekratnim povratnim bocama 1 PET Slika 4. Međunarodno standardizovani znak koji znači da je proizvod moguće reciklirati. Skraćenice ispod znaka se odnose na različite vrste plastičnih materijala ODVAJANJE I RECIKLIRANJE KOMUNALNOG OTPADA 136

137 Primena reciklaže otpada ima višestruku opravdanost. Reciklažom se smanjuje pritisak na prirodne resurse, štedi se energija, smanjuje količina otpada koji se nepovratno deponuje, ostvaruje se ekonomska dobit, može se ponovno iskoristiti i do 80 % materijala iz otpada. Na bavljenje reciklažom podstiče pravna regulativa i propisi o subvencijama ili obavezujućim merama. U zavisnosti od načina sakupljanja otpadnog materijala razlikuje se reciklaža sa primarnim razdvajanjem materijala (odvojeno sakupljanje) i reciklaža sa sekundarnim razdvajanjem materijala. U slučaju reciklaže sa primarnim razdvajanjem materijala, otpadni materijal se klasifikuje na mestu nastanka i odlaže u specijalne posude. Posude (kontejneri) za papir su po pravilu plave boje, za plastiku žute, za staklo zelene, za biorazgradljiv otpad braon, a za metalnu ambalažu sive. Na žalost na sadašnjem nivou svesti građana u našoj zemlji sortiranje otpada na mestu nastanka se sporadično sprovodi i uglavnom je moguće u postrojenjima za upravljanje otpadom. Kod recilaže sa sekundarnim razdvajanjem sav otpadni materijal se odlaže u iste kontejnere. Po odlaganju on se odvozi transportnim sredstvima do postrojenja za reciklažu. U ovom postrojenju se vrši separacija otpadnih materijala. Ovakav vid recikliranja zahteva dodatno ulaganje u separacionu opremu, a odvojeni otpadni materijal je slabijeg kvaliteta, nego kada se radi odvojeno sakupljanje otpada. Da bi se omogućilo kvalitetno recikliranje i kružni tok materijala u sistemu organizovanog upravljanja otpadom nužno je odvojeno sakupljati otpad. Papir se odlaže u plavi kontejner. Time se čuvaju šume, ali i druge prirodne vrednosti, kao što su energija i voda. I količina otpada na deponiji se znatno smanjuje sakupljanjem i korišćenjem papira. Ali u kontejner za papir ne treba odlagati zauljeni i prljavi papir, plastikom obloženu kartonsku ambalažu, ambalažu od odgovarajućih napitaka (tetrapak). Kartonsku ambalažu pre odlaganja treba rasklopiti. Plastika se odlaže u žuti kontejner. Vreme razgradnje plastike je veoma dugo, 100 do 1000 godina pa je zato potrebno odvojeno sakupljati plastiku, jer se ona vrlo uspešno može reciklirati. To pre svega važi za PET ambalažu (ambalaža za Koka Kolu, Pepsi Kolu i druge osvežavajuće napitke) i prehrambene proizvode u tečnom stanju (ulje i slično). Pre odlaganja u žute kontejnere sa ovih boca treba skinuti čepove, jer su oni od druge vrste plastike. Odvojeno sakupljeni plastični otpad, ukoliko je podoban za recikliranje, najpre se usitnjava i sortira u vrućoj vodi. Potom se topi, presuje i pretvara u sitne granule (kuglice). Od granula se proizvode nove kese, folije, boce itd. Staklo se odlaže u zeleni kontejner. Odvojeno sakupljeno staklo se usitnjava i sortira i kao stakleni krš odvozi u fabrike staklene ambalaže. Tamo se meša sa svežim sirovinama (kvarcni pesak, voda, kreč), i tokom proizvodnog procesa zagreva do 1600 C. Nakon toga se automatski duva u kalupima i dobijaju se nove boce. Korišćenjem otpadnog stakla u fabrikama stakla se smanjuje potrošnja energije i prirodnih sirovina, tako da pojedine zemlje uvoze otpadno staklo. 137

138 Odvajanjem biootpada količina komunalnog otpada se smanjuje za jednu trećinu. Biootpad je moguće organizovano prikupljati postavljanjem smeđih kontejnera na javnim površinama blizu većih stambenih objekata, restorana, tržnica i dr. U posude za biootpad se odlažu trava, tanko granje, lišće, uvelo cveće, ostaci voća i povrća, ostaci hleba, ljuske od jaja, talog kafe, piljevina, papirne maramice. U kontejnere za biootpad se ne odlažu meso, kosti, pepeo, novine i sl. Biootpad se biološkom obradom može preraditi u kvalitetan kompost. Metali (gvožđe, aluminijum i bakar) su posebno vredna vrsta otpada jer spadaju u neobnovljive prirodne resurse. Odvojenim prikupljanjem metalnog otpada štede se energija i prirodne sirovine. Većinu metalnih proizvoda je moguće preraditi. Na primer, limenke za napitke i konzerve su većinom od aluminijuma. A 1 kg aluminijuma u reciklaži štedi 8 kg boksita (rude aluminijuma), 4 kg hemijskih preparata, 14 kwh energije. Osim toga, štedi se i prostor na deponiji. Staro gvožđe je kvalitetna sirovina za proizvodnju čelika. Ponovo upotrebljeni gvozdeni otpad zamenjuje potrebu za sirovinama u visokim pećima. Proizvedeni reciklirani čelik se koristi za izradu autokaroserije, čeličnih nosača, ili delova motora. Otpadni bakar je veoma tražena sirovina. Za okolinu je štetno spaljivati plastičnu izolaciju sa kablova, pa je prilikom sakupljanja kablova radi reciklaže potrebno prvo mehanički skinuti izolaciju. OBRADA KOMUNALNOG OTPADA Obrada (tretman) komunalnog otpada pre deponovanja ima za cilj smanjivanje njegove ukupne količine. To se postiže na više načina: reciklažom, gasifikacijom, spaljivanjem otpada, pirolizom, plazma procesom, kompostiranjem, fermentacijom, kominacijom i anaerobnom digestijom. Gasifikacija otpada Gasifikacija otpada podrazumeva visokotemperaturni proces tretmana otpada u prisustvu vazduha ili vodene pare, ali se uvodi manja količina vazduha od stehiometrijski potrebne količine za potpuno sagorevanje, i kao proizvod dobijaju se gorivi gasovi. Ovakav proces je sličan procesu dobijanja gasa iz uglja (gasifikacija uglja) ili otpadnog drveta. Gasifikacija drvenog otpada uz rešavanje ekološkog problema ima značajnu ekonomsku karakteristiku, jer omogućava iskorišćenje energetskog potencijala sadržanog u otpadnom drvetu za kombinovanu proizvodnju električne i toplotne energije. Enrgetski potencijal starog i otpadnog drveta može se plasirati potrošačima koji su udaljeni od deponije drvenog otpada, tako što se gas transportuje do potrošača ili se proizvodi električna energija i plasira u distributivnu mrežu. Iz svakog kilograma suve mase moguće je proizvesti oko 2 Nm 3 gasa energetske vrednosti 1,6-2,4 kwh/nm 3, ili iskoristiti za proizvodnju električne ili toplotne energije. 138

139 Piroliza Piroliza podrazumeva zagrevanje organskog otpada u odsustvu vazduha, a kao krajnji proizvod se dobija mešavina gasovitog, tečnog i čvrstog goriva. Poznata su postrojenja za pirolitičko spaljivanje čvrstog otpada. Proces se odvija u dva stepena: prvi stepen je gasifikacija, a u drugom stepenu se vrši sagorevanje dobijenog gasa uz uklanjanje neprijatnog mirisa dima. Sagorevanjem jedne tone otpada može se dobiti toplotna energija ekvivalentna sagorevanju oko 300 litara mazuta. Insineracija Insineracija (spaljivanje) komunalnog otpada se primenjuje da bi se sprečilo nastajanje velike količine otpada, a dobijena energija može se koristiti. Ekonomska opravdanost spaljivanja je znatno veća od odlaganja na deponije. Ovaj postupak je naročito značajan za proizvođače opasnog otpada (kao što je medicinski). Da bi se gradski otpad direktno mogao spaljivati bez ikakve selekcije i izdvajanja nesagorivih delova (što nije opravdano), potrebno je da zadovoljava sledeće uslove: da je vlaga manja od 50 %, da je udeo nesagorivih materija manji od 60 % mase, da je udeo sagorivih materija viši od 25 % mase. Stepen korisnosti postrojenja za sagorevanja otpada je dosta nizak i iznosi %. Jedno od najpoznatijih postrojenja za termičku obradu otpada je Spitello postrojenje u Beču. Ovo preduzeće je integrisano u gradsku grejnu mrežu za zagrevanje grada i proizvodnju tople vode. Sistemom sakupljanja otpada obuhvaćen je ceo Beč. Stanovnici sami vrše razdvajanje stakla, papira, metala, plastike, biološkog otpada. Samo otpad koji sadrži manje od 5 % organskih jedinjenja se odlaže direktno na deponije. U Francuskoj postoji 50 spalionica otpada. Otpad se spaljuje u pećima na temperaturi C, kako bi se obezbedilo potpuno sagorevanje. Tokom jednog sata dobija se 17 tona vodene pare temperature 350 C. Ova para se usmerava u turbine za proizvodnju električne energije. Termoelektrane spalionice su vezane u elektroenergetski sistem Francuske. Čvrsti ostatak spaljivanja (šljaka) koristi se kao podloga za puteve. Od 100 kg otpada ostaje 25 kg šljake i 3 kg gvožđa. Gasoviti produkti sagorevanja se pre ispuštanja u atmosferu prečišćavaju suvim postupkom koji je zasnovan na primeni aktivnog uglja, natrijum bikarbonata i jednog složenog azotnog jedinjenja. Plazma proces Plazma proces je veoma skup postupak visoke tehnologije, gde se pod visokom temperaturom od preko 2000 C uz električno pražnjenje u inertnoj atmosferi dobije gas bogat vodonikom i inertni ostatak. Kompostiranje i fermentacija 139

140 Ovaj postupak podrazumeva biohemijski proces razgradnje organskih materija koje se nalaze u otpadu radi dobijanja đubriva komposta za poljoprivredu. Zavisno od temperature, kompostiranje može biti toplo i hladno. Hlađeno kompostiranje se obavlja prirodnim putem. Toplo kompostiranje je veštačko kompostiranje. Kompost je materijal sličan humusu, a nastaje kao rezultat biološke razgradnje organskih materija. Svi oni koji imaju kuću sa okućnicom mogu proizvoditi kompost prirodnim putem. Potrebno je odvojeno sakupiti travu, lišće, usitnjeno granje, ostatke voća, povrća, cveća, ostatke hleba, talog kafe i slično. Odvojeni biootpad treba odložiti u komposište, prekriti slojem zemlje i povremeno mešati. Kompostiranje se zasniva na aerobnoj biološkoj razgradnji, odnosno delovanju aerobnih mikroorganizama. Za kompostiranje je potrebno obezbediti sledeće uslove: Kiseonik od % (ukoliko koncentracija kiseonika padne ispod 10 % proces postaje anaeroban), vlažnost od %. Ako je vlažnost manja od 20 % proces će stati, a ako je veća od 70 % voda će popuniti prostor između čestica, pa će koncentracija kiseonika opasti i proces će postati anaeroban. Temperatura unutar komposišta dostiže i 70 C, što ima dezinfekcioni učinak. Vrednost ph je optimalna od 6,0-9,0. I ph vrednost ima dezinfekcioni učinak. Veštačko kompostiranje se obavlja u specijalno izgrađenim bazenima kroz koje se materijal za kompostiranje neprekidno kreće. Proces traje nekoliko dana. Pri prolasku kroz postrojenje materijal koji se kompostira zagreva se na temperaturi od C. Materijal se zatim postepeno suši. Gotovi kompost je rastresit i crne je boje. Koristi se kao vredan hranljivi dodatak u baštama ili za sobno cveće. Anaerobna digestija Razlaganje organskog dela čvrstog otpada u gasove se visokim udelom metana može se ostvariti putem anaerobnog razlaganja ili anaerobne fermentacije. Posle fermentacije organskog otpada na izvoru, ostatak fermentacije se normalno tretira aerobno do komposta. Na taj način je konačni rezultat fermentacije otpada u većini slučajeva sličan aerobnom kompostiranju. Procesom razlaganja nastaju metan, kompost i voda. Metan se može koristiti kao gorivo, a kompost za đubrenje zemljišta. ODLAGANJE KOMUNALNOG OTPADA Odlaganje otpada može biti sa i bez korišćenja materijala koji se mogu reciklirati. Odlaganje otpada bez iskorišćenja materijala je obično nekontrolisano i vrši se na površinama van naselja, koje su obično u uvalama, močvarama, pored reka. Prostor na kojem se odlaže otpad je obično neograđen, po njemu slobodno šetaju životinje koje mogu da šire zarazu. Prisutno je odlaganje potapanjem u more u priobalnim naseljima. Smeće se utovari na posebne brodove i odvozi na otvoreno more gde se istovara. 140

141 Kominacija kao metod tretmana i odlaganja otpada se najčešće primenjuje u kuhinjama hotela, restorana, menzi, bolnica i stambenih zgrada. Sistem se sastoji od posebnih mlinova kojima se otpad usitnjava i sa vodom ispušta u kanalizacioni sistem. Kanalizacione otpadne vode se po pravilu ulivaju u površinske vode, sa njima i samleveni otpad, koji može biti i veoma toksičan. Na ovaj način dolazi do štetnog dejstva na biocenozu površinskih voda. U sistemu organizovanog upravljanja otpadom, komunalni čvrsti otpad koji je preostao posle recikliranja mora biti odložen na deponiju otpada. Za okolinu su najsigurnije sanitarne deponije. Sanitarne deponije su sa svih strana dobro izolovane od okoline, tako da aktivnosti koje se odigravaju u deponiji ne ugrožavaju okolinu. Izolacija se postavlja ispod, sa strane i iznad. Postavljanju se nepropusni slojevi sačinjeni od folija, gline i sl. Otpad se teškim mašinama (kompaktorima) sabija i prekriva inertnim materijalom. Obavezno mora postojati drenažni sistem za prikupljanje procednih voda i deponijskog gasa (metana). Procedne vode se prvo moraju očistiti pa tek onda ispustiti u okolinu. POSTOJEĆE STANJE U UPRAVLJANJU OTPADOM U SRBIJI Osnovni problemi koji važe za najveći broj opština u Srbiji u oblasti upravljanja otpadom odnose se na sakupljanje, transport i odlaganje čvrstog otpada. U delu sakupljanja čvrstog otpada izdvajaju se sledeći problemi: velike varijacije u dnevnoj masi, zapremini i sastavu otpada, nepravilan način privremenog odlaganja otpada ispred stambenih zona, neadekvatnost broja i odgovarajućih modela vozila za transport otpada, neodgovarajuća učestalost transporta, nerešeno pitanje transporta opasnog otpada iz zdravstvenih ustanova i dr. Sistem sakupljanja obuhvata kontejnere za otpad iz domaćinstava, opremu i vozila za sakupljanje, organizaciju i stvaranje ekipe radnika za sakupljanje. Sakupljanje komunalnog otpada u urbanim sredinama je uglavnom dobro, uprkos nedostatku savremenih vozila i neodgovarajućih kapaciteta kontejnera, kao i problema sa finansiranjem. Organizovanim sakupljanjem komunalnog otpada obuhvaćeno je 60 % stanovništva, uglavnom u gradskim i prigradskim naseljima. Ruralne oblasti nisu obuhvaćene organizovanim sakupljanjem otpada. Odovojeno sakupljanje radi reciklaže otpada se gotovo ne primenjuje. Postojeće deponije ne zadovoljavaju propise EU, a takse za sakupljanje otpada koje se naplaćuju od građana, u većini slučajeva ne pokrivaju troškove sakupljanja i deponovanja otpada. Obrazovanje stanovništva o otpadu, načinu postupanja sa otpadom i o reciklaži ne postoji. Zakonom o upravljanju otpadom, koji je donesen godine, u Republici Srbiji utvrđena je strategija upravljanja otpadom. Tim zakonom je predviđeno da skupštine dve ili više lokalnih samouprava na čijoj teritoriji živi najmanje stanovnika donesu, po pribavljenoj saglasnosti Ministarstva, regionalni plan upravljanja otpadom, kojim se definišu zajednički ciljevi u upravljanju otpadom. Plan se donosi na 10 godina, a najmanje se razmatra na 5 godina. Planovi upravljanja otpadom sadrže i očekivane vrste, količine i poreklo otpada koji će biti iskorišćen ili odložen u okviru teritorije obuhvaćene planom, očekivane vrste, količine i poreklo 141

142 otpada koji će se prihvatiti iz drugih opština, očekivane vrste, količine i poreklo otpada koji će se otpremiti u druge opštine, ciljeve koje treba ostvariti u pogledu ponovne upotrebe i reciklaže otpada u oblasti koja je obuhvaćena planom, program sakupljanja otpada iz domaćinstava, program sakupljanja opasnog otpada iz domaćinstava, predlog za ponovnu upotrebu i reciklažu komponenata komunalnog otpada, program razvijanja javne svesti o upravljanju otpadom, lokaciju postrojenja za sakupljanje otpada, tretman i odlaganje otpada, mere sanacije neuređenih deponija i drugo. Osnovna načela upravljanja otpadom su preuzeta iz Evropskog zakonodavstva. Posebno se potencira načelo hijerarhije, kao redosled prioriteta u praksi upravljanja otpadom (prevencija stvaranja otpada, ponovna upotreba proizvoda, reciklaža, odnosno tretman sirovina radi dobijanja sirovina za proizvodnju, iskorišćenje vrednosti otpada, odlaganje otpada deponovanjem ili spaljivanjem bez iskorišćenja energije, ako ne postoji drugo rešenje). Zakonom su obuhvaćena postrojenja za upravljanje otpadom, obezbeđenje uslova za upravljanje otpadom, nadležnost pojedinih organa, odgovornost i obaveze u upravljanju otpadom (između ostalog, odgovornost proizvođača proizvoda i proizvođača otpada). Obuhvaćena je i organizacija upravljanja otpadom (postrojenja za upravljanje otpadom, sakupljanje i transport, sladištenje, tretman, iskorišćenje i konačno odlaganje otpada). Predviđene su i kaznene mere za privredni prestup pravnog lica ili privrednog društva koje prekrši odredbe Zakona. Dugoročna strategija Republike Srbije u oblasti zaštite životne sredine podrazumeva poboljšanje kvaliteta života stanovništva osiguravanjem željenih uslova životne sredine i očuvanjem prirode zasnovane na održivom upravljanju životnom sredinom. Ključni koraci uključuju jačanje postojećih i razvoj novih mera za uspostavljanje integralnog sistema upravljanja otpadom, dalju integraciju politike životne sredine u ostale sektorske politike, prihvatanje veće pojedinačne odgovornosti za životnu sredinu i aktivnije učešće javnosti u procesima donošenja odluka. Strategija upravljanja otpadom predstavlja osnovni dokument koji obezbeđuje uslove za racionalno i održivo upravljanje otpadom na nivou Republike Srbije. Strategija mora biti podržana većim brojem implementacionih planova za upravljanje posebnim tokovima otpada (biorazgradivi, ambalažni i drugi). Utvrđivanje ekonomskih instrumenata i finansijskih mehanizama je neophodno kako bi se osigurao sistem za domaća i inostrana ulaganja u dugoročno održive aktivnosti. Takođe, strategija razmatra potrebe za institucionalnim jačanjem, razvojem zakonodavstva, sprovođenjem propisa na svim nivoima, edukacijom i razvijanjem javne svesti. Strategija upravljanja otpadom: - određuje osnovnu orijentaciju upravljanja otpadom za naredni period, u saglasnosti sa politikom EU u ovoj oblasti i strateškim opredeljenjima Republike Srbije; - usmerava aktivnosti harmonizacije zakonodavstva u procesu približavanja zakonodavstvu EU; - identifikuje odgovornosti za otpad i značaj i ulogu vlasničkog usmeravanja kapitala; - postavlja ciljeve upravljanja otpadom za kratkoročni i dugoročni period; 142

143 - utvrđuje mere i aktivnosti za dostizanje postavljenih ciljeva. ZAKLJUČAK Zbog sve većih količina i štetnosti po životnu sredinu, otpad se smatra jednim od najznačajnijih ekoloških problema savremenog sveta. Nastajanje otpada je rezultat ukupne ekonomske aktivnosti svake države, i kao takvo u direktnoj korelaciji je sa nacionalnom ekonomijom. Prema poreklu čvrsti otpad se deli na komunalni, komercijalni i bezopasni industrijski otpad. Uobičajeno je da se otpad urbanih sredina i komercijalni otpad jednim imenom naziva komunalni (opštinski) čvrsti otpad. Neprekidni rast gradskih naselja i promena strukture potreba građana sve više pojačava problem komunalnog čvrstog otpada. Količina smeća raste, jer se povećava potreba za hranom, pićem i robom za dužu upotrebu. Povećava se količina upakovane robe, a ambalaža povećava količinu otpada. Dnevna i godišnja masa komunalnog otpada po stanovniku razlikuje se od države do države. Ona u razvijenim zemljama iznosi 1,4 kg/dan po stanovniku, a u srednje razvijenim i nerazvijenim 0,2-0,7 kg/dan po stanovniku. Godišnji prirast nastalog otpada u zemljama EU iznosi 1 %. Ukupna količina otpada u Srbiji se procenjuje na oko m 3 /god, odnosno t/god, a bazirana je na podacima komunalnih preduzeća. Uticaj čvrstog komunalnog otpada na životnu sredinu je višestruko negativan, a primarni razlog za to u Srbiji su nedovoljna pokrivenost opštine uslugama JKP-a, što uslovljava formiranje divljih deponija, neuređenost glavnih deponija, kao i niska svest građana o očuvanju životne sredine. Samim tim na teritoriji opština se stvaraju divlje deponije koje se nekontrolisano šire, javlja se prenatrpanost glavne deponije otpadom, a sve je to izvor potencijalnih zaraznih bolesti stanovništva i zagađenosti svih sektora životne sredine: vazduha, zemljišta i vode. Sa problemima komunalnog otpada čovek se sreće još od antičkih vremena. U srednjem veku je sa razvojem gradova nastala prava kriza smeća. Rešenje ove krize je nađeno u određivanju posebnih mesta za bacanje smeća van gradskih zidina. Kada su se zbog velikog broja deponija smanjile slobodne površine oko gradova za njihov dalji rast, a neprijatni mirisi su postali nepodnošljivi, prešlo se na skladištenje smeća u jame, a kasnije na spaljivanje otpada. Danas je u potpunosti preovladala ideja da otpad ne treba uništavati, već ga treba koristiti. Spaljivanje otpada je ekološki štetno, a ekonomski neisplativo, pošto se radi o sirovini koja sadrži niz korisnih komponenti. Saglasno Evropskom zakonodavstvu, savremeni pristup problemu otpada podrazumeva sistem upravljanja, koji se sastoji u smanjivanju (izbegavanju), minimiziranju, iskorišćenju (reciklaži), ponovnoj upotrebi, obradi i odlaganju otpada na način bezbedan po okolinu. Sistem upravljanja otpadom takođe podrazumeva održivi razvoj, predostrožnost, načelo blizine, regionalni pristup upravljanja otpadom, odgovornost proizvođača opreme i da svako moralno i materijalno odgovara za otpad koji proizvodi (princip zagađivač plaća ). 143

144 Upravljanje komunalnim čvrstim otpadom se danas, dakle, sastoji u sakupljanju transportu, reciklaži, ponovnoj upotrebi, tretmanu, trajnom odlaganju na sanitarnim deponijama dela komunalnog čvrstog otpada koji se ne može koristiti niti dalje tretirati. Literatura Predavanje: Prof.Dragan Škobalj Strategija upravljanja otpadom

145 TURIZAM, IMPERIJALIZAM I HEGEMONIJA Dina M Mujević Univerzitet Donja Gorica - Podgorica dinamujevicc@gmail.com Turizam kao djelatnost razvitkom infrastrukture, tehnologije i povećavanjem životnog standarda postajala je sve popularnija i non stop se razvija, a u nekim zemljama najvažnija je grana i od veoma velikog je značaja. Turizam je omogućio povećanje njihove ekonomske moći, a i postala je glavni izvor prihoda, što ne znači da je uvijek pozitivna stvar. Za državu nije uvijek dobro da turizam bude jedini, a i glavni izvor prihoda. U svim državama sve djelatnosti moraju biti skoro pa jednako razvijene. Postoje određeni rizici, ukoliko dođe do nekih katastrofa, bilo prirodnih ili političkih, turisti radi svoje sigurnosti ne odlaze na takva mjesta i to dovodi do opadanja ove djelatnosti i do velikog broja nezaposlenosti. Malo ostrvo, na Karipskom ostrvu, Montserat nekad je bilo veoma intresantno za turiste, sve dok godine vulkan Sufrier Hils nije eruptirao i uništio gavni grad ostrva. Danas, zbog ovakvih okolnosti teže se dolazi do ove destinacije, kako fizički tako i finansijski. 22 Kenija, kao popularna turistička destinacija, poznata po prelijepim pješčanim plažama i safariju, iz godine u godinu bilježila je veliki porast turista. Međutim, užasnim napadima na državu, ugrožena je sigurnost kako za domaće stanovništvo tako i za turiste. Ovo je dovelo do opšte katastrofe, ekonomija je opala, zatvarani su hoteli, zbog premalog dolaska turista, povećavao se broj nezaposlenih, a otkazani anražmani su ih koštali nekoliko miliona dolara. 23 Kako ljudi danas imaju sve više slobodnog vremena, i slobodnih novčanih sredstava onda se stvara i veća želja za putovanjem, i bijegom od stvarnosti, što im je i omogućeno razvitkom 22 Aleksandar Simić, Najmanje posećene države, 26. mart godine 23 Al Jezeera i agencije, Turizam u Keniji u kolapsu zbog Al-Shababa, 4. jun godine 145

146 infrastrukture. Njenim razvitkom turisti danas mogu stići na destinacije koje su im prije bile veoma teško dostupne. Masovni turizam je i dalje zastupljen u svijetu, kako je turista sve zahtjevniji, i traži određeni standard smještaja, ishrane itd. On samim tim traži uvođenje novina i modernizovanju gradova. Tačno je da turizam povećava prihod državi, ali na nekim područijima masovni turizam nije baš od koristi. Njihovo masovno kretanje može dovesti do negativnog uticaja na neka kulturna nasleđa neke zemlje, pa se i u nekim kulturnim centrima ograničava broj posjete turista. Barselona kao jedan od najposećenijih gradova u Evropi, zbog prevelikog broja turista koji se u početku smatrao kao uspijeh, vremenom zbog prevelike buke i gužve, izgradnja ilegalnih apartmana, povećane cijena nekretnina lokalno stanovništvo je počelo da se buni, zbog čega je gradonačelnica grada predstavila strateški plan turizma čiji je cilj da do godine, pored zabrane izgradnje novih hotela u centru grada, smanji i broj dolazaka turista. Ili Venecija, još jedna turistička atrakcija koju dnevno posjeti oko turista, preveliko je opterećenje za jedan grad na vodi, koji svake godine tone za nekoliko milimetara. Sav taj pritisak postaje jači i prenatrpanost predstavlja opasnost za temelje grada. Takođe svakodnevni dolazak kruzera punih turista dovodi do zagađenja vode. Lokalno stanovništvo u velikom broju napušta grad upravo iz tog razloga, međutim vlasnici hotela, i drugih ugostiteljskih objekata smataju da pored starih i mrtvih građevina treba oživjeti grad i upotpuniti ih modernijm objektima čime bi privukli veći broj turista. Modernizovanjem gradova, izgradnja gigantskih hotela, otvaranje diskoteka, pabova itd. pored toga što može negativno uticati na neka kulturna nasleđa, oni mogu dovesti čak i do njihove devastacije. Scena u filmu Rim daje odličnu analogiju. Radnici provaljuju u davno zakopanu i dobro očuvanu vilu iz imperijalnog Rima. Zidovi vile su prekriveni freskama, ali zbog prodiranja vazduha iz modernog grada došlo je do njihovog izbleđivanja i osipanja. 24 Interesovanje velikog broja turista za prošlost države ili nekih gradova, radi obilaska starih ili urušenih građevina, radi širenje svojih znanja, uticalo je da lokalno stavovništvo uvidi koliko turisti cijene te građevine. Iako ponekad remete njihov mir, lokalno stanovništvo u njima vidi korist stvaranja brze zarade. 24 Luis Tarner i Džon Eš, Varvarin i turista 146

147 Prag je poznat po prevarama turista. U taksijima, restoranima, pabovima, mjenjačnicama varaju strane turiste i uzimaju više novca nego što bi trebalo. Takođe ispitani turisti kažu da Česi, zaposleni u uslužnim djelanostima, i nisu baš najljubazniji. Pošto su lokalni preduzetnici i hotelijeri uvidjeli da turiste interesuju i privlače starine, zbog male kontrole i nadozora vlade uspjeli su da prigrabe određene znamenitosti i uzmu ih u svoju korist. Slučaj u Turskom antičkom gradu Sidu, spojeno je staro i novo. Slikovito selo, sagrađeno u ruševinama, postala je turistička atrakcija, sa mnogo hotela i samim tim uništavajući prirodnu ljepotu jednog antičkog grada. Želja za privlačenjem što većeg broja turista ima lošu stranu, dolazi do neželjene i pretjerane rekonstrukcije, ali one jednostavno idu na ruku nedostatka mašte turista. To predstavlja veliki problem i od male su koristi arheolozima ili istoričarima. 25 Pohlepna opčinjenost za starim i egzotičnim dovodila je ljude do pljačkanja umjetničkih djela kroz vjekove. Velike pljačke su i danas zastupljene. Postoje organizovane bande koje odlaze u džungle centralne Amerike i kradu djelove skulptura sa ceremonijalnih kompleksa naroda Maja i kasnije ih prodaju privatnim kolekcionarima ili muzejima. Prilikom transporta većina njih bude veoma oštećena. Za tako staru kulturu uklanjanje što više stela sa zemljišta dovodi do teže rješivih enigmi za arheologe i antropologe. Odakle sva ta pohlepa, zašto narod ne poštuje tuđe kulture? Kako su na zapadu poznate krađe umjetničkih djela kao što su slike i skulpture, u Rusiji je poznata krađa ikona, i drugih liturgijskih predmeta iz crkava i hramova. Prodaja se uglavnom vršila ilegalno, dok većina kupaca nije znala za to, pa su ih neki vraćali na mjestima gdje i pripadaju. 26 U turizmu hegemonija označava kulturnu dominaciju zapadnih razvijenih zemalja nad zemljama u razvoju i njihovog utjecaja na konstrukciju lokalnih destinacijskih kultura kao reprezentacije Drugog, tj. lokalne kulture kao podređene i inferiorne kulturi turista. Često se lokalno stanovništvo služi raznim sredstvima kako bi namamila turiste, ali ih i zadržala. U svrhu da što više turista posjeti neku destinaciju, i pod uticajem modernog društva lokalci preuređuju svoje tradicije. Uglavnom su ili izmišljene ili posuđene iz drugih kultura. Do 25 Luis Tarner i Džon Eš, Varvarin i turista 26 Renata Samardžić, Krađa ikona, godine 147

148 gubitka autentičnosti i posebnosti koje su dio gubitka sopstvene tradicije i sve to na račun stvaranja neke zarade. Zbog turizma neke destinacije su počele ekonomski da rastu, i on je uvijek dobrodošao, a pogotovo za lokalno stanovništvo. Za neke zemlje koje su tek počele da postaju turistička atrakcija, smatra se da su kultura i tradicija najviše ugrožene, ekonomski faktor postaje glavni pokretač mijenjanja običaja zbog prilagođavanja turisti. 27 Međutim iako turisti poboljšavaju ekonomsko stanje u državi, elitni-domaćini neke destinacije se sve više okreću uživanju koje im pruza industijalizovani svijet. Oni smatraju turiste kao snažne simbole nejednakosti našeg savremenog svijeta. To je dovelo do podjele konzervativne elite koja traži samo sebi ravne, i to je ona društvena struktura koja je i dovela do diktartura u pojedinim zemljama. Njihove reakcije su mnogo kompleksnije nego se to čini, sa jedne strane su im privlačni, a sa druge strane se nadmeću sa njima oko najboljih plaža, najbolje hrane i najboljih žena. Turizam korumpira krhke elitne turiste i predstavlja im nove modele naprednog zapadnjačkog potrošačkog društva. Turisti ne treba puno da zaboravi na sredva u koje bi trebao ulagati u poboljšanje zdravstva i obrazovanja za donju trećinu društvenog sloja. Oni umjesto toga troše dio državnih sredstava na razna putovanja u inostranstvu i uživanja. 28 Ekoturizam koji je poznat pod pojmom ekološki turizam, odnosi se na odgovorije putovanje u većinu zaštićennih mjesta koja su sama po sebi osjetljiva. Cilj toga je ostaviti što manji uticaj na okolinu kulturu oko sebe. Eko turizam pomaže edukaciji turiste, i omogućava sredstva za očuvanje okoline i smanjenjuje efekate koje stvara masovni turizam. Takođe direktno utiče na ekonomski razvoj kao i političku razvijenost, a i promiče poštovanje drugih kultura. Čest slogan za zaštićena područja je Odnesite samo uspomene,, a ostavite samo otiske stopala u pijesku Zlatko Šugić, Negativni društveni aspekti razvoja turizma, septembar Luis Tarner i Džon Eš, Politika sunčanog pojasa

149 Nematerijalna kulturna dobra Crne Gore Dina M Mujević Univerzitet Donja Gorica - Podgorica dinamujevicc@gmail.com Zehra Nuković, Naukakom, Novi Pazar Iako po teritorijalnoj veličini jedna od manjih zemalja svijeta, Crna Gora je bogata raznolikim kulturnim nasljeđem. Crnogorska kulturna baština je neiscrpna riznica, samo djelimično istražena i valorizovana. Ta svojevrsna znamenja naše baštine čekaju valorizaciju u okviru kulturnih dobara Crne Gore i svijeta (UNESCO status) i predstavljaju vanredan resurs našeg kulturnog i vjerskog turizma. Evidentirana nematerijalna dobra/elementi sistematizovana su u šest grupa: jezik, usmeno predanje, usmena književnost i drugi usmeni izrazi, izvođačka umjetnost, običaj, obred i svečanost, znanje ili vještina vezana za prirodu i svemir, kultno i znamenito mjesto, tradicionalni zanat i vještina. Fašinada Tradicija koja i dan danas traje i održava se svake godine 22. Jula. Tog dana slavi se pronalazak slike Gospe na hridi i obilježava se početak izgradnje vještačkog ostrva u Perastu-Gospa od Škrpjela. Postoji legenda o nastanku ovog ostrva u Perstu. 22. Jula godine ribari, vraćajući se iz ribolova ugledali su svjetlost na jednom grebenu nadomak Perasta. Kada su došli do grebena, ugledali su ikonu sa likom Bogorodice i odnijeli su je neoštećenu u crkvi u Perastu. Ikona je nestala iste noći, a sledećeg dana je pronađena na istom grebenu odakle je i uzeta. Nekoliko puta su je mornari vraćali u crkvu, ali bez uspijeha. Svake noći, neobjašnjivo, ikona je nestajala i pojavljivala se na grebenu gdje su je prvog dana ribari pronašli. Shvatiši to kao znak sa neba, peraštani odlučiše da u čast Bogorodice na grebenu 149

150 podignu crkvu. Ljudi počeše da nasipaju kamenje oko hridi. Od mora uzeše nekih 3000 kvadratnih metara, napraviše ostrvo i na njemu crkvu. Tako se od toga dana svake godine na 22. Jul peraštani okupljaju i bacaju kamenje oko ostrva kao bi nadoknadili ono kamenje koje more odnosi tokom godine. Bokeljska noć Tradicija duga dva vijeka. Počela je u 19. Vijeku kao Venecijansa noć, a u 20. preimenovana kao Bokeljska. Održava se svake godine, krajem avgusta u Kotoru. Ova manifestacija ima za cilj održavanje tradicije kojom želi da na najljepši način dočara pomorski grad i mentalitet ribara, pomoraca i Bokelja 30 Te noći se održava takmičenje za najljepšu i najkreativniju barku. Tako se svi učesnici maksimalno potrude da što orginalnije i što ljepše ukrase svoje barke ili brodiće Dok brodići krstare duž kotorske luke jedna za drugom, na trgu se održavaju razne igre, pjevaju se pjesme, i na kraju noći se bira najljepše sređena barka, tj. brodić. Bokeljska noć se završava koncertom i velikom vatrometom. Dvije noći koje će kotorani sigurno pamtiti su prva iz Godine Bokeljska noć izvedena u čast kralja Edvarda VIII, a druga noć iz Godine za predsjednika Jugoslavije Josipa Broza Tita kada je ujedno i jedina godina kada se Bokeljska noć održavala dva put u godini. Jedna u avgustu, a druga početkom seprembra, specijalno za predsjednika. 30 Nataša Mihailović, Tradicija duga dva vijeka: Bokeljska noć čuva običaje crnogorskog primorja,

151 Kotorani kažu da je to bila jedna od najblještavijih noći kada se takođe okupila skoro čitava flota Jugoslovenske ratne mornarice. Bokeljska mornarica Bokeljska mornarica u Kotoru je memorijalna organizacija koja je najstarija bratovština pomoraca na Jadranu i jedna je od najstarijih u svijetu. Po istorijskim pretpostavama osnovana je 809. Godine, kada su kotorski pomorci preuzeli relikvije hrišćanskog sveca mučenika Tripuna, kasnije ga proglasili zaštitnikom grada. Kroz preteklih nekoliko vjekova mornarica je prošla kroz mnoge tranformacije. Od humanitarne, vojne, pa do memorijalne organizacije kakva je danas. Sve to vrijeme organizacija je vodila svoje aktivnosti pod motom Vjera i Čast. Kao takva, Bokeljska mornarica je otvorena za sve koji poštuju ovaj moto i voljni su da doprinesu očuvanju tradicionalnih vrijednosti koje ova organizacija gaji vjekovima. Dan bokeljske mornarice se tradicionalno proslavlja sa nizom svečanosti, u spomen na 26. Jun Godine, dan kada je prvi put objavljen statut Bokeljske mornarice. Proslava počinje u popodnevnim satima tako što se preuzme državna zastava iz ruku predsjednika Opštine Kotor ispred upravne zgrade Opštine, poslije čega slijedi tradicionalni obilazak grada do glavnih gradskih vrata, gdje se predaje raport admiral Bokeljske mornarice. Nakon toga predsjednik Opštine predaje ključeve grada predstavnicima Mornarice. Tako Mornarica simbolično preuzima trodnevnu vlast u Kotoru. Posle ceremonije predaje ključeva, 151

152 Bokeljska mornarica pleše tradicionalno kolo na Trgu od oružja. Po običaju na kraju kola ulaze admiral, predsjednik opštine, oficiri.. noseći državnu zastavu i zastavu Bokeljske mornarice. Vještina izrade dobrotske čipke Dobrotska čipka je stigla u Dobrotu 12. Vijeka. Ne zna se ko je donio i ko je započeo prvi rad, ali zna se da je stigla sa ostrva Burano, koje je se nalazi u blizini Venecije, a odatle su nastale sve ostale čipke. Žene iz Dobrote radile su dugo i temelj njihove čipke bila je buranska čipka, a sve osalo je dobrotska čipka, one su stvorile orginalnu čipku, i samim tim stvorile jedinstveno umjetničko djelo, zato je i opstalo do dana današnjeg. Za izradu čipke uzimale su razne motive, uglavnom iz prirode, ali i od nekih manjih umjetničkih stvari. Jedna od osobina Dobrotske čipke je da je uvijek morala da bude bijele boje. Ženama je nekad trebalo čak po 3 godine da izvezu jednu dobrotsku čipku, i to u posebnim uslovima. Mogle su raditi samo po danu, zbog svjetlosti, a ako je vrijeme lose, tmurno, onda nisu bile u mogućnosti za rad. Jedna od najjstarijih djela pod imenom cacara, od veoma velike vrijednosti, radjena je u 15. i 16. Vijeku. Zvale su se noćna ili udovička kapa. Cacara je Godine na Bečkoj izložbi osvojila prvu nagradu. 152

153 Čipka dobrotska je priznata u svjetskim naučnim i kulturnim krugovima godine na velikoj izložbi u Beču, gdje ovi predmeti bivaju naslovljeni kao dobrotska čipka, a najbolji svjetski stručnjaci koji su se u to vrijeme bavili čipkarstvom, takođe dobrotsku čipku zapisuju kao jednu posebnu vrstu čija je jedinstvenost u načinu izrade dodine, država je Dobrotsku čipku zaštitila kao nematerijalnu kulturnu baštinu. Kulturni resursi su vrijednosti koje se mogu istaknuti kao vodeći proizvod određene destinacije, jer ono što jednu destinaciju čini drugačijom od ostalih jeste njena kulturna baština. Bogatstvo i raznolikost kulturno-istorijske baštine Crne Gore, ljepota i raznovrsnost njenih pejzaža, očuvanje svih prostornih, etničkih i regionalnih raznolikosti koje su se u tom prostoru našle tokom milenijskog djelovanja čovjeka u njegovoj kulturi života i rada, treba da predstavljaju najznačajniji faktor formiranja nacionalnog brenda kojim će Crna Gora graditi svoju najpozitivniju sliku. 31 Cdm, Dobrotska čipka brend koji zaslužuje posebnu pažnju,

154 FINANSIRANJE INVESTICIJSKIH PROJEKATA MULTINACIONALNIH KOMPANIJA Sažetak 1. Prof.dr.Muamer Kalić,Internacionalni Univerzitet u Goraždu Bosna I Hercegovina 2. Dr.Spec.Med.Doktorant Suada Tutić,Opšta Bolnica u NP 3. Doc.dr.Rizvan Halilović,Univerzitet u Travniku BiH 4. Mr.sc.Raid Mekić,Državni Univrzitet u NP 5. Mr. Nermin Sijarić, Ekonomski fakultet, Univerzitet u Sarajevu Finansiranje investicijskih projekata predstavlja ulaganje u određeni projekat, prateći njegov tok realizacije i finalizaciju, uz ostvarenje minimum troškova. Nezavisno od vrste projekta, postupak i faze realizacije su iste. Investicijski projekat je poduhvat ulaganja sredstava i novca u određeni objekat. Kompleksnost investicijskih projekata zavise od faktora u okruženju, potrebnom ulaganju, kreditima i slično. Investicijski projekti mogu biti manjeg, srednjeg i većeg obima. Ključne reči: finansiranje, projekti, multinacionalne kompanije, kapital. FINANCING OF INVESTMENT PROJECTS OF MULTINATIONAL COMPANIES 1. Prof. Dr. Muamer Kalić, International University of Goražde Bosnia and Herzegovina 2. Dr.Spec.Med.Doctoral student Suada Tutić, General Hospital in NP 3. Doc.dr.Rizvan Halilović, University of Travnik BiH 4. Raid Mekić, M.Sc., State University in NP Summary Financing of investment projects is an investment in a particular project, following its implementation and finalization, with the realization of minimum costs. Regardless of the type of project, the procedure and stages of implementation are the same. An investment project is an endeavor to invest funds and money in a specific facility. The complexity of investment projects depends on environmental factors, required investment, loans and the like. Investment projects can be small, medium and large. Keywords: financing, projects, multinational companies, capital. 154

155 1. UVOD Investicijski projekat mora ima jasno isplaniran predprojekat kako bi postojala jasna vizija za realizaciju investicijske odluke. Prije početka finansiranja investicijskog projekta moraju se pronaći optimalna rješenja za svaku od faza realizacije. Također, bitno je stručno mišljenje o korisnosti projekta i efikasnosti investicije. Investicijski projekat mora biti u skladu sa jasno definisanim principima složene metode realizacije projekta. Ona mora biti društveno i ekonomski isplativa, sa jasnim ciljevima, daljim razvojem i učinkovitošću. Da bi se mogla izvesti ocjena likvidnosti projekta u toku njegove realizacije i eksploatacije radi se finansijski tok. On obuhvata sve prihode i rashode tokom ukupnog vijeka projekta, i pored samog projekta, obuhvata izvore finansiranja i anuitete. Dakle, obuhvata sva novčana primanja i izdavanja, izuzev kamata i amortizacije, koja se akumulira i služi za otplatu obaveza i buduće investicije. Projekcija finansijskog i ekonomskog toka uključile su pretpostavke iz predviđenih finansijskih sredstava, kao i ostatak vrijednosti projekta koji ostaje nakon njegovog ekonomskog vijeka. Određivanje vrijednosti investicijskog projekta služi za obezbeđenje potrebnim finansijskih sredstava u skladu sa potrebnom dinamikom. Izvori finansiranja mogu biti poslovnog tipa ili nabavljeni iz kredita, subvencija i donacija. Pri odabiru izvora finansiranja bitno je ispitati uslove pod kojima se planira njihova refundacija, kao i o dinamici eksploatacije, kamatne stope i otplatu kredita. Analiza osjetljivosti projekta se radi kako bi se predvidjeli uslovi realizacije. Pošto će se tokom različitih faza investicijskih projekata uslovi poslovanja razlikovati od početnih, u procjenu investicijskog projekta se moraju uključiti i kurs valute, fleksibilnost projekta, moguće promjene i slično. Također, bitno je analizirati da li je investicijski projekat u stanju da prihvati drugačije uslove funkcionisanja, kao i rizik, a da i dalje bude u zoni pozitivnog bilansa. 2. MULTINACIONALNE KOMPANIJE Multinacionalne kompanije su više nacionalne kompanije koja ujedinjuju proizvodnju i ponudu velikih količina roba u više država i predstavljaju vrlo važne činitelje svjetske privrede. U njima je koncentriran kapital, znanje i veliki broj zaposlenih, a razlog njihovog nastanka treba tražiti u 155

156 zakonitostima tržišne privrede. Primarni je cilj poduzetnika povećanje profita (dobita) i akumulacija kapitala putem viška vrijednosti u proizvodnji. U trenutku kada se kapital u matičnoj zemlji ne može povećati novim ulaganjem, traže se nova, povoljnija tržišta i sredstva prebacuju izvan državnih granica. Tako nastaju multinacionalne kompanije koje kontroliraju proizvodnju nekog proizvoda u više zemalja te kao takve postaju važan činitelj globalnog povezivanja. Vrlo su prilagodljive zakonitostima tržišta pri čemu se koriste svim raspoloživim sredstvima i oblicima što bržeg i što većeg stjecanja profita. Prva nastojanja da se integriranjem (udruživanjem) kapitala i radne snage stvore što veće kompanije javljaju se u 19. stoljeću, potkraj prve industrijske revolucije. Kompanije nastale u to vrijeme nisu imale multinacionalnu važnost zbog proizvodnih pogona koji su bili smješteni u jednoj zemlji. Prve prave multinacionalne kompanije, kao velika poduzeća s međunarodnim kapitalom nastaju između dva svjetska rata ubrzano se razvijaju tek nakon Drugog svjetskog rata (50-ih godina 20. stoljeća). Nastale su u SAD-u i Ujedinjenom Kraljevstvu i postepeno se širile po industrijskim zemljama Zapadne Evrope, Japanu, zemljama "nabujale" industrijalizacije, a u novije vrijeme i tranzicijskim zemljama. Danas ih ima više od 1200, a neke od njih ostvaruju ukupan prihod veći od 200 milijardi USD godišnje. Najviše multinacionalnih kompanija ima svoje sjedište u trima najrazvijenijim regijama: u SADu i Kanadi, Japanu i dalekoistočnim azijskim gospodarskim "tigrovima" te u Zapadnoj i Sjevernoj Europi. Prema podacima iz godine (a odnos se nije bitnije promijenio do danas), od 500 najvećih multinacionalnih kompanija, njih 157 ima sjedište u SAD-u, ali sve više i u novoj svjetskoj gospodarskoj sili, Japanu, sa 119 kompanija, a potom u zapadnoeuropskim državama, Kanadi i Australiji. Najviše multinacionalnih kompanija ima svoje sjedište u trima najrazvijenijim regijama: u SADu i Kanadi, Japanu i dalekoistočnim azijskim gospodarskim "tigrovima" te u Zapadnoj i Sjevernoj Europi. Prema podacima iz godine (a odnos se nije bitnije promijenio do danas), od 500 najvećih multinacionalnih kompanija, njih 157 ima sjedište u SAD-U, ali sve više i u novoj svjetskoj gospodarskoj sili, Japanu, sa 119 kompanija, a potom u zapadnoeuropskim državama, Kanadi i Australiji. 3. NAČINI FINANSIRANJA INVESTICIJSKIH PROJEKATA MNC Mogući načini finansiranja projekta: 1. Finansiranje iz vlastitih sredstava 156

157 2. Finansiranje kroz suvlasništvo 3. Projektno finansiranje 4. Finansiranje od treće strane Finansiranje iz komercijalnih izvora Finansiranje iz namjenskih fondova 3.1. Finansiranje iz vlastitih sredstava Projekt se finansira kapitalnim sredstvima pravne osobe koja je vlasnik projekta, obaveze projekta osigurane su imovinom vlasnika projekta. Prednosti finansiranja iz vlastitih izvora: Jednostavan i brz način finansiranja, Izostanak uvjetovanosti dinamike projekta, Nema troška zaduživanja koji utječe na (smanjuje) stopu povrata projekta Finansiranje kroz suvlasništvo Finansiranje bazirano na partnerstvu koje uključuje suvlasništvo u projektu ili ekvivalent u strukturi pravne osobe koja je vlasnik projekta. Osnivanje zasebnog trgovačkog društva: d.o.o. d.d. Joint - venture : ugovor dvije ili više strana o zajedničkoj investiciji, definiran udio strana u investiciji, dobiti i rizicima, definirani vlasnički i upravljački odnosi, definirano trajanje ugovornih odnosa, disperzija rizika Projektno finansiranje Finansiranje dugoročnih infrastrukturnih ili industrijskih projekata ili javnih usluga, na temelju finansijske strukture bez prava regresa (engl. "non-recourse"), prema kojoj se projektni dug i vlasnički kapital korišteni za finansiranje projekta otplaćuju iz novčanih tokova koje generira projekt. 157

158 1. Klasično (korporativno) financiranje 2. Projektno financiranje 32 Prednosti projektnog finansiranja: Podjela rizika - u slučaju velikih projekata sponzori nastoje podijeliti rizik s ostalim sponzorima (efikasna alokacija rizika). Finansiranje projekata izbjegavanjem ograničenja državnog odnosno lokalnog proračuna ili poslovno - financijskih ugovora. Izvanbilansno finansiranje knjigovodstveno praćenje projekta koje omogućuje brzo donošenje poslovnih odluka, neovisno o redovnom poslovanju sponzora. Prenošenje know-how-a između sponzora projekta prilikom provođenja kompleksnog projekta

159 Finansiranje od treće strane Finansiranje iz komercijalnih izvora: Poslovne banke (domaće i inozemne), Uvjeti ovise o kretanjima na međunarodnom tržištu kapitala, Promjenjivi ostvareni uvjeti, Zahtjevni uvjeti za odobrenje. Finansiranje iz namjenskih fondova: Domaći, Inozemni. Finansiranje iz domaćih izvora: Državni proračun, Proračun jedinica lokalne i regionalne samouprave. Finansiranje iz inozemnih izvora: EU fondovi za finansiranje projekta OIE: Program za konkurentnost i inovacije (CIP), Program Inteligentna energija u Europi (IEE), Instrumenti pred-pristupne pomoći (IPA)

160 Kreditne linije razvojnih banka: Europska banka za obnovu i razvitak (EBRD), Europska investicijska banka (EIB), Njemačka banka za obnovu i razvitak (KfW) 4. FINANSIRANJE MNC 4.1. Pojam finansiranja Finasiranje je proces koji obuhvata pribavljanje novca kao osnovne komponente finansiranja, ali ne i najvažnije jer je to početak procesa koji ima još svojih važnih faza. Ulaganje je druga faza u kojoj se nabavljena sredstva ulažu u imovinu i vezuju za različite odlike osnovnih i obrtnih sredstava. Vraćanje novca je treća faza gde se uložena sredstva oslobađaju iz kružnog toka poslovanja i ponovo se ulažu u skladu sa potrebama kompanije. Usklađivanje izvora finansiranja sa ulaganjima je važna faza jer se u poslovanju kompanije stalno događaju promjene u imovini i izvorima. Ove promene se u ovoj fazi usklađuju sa izvorima finasiranja u pasivi sa ulaganjima u aktivi. Pojam finansiranja je proces koji obuhvata: Pribavljanje novca kao osnovne komponente finansiranja, ali ne i najvažnije jer je to početak procesa koji ima još svojih važnih faza. Ulaganje je druga faza u kojoj se nabavljena sredstva ulažu u imovinu i vezuju za različite oblike osnovnih i obrtnih sredstava Vraćanje novca je treća faza gdje se uložena sredstva oslobađaju iz kružnog toka poslovanja i ponovo ulažu u skladu sa potrebama kompanije. Usklađivanje izvora finansiranja sa ulaganjima je važna faza jer se u poslovanju kompanije stalno događaju promjene u imovini i izvorima. Ove promjene se u ovoj fazi usklađuju sa izvorima finansiranja u pasivi sa ulaganjima u aktivi. Da bi kompanija moglo da započene proces reprodukcije mora se obezbijediti određena količina novca. Tim novcem nabavni menadžment obezbeđuje potrebna sredstva za rad, proizvodni menadžment zatim započinje proizvodnju i na kraju prodajni menadžment vrši naplatu gotovih proizvoda Vrste finansiranja Vrste finansiranja mogu biti: Prema roku raspoloživosti izvora, Prema porijeklu izvora finansiranja, Prema vlasništvu izvora finansiranja. Prema roku raspoloživosti izvora finasiranje se može podijeliti na: 160

161 Kratkoročno fnasiranje, raspoloživi su u vremenu do 1 god. Srednjoročno finansiranje, raspoloživi su u vremenu od 1 do 5 god. Dugoročno finasiranje, raspoloživi su više od 5 god. i mogu biti: ročni izvori, imaju rok dospeća duži od 5 godina, neročni izvori, nemaju rok dospjeća i trajno su raspoloživi. Prema porijeklu izvori finasiranja mogu biti: Unutrašnji, koje je stvorila sama kompanija, Spoljni, koji se pribavljaju van kompanije. Prema vlasništvu mogu biti: Sopstveni izvori, i kod njih ne postoji obaveza vraćanja, Tuđi, gdje se izvori moraju vratiti u nekom određenom roku. 5. ANALIZA OSJETLJIVOSTI U FUNKCIJI INVESTICIJSKOG ODLUČIVANJA Analiza osjetljivosti predstavlja veoma jednostavnu metodu koja se koristi za lociranje i procjenu mogućih rizika koji utječu na profitabilnost projekata. Bitno je ne samo kvantificirati rizik već i utvrditi pokazatelje na čiju je promjenu projekt posebno osjetljiv. Ova analiza ne uzima eksplicitno u obračun vjerojatnost, nego se samo raspravlja ima li projekt izgleda za uspjeh. Na osnovu ove analize samo se ispituje kako pojedini projekt podnosi promjene određenih parametara. Pomoću analize osjetljivosti utvrditi će se pokazatelji koji utječu na smanjenje profitabilnosti projekata i njihovim korištenjem izvršiti će se odabir investicijskog projekta iz raspoloživog skupa alternativa, koji pokazuje najmanju osjetljivost, odnosno koji pokazuje najbolje pokazatelje. Pri tome će se koristiti pet investicijskih projekata koji će biti podvrgnuti analizi osjetljivosti. Ovdje će se izračunati koliko je potrebno da se promijeni jedan od faktora da bi neto sadašnja vrijednost projekta bila jednaka nuli i na osnovu takvih informacija izvršiti će se investicijsko odlučivanje. Analiza osjetljivosti se sastoji od postupka opterećivanja projekta različitim negativnim situacijama koje se možda mogu pojaviti tijekom životnog vijeka, zapravo svim predvidivim kritičnim parametrima. U analizi osjetljivosti projekta određujemo jednu ili više rizičnih pretpostavki. Analiza osjetljivosti je jednostavan način za procjenu rizika. Ona mjeri odnos promjene jedne varijable (prihod ili trošak) s odnosom NPV. Osim NPV donositelj investicijske odluke može koristiti i druge parametre koji služe za ocjenu efikasnosti investicijskog projekta, kao npr. parametar IRR. 161

162 Analiza osjetljivosti je ustvari varijacija na analizu scenarija i korisna je u određivanju područja gdje je rizik teško identificirati. Osnovna ideja ove analize je zamrzavanje svih varijabli u modelu diskontnog toka novca osim jednog, a potom vidjeti kako je NPV osjetljiva kada se promijeni ta varijabla. Ako je NPV vrlo osjetljiva na relativno male promjene u projiciranim vrijednostima neke komponente u novčanim tokovima projekta, povezanost rizika s tom varijablom je velika. 34 Ovom analizom se mjere posljedice promjena, ali se ne ukazuje na to koja je vjerojatnost da će do tih promjena doći. Na temelju analiza zaključuje se je li projekt elastičan ili ne, odnosno koliko dobro podnosi ili ne podnosi promjene određenih parametara. Analiza osjetljivosti omogućava donositelju odluke da odgovori na niz pitanja tipa: što ako. 35 Takvo pitanje je npr.: Što će se dogoditi s projektom ako se prinos smanji za 20%? Koristeći se takvom pretpostavkom postavlja se pitanje hoće li i dalje biti rentabilan taj projekt. Međutim, za potpuniju analizu je potrebno postaviti više pitanja tipa što ako. Zbog toga će se u ovom radu postaviti samo jedno pitanje koje glasi: Koliko treba da se razmjerno poveća ili smanji jedan kritični parametar da bi NPV odnosno IRR projekta bila jednaka nuli? Na taj način se dobijaju rezultati ove analize u obliku postotka koji predstavlja potrebno razmjerno povećanje odnosno smanjenje kritičnih parametara projekta da bi NPV odnosno IRR projekta bili jednaki nuli. Svrha analize osjetljivosti je prikazati osjetljivost simulacijskih modela na neizvjesnost u vrijednostima ulaznih podataka modela. Analiza osjetljivosti provodi se postavljanjem temeljnih pretpostavki koje se koriste za pripremu modela diskontnih novčanih tokova. Ovdje se prilagođavaju pretpostavke vezane za svaki od unesenih novčanih tokova i procjenjuje se kako to utječe na promjenu NPV i IRR. Kao dio analize osjetljivosti novčanog toka obično se uključuje smanjenje primitaka koji se očekuju od projekta ili povećavanje pojedinih troškova. Koristeći se analizom osjetljivosti kvantificira se koliko je projekt otporan na promjenu početnih ulaznih parametra, tj. koliko je svaki projekt osjetljiv na promjene, a da još uvijek pokazuje pozitivnu NPV odnosno IRR projekta. Prvobitno je analiza osjetljivosti osmišljena da se samo bavi neizvjesnostima u input varijablama i parametrima modela. Tijekom vremena analiza jeproširena, a neizvjesnost je uključena u strukturu modela, pretpostavke i specifikacije. U cjelini, analiza osjetljivosti se koristi da poveća pouzdanost u dati model i njegova predviđanja. Tako se omogućava razumijevanje kako varijable modela reagiraju na promjene u inputima, bez obzira jesu li bile vezane za podatke koji 34 Ross i dr., str Rončanin, str

163 se koriste u postavljanju strukture modela ili kako kritični parametri, tj. neovisne varijable modela utječu na sam model. 6. ZAKLJUČAK Finansiranje investicijskih projekata multinacionalnih kompanija je veoma kompleksno i zahtijeva detaljno procjenu. Finasiranje je proces koji obuhvata pribavljanje novca kao osnovne komponente finansiranja, ali ne i najvažnije jer je to početak procesa koji ima još svojih važnih faza. Ulaganje je druga i glavna faza u kojoj se nabavljena sredstva ulažu u imovinu i vezuju za različite odlike osnovnih i obrtnih sredstava. Ulaganje se pokušava ostvariti uz minimalne troškove. Vraćanje novca je treća faza gde se uložena sredstva oslobađaju iz kružnog toka poslovanja i ponovo se ulažu u skladu sa potrebama kompanije. Usklađivanje izvora finansiranja sa ulaganjima je važna faza jer se u poslovanju kompanije stalno događaju promjene u imovini i izvorima. Finansiranje je moguće ostvariti na više načina, prije svega iz vlastitih sredstava, zatim kroz suvlasništvo, te od treće strane. Vrste finansiranja mogu biti prema roku raspoloživosti izvora, te prema porijeklu i vlasništvu izvora finansiranja. Finansijski menadžment treba da vodi računa o racionalnom učešću kratkoročnog i dugoročnog finansiranja, tako da taj odnos bude optimalan. Finansiranje investicijskih projekata treba da zadovolji osnovna načela finansiranja, te je neophodno da i ispuni pravila finansiranja, u koja spadaju zlatno bankarsko i bilansno pravilo, te vertikalna i stalna pravila finansiranja. Veliki je broj izvora finansiranja investicijskih projekata MNC. Dobavljačkim kreditom se finansira investicijaski projekat tako što kupac koristi obavezu prema dobavljaču kao kratkoročni izvor finasiranja. Moguće je i finansiranje sopstvenom mjenicom koja je hartija od vrijednosti koja predstavlja pismenu obavezu izdavaoca mjenice, trasanta, da plati, na tačno utvrđen datum određeni iznos novca. Komercijalne zapise najčešće emituju MNC sa dobrim bonitetom radi pribavljanja kratkoročnih izvora finasiranja i to i od pravnih i od fizičkih lica. Uspjeh prodaje ovih zapisa zavisi i od kamatne stope. Finansiranje je moguće i emisijom redovnih i prioritetnih dionica, te emisijom obveznica. Finansiranje opcijama i varantom su neki od načina finansiranja. Opcija predstavlja izvedenu hartiju od vrijednosti koja svom vlasniku daje pravo da kupi ili proda određenu finansijsku aktivu po unaprijed određenoj cijeni u određenom periodu vremena. Varant predstavlja pismeno punomoćje za kupovinu redovnih dionica kompanije koja je emitovala obveznice i prioritetne dionice. Finansiranje dugoročnim kreditom predstavlja 163

164 dužničko-povjerilački odnos u kome povjerilac ustupa dužniku određeni novac ili robu na određeno vrijeme i uz određenu nadoknadu. Neki od izvora finansiranja su finasiranje iz otvorenih i skrivenih rezervi, finansiranje iz lizinga, finansijske pomoći... Finansiranje iz faktoringa je specifičan sistem kratkoročnog finansiranja, a predstavlja prodaju potraživanja. Analiza osjetljivosti predstavlja veoma jednostavnu metodu koja se koristi za lociranje i procjenu mogućih rizika koji utječu na profitabilnost projekata. Na osnovu ove analize samo se ispituje kako pojedini projekt podnosi promjene određenih parametara. Svrha analize osjetljivosti je prikazati osjetljivost simulacijskih modela na neizvjesnost u vrijednostima ulaznih podataka modela. 7. LITERATURA Njuhović, Zijad, Šain, Željko. (2003). Poslovne finansije - teorija i praktična primjena. Ekonomski fakultet. Sarajevo. Adnan Rovčanin. (2010). Upravljanje finansijama. Ekonomski fakultet. Sarajevo. V izdanje. Datalab BH. (2009). Principi finansijskog upravljanja poslovanjem. [Internet]. Dostupno na: Marina Dabić. Uloga multinacionalnih kompanija u promicanju tehnološkog razvoja zemalja u tranziciji. (2007). Zbornik Ekonomskog fakulteta u Zagrebu. Tarik Džambegović. (2015). Finansijski menadžment. Univerzitet u Travniku. Adis Puška. (2010). Analiza osjetljivosti u funkciji investicijskog odlučivanja. Brčko. Mladenka Balaban. (2010). Finansijski menadžment. Beograd. Drugo izmjenjeno izdanje. Moj Bankar. (2012). Multinacionalna kompanija. [Internet]. Dostupno na: James, C. Van Horne. (2006). Osnove finansijskog menadžmenta, Data status, Beograd. Milan Lakičević. Praktikum za izvođenje vježbi iz Finansijskog menadžmenta (neobjavljeni materijal). Dragan Krasulja. Poslovne finansije. Ekonomski fakultet. Beograd. Radmila Radoman, Mlađen Šljivančanin: Finansijski menadžment (skripta u štampi). 164

165 DIJAGNOSTIKA I LIJEČENJE KLAMIDIJSKE INFEKCIJE Dr.Spec.Med.Gine.Doktorant Suada Tutić 1 Dr.Spec.Med.Derm.Emina Nuković 2, Dr Elzina Nuković-Salković 3, spec.pedodoncije 1.Opšta Bolnica NP 2.Zavod za Zaštitu zdravlja Studenata Kantona Sarajevo, Bosna i Hercegovina. 3.JUKS Dom Zdravlja Sarajevo, BiH S obzirom da simptomi genitalne klamidijske infekcije i u žena i u muškaraca mogu biti vrlo oskudni ili potpuno izostati, a klinički znakovi su nespecifični ili ih nema, dok su komplikacije višestruke, nužna je pouzdana laboratorijska dijagnostika klamidije s obzirom da je to, u većini slučajeva, jedini mogući način dokazivanja klamidijske infekcije i preduvjet njezina uspješnog liječenja. Ključne riječi: dijagnostika, lečenje, medicina, infekcije, preventive, klamidijske infekcije. DIAGNOSIS AND TREATMENT OF CHLAMIDIA INFECTION Dr.Spec.Med.Gine.Doctoral student Suada Tutić, General Hospital NP Dr.Spec.Med.Derm.Emina Nuković, Institute for Health Protection of Students of Sarajevo Canton, Bosnia I H. Since the symptoms of genital chlamydial infection in both women and men can be very scarce or completely absent, and clinical signs are nonspecific or absent, while complications are multiple, reliable laboratory diagnosis of chlamydia is necessary as it is, in most cases, the only a possible way of proving chlamydial infection and a prerequisite for its successful treatment. Key words: diagnostics, treatment, medicine, infections, prevention, chlamydial infections. Dijagnostika klamidijskih infekcija Uzorak za laboratorijsku dijagnostiku dobiva se brisom endocerviksa (vrata maternice) kod žene, odnosno brisom uretre (mokraćne cijevi) kod muškaraca. Postoji nekoliko tipova laboratorijskih metoda za dokazivanje klamidijske infekcije. Laboratorijska dijagnostika genitalnih klamidijskih infekcija primarno se temelji na izravnim metodama dokaza samog uzročnika. U ove metode ubrajamo kultivaciju (izolacija mikroorganizma na staničnim kulturama), metode dokaza klamidijskih antigena (metodama imunofluorescencije i imunoenzimskim metodama) te metode detekcije nukleinskih kiselina (hibridizacijske metode i metode amplifikacije nukleinskih kiselina). 165

166 Uzorak za laboratorijsku dijagnostiku dobiva se brisom endocerviksa (vrata maternice) kod žene, odnosno brisom uretre (mokraćne cijevi) kod muškaraca. Danas se i urin može koristiti kao uzorak. Posljednjih godina ulogu zlatnog standarda dijagnostike klamidijske infekcije preuzele su metode amplifikacije nukleinskih kiselina (NAAT) kao što su "polymerase chain reaction" (PCR) i "ligase chain reaction" (LCR) zbog visoke osjetljivosti na uzorcima uzetim iz uretre i cerviksa u simptomatskoj i asimptomatskoj populaciji. Vrlo osjetljivi (80% do 90%) i specifični (>98%) NAAT-testovi zamijenili su prijašnji "zlatni standard" kulture na McCoy-stanicama (samo 60% do 80% osjetljivosti). Međutim, zbog direktnog prikaza karakterističnih inkluzija, specifičnost kulture je 100% (nema lažnonegativnih nalaza). Zbog toga je kultura još uvijek metoda izbora u nekim slučajevima, kao što je dokazivanje zlostavljanja djece, te dijagnosticiranje C. trachomatis u uzorcima izvan genitalnog trakta. Brzi testovi ili "point-of-care"-testovi, mada imaju nisku osjetljivost, imaju prednost brzog dobivanja rezultata dok je pacijent još prisutan, te ukoliko je nalaz pozitivan, mogućnost liječenja pod liječničkim nadzorom. Prednost je i znatno niža cijena brzih testova od skupljih NAAT-testova. Najveći nedostatak ovih testova je niska osjetljivost. Uporaba brzih testova u detekciji klamidijskih genitalnih infekcija je opravdana u visokorizičnim populacijama, gdje je prevalencija visoka i postoji vjerojatnost da se žene neće vratiti po rezultat i liječenje, te visoki rizik prijenosa infekcije na partnera u periodu između testiranja i gotovih rezultata i liječenja. Razvoj testova baziranih na amplifikaciji nukleinskih kiselina (NAAT) izuzetno je važan događaj na području klamidijske dijagnostike. Zbog iznimne osjetljivosti i visoke specifičnosti ovi testovi omogućuju uporabu neinvazivnih uzoraka (urin i vaginalni sekret) za skrining asimptomatskih osoba koje inače ne bi same došle zatražiti liječničku pomoć. Ovo je izuzetno važno s obzirom da je većina klamidijskih infekcija i u žena i u muškaraca asimptomatska. Klamidijske infekcije možemo utvrditi i serološkom metodom - određivanjem serumskih protutijela. Test se može koristiti za istraživanje uzroka neplodnosti i epidemiološka istraživanja, ali ne i za dijagnosticiranje genitalnih klamidijskih infekcija. Liječenje klamidijskih infekcija Liječenje genitalne klamidijske infekcije sastoji se od antibiotskog liječenja inficirane osobe, ali istovremeno i svih njezinih partnera. Prvi izbor u liječenju danas predstavlja azitromicin, 1 gram u jednokratnoj dozi peroralno, a drugi lijek izbora je doksiciklin, 100 mg peroralno dvaput na dan tijekom 7 dana. Za liječenje klamidijskih infekcija postoje vrlo uspješni antimikrobni lijekovi - antibiotici. Glavni cilj liječenja je: prvo, eradikacija infekcije donjeg genitalnog trakta kako bi se spriječio razvoj bolesti u gornjem reproduktivnom traktu žene koje vode do ozbiljnih, trajnih posljedica po reproduktivno zdravlje. Drugo, pravovremeno, rano liječenje može spriječiti prijenos infekcije na druge partnere i vertikalni prijenos s majki na novorođenčad. Konačno, novija istraživanja ukazuju da klamidijske i ostale spolno prenosive infekcije igraju ulogu u povećanom riziku 166

167 zaraze HIV-om, ali i u razvoju premalignih lezija i raka vrata maternice. Zato je vrlo važno liječiti sve inficirane osobe, simptomatske kao i asimptomatske. Liječenje genitalne klamidijske infekcije sastoji se od antibiotskog liječenja inficirane osobe, ali istovremeno i svih njezinih partnera. Prvi izbor u liječenju danas predstavlja azitromicin, 1 gram u jednokratnoj dozi peroralno, a drugi lijek izbora je doksiciklin, 100 mg peroralno dvaput na dan tijekom 7 dana. Azitromicin i doksiciklin imaju jednaku stopu izlječenja, tj. efikasnost u eradiciranju klamidijske infekcije (95%). Nekomplicirani klamidijski cervicitis i uretritis se adekvatno liječe bilo jednokratnom dozom azitromicina ili višekratnom terapijskom dozom doksiciklina kroz 7 dana. Azitromicin ima specifične prednosti, uključujući dugi poluživot od 60 do 75 sati, produljenu biosposobnost (zbog njegove stabilnosti u želučanoj kiselini), visoku intracelularnu koncentraciju, usporavanje i zadržavanje polimorfonukleara i makrofaga za koje se smatra da prenose antibiotik do mjesta infekcije, visoku efikasnost jednokratne doze te mogućnost nadziranog liječenja. Jedna od najvažnijih prednosti jednokratne doze je visoka suradljivost pacijenta, osobito u onih koji imaju poteškoće u pridražavanju režima uzimanja lijekova. Ove prednosti prevladavaju nad glavnim nedostatkom azitromicina, a to je visoka cijena u odnosu na doksiciklin. U slučaju kronične infekcije, kao i kod pojave komplikacija, terapija se može provoditi azitromicinom ili doksiciklinom dulje vrijeme i u višoj dozi. Terapijski dolaze u obzir i eritromicin, cefalosporini i drugi slični antimikrobni lijekovi. U liječenju klamidijskih genitalnih infekcija u trudnica, primjenjuje se azitromicin, eritromicin ili amoksicilin. Vrlo je važno da da se lijek uzima do kraja predviđene "kure", makar simptomi i nestali prije toga. S obzirom na učinkovitost azitromicina i doksiciklina, retestiranje (kontrolni bris) nakon provedenog liječenja nije potrebno. Retestiranje treba provesti kad simptomi perzistiraju, kad postoji sumnja na reinfekciju, te u slučaju trudnoće i liječenja neplodnosti. Provodi se nakon 3 tjedna od završenog liječenja. Izuzetno je važno istodobno liječiti oba (odnosno sve) partnera. To se odnosi na spolne partnere unazad 60 dana od pojave simptoma ili pozitivnog testa na klamidiju. Danas se preporuča dati lijek i za partnera jer, posebno muški partneri, uz izostanak simptoma često neće sami potražiti lijek. Na ovaj način se može spriječiti daljnje širenje infekcije. Naime, nerijetko jedan od partnera biva reinficiran klamidijom jer drugi partner nije uzimao lijek. Žene u kojih je došlo do reinfekcije imaju veći rizik za zdjeličnu upalnu bolest. Stoga od spolnih odnosa treba apstinirati ili spolne odnose treba održavati uz primjenu prezervativa sve dok se ne utvrdi je li partner proveo liječenje na odgovarajući način. I tijekom i nakon liječenja treba poštovati upute o apstinenciji od spolnih odnosa. Zdjelična upalna bolest zahtijeva složenije liječenje. Liječenje obuhvaća uporabu lijeka protiv klamidija i anaerobnih bakterija i potrebno ga je započeti čim prije kako bi se spriječile posljedice na reprodukcijsku sposobnost. Liječenje može biti peroralno ili parenteralno. Najčešća kombinacija je azitromicin i metronidazol/klindamicin ili doksiciklin i cefalosporini treće generacije. U slučaju teškog općeg stanja pacijentice i lokalnog nalaza u zdjelici, pacijentica se treba hospitalizirati. Savjeti za osobe klamidijskom infekcijom 167

168 apstinirati od seksualnih odnosa najmanje 7 dana nakon jednokratne doze liječenja azitromicinom ili završetka liječenja doksiciklinom apstinirati od seksualnih odnosa najmanje 7 dana nakon što su svi partneri završili liječenje registrirati sve partnere unatrag 60 dana prije pojave simptoma ili postavljene dijagnoze kod pacijenta, kako bi dobili empirijsku terapiju (bilo da ih se uputi u odgovarajuću zdravstvenu službu da prime terapiju, bilo da se za njih terapija dostavi preko pacijenta) savjetovati o upotrebi prezervativa i "sigurnijem seksu" savjetovati o primjeni odgovarajuće kontracepcije pozvati na ponovljeno testiranje na klamidiju za 3-4 mjeseca u žena koje nisu trudne, odnosno za 3 tjedna ako su trudne Klamidija je spolno prenosiva bolest koju uzrokuje bakterija Chlamydia tachomatis, a čak 70 posto žena nema nikakve simptome upale! Spolno prenosive bolesti uzrokovane su najčešće nezaštićenim spolnim odnosom, a neke od njih mogu imati i trajne posljedice. Klamidija se još naziva tihom upalom, a pojavljuje se u 20 puta više slučajeva kod žena nego kod muškaraca. Dr. med. Gordan Crvenković napomenuo je kako se klamidijska infekcija javlja najčešće u djevojka između 15 i 25 godina. Djelomičan razlog tome je nezrelost stanica vrata maternice (cervixa) koje su samim time osjetljivije na infekciju. Drugi razlog tome vjerovatno leži u činjenici da je promjena partnera učestalija u žena ove dobi. istaknuo je ginekolog ordinacije za ginekologiju GynNova. Evo zašto mladi ne koriste zaštitu i što ih najviše brine kada je u pitanju seks! Ova je upala uzrokovana bakterijom Chlamydia trachomatis, a čak 70 posto žena ne osjeti i ne primjećuje njene simptome. Baš zbog toga ona se i naziva tihom upalom. Klamidija se širi putem oralnog, analnog ili vaginalnog spolnog odnosa. Infekcija se moze izbjeći uporabom prezervativa svaki puta kada imate spolni odnos. Preporuka je da se prije prvog spolnog odnosa sa novim partnerom obavi testiranje na klamidiju naglasio je dr. med. Crvenković. Simptomi koje možete primjetiti! Kao simptome koji se javljaju kod nekih žena naveo je: bol pri mokrenju neobičan vaginalni isjedak (bjelkasto-žućkasti), često praćen neugodnim mirisom bol u donjem trbuhu, zdjelici ili ledjima bol i krvarenje tijekom spolnog odnosa krvarenje nakon spolnog odnosa krvarenja između menstruacijskih krvarenja obilnija krvarenja nego obično povišena tjelesna temperatura 168

169 Svi ovi simptomi, istaknuo je ginekolog, zahtjevaju odlazak ginekologu, kao i detaljniju pretragu. Posljedica može biti neplodnost, a može se prenijeti i na dijete u trudnoći Ako se ne liječi, upala se može proširiti na organe male zdjelice, uzrokujući ozbiljnu upalu organa male zdjelice (tzv. zdjelična upalna bolest). Ona je glavnim uzrokom izvanmaterničnih trudnoća i neplodnosti objasnio je ginekolog Crvenković. Istaknuo je i slučaj klamidijske upale u trudnoći, u kojem se slučaju može i dijete zaraziti. Kod djece, klamidija tada najčešće uzrokuje upalu očiju, konjuktivitis, ili pluća, pneumoniju. Osim toga, klamidija može biti i uzrok prijevremenog porođaja, kao i spontanog pobačaja. Testiranje i liječenje klamidije Testiranje na klamidiju može se provesti uzimanjem brisa iz vagine, vrata maternice, uretre ili anusa, a ako se rezultati pokažu pozitivnima, liječenje je prilično jednostavno. Radi se o jednodnevnoj (Azitromicin-Sumamed) ili sedmodnovnoj (Doxiciklin) antibiotskoj terapiji. Neophodno je liječenje oba partnera, kao i izbjegavanje spolnog odnosa tijekom liječenja. Preporuča se i kontrolno uzimanje brisa 6-8 tjedana nakon provedene terapije napomenuo je. Klamidija - kako ju izliječiti? Moj partner je pozitivan na klamidiju (u ejakulatu i uretri) te oboje primamo antibiotsku terapiju. Zanima me na koji način se još može zaraziti klamidijom, osim spolnim putem, i u kojem je to postotku? Možemo li se riješiti klamidije samo jednom kurom antibiotika ili izlječenje traje puno duže? Može li se klamidija nakon izlječenja vratiti sama od sebe ili se vraća isključivo ponovnim izlaganjem zarazi? Klamidija je skoro isključivo spolno prenosiva, ali su zabilježeni i prijenosi vodom, preko mokrog ručnika ili WC daske zaražene sekretom punim uzročnika. Teško je govoriti o postocima, jer se ne zna uvijek gdje se i kako infekcija mogla dogoditi. Klamidija se često zna i mjesecima nastanjivati u organizmu, bez da daje simptome, pogotovo kod muškaraca. Ako se dogodi infekcija s mnogo uzročnika, ili pad imuniteta, ili neka slična situacija, počinje davati simptome - od nelagode u donjem dijelu trbuha, do gnojnog sekreta iz uretre ili vrata maternice. Neću ići u detalje koje sve posljedice neliječena upala može imati, najgora posljedica je svakako neplodnost. Liječe se svi partneri kurom antibiotika, te se nakon određenog vremena ponovo rade brisevi da bi se vidjelo je li uzročnik iskorijenjen. Ponekad se dogodi da se terapija mora ponavljati, najčešće radi nepridržavanja uputa o liječenju, nedovoljno duge apstinencije i sl. Naravno da se čovjek ponovo može inficirati izlaganjem izvoru zaraze. Kao i kod svih spolno prenosivih bolesti, najvažnije je pridržavanje preporuka o odgovornom spolnom ponašanju. 169

170 Nove preporuke svjetskih udruženja ginekologa čak kažu da se testiranje treba raditi češće, pri promjeni spolnih partnera, pri prvom pregledu u trudnoći i sl. Klamidija trahomatis je bakterija koja uzrokuje jednu od najčešćih spolnih bolesti. Infekcija se dijagnosticira kod 4-12% odraslih žena i čak 9-25% adolescentica. Od mnogobrojnih vrsta klamidija, samo se infekcije sa serotipovima D-K ubrajaju u spolno prenosive bolesti. Tipovi A-C izazivaju očnu bolest trahom, a tipovi L1-L3 venerični limfogranulom. Infektivna forma ove bakterije je metabolički inaktivna i naziva se elementarno tjelešce, veličine je oko 300 nm i kuglastog oblika. Ulaskom u stanicu iz infektivne forme nastaje metabolički aktivna forma, retikularno tjelešce, veličine oko 1 µm. Retikularna tjelešca razmnožavajuse intenzivno 2 dana i potom se ponovno kondenziraju u elementarna tjelešca. Pucanjem inficirane stanice, klamidije se nastavljaju širiti. Ukoliko ne dođe do pucanja stanice, klamidije mogu u ovom obliku perzistirati godinama u genitalnom traktu ne izazivajući nikakove simptoma. Izvan stanica klamidije su veoma neotporne. Osim seksualnim putem prijenos infekcije je moguć još tijekom porođaja s majke na dijete ili autoinfekcijom (okularno- genitalni prijenos). Procjenjuje se da pri svakom spolnom odnosu postoji približan rizik od oko 75% za prijenos infekcije s jednog (inficiranog) na drugog partnera. U muškaraca se očituje vrlo blagim simptomima (iscjedak svijetle boje, neobičan osjećaj u mokraćnoj cijevi ili u donjem dijelu trbuha) koji su slabo izraženi i nejasni, pa najčešće prolaze neprimjećeni ili ih se zanemaruje, a u 50% bolest se razvija pritajeno. Simptomi Za razliku od drugih spolnih bolesti, klamidijska infekcija se u velikom broju slučajeva razvija bez očitih simptoma: čak 30-50% žena s upalom vrata maternice ne osjeća nikakove tegobe. Tipična simptomatologija u žena obuhvaća cervicitis (upala vrata maternice) s pojačanim iscjetkom žućkaste boje, guste ljepljive konzistencije i uretritis (upala mokraćne cijevi) sa smetnjama prilikom mokrenja u vidu peckanja ili bolova. U slučaju širenja upale na jajovode i jajnike nastaje zdjelična upalna bolest s bolovima i napetošću u donjem dijelu trbuha, pojačanim vaginalnim iscjetkom, bolovima kod spolnog odnosa koji mogu biti praćeni osjećajem mučnine ili povraćanjem, nepravilnim krvarenjima, dok tjelesna temperatura ne mora biti povišena. Prirodna posljedica neliječene infekcije je neprohodnost jajovoda, odnosno neplodnost (rizik oko 10%) i povećani rizik od ektopične (izvanmaterične) trudnoće. 170

171 Nerijetka komplikacija klamidijske infekcije je perihepatitis sa stvaranjem ožiljkastih promjena u okolici jetre, što je poznato pod nazivom "sindrom Fitz-Hugh-Curtis". Klamidijska infekcija, osim toga okrivljuje se i za nastanak spontanog pobačaja, te je u mnogim zemljama svijeta test na klamidiju sastavni dio smjernica za antenatalnu skrb. Dijagnoza klamidijske infekcije postavlja se izolacijom uzročnika iz cervikalnog obriska ili obriska uretre postupcima imunokromatografije, imunofluorescentnim testom, u staničnoj kulturi (McCoy stanice) ili DNA amplifikacijom. Liječenje Klamidije su osjetljive na antibiotik, te je liječenje vrlo uspješno. Nužno je liječiti oba partnera. Primjenjuju se tetraciklini, ciprofloksacin, klaritromicin tijekom dana i azitromicin u jednokratnoj dozi od 1 g. U trudnoći se ordiniraju azitromicin i eritromicin. Jednom izliječena infekcija ne znači i zaštitu od bolesti u budućnosti, jer se infekcijom ne stječe otpornost na klamidiju. Ako se ne poštuju zaštitne mjere (kondom), može se ponovno zaraziti. U liječenju klamidijske infekcije nema alternativnih mogućnosti. Nepravilno liječenje ili izostanak antibiotske terapije mogu imati previsoku cijenu za oba partnera. Kako se u liječenju koriste visoke doze antibiotika, preporučuje se obratiti pozornost na prehranu, i regeneraciju vaginalne flore. Kao i uvijek kod antibiotskog liječenja, preporučuje se povećati unos fermentiranih životnih namirnica i probiotika (kiseli kupus, kiselo zelje, LGG jogurt, acidofil) i smanjiti, odnosno izostaviti unos rafiniranih šećera i ugljikohidrata. Uzimajte dobre multivitaminske preparate. Izbjegavajte kemijske iritanse, nošenje hulahopki ili tanga gaćica. Ne koristite tampone. Nastavite održavati vaginalnu sluznicu zdravom uz siguran i zaštićeni spolni odnos. Pridržavajte se pravila o uporabi kondoma: Porazgovarati o toj temi prije nego što se vaš partner uzbudi. Koje su komplikacije i posljedice neliječene genitalne klamidijske infekcije? Neliječena genitalna klamidijska infekcija će se ubrzo pretvoriti u zdjeličnu upalnu bolest. Zdjelična upalna bolest predstavlja infekciju maternice i jajovoda te ponekad jajnika nastalu nakon spolno prenosive bolesti. Ona nastaje širenjem bakterijske infekcije na sluznicu maternice (endometritis) i jajovoda (salpingitis). Salpingitis može dovesti do trajnog oštećenja sluznice jajovoda, nastanka priraslica u zdjelici i neprohodnost jajovoda. Posljedica salpingitisa su trudnoća u jajovodu i tubarna (mehanička) neplodnost. Endometritis je nerijetko praćen nepravilnim krvarenjem i neplodnošću. U trudnoći klamidijska infekcija može dovesti do ozbiljnih komplikacija: infekcije posteljice i plodovih ovoja, spontanog pobačaja, prijevremenog poroda i infekcije novorođenčeta. Kod zdjelične upalne bolesti nalazimo više mikrobioloških uzročnika. Posljedice zdjelične upalne bolesti su gubitak sluznice, stvaranje priraslica i ožiljaka te neprohodnost jajovoda. Na to se nadovezuju vanmaternična trudnoća u jajovodu i neplodnost. Zdjelična upalna bolest može nastati tijekom nekoliko tjedana ili mjeseci od nastupa genitalne klamidijske infekcije. Blagi simptomi zdjelične upalne bolesti su bol u donjem abdomenu, 171

172 pojačani vaginalni iscjedak ili sukrvica, bolni spolni odnos, mučnina ili povraćanje, povišena tjelesna temperatura. Tijekom zdjelične upalne bolesti simptomi se mogu pogoršati uz naredne simptome poput krvarenja, boli u križima, bolnosti tijekom spolnog odnosa, povećanog i promijenjenog vaginalnog iscjetka, te intenzivne boli u zdjelici. Kod ovakvih pacijentica potrebna je hospitalizacija. Neliječena zdjelična upalna bolest može dovesti do neplodnosti, kronične boli u zdjelici te ektopične trudnoće. Oko 20% žena sa zdjeličnom upalnom bolesti prouzročenom klamidijskom infekcijom bit će neplodno, 18% patit će od kronične boli u zdjelici, a njih oko 9% će imati tubarnu trudnoću. Najčešći mikrobiološki uzročnici zdjelične upalne bolesti su Chlamydia trachomatis i Neisseria gonorrhoeae. Neliječenje genitalne infekcije dovest će do infekcije spolnog partnera. Kako se prenosi klamidija? Chlamydia trachomatis najčešće se prenosi spolnim odnosom. Kontaminacija prstiju s genitalnim iscjetkom može dovesti do infekcije konjunktive oka. Tad nastupa klamidijski konjunktivitis. Može se prenijeti i tijekom poroda na novorođenče. Tada svako treće novorođenče razvije inkluzijski konjunktivitis, a svako šesto upalu pluća. Koji su faktori rizika? Faktori rizika za nastanak klamidijske genitalne infekcije su brojni i većinom isti kao i za bilo koju drugu spolno prenosivu bolest. To su, prije svega, nesvjesnost, neinformiranost i nedovoljno promišljanje vlastitoga seksualnog života. Formalno govoreći, faktori rizika mogu se svesti na raniju seksarhe (dob prvoga spolnog odnosa), promiskuitetno ponašanje, promiskuitetnog partnera, stupanje u spolne odnose s nedovoljno poznatom osobom, nekorištenje kondoma, neredoviti liječnički, poglavito ginekološki, odnosno dermatovenerološki pregledi i nepotpuno (ili nikakvo) liječenje svih partnera. Što je prvi spolni odnos u ranijoj dobi to je veći rizik za spolno prenosive bolesti. Genitalni trakt žene sazrijeva više godina nakon prve menstruacije. Primjerena najranija dob za seksarhe je nakon 4-6 godina od prve menstruacije (oko 18. godine života). Prema nekim kriterijima, u promiskuitetne osobe mogu se ubrojiti one koje imaju više od dva partnera tijekom godine dana, međutim, kriteriji u tom smislu nisu, niti smiju biti fiksni jer život nije uvijek matematika. Promjene partnera povećavaju rizik za infekciju. Promiskuitetan partner može potencirati infekciju. Kondom je jedino sredstvo kontracepcije koje nas štiti od spolno prenosivih uzročnika kada se pravilno i redovito upotrebljava. Redovita i pravilna uporaba kondoma definitivno i nedvosmisleno sprečava klamidijsku genitalnu infekciju. S obzirom da je klamidijska infekcija u 70% žena i oko 30% muškaraca asimptomatska, redoviti ginekološki odnosno dermatovenerološki pregledi, uz adekvatnu laboratorijsku obradu, mogu biti jedini način da se klamidijska infekcija prepozna, izliječi i da se spriječi njezino širenje. Kako se dijagnosticira klamidijska genitalna infekcija? Uzorak za laboratorijsku dijagnostiku najčešće se dobiva obriskom uretre mokraćne cijevi kod muškaraca, odnosno obriskom vrata ili cerviksa maternice. Danas se i mokraća sve više koristi kao uzorak. Indirektno, klamidijska infekcija može se zamijetiti i citološkom analizom vrata maternice po Papanicolaouu (papa-test), no zbog velikog broja lažno pozitivnih i lažno negativnih nalaza ne koristi se kao dijagnostička metoda. Kod muškaraca se uzorak uzima 172

173 brisom distalnog dijela uretre i važno je naglasiti da osoba kojoj se uzima obrisak uretre 3-5 sati prethodno ne mokri i da barem 7 dana prije pretrage ne uzima antibiotike. Kod žena uzorak se uzima tijekom ginekološkog pregleda obriskom vrata maternice, traje kraće od minute i bezbolno je. Za izolaciju u kulturi stanica materijal se šalje u transportnom mediju na temperaturi od 4-8 C. Za preostale metode dijagnostike transport je jednostavan. Za preciznu laboratorijsku metodu (PCR- i LCR-tehnologija) može se obrisak dostaviti i poštom tijekom nekoliko dana. Dijagnostika klamidijske infekcije je vrlo složena iz više razloga. Prije svega, klamidijska infekcija je u većine pacijenata asimptomatska. Ako i postoje simptomi oni nisu karakteristični i ne izazivaju bol, krvarenje ili pečenje zbog kojih bi potražili pomoć liječnika. Većina simptoma su nespecifični poput peckanja pri mokrenju, pojačanog iscjetka iz rodnice ili uretre. Ponekad žene mogu osjećati bol u zdjelici ili nelagodnost tijekom spolnog odnosa. Pacijenti i zdravstveni radnici ne pridaju uvijek osobitu pažnju ovim simptomima i time se ponekad stvore uvjeti za napredovanje klamidijske infekcije. Jedino testiranjem na klamidiju trahomatis možemo znati postoji li klamidijska infekcija. S obzirom na prirodu klamidijske infekcije Centar za kontrolu bolesti u SAD-u stvorio je postupnik za dijagnosticiranje i liječenje klamidijske infekcije. Preporuča se testirati na klamidijsku infekciju sve spolno aktivne adolescente i, što je još bitnije, adolescentice čak i kad nemaju simptome. Sve spolno aktivne žene između 20 i 25 godine života moraju biti najmanje jednom godišnje testirane. Za žene starije od 25 godina s jednim ili više rizičnih faktora za genitalnu klamidijsku infekciju (novi spolni partner, promiskuitet, nekorištenje kondoma) preporuča se testiranje. Jednako tako sve žene s cervicitisom trebaju biti testirane. Sve trudnice tijekom prvog pregleda u trudnoći moraju biti testirane na klamidiju trahomatis. Trudnice mlađe od 25 godina s rizikom za klamidijsku infekciju treba testirati i u trećem tromjesečju. Testiranje podrazumijeva uzimanje uzorka obriskom iz cervikalnog kanala. Najnoviji testovi koji se temelje na umnožavanju nukelinske kiseline (PCR, LCR) mogu koristiti uzorak urina ili sekret iz uretre ili cerviksa. Rezultati u većine testova su dostupni nakon tri dana. Isto tako, treba testirati i sve muškarce (poglavito adolescente) sa sumnjom na klamidijsku genitalnu infekciju prije uvođenja specifične antimikrobne terapije (antibiotici). Izuzevši, jasno, trudnoću, kriteriji su slični kao i kod žena. Možda je ovaj postupnik i "prestrog" za naše uvjete, međutim, sadašnja situacija i svijest o nužnosti laboratorijske dijagnostike klamidijske genitalne infekcije nije na zadovoljavajućoj razini i nužan je kvalitativan i kvantitativan pomak. Kako se liječi klamidijska genitalna infekcija? Danas je, na svjetskoj razini, kao terapija nekomplicirane klamidijske infekcije prihvaćen azitromicin u jedinstvenoj dozi od 1grama. Azitromicin se najčešće upotrebljava zbog mnogih prednosti kao što su visoka stopa izliječenja, jednokratno uzimanje te vrlo blage nuspojave. Osim azitromicina, klamidijski se uretritis može liječiti i doksiciklinom 2 x 100 mg dnevno u vremenu od 7 do 14 dana. U slučaju kronične infekcije, kao i kod pojave komplikacija, terapija se može provoditi azitromicinom ili doksiciklinom dulje vremena i u višoj dozi. Terapijski dolaze u obzir i eritromicin, ciprofloksacin, cefalosporini i slični antimikrobni lijekovi. U trudnica se primjenjuje azitromicin, eritromicin ili amoksil. Nuspojave su mučnina, povraćanje i dijareja. Stariji oblici terapije poput doksiciklina ili eritromicina su jeftiniji, ali je suradljivost pacijenata slabija. Lijek je potrebno uzimati do kraja predviđene "kure", makar i 173

174 simptomi nestali prije toga. S obzirom na učinkovitost azitromicina i doksiciklina, retestiranje (kontrolni obrisak) nije neophodno. Retestiranje treba provesti kad simptomi perzistiraju, kad postoji sumnja na reinfekciju i u slučaju neplodnosti ili trudnoće. Provodi se nakon 3 tjedna od završenog liječenja. Treba istodobno liječiti oba (ili više) partnera. To se odnosi na spolne partnere unazad 60 dana od pojave simptoma ili pozitivnog testa na klamidiju trahomatis. Danas se preporuča dati lijek i za partnera jer posebno muški partneri uz izostanak simptoma često neće sami potražiti lijek. Na ovaj način se može spriječiti daljnje širenje infekcije. Naime, nerijetko jedan od partnera biva reinficiran s klamidijom jer drugi partner nije uzimao lijek. Žene u kojih je došlo do reinfekcije imaju veći rizik za zdjeličnu upalnu bolest. Stoga spolne odnose treba održavati uz primjenu prezervativa sve dok se ne utvrdi je li partner proveo liječenje na odgovarajući način. Zdjelična upalna bolest zahtijeva složenije liječenje od jednostavne klamidijske infekcije (uretritis, cervicitis). Liječenje obuhvaća uporabu lijeka protiv klamidija i anaerobnih bakterija i potrebno ga je započeti čim prije kako bi se spriječile posljedice na reprodukcijsku sposobnost. Liječenje može biti peroralno ili parenteralno. Peroralna terapija se sastoji od lijekova koji djeluje na klamidije i anaerobe. Najčešća kombinacija je azitromicin i metronidazol/klindamicin ili doksiciklin i cefalosporini treće generacije. S obzirom na opće stanje pacijentice i lokalni nalaz u zdjelici odlučit će se o hospitalizaciji. Kako se zaštititi od klamidijske infekcije? Mjere zaštite od klamidijske infekcije su iste kao i mjere zaštite od spolno prenosivih bolesti. U slučaju preboljele infekcije potrebno je spriječiti ponovnu infekciju koja povećava rizik neplodnosti. Za osobe koje imaju spolne odnose preporučuje se uporaba lateks-kondoma od samog početka do kraja spolnog odnosa. Redovita i ispravna uporaba kondoma predstavlja najbolji mogući način zaštite od klamidijske infekcije za spolno aktivne osobe. Ne treba zaboraviti da rizik za klamidijsku infekciju raste s brojem spolnih partnera. Osobe koje su pod rizikom za klamidijsku infekciju trebaju se posavjetovati s liječnikom i provesti testiranje na uzročnike spolno prenosivih bolesti jednom godišnje. Rizični faktori podrazumijevaju adolescentnu dob i spolnu aktivnost, višestruke spolne partnere te prethodnu infekciju uzročnikom neke druge spolno prenosive bolesti. Pri prevenciji navedenih stanja treba nastojati da je partner, u dogovoru sa svojim liječnikom, testiran na uzročnike češćih spolno prenosivih bolesti (Chlamydia trachomatis, Ureaplasma urealyticum) jednom godišnje, te treba upotrebljavati kondom ili dijafragmu, kao i vaginalna spermicidna sredstva u vrijeme svakog spolnog odnosa. Preporuke kako prepoznati rizike za spolno prenosive bolesti: a) razgovor o prethodnom spolnom iskustvu sadašnjeg ili budućeg spolnog partnera; b) uvijek koristiti lateks-kondom od samog početka do kraja bilo kojeg oblika spolnog odnosa (vaginalnog, oralnog ili analnog) c) upotrebljavati lubrifikantna sredstva temeljena na vodi, a ne uljima jer mogu oštetiti kondom d) spermicidna sredstva uz kondom treba odabrati po uputi proizvođača i primijeniti ih u rodnicu 174

175 e) spriječiti grube odnose; potrebno je spriječiti bilo kakvo oštećenje kože, epitela rodnice ili sluznica usta ili anusa koje mogu dovesti do krvarenja. Rizični faktori koji mogu dovesti do zdjelične upalne bolesti: a) prethodna spolno prenosiva bolest ili zdjelična upalna bolest b) višestruki spolni partneri (promiskuitet) i spolni partner koji je promiskuitetan c) dob mlađa od 19 godina d) ispiranje rodnice Važnost kondoma (prezervativa) Najbolji način zaštite od spolno prenosivih bolesti je kondom od lateksa. Uporaba kondoma mora biti ispravna. Ljudska pogreška tijekom uporabe je češća i ozbiljnija od grešaka u samoj proizvodnji. Kondom se ne smije držati u džepu jer se može mehanički i termički oštetiti. Uvijek treba upotrijebiti novi kondom tijekom bilo kojeg spolnog odnosa. Najčešće se kondom ošteti s noktima ili zubima. Postavlja se na penis u erekciji i prije bilo kakvog genitalnog dodira. Tijekom odnosa važno je održavati dovoljnu vlažnost. Treba upotrebljavati lubrificirajuća sredstva (kreme i gelovi za podmazivanje) samo na bazi vode. Kondom se skida dok još uvijek postoji erekcija kako bi se spriječilo razlijevanje ejakulata. Prilikom skidanja, kondom treba prihvatiti čvrsto nasuprot bazi penisa. Testiranje na uzročnike spolno prenosivih bolesti Nažalost ne postoji jedinstven test za sve uzročnike spolno prenosivih bolesti. Gotovo je uvijek potreban klinički pregled (dakle kod liječnika odgovarajuće specijalnosti, dakle, ginekologa, dermatovenerologa, urologa, nadležnog liječnika itd.), ponekad test po Papanicolaouu, dok je u nekim slučajevima potrebna venska krv ili urin. U nekim stanjima negativan rezultat testa ne znači da nemate bolest. Naime, uzročnik može, npr. otići u jajovod iz kojeg ne možemo vaginalnim pregledom uzeti klamidiju trahomatis. Ponekad je vrijedno uz zdravstvenog djelatnika (med sestra, tehničar ili čak liječnik) provjeriti i rastumačiti neke činjenice. Umjesto zaključka Najvažnije od svega jest doći do ispravne informacije i do stručne i kompetentne pomoći, bez straha i osjećaja nelagode, koliko god je to moguće. Nemojte zbog neugodnosti ili straha ugroziti vlastito zdravlje i budućnost! Represivne (odnosno "lažno-moralizatorske" mjere) nisu nikad dovele do željenog učinka, štoviše, često se taktikom "zabijanja glave u pijesak", odnosno sustavom zabrane i šutnje onemogućavao adekvatan dijalog o spolnim bolestima, kao i njihovo prepoznavanje, dijagnosticiranje i liječenje. 175

176 ZVUCI SVIRALE Ramiz Nani Šaćrović, profesor jezika i književnosti, 25.maj Melaje Još se sa svježe zemlje pjeskuše, koštampoljske, dizahu pramičci izmaglice, gdje stajaše alim, imam džamije, Ibrahim, sa desne strane kabura i otvorenim kitabom u jednoj ruci a drugom, desnom okrenutom prema naviše kao pri dovi u savršenom miru samo mu usne odavahu obraćanje Svevišnjem. Bijaše to jedno od mnogoljudnijih dženaza. Mlad čovjek, preduzimljiv, imućan i cijenjen u selu i okolini, mijeni svijet i naprasno predade svoju dušu onome ko mu je i dade. Grupice ljudi koji su se vraćali sa dženaze nagađali su o njegovoj smrti ne znajući joj uzroka a adet je da ljude interesuje šta i kako se što dogodilo i šta mu je uzrok. Ovdje nisu mogli da dokuče uzrok smrti jer ni sama porodica osim oca Bajra nije znala pravi uzrok. Nije znala ni žena Ajša, skoro nevjesta tek rodila sina Smaila, nadasve lijepa, đovdali, pametna, znavana, sve u svemu onakva kakva se i traži djevojka za domaćinsku kuću kako bi i njen porod produžio svojim genima da živi život u porodici. Aliju je najviše žalila i oplakivala majka Rabija. Čudila se kako ovo heftu dana da joj srce nije prepuklo od kako joj je Alija prvi put otišao u bolnicu do dana današnjeg koga će se sjećati i kada ne bude. Ništa manje nije žalila ni supruga Ajša, sestre. Svi su plakali i izlivali rijeke suza, samo je otac Bajro bio šutljiv sa stisnutim usnama koje je teško otvarao i kroza rijetke zube cijedio šture riječi. Mlađi brat Hasan je sjedio u jedno ćoše i plakao. Mnogo je volio brata Aliju koji je sve vidio u bratu Hasanu. Otkud bi god došao donosio mu je poklone. Tako mu je jedne prilike donio sviralu izvezenu bakarnom žicom, sa metalnim okovima na vrhu i dnu frule. Hasan je brzo naučio da udara u sviralu i to vrlo lijepo i umiljato. Ima neki dan utihnu svirala. Počeše da se nižu dani i bez Alije. Najteže im je bilo kada bi Smail zaplakao u kolijevci. To ih je sve ujedalo za srca. Pomišljali su: ostao siroče bez oca dok je živ. Svi su ga uzimali u naručje, milovali i ljubili da ne plače. Jedino djed Bajro nije imao snage niti volje da ga uzme u ruke jer ga je sve više boljelo. A bili su sretna seoska porodica kojoj je sve cvjetalo sve do ovih nekoliko dana. Bajro se sjećao kako je našao snahu Ajšu i koliko je vidio muke da je isprosi. Vidio ju je jednog ljetnjeg dana na livadi kako plasti i grabuljom kupi sijeno. Grabulje u njenim rukama kao da su bile u nekoj savršenoj mašini. Ajša visoka i fisna u stasu, sa tamnim ugljenastim očima strijeljaše svijet oko sebe. Niz prava pleće slivaju se dva crna kujruka debeli kao ruka a sve ličahu na slapove gorskih potoka. Kako bi mahnula grabuljom kujruci bi je udarali po plećima. Bijela košulja izvezena na jaki i taslicama napunjena djevojačkom snagom jedva držahu šavovi da ne popuca sve na njoj. Bijeli, hintani fistan pao do članjaka a oko sebe opasala šareni pojas sa nekoliko strukova koje je stepenasto savila i koji pozadi bijahu nastavljani jedan iznad drugog. Naprijed predivno izvezena zaprega u svim bojama izatkana. Njen hod ne bješe hod insana. Bješe to vatren hod nalik na vreteno u žustrim ženskim rukama. Uto odnekud pristiže pobjegao dorat, sedlenik komšijin, čiji trk bješe bijesan. Ajša pođe pravo ispred njega i viknu: -Stani dorate, stani!!!!- podiže ruku i mahnu. 176

177 Dorat, čuvši joj glas uspori i poče da poigrava mašući glavom. Kad stiže blizu Ajše, prope se na zadnje noge i njišteći vitlaše prednjim nogama. Ona mu još jednom viknu i on stade kao ukopan. Ajša priđe, uhvati ga za grivu, pomilova po njušci pribijajući svoju glavu uz njegovu. Milujući ga tako ona ga umiri. Stoji dorat miran kao jagnje. Ona odjednom skoči na leđa konja, pritište ga nogama držeći se za grivu i viknu mu. -Hajd dorate!!! Konj poskoči i kao munja poletje preko polja. Ne gleda kuda trči, preko nepokošenih livada, nezrela žita, preko gudura ali trči dorat sav sretan jer ga odavno nije bolji binjadžija pojahao. Svijet stao sa poljskim radovima i u čudu posmatraju ovu sliku. Svi su prepoznali da je binjadžija u bijelom Ajša jer niko nije mogao niti smio što ona može i smije. Nakon nekoliko vakta, Ajša ustavi dorata i skoči sa njega. Pomilova ga i poljubi te pođe put seoske utrine gdje imaše još konja. Okrenu se doratu pomilova ga i ošinu da ide na pašnjak. Dorat vrisnu, prope se na zadnje noge i skoči prema krdu. Ajša se vrati poslu. Sve to je posmatrao Bajro i ostao skamenjen prizorom. U glavi mu se rodi ideja da je zaprosi za sina Aliju. Raspita se i saznade čija je. Taman pomisli da se orodim sa Vehbijom, domaćinom i namli čovjekom. Čim ode kući reče Aliji da ode i da ako bude mogao vidi jedinstvenu djevojku koju nije imao prilike da vidi. Poslije nekoliko dana Alija se nađe na mjestu gdje se nađe i Ajša. Čim je vidje bi mu jasno da mu je otac o njoj govorio. Opis đovde odgovara njoj, njeni pokreti i maniri, ali ono što ga naročito uzbudi je njena ljepota koju nije mogao do sad da vidi. Duguljastih obraza, bijela lica na kome se ocrtavahu dugačke obrve kao *morske pijavice*, koje uokviravahu tamne ugljenaste, kao fildžan, oči sa dugim trepavicama. Punije usne pravilno srezane i dva reda bijelih, ko biser, zuba činjaše njenu ljepotu. Srce mu zaigra kad to sve vidje i odluči da ocu kaže da je prosi. Pokupi Bajro nekoliko viđenijih ljudi i posla sellam Vehbiji sa pitanjem da li ga kabuli za prijatelja. Tako i učiniše provadadžije ali toga dana ne bi sudbina jer i Vejbija hoće da se raspita o momku i njegovoj familiji. Tada se moralo sve ispitati. Ko je momku a i djevojci otac, majka, djedovi, i podalje stara familija, da nije ko u objema porodicama bolovao od neke zarazne ili slične bolesti. Moralo se sve znati. Uskoro Vehbija imade prilike da vidi i posmatra Aliju na jednoj londži mladosti. Tu su se zametale razne igre koje su vodili Alija i nekoliko naočitih momaka. U svemu Alija prednjači ali se ponaša veoma smireno i smerno, bez nekoga likovanja ili podcenjivanja ostalih momaka. Raspita se Vehbija za momka koji je najbolji u igrama i saznade da je to Alija, sin Bajrov za koga on traži njegovu Ajšu. Vidje i da je momak prilika jer je bio poseban u svemu i ljepoti, i visini i snazi, i snalažljivosti, sve u njemu vidje Vehbija sve, dopade mu se i bi razi da mu da Ajšu. Kad ode kući zovnu Ajšu i izdvoji je da bi je pitao: -Ajšo, šćeri moja, dođe vakat da te pripitam nešto a da mi ti to pošteno i brez uvijanja rekneš, helj ti verujem sve što mi rekneš. -Pita*, babo, rej ću ti sve što znam, - puna sebe reče Ajša. -Ajšo moja, vakat je da sreću imaš, vakat je da se udaš, prosu mi te na sve strane a ja se sa tobom i ne suglasih ni jedanput. Sad nađoh za munasip da te pitam. Imaš li koga Ajšo moja, 177

178 ne bih da te dajem bres tvojega izuna, - sav ustreptao otac pita mezimicu a srce mu bije ka bubnjevi na svadbi. Sve ga strah rećiće da ima nekoga pa ako se njemu ne dopadne sve će da padne u vodu. -Bapko moj slatki, i mene saleću razni momci ali ja nisam nikaga odabrala niti mogu a niti hoću bres tvoga izuna. Tamo đe mi ti nađeš mesto tamo ću radosno otići, helj, znam da mi ti misliš samo dobro i da ćeš mi naj mesto koje će odgovarat i tebi i mene, - vedra čela i iskreno reče Ajša. -Pade mi kamen sa srca, živote moj i ponosu moj. Prosio te Bajro za sina Aliju. I kuća i dom je tu a vala vidoh momka jes ti prilika, sa njim bih imao merak da se oprijateljimo. Opet bres tvoga izuna ni to ne more da bidne, - sa olakšanjem će Vehbija. -Reko* ti, bapko, kako je kod mene. Ako si našo na munasip da me daš za njega i ako ti se dopao i mene će, a ja da te zamolim još nešto, - bez imalo srama poželje Ajša da kaže. -Rekni, šćeri moja, kako kažeš tako će i bit, - sa nadom će Behbija. -Imam volju i želju da vidim momka da ne uzimam nešto što mi srce neće primit, neka on mene vidi pa ako ni se duhma podudari toga trena biće nešto, - i Ajša ušutje. Već sjutradan Vehbija prati haber do Bajra da opet povrati one iste ljude ali sad sa momkom. Sav radostan Bajro pozva one iste provadadžije da u subotu na podne pođu do Vehbije da prose Ajšu. Sa Alijom se dogovoriše da ako mu se djevojka dopadne podigne ruku kad ga otac pogleda, ako je ne begeniše da ne daje nikakve znake. Stigoše pred kuću Vehbijinu, sjahaše sa sedlenika, Vehbija i njegovi ih sretoše, prihvatiše konje te za kotar da im polože sijena a buduće prijatelje uvedoše u kuću. Krajičkom oka Alija vidje prekrasno lice na pendžeru odakle su žene špijunirale pridošlice. Učinje mu se da šta ljepše vidio nije. Poslije pitanja i muhabeta o svemu i svačemu uz kahve i duhan najstariji od prosaca će: -Prijatelj Vehbija, mi i jesmo odavno prijatelji pa se nadam da ćemo i opet pritvrditi, Allahu me emrile, Pejkamber kaurile, mi dođosmo da ti ištemo izun da ni daš ovu tvoju šćer Ajšu za našega Aljka, divna momka a i jes od kuće i soja. Ti si već čuo za Bajra a i on za tebe pa bi bilo suvišno da pričamo o njemu i tebe kako živite. Čini mi se da je Allah učinio emer da se ova dva insana sastavu a jesu vala i slika i prilika za to, -i on ušutje. I ostali prosioci rekoše samo riječi hvale o objema familijama. Alija šuti i mijenja se, sramota ga. U jedan vakat uđe Ajša. O njoj ne treba mnogo ni govoriti. Nije je bilo na daleko. Donese još po jednu kahvu i iziđe. Bajro pogleda Aliju a ovaj podiže obje ruke uvis. Poslije izrečenih riječi prvoga prosca Vehbija pogleda mlađeg brata te on iziđe. Kad uđe priđe bratu i nešto mu kratko reče. Vehbija se malo poče nećkati nalazeći razloge ali sve nešto nesigurne. Najzad nemade kud nego pruži ruku novome prijetelju i reče: -Prijatelj Bajro, poklanjam ti šćer za tvoga sina, neka ni je sa hairom i dugovečno, - skoči na noge i pomoga Bajru da ustane te se izljubiše. To učiniše i ostali. Jedan od prosaca otvori 178

179 surmu pendžera i povuče nekoliko metaka iz *parabeluma*, koji vrisnu i označi prijateljstvo dvije porodice. Po običaju Vehbija potraži za djevojku spremu i predade spisak onoga što će trebati za nevjestu Bajru koji i ne pogleda u njeg nego ga strpa u džep. Na kraju Vehbija reče Bajru: - Ništa od onoga spiska da mi ga ovamo, - i iscijepa ga. -Tvoja je od danas pa je vodi u rite ako ti nije žao. Ugovoriše svadbu koja bi jedna od čuvenijih u okolini sa preko sto svatova. Prolaze dani mjeseci i godine. Navrh godinu dana Ajša rodi zdrava sina što bi radost u obje kuće i domu i rodu. Njih dvoje, Ajša i Alija, živjeli su sretni i zadovoljni jedno drugim. Svi u kući su prihvatili Ajšu kao da se je tu i rodila. A i ona je bila prava nevjesta i supruga i snaha i komšika. Ipak od sviju ukućana Ajša ja najviše voljela mlađega djevera Hasana koji je takođe voljeo nju kao sestru. Pomagao joj je u svemu. Ta bratsko sestrinska ljubav se je razvijala uzlaznom linijom. Jednoga dana dođe Alija sa pocijepanim pantalonama na lijevoj nogavici. Kad ga upitaše šta je bilo reče da ga je ujeo pas lutalica. Tekla mu je krv sa butine. Previ mu Ajša nogu a Hasan ga gleda žalostno jer mu je žao brata. Zarastoše ranice od zubiju psa i Alija nastavi svoje normalne poslove. Prođe skoro godina i ništa se ne dešava u porodici. Dječačić raste i već mu se razaznaju pojedine riječi, vuče se po sobi, prvi zubi već rastu. Aliju zabole noga koju je ujeo pas lutalica. U početku ne pridavaše važnost tome misleći da će to kako je došlo tako i proći. Svakog dana situacija sa nogom se pogoršavala. Ipak na nagovaranje supruge Ajše, Alija ode ljekaru. Ljekar uz razgovor sa Alijom saznade da ga je nekada ujeo seoski pas te ljekar konstatova trovanje jer je pas vjerovatno bio zaražen ili bijesan. Ocu mu Bajru reče da je situacija veoma teška i neizvjesna. Prepisa mu neke tablete i injekcije sve vrteći glavom zabrinut. Ne prođe ni nedjelju dana a Alija ispušti dušu u mukama jer je zaraza uzela maha. Njegova smrt pomuti idiličan život u obje porodice. Ajša najtužnija zajedno sa Hasanom koji ne sušaše obraze za bratom a pokušavaše da utješi snahu. Selo poče da nagađa uzrok smrti Alijine. Većina ga je dobro poznavala i svi su imali samo riječi hvale i divljenja za njegovo ponašanje. Pokušavali su da saznaju taj uzrok. Neko se sjeti da je vidio kada ga je pas ujeo i konstatovaše: *Oživela mu štenad u mozgu jer ga je ujeo bijesan pas* - bi opšta konstatacija. Druga tema škakljivija bila je pitanje Ajšino. Da li će ostati da gaji dijete? Da li će ostaviti dijete i otići za nekim drugim? Mlada je i snažna neće moći da izdrži bez čovjeka-muža. Da li će Bajro dati unuka da ga Ajša odvede? Pitanja su nicala kako koji dan. Ta pitanja počeše da muče i Bajra i njegovu ženu. Da ostane mlada i zdrava žena bez muža grehota. Da ide u rod ne daju unuka jer u njemu gledaju Aliju, on će da im zamijeni sina. 179

180 -Vala ženo ne mogu da dozvolim da mi snaha odvede Smaila, oči moje, oči koje mi usahoše Alijinom smrću a Smail mi vrati očinji vid, - očajno će Bajro. -Ne dam ga ni ja pa taman mi život uzeli, jedna rana mi je dosta, sa drugom se ne bi* mogla nosit, - Rabija kroz plač izusti. će:. Ču Ajša jednog dana takav razgovor pa će kasnije odnijeti sina kod svekra i svekrve pa -Babo i majko, čujem da se plašite da vi ne odvedem Smaila u rod ili tamo đe se mogu udat. Hatar a.r. Alijin i vaš mi ne daju da tako nešto uradim a ne mogu da se odvojim od njega, helj, mi on budi uspomene na moga Aliju. Šta će bit videćemo, još je rano da o tome pričamo. Prođe još neki vakat a ne rješava se ništa. Dođe Vehbija i žena mu da posjete šćer i da posjede kod prijatelja. Tada se spontano i pokrenu pitanje Ajšino. Ni jedan ni drugi kao da nisu imali rješenje za nastalu situaciju. -Ni prva ni zadnja koja je ostala ovako o nečare. Eno u komšijskom selu prije dvades godina snahu udovicu vratiše za devera, da ne sirote dijete. Da li se ti slažeš prijatelju Vehbija da to i mi uradimo, ja drugoga medeta ne znam. Ona ne more da se odvoji od sina, ja vala pa nikako bolje metak u čelo nego mi uzet unuka. To isto i moja žena kaže. To ni je mehlem za neprebolnu ranu. Prijateljstvo ni je bilo mlogo dobro, nismo imali ni najmanje začkoljice niti ni je ostalo hatar na tebe i na tvoje a nadam se ni vama na nas. Time se razgovor i završi i prijatelji odoše svojoj kući. Bajro ispriča Rabiji šta je pričao sa prijateljem i ona se učinje razi. Šta su prijatelji razgovarali nije im bilo poznato. Ajša po cio dan sa sinom u svojoj sobici tavori svoje dane. Čim bi namirila po dnevnoj sobi i tamo gdje bi trebalo da pomogne išla je sinu u sobu. I sama se je bavila sobom, šta će i kako bit. Spremna je bila da gaji sina i da ne pomisli na udaju. Premišljala se i tim bolnim pitanjem svoje ljubavi prema sinu a ta ljubav je najjača na svijetu. Majka je u stanju da sebe žrtvuje za evlad da joj se čelo ne namršti. Nije mogla ni da pomisli da ostavi Smaila ni za živu glavu. Prolazili su dani kao dlan o dlan. Već se navikoše svi da nema Alije i da se živi mora onako kako se može. Svak je išao za svojim poslom i lakše mu je bilo kad nešto radi manje misli o onome što je bilo. No odmicalo je vrijeme a čare se ne čini Ajši kako su mislili i njeni u rodu i ovi u domu. Bajra i njegovu ženu sve je više morila briga da snaha ne odluči ipak da ode od njih pa su činili sve da joj udovolje u svemu što su mislili da treba. Ajši je to i smetalo. Ljutila se je i na svekra i svekrvu što su toliko obazrivi. Razgovor dvojice prijatelja ostao onakav kakav se je i ispričao. Ne smiju više ni da pomisle a Ajši niko da pomene. Prođe podosta vakta i jednoga dana kada navrh nekoliko mjeseci dođe Vehbija da obiđe šćer prijatelji opet pomenuše i pokrenuše pitanje Ajšino. Tada otpočeše mučni trenuci za obje familije. Teško se je odlučiti i kazati Ajši prijedlog jer je ona dosta prijeka i ne trpi nametanja. Kada usaglasiše stavove da joj ponude da se vrati za djevera Hasana prepustiše joj ocu da joj to saopšti. Ode Vehbija kod šćeri koja se je povukla čim je poslužila u sobicu sa majkom. Vehbija uđe sav pocrnio u licu i poružnjeo sve od muke i neizvjesnosti šta će Ajša reći. Mora lagano da je pripremi da ona u startu ne rekne njeno NE, helj, ako tako rekne ne valja posao nikako neće htjeti da posluša bilo koga. 180

181 Vehbija sjede i otpuhnu. -Što si se sneveselio bapko, koji te jadi sad moru, jesi li mi zdravo? pita Ajša. -Zdravo jesam koliko mogu da bidnem. Tvoja sudbina me izede i ovo malo u bešiku. Vi mi glavu prekinuste. Na svijetu nikoga nisam hajao kao tebe moje prvenče a ti mi take sudbine bi. Cijela familija je jako dobra, i bio sam najradosniji što sam ti našao ovko mijesto. No, sve što je dobro i lijepo kratkoga je vijeka, nesporo. Ujede ne svija guja za srce pa ne znamo koga više. Sad niti spavam, niti jedem, niti pijem ovo dana, sve si mi ti u pameti i ovo malo, - on pokaza na bešik. Šta će bit sa njim i sa tobom. I ono je jedvoček i nama i njima. Ako me što otera pod crnu zemlju ovo će me, - pun gorčine, neizvjesnositi i straha Vehbija izdeklamova i klonu. Ajša se uplaši te potrča za čašu vode. U hodniku srete djevera Hasana koji se uplaši njene brzine da nije što djetetu bilo. Uđe i vidje da su svi zdravo. Ajša dade ocu vodu a Hasan iziđe. -I ova prijatelj Hasan urijezan momak. Vidi se da je iz kuće i doma. -Ne odvajam ga od brata, toliko je dobar, - iskrena je Ajša. -Šćeri moja, oči moje, živote moj. Ovo što će ti tvoj bapko rej ne zameri mu i ne misli da je bilo lako prevaliti donijet odluku. Niko ti više sreće nije željeo od mene i ove moje neveste. I sad ti isto želimo da ni bidneš sretna i vesela dok si živa. -Rekni, bapko, iako je grko progunuću, helj, nema stvora na svijetu kojeg više volim više od tebe do ovo malu u kolijvci. Ono je sad moja sva radost i sreća, učiniću sve samo me ne odvaja* od njega, bolje me kraj njega ubit nego me odvojit. To niko osim onoga što ga je stvorio i podario mi ga ne more učinit pa ni ti, - odlučna glasa Ajša mu ponudi ultimatum. Vehbiji kao da laknu jer mu se učinje da mu je dala odriješene ruke da radi šta hoće osim jednog. -Šćeri moja, evo ima nekoliko meseci kako se o tome lomim i ja i prijatelj i taško obadvojici a pravo da ti reknem i strah ne da ne pogriješimo a ti ako ne odbiješ ne znamo šta ćemo. Ranjeni smo obadvojica, svakako on i prijateljica do groba, pa muku mučimo šta sa tobom. Da ostaneš tako kako si, lijepa i mlada bres čoveka da te zaštiti ne moreš izdržat. Znamo mi sve što se tiče života žene i muškarca. Da ostaviš dijete nikako nećeš, da ga povedeš u rod bolje da obadvoje ovo starih pobiješ no to da him učiniš, pa smo vijćali i jedva se suglasili jedno, - teškom mukom Vehbija izgovara ove riječi. Donesi mi jedan bokal vode nešto sam mlogo ožedneo. Prijateljica malo više osolila zelje pa vuče vodu. Otrča Ajša te donese hladne bunarske vode u stakleni bokal i stavi je pred oca. -Rekni bapko, olakša muke i sebe i mene a i onima starima, poslušaću da se ne mučite, - odlučno će Ajša. -Mi smo našli na munasip da te povratimo za ovoga Hasana, zgodan je momak, ti ćeš imat dobra čoveka, Smail amidžu kao oca, neće bit kret siroče, mi i prijatelji ćemo bit mirni do smrti, - jeknu Vehbija i huknu kao ljuti ranjenik, iskolačivši oči na šćer ne mogavši da dočeka odgovor. 181

182 Ajša samo razrogači oči, zinula, ne trepće, gleda bapka kao nekakvog stranca, pogleda u sina i stropošta se pored majke. Majka je zali studenom vodom a Vehbija navrnu ostatak sebi na glavu. -Mučna vakta dragom bogu fala, - uplašen za šćer izusti. U jedan vakat povrati se Ajša i obrisa se. Opet pogleda sina, oca pa majku. Disala je vrlo uzbuđeno i neujednačeno držeći se za prsa. -Ovo je za mene ka grom iz vedra neba, bapko. Nisam se ovome nadala, sto drugija rešenja sam nalazila ali ovo nisam ni pomislila, a i kako bih kad sam ga zahajala ka brata, ka rod pa da legnem sa njim u krevet. Dala sam ti riječ da ću učinit što goj ti rekneš pa ću da te zamolim da to sad ostane tako koji dan pa ću ti rej, da ja prohesapim šta sve more da bidne. Kako ću sad Hasana pogledat u oči, jadna ja, liši mi ovoga deteta i vas. Kad se povratiše od šoka Vehbija i žena mu uđoše u sobu kod prijatelja te posjedoše još malo. Ustadoše da idu. Dok ga je Bajro ispraćao Vehbija mu reče šta je bilo i kako. Rače mu i da pritahiri helj će mu Ajša poručit šta je odlučila. -Teško je i njojzi. Hajala ga do danas ka brata pa i sam se turi u njojzinu kožu. -Ljuti ja kako ću Hasanu ja rej. I mene je strah da ne rekne grdnu riječ pa od toga da nema ništa, - zadovoljan i uplašen će Bajro. I odoše prijatelji a osta Bajro da muku muči sa sobom kako da ubjedi sina da povrati snahu za sobom i da joj bude muž. Teško i jes za pričat a kamoli još i uradit. Jednog dana pruži se prilika da Bajro predloži Hasanu ono što su se dogovarali. Hasana za malo srčana kap pogodi. Ni bijelu ni crnu ne izgovara. Ne može da se povrati od iznenađenja. Najzad nekako izgovori: -Kako, babo, to da učinim, kako? Do danas sam je hajao ka sestru pa da mi bidne žena. Suphan Allah, da l* ste u pamet i ti i prijatelj? Da l* znate šta to znači? Svaka rados* će nestat i njozi i mene. Kad mu Bajro obrazloži sve kako je i šta je, Hasan omekša i zadubi se u misli. Ušuteše se obojica i nastaviše započeti posao. Prođe neki vakat i onda Ajša prati haber ocu da dođe. Kad stiže Vehbija ona mu reče da nerado pristaje ali da će da posluša oca i vrati se za djevera. Teško je prevalila to preko ustiju. Dugo se je i premišljala kroz neprospavane noći. Mnoga jutra su joj osvanula vrlo teška sa podočnjacima. Poružnje u licu nestade one đovde, promijeni se. Ništa bolje nije ni Hasan prošao. Sneveseli se. Izbegavao je snahu a vukla ga je želja da vidi Smaila. Mučan vakat. Sastaše se prijatelji, pozvaše Hasana i Ajšu te im saopštiše ono što su naumili, ispričaše im obrazloženja. Oboje sagli glavu i gledaju u po jednu tačku ispred sebe. Oboje drhte od uzbuđenja i teških misli. Ostaviše ih zajedno. Hasan uze Smaila u ruke a Ajša namjesti ihram koji bješe podvrnut, zateže prostirku na krevetu i kao klada sjede na minder. Radili su poslove samo da im prođe vakat. Tada će Ajša: 182

183 -Moj Hasane, vide li šta bi? Hajala sam te ka brata, poštovala i cijenila i ni na kraj pameti da ti bidnem žena, da sa tobom legnem. Teško je to i mene i tebe. No vidiš razloge i mojih i tvojih roditelja i u većini su u prau. Sve je to radi Smaila, koga ne mogu da ostavim a niti da ga vodim sa sobom. To nam je glavu otkinulo, to je Allah odredio da ni bidne sudbina i to da preturimo preko glave, - odlučna i pribrana Ajša prekide šutnju. Mora da se živi i trpi što čoveka snađe. Hasan šuti, ne izgovara nikakvu. Uze Smaila i iznese ga iz sobe u avliju. Igrao se je sa njime podugo vakta. Ajša za to vrijeme pridrijema na minderu naslonjena na lakat i na jastuk krevetski. I to što prispa bi joj ka cijelu noć da je spavala. Kad Hasan unije Smaila ona se probudi. Hasan spusti Smaila kod nje i iziđe. Spusti se noć, noć koja Ajši i Hasanu znači vrlo mučne trenutke kojih će se sjećati dok su živi. Uđe Hasan u neki vakat sav pokunjen. Ajša raspremila krevet, legla, uvrnula lambu koja jedva cvili. Smail tek zaspao samo se čuje ujednačeno njegovo disanje. Hasan puhnu i utuli lambu, svuče se i sjede na kraj kreveta sav ustreptao od stida i muke koja ga je spopala. Ajša na svojoj polovini drhti kao grana na vjetru, ne može da vjeruje da i ovakav trenutak može da dođe da bude sa onim za koga joj srce nikad nije zaigralo kao za muškarcem. Sve više tone u crne misli kunući zlu sudbinu koja joj se zlehudo nasmješi. Hasan i dalje sjedi na kraj kreveta i on sav trepti i ne može da se skrasi. I njega obuzele nekakve mračne misli koje u tami dobijaju sve tamniju stranu. U jedan vakat poče da zebe. Spusti se na dušek i ne pokri se. Ne osjeća više hladnoću, ne osjeća ništa. Sve jače se čuju uzdisaji oboje njih. U jedan vakat Ajša osjeti da je Hasan go lego i nije se pokrio te izvuče jorgan i pokri ga da ne prehladi. Polako su oboje, svako na svoju stranu utonuli u mučan san.tako i noć navali na spavače. I opet se nižu dani i mjeseci kao kad majstora praveći razne oblike i šare od bisera, niže ih i slaže u što ljepšem obliku kako bi na kraju ispala rukotvorina kojoj se narod divi. I opet u selu bi priče o povratku Ajšinom za djevera, neko kudi neko odobrava, ali se zna da se svijetu nije moglo ugoditi. Svako čudo tri dana i nema ga više. Narvh nešto više od godinu dana, taman kada je Smail mogao da trči po livadi, da priča i djeda vuče za brkove i da mu skida kapu sa glave, kada je često jahao na Hasanova leđa i vriskao od sreće, u kući se začu dječiji plač. Svekrva Rabija pomoga snahi da se kurtališe bremena i podiže zdravo muško dijete. Bajru se učinje da će mu srce pući ka lješnik od miline što opet u porodici zavlada sloga i ljubav. I Vehbija ja dao podebeo muštuluk za još jednog unuka. Tako Smail dobi brata sa kime će imati da se igra, da raste, da se diči, da ga zabavlja i štiti. Preturajući po nekim stvarima Hasan iščeprka sviralu, uze je obrisa i sa sjetom pogleda. Nije joj falilo ništa. Puhnu u nju i iziđe iz kuće. Tad se začuše umiljati zvuci čobanske svirke koju Hasan najviše voljaše i nekada je sviraše. Činilo se da zvuci ove svirale dopiru do iza vidika ispunjavajući čitav prostor tim zvucima. 183

184 SAMO AKO TI JAVE (Moto. M. Antić) Ako ti jave da umro sam jednoga dana znaj da je to od tuge i nemoj me pohodit jer će mi i mrtvome suza okvasiti bore. Ako ti jave da otišao sam na onaj svjet ne hrli, pusti me da rahat otputujem bez povratka nisam imao kome da se vratim. Ako ti kažu da pominjao sam ti ime zadnjim dahom i da sam sa njim na usnama ispustio dušu i odnio ti ime sa sobom, neka ostane neokrnjen tren kako bih lakše podnio bol. Ako ti slučajno jave da pošao sam na nekakav daleki put ni suza iz oka ti 184

185 nemoj da krene jer ćeš mi poprskati dušu i srce koji su tvoji bili i tako ostali do zadnjeg časa. Ako umrem oprosti pre nego mi priđeš jer ću i mrtav osjetiti da si tu i da ti praštam sve. Oprostio sam ti sve i ljubav, i nadu, i pripadanje, i bol srca, i duše jecaj pa živi bez straha da oprosta nije bilo. Ako ti jave da se iz rake začuo glas, kriku sličan, i da se izgovara tvoje ime, znaj da i u mom grobu odnijeh ljubav moju jer je nisam imao kome ostaviti. 185

186 RADO SE SJEĆAM Ko da se ne sjeća dana u trena kada smo žnjeli poljupce ko klasje tjela drhtala ko na vrbi lišće kada ga vjetar miluje i njiše. Ko da se ne sjeća toplih tjela koja su drhtajem punim ljubavi nudila da poljupci budu kao polen i med jer su iz srca izlazili divni i slivali se po tjelima našim I kad smo bili kao jedno tjelo pripijeni, željni da se stope vrela bili smo srećni jer nas ljubav spaja. U oku tvome 186

187 gledao sam slike kao na platnu sebe gledah sretan kako ti ljubav dajem ti je primaš puna miline i sreće dajući se nesebično, strasno. Milovh ti svaku rječ, osmjeh, dodir koji mi se nudi bivajući s tobom jedno tjelo i jedna duša. NANI 187

188 Nihat Biševac Gradonačelnik Novog Pazara Zaštita životne sredine Održiv razvoj grada Novog Pazara podrazumeva i način i stepen korišćenja resursa koji omogućava obnovljivost i zaštitu istih za buduća pokolenja. Gradska uprava će primeniti principe da postojeće i buduće ljudske delatnosti i aktivnosti budu u skladu sa prirodnim okruženjem. Svi strateški dokumenti, planovi i programi razvoja grada kao i poslovni projekti preduzetnika i firmi moraju biti ocenjeni sa stanovišta uticaja na životnu sredinu. 188

189 DOBRODOŠLI U NOVI PAZAR, U GRAD DOBRIH DOMAĆINA! Jedinstveni spoj Istoka i Zapada, starog i novog, islama i hrišćanstva Čuvene mantije, još bolji ćevapi, i ljudi velikog srca Novi Pazar je grad koji morate posetiti! Novi Pazar je grad dobrih domaćina. Valjda je ljudima draže da čitaju maloj grupi koja je možda napravila nerede na stadionu, nego o jednom prosečnom Pazarcu, čoveku koji sa osmehom dočekuje svakog novog gosta. Čoveku koji će vas odvesti svojoj kući da odmorite, počastiti najboljim ručkom, onda isto toliko dobrom kafom, i što je najvažnije generalno dobrim gostoprimstvom. Nije to gostoprimstvo nešto što su učili u nekoj školi za turizam. Ovo je svima nama urođeno i time se ponosimo. Valjda ima malo i tog inata u nama. Znamo da se za naš grad i građane vezuju razne predrasude, pa svakog posetioca želimo na sve načine ubediti u suprotno. 189

190 Veliki lokalpatriota i zaljubljenik u sve što ima veze sa ovim gradom. I pored toga, potrudiću se da vam na objektivan način predstavim grad, ljude u njemu i sve turističke potencijale za koje se malo zna. 36 Kroz Novi Pazar provedprođuem ljudi sa raznih krajeva sveta: Australije, Belgije, Portugala, Havaja, Turske, Palestine, Indije, Italije, Francuske, Rusije, Nemačke, Španije i naravno svih zemalja sa Balkana. Dobrodošli u Novi Pazar, najmlađi grad na svetu. Pojašnjenje ove rečenice, - podatak da 49% stanovništva u Novom Pazaru čine ljudi do 35 godina starosti. To je nešto čime se izuzetno ponosimo. Podatak koji vam ovako pri čitanju možda i ne znači puno, ali vam sve bude jasnije kada prođete gradom i vidite toliko mladih ljudi. Čim čuju da niste odavde, zovu vas na kafu, pitaju jeste li već probali naše ćevape i mantije, šta ste uspeli da vidite u gradu i sl. Da se razumemo, ponosimo se mi našim ćevapima, mantijama, baklavama, turskom kafom i još mnogo čime, ali Novi Pazar ne čini samo to. Svaki turistički obilazak počinjem sa trga Gazi Isa bega Isakovića. Trg nazvan po osnivaču grada, turskom vojskovođi koji je Novi Pazar osnovao godine. Isti čovek je par godina kasnije osnovao i Sarajevo i Šabac. Grad je sagrađen na takvom mestu da se nalazi na tromeđi puteva između Dubrovnika, Soluna i Carigrada (Istanbula) pa je bio idealno mesto za trgovce koji su prolazili ovuda. Ubrzo je grad postao veliki trgovački centar. Toliko, da je nekoliko godina po osnivanju Novi Pazar imao više stanovnika nego London! 36 Irfan Nurković, turistički vodič iz Novog Pazara. 190

191 Svi ti trgovci koji su prolazili kroz grad su morali negde i da prenoće, a za to su obično služili hanovi. Od 6 hanova koliko je Novi Pazar nekada imao, danas je nažalost ostao samo jedan. Amir-agin han, lociran u centru Novog Pazara sagrađen je u XVIII veku. Na prizemlju se nalazila mehana, a na spratu sobe gde bi trgovci noćili. Ispred su vezivali konje. Ne sme se izostaviti pominjanje hotela Vrbak, jedinog hotela u Evropi izgrađenog nad rekom. Usput, u pitanju je reka Raška, jedna od mnogih koje protiču ovim gradom. U ranom periodu, u ovom gradu je postojalo mnogo nacionalnosti: Turaka, Srba, Dubrovčana, španskih Jevreja sefarda i sl. Danas je to grad gde otprilike 80% stanovništva čine ljudi islamske veroispovesti, a oko 20% hrišćanske veroispovesti. Jevreja u Novom Pazaru nema još od II Svetskog rata. Ipak, u gradu i dalje postoji zgrada koja je služila kao jevrejska sinagoga a postoji i jevrejsko groblje. Čak je i prvu banku u gradu osnovao Jevrej koji se zvao Sumbulijko. U centru grada se može videti i Sebilj, replika onog u Sarajevu. Reč sebilj je arapskog porekla i znači put, ali se najčešće koristila kako bi se označila česma ili fontana. Replike poput ove se mogu naći i u Beogradu, Zagrebu, Rimu i Bursi. 191

192 Foto: Sacha Théobald/Flickr Par desetina metara od Sebilja, u blizini Kulturnog centra nalazi se muzej Ras. Pomalo simbolično, muzej se nalazi u najstarijoj zgradi u Novom Pazaru, koja se u početku koristila kao zgrada opštine. Pored jedinstvene kolekcije novčića korišćenih u doba Nemanjića u starom gradu Rasu, u ovom muzeju se mogu naći sobe uređene u turskom i srpskom stilu, ali i mnogo drugih zanimljivih stvari. 192

193 Foto: b92.net Preko puta muzeja nalazi se dosta zanimljiva građevina o kojoj čak ni mnogi Pazarci ne znaju puno. Reč je o kući Čavića. Priča o njoj glasi ovako: Šahsuvar-beg Čavić je često putovao svetom, i jednom je prolazeći kroz Solun video kuću koja mu se mnogo svidela. Kada se vratio u Novi Pazar, suvim zlatom je platio da mu se ista takva kuća sagradi. Kuća je za tadašnje standarde bila posebno visoka, pa su gradom počele kružiti razne glasine. Žene su verovale da on gradi tako visoku kuću kako bi mogao da gleda devojke po tuđim avlijama, pa su ga zato klele na razne načine. Izgleda da su se kletve obistinile, jer od godine, kada je kuća sagrađena, pa do današnjeg dana niko od porodice Čavić nije proveo ni jednu noć u kući. Ona je više puta oduzimana od strane vojske, a jedno vreme je korišćena i kao gimnazija. Nastavljajući dalje, dolazimo do jedne od dve džamije u Novom Pazaru koje su posebno vredne pomena. Reč je o Lejlek džamiji. Reč lejlek je arapskog porekla i znači roda, a legenda kaže da je na tom mestu gde se sada nalazi džamija pre bila crkva, i da je na nju sletela roda koja se klanjala. Ljudi su to videli i shvatili kao znak da ta crkva treba da se pretvori u džamiju. Ipak, to je samo legenda jer su kasnija istraživanja pokazala da je na tom mestu od početka bila džamija. 193

194 Lejlek džamija, foto: uflecu / flickr Originalni naziv džamije je Ahmed-beg silhadar. Džamija je nazvana po čoveku koji je finansirao njenju izgradju i koji je bio silhadar vojnik zadužen za čuvanje i održavanje oružja. On je očigledno bio dosta dobro plaćen kada je bio u stanju da sagradi džamiju. Ovo je najstarija džamija u Novom Pazaru. Jedina starija je bila Isa-begova džamija koja više ne postoji. Postoji čak i predanje da je sultan Mehmed Fatih prolazeći kroz Novi Pazar u svom pohodu na Bosnu klanjao u Lejlek džamiji Prolazeći kroz zlatarsko sokače (usku ulicu prepunu zlatara) dolazimo i do hamama turskog kupatila. Hamam Isa-bega Isakovića je sagrađen između šesdesetih i sedamtesetih godina XV veka. Ovaj hamam pripada grupi hamama koje mogu koristiti i žene i muškarci. Naravno, postojale su posebne prostorije za žene, a posebne za muškarce. Isto tako, hamami se dele na one sa prirodnim izvorom tople vode i one koji to nemaju. Isa-begov hamam nije imao prirodni izvor tople vode pa su morali da zagrevaju vodu u jednom velikom kazanu, odakle bi sprovodili vodu keramičkim cevima do bazena. Jedini stariji hamam u Evropi je onaj koji se nalazi u Prizrenu. Idući dalje prolazimo kroz ulicu 1. maja, ulicu koja je nekada imala preko 100 zanatskih radnji. U početku se ona zvala Stambol džada jer je svako ko je hteo da ide u Istanbul morao da prođe tom ulicom, a kasnije je neko vreme nosila i ime kralja kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, Aleksandra Karađorđevića. Dolazimo do ostataka onoga što je nekada bio Smail-begovića han, ili u narodu poznatije kao kafana Granata. Kažem ostataka jer je Granata izgorela u jednom požaru pre par godina. Kafana je dobila ime tako što je za vreme I Svetskog rata na nju pala granata koja nije eksplodirala, i od tad je u gradu poznata kao Granata. Postala je toliko poznata da su o njoj opevane i pesme, pa se u jednoj kaže: kad ja primim prvu platu pa ja svratim u Granatu Stižemo i do Altun-alem džamije, druge džamije koju je vredno pomenuti. Altun-alem džamija (sa alemom dragim kamenom) je sagrađena sredinom XVI veka, a sagradio ju je Muslihedin 194

195 Abdul Gani. On je bio vrlo obrazovan i učen, što pokazuje njegovo zvanje mevlana, a to je počasno zvanje koje su mogli nositi samo istaknuti islamski učenjaci i filozofi. Altun-alem džamija, foto: Sanid / Flickr Uobičajeno je bilo da se oko lepih, osobito sakralnih objekata ispredaju legende, pa tako i za Altun-alem džamiju postoji legenda koju je vredno zapisati: Altuna, Hadžera i Halima, tri pašine ćerke, lepotice kao dženetske hurije, rođene su i rasle u Novom Pazaru. Zbog lepote, bogatstva i ugleda što su posedovale ove tri sestre, niko se nije usudio da ih zaprosi. Ipak, one su bile rođene samo za Istanbul, a ne za Novi Pazar. Dani su tekli, vreme prolazilo i činilo svoje, a tri pašine ćerke ostaše neudate. U godinama pred smrt dogovorile su se da svoje silno bogatstvo ostave u dobrotvorne svrhe. Altuna je dala sredstva da se izgradi džamija i da nosi njeno ime, pa otuda Altun-alem džamija. Hadžera je dala zemlju za gradsko groblje pa se taj deo grada i danas zove Hadžet. Najmlađa od sestara Halima dala je sredstva za izgradnju česme a ta česma se i danas zove Halimača. Naravno, sve je ovo samo legenda Stižemo i do gradskog parka, gde možemo videti bedem i kulu motrilju simbol grada. Nekada je taj bedem služio za odbranu od napada, a danas pruža lep pogled i sećanje na istoriju. Kula motrilja je sagrađena početkom XVII veka ali se ne zna ko ju je sagradio. Ova osmostrana kula je visoka 15 metara i ima četiri mušerebije puškarnice. 195

196 Novi Pazar je mesto gde se prepliću Istok i Zapad, staro i novo, Islam i Hrišćanstvo. Zato ovaj grad pruža idealnu priliku da se nauči nešto vise o Islamu, ali i Hrišćanstvu. Kad god posetite neku od džamija u gradu moći ćete da upoznate Islam kao religiju, kao i muslimane koji tu religiju slede. Sa druge strane, ovaj grad vam nudi i mogućnost da posetite crkve i manastire koji su od velike važnosti za hrišćane. Na prvom mestu je važno pomenuti Petrovu crkvu. Crkva svetih Apostola Petra i Pavla, u narodu poznatija kao Petrova crkva, datira iz kraja IX veka. Važi za najstariju crkvu na Balkanu. Na njenom mestu je u V veku p.n.e. sahranjen lirski knez i prilikom arheoloških istraživanja na tom prostoru je otkriven veći broj grčkih vaza, srebrnog posuđa i zlatnog nakita. U VII veku na tom mestu je sagrađen verski objekat koji je kasnije pretvoren u crkvu. U ovoj crkvi je kršten i Rastko Nemanjić Sveti Sava. 196

197 Petrova crkva, foto: Josif Raspopovic Nezaobilazan je i manastir Đurđevi stupovi koji je podigao župan Stefan Nemanja godine. Zaštićen je od strane UNESCO-a. O posebnom značaju manastira govori njegov izuzetan položaj na vrhu uzvišenja, kao i posebna arhitektura crkve Sv. Đorđa sa dva stuba koji su dali kasniji naziv manastiru Đurđevi stupovi. Na putu ka manastiru Sopoćani prolazimo pored lokaliteta gde je nekada bio smešten stari grad Ras. Stari grad Ras nalazi se 11 km zapadno od Novog Pazara, na brdu zvanom Gradina. Pretpostavlja se da je osnovan u vreme vladavine Jovana II Komnina ( ). 197

198 Stari grad Ras U to vreme bile je uobičajeno da se svi gradovi u to vreme grade pored reke i na brdu, kako bi se lakše branili od neprijatelja. Na ovom mestu je osnovana prva srpska država Raška, a Ras je bio poznat i kao važno mesto za trgovce. Stari grad Ras je zajedno sa manastirom Sopoćani uvršten na UNESCO Listu svetske kulturne baštine. Par kilometara dalje nalazi se i manastir Sopoćani. Ovaj manastir je sagradio kralj Uroš godine. Osnovnu vrednost Sopoćana predstavljaju freske koje su prvobitno zahvatale 760 kvadratnih metara. Najpoznatija freska je Smrt Bogorodice, koja obuhvata 40 kvadratnih metara. UNESCO je ovaj manastir zbog izuzetne vrednosti uvrstio na listu svetske kulturne baštine godine. Veruje se da se ovde nalaze najlepše freske na svetu iz XIII veka. 198

199 Manastir Sopoćani, foto: Adalet Šemsović Pored silnog bogatstva koje čine svi pomenuti kulturno-istorijski spomenici, i dalje tvrdim da je bogatstvo našeg grada upravo ono gostoprimstvo i toplota koju naši ljudi imaju. Kada ste turistički vodič u Novom Pazaru, imate priliku da od ljudi koji su tek stigli čujete razne priče: da žene ne smeju da šetaju ulicom, da je opasno izlaziti kada padne mrak, da ovde pričamo nekim drugim jezikom, da nikako ne smemo pričati o određenim ljudima ili temama Moram priznati, razljuti me kada čujem takve predrasude o mom gradu i sugrađanima, koje nisu tačne. Ipak, sve se to promeni nakon samo jednog turističkog obilaska, nekoliko ćevapa ili popijene kafe. Tada ljudi vide pravu sliku Novog Pazara i ljudi u njemu grada na koji sam mnogo ponosan i koji ne bih menjao ni za jedan drugi. Razloga je i više nego dovoljno da nas posetite, i to ne samo u prolazu. Uverite se da je ovo grad dobrih domaćina. Dobro nam došli! Dobrodošli u Novi Pazar! Foto: Faruk Bruncevic 199