Centar za nauku i kulturu NAUKAKOM, Novi Pazar ZBORNIK RADOVA. VII INTERNATIONAL CONFERENCE, Novi Pazar, 2020.g.

Транскрипт

1 Centar za nauku i kulturu NAUKAKOM, Novi Pazar ZBORNIK RADOVA VII INTERNATIONAL CONFERENCE, Novi Pazar, 2020.g. DEVELOPMENT OF TOURISM IN SERBIA WITH ACCENT TO NEW PAZAR AND ENVIRONMENT Novi Pazar Cultural Center / Hall of Fame 2020

2 Izdavač: NAUKAKOM-Centar za nauku i kulturu, Novi Pazar Urednik: Prof. dr Mirsad Nuković Tehnička priprema: Elvis Murić Korice: Zerhra Nuković Štamparija: FAMI grafika, Novi Pazar Tiraž: 30 primeraka CIP - Каталогизација у публикацији Библиотеке Матице српске, Нови Сад (497.11)(082) ( Novi Pazar)(082) INTERNATIONAL conference "Development of tourism in Serbia with accent to New Pazar and environment" (7 ; 2020 ; Novi Pazar) Zbornik radova / VII international conference "Development of tourism in Serbia with accent to New Pazar and environment", Novi Pazar, 2020 ; [urednik Mirsad Nuković]. - Novi Pazar : Centar za nauku i kulturu - NAUKAKOM, 2020 (Novi Pazar : Fami grafika) str. : ilustr. ; 24 cm Tiraž Napomene i bibliografske reference uz tekst. - Bibliografija uz svaki rad. - Rezime na engl. jeziku uz svaki rad. ISBN а) Туризам - Развој - Србија - Зборници б) Нови Пазар - Развој туризма - Зборници COBISS.SR-ID

3 Predgovor Ritam života kojim živi današnji čovjek postao je izrazito brz a samim time i stresan. Ljudi sve više osjećaju potrebu da se vrate prirodi i za svoj boravak biraju upravo ona mjesta koja su ostala netaknuta, očuvana i u svakom pogledu posebna. Turizam je kompleksna industrija, pa je i konkurentnost destinacija rezultat delovanja mnoštva faktora. Ključne dimenzije destinacijske konkurentnosti su definisane od strane većeg broja autora. Konkurentnost turističke destinacije je određena kako faktorima specifičnim za turizam, tako i većim spektrom faktora koji utiču na pružaoce turističkih usluga generalno. Veliki potencijal naše bogate gastronomske ponude izvornih, autohtonih jela potrebno je podignuti na nivo vrhunske turističke usluge. Naše kulturne korijene svijetu možemo predstaviti kroz lokalne mediteranske okuse. Prirodni i zdravi okusi domaćih jela servirani u ugodnim nesvakidašnjim ambijentalnim sredinama trebali bi ostaviti gostima nezaboravnu koloritnu razglednicu kao uspomenu na njihov boravak u Srbiji. Turizam je, neopozivo, socijalna, ljudska, ekonomska i kulturna stvarnost. Njegov uticaj na spomenike kulture i spomeničke prostore je posebno značajan i može biti i značajniji imajući u vidu povoljne uslove i trend razvoja. Novopazarski kraj je bogat istorijskim spomenicima, biodiverzitetom, klturnim blagom i ostalim vrednostima u kojima se može uživati,, tako da je svakako zanimljiva destinacija za turiste iz čitavog sveta.

4 SAVREMENE TEHNOLOGIJE U KONTEKSTU MEĐUNARODNOG EKONOMSKOG RATOVANJA Akademik prof. dr Slobodan Nešković Međunarodna Akademija Nauka, Umetnosti i Bezbednosti - MANUB, Univerzitet "Sveti Kiril i Metodij" Veliko Trnovo Bugarska, FEPPS Novi Sad Univerzitet Privredna Akademija u Novom Sadu, Ukrajinska Tehnološka Akademija - UTA Kijev Apstrakt: Ekonomsko ratovanje u savremenoj međunarodnoj konstelaciji obuhvata veliki broj specifičnih mera i postupaka agresivnog karaktera u cilju ugrožavanja suparnika na svetskom tržištu. Primenom legalnih i nelegalnih sredstava, veoma često nespojivih sa etičkim postulatima poslovanja, teži se eliminisanju konkurenata. Za razliku od obaveštajne delatnosti, međunarodna ekonomska špijunaža koristi sve raspoložive metode, od medija do najsurovijih postupaka, čak i u nadmetanju tradicionalnih saveznika. Globalna suprematija SAD praćena trijumfalističkom prekookeanskom politikom nacionalne bezbednosti uticala je na korenito redizajniranje strukture međunarodne zajednice. Informatičko komunikacioni resursi i fenomen znanja određuju poziciju pojedinih zemalja u planetarnoj zajednici. Tehnološki dominantni subjekti u procesima globalizacije formiraju novi komunikološki poredak sa zloupotrebom medija, javnog mnenja i ostalih činilaca društva. Značajnu ulogu imaju informacione infrastrukture koje se inaugurišu u sve sfere javnog života, a u kontekstu realizacije nacionalnih interesa, što proizvodi postmoderne izazove i rizike u međunarodnim odnosima. To posebno pogađa male i nerazvijene zemlje, ugrožavajući njihov opstanak i temelje međunarodnog sistema. Ključne reči: savremene tehnologije, ekonomsko ratovanje, međunarodna zajednica, ekonomska špijunaža, tržišta Modern technologies in the context of international economic warfare Economic warfare in contemporary international constellation comprises a number of specific measures and procedures aggressive character for the purpose of compromising rival in the global market. Applying legal and illegal means, often incompatible with the ethical principles of business, tends to eliminating competitors. Unlike intelligence activities, international economic espionage using all available methods, from the media to the most brutal methods, even in the auction of traditional allies. The global supremacy of the United States accompanied by triumphant overseas national security policy was influenced by the radical redesign of the structure of the international community. Information communication resources and knowledge phenomena determine the position of individual countries in the planetary community. Technological dominant actors in the processes of globalization create new communicational order to abuse the media, public opinion and other factors of society. An important role is played by the information infrastructure that is inaugurate in all spheres of public life, in the context of the realization of national interests, which produces postmodern challenges and risks in international relations. This especially affects small and undeveloping countries, threatening their survival and foundations of the international system.

5 Key words: modern technology, economic warfare, international community, economic intelligence, markets UVOD Moderno doba, kanalisano procesima globalizacije, karakteriše se sticanjem nadmoći u planetarnim razmenama, što predstavlja rezultat ne samo vojne, već i ekonomske, tehnološke i razvojne supremacije nad protivnicima. Кao što je nekada oružje predstavljalo osnovni argument dominacije, danas je to informacija, kao četvrti obavezni činilac proizvodnje, pored kapitala, radne snage i tehnologije. Informacija je najbitniji činilac ostvarivanja prednosti nad konkurencijom i zbog toga najrazvijenije zemlje sveta sve više svojih obaveštajnih resursa koriste radi pribavljanja brižljivo čuvanih industrijskih, proizvodnih ili finansijskih informacija, koje će državi ili domaćoj kompaniji omogućiti bolje pozicioniranje na globalnom tržištu. Svesne važnosti savremene tehnologije, najrazvijenije zemlje sveta sve više ulažu u intelektualni resurs, čime se borba za globalni prestiž u svetu prenosi na teren naučno-tehnološkog razvoja. Zbog toga je potpuno razumljivo što najrazvijenije zemlje sveta vode na području visoke tehnologije i njene zaštite. Podaci pokazuju kako je većina najsavremenije tehnologije koncentrisana u nekoliko najrazvijenijih zemalja sveta. Pošto znanje, ideje, inovacije i tehnologija danas vladaju svetom, kompanije i države koje ih poseduju u velikoj su prednosti, ali su takođe, izložene velikom riziku da budu predmet industrijske špijunaže. Ekonomska špijunaža označava aktivnosti usmerene prema otkrivanju poslovnih tajni konkurentskih kompanija, s ciljem da se one iskoriste i na taj način stekne što bolja pozicija na tržištu. Industrijskom špijunažom se bave i poslovni subjekti i vlade država i ona predstavlja vid mirnodopskog ratovanja među njima. Ova vrsta špijunaže predstavlja zbir delikatnih, planiranih i stručno izvedenih aktivnosti na pribavljanju poverljivih podataka koje konkurentske kompanije čuvaju u tajnosti. U tu svrhu koriste se sredstva kao što su zapošljavanje svojih ljudi u konkurentskim kompanijama, angažovanje specijalizovanih agencija, korišćenje diplomatskih predstavnika u inostranim zemljama gde kompanija ima poslovne interese itd. Poslednje decenije dvadesetog veka donele su ogromne promene koje su rezultirale time da je industrijsko doba zamenilo postindustrijsko doba nove ekonomije, koje je okarakterisano kao doba znanja i u kome je proces globalizacije doveo do smanjenja sveta i nametnuo nove izazove kompanijama po pitanju njihove konkurentnosti. Savremeno poslovanje odvija se na globalnom nivou, konkurencija je velika i opstanak na tržištu zahteva brzu reakciju kompanija, prilagođavanje i upravljanje znanjima i informacijama da bi se stekla konkurentska prednost. Savremeno društvo, tzv. Društvo znanja ima sledeće karakteristike: bez granica je i kroz njega znanje protiče brže nego novac a potencijalni uspeh i neuspeh su jednaki, jer svaki član društva znanja može ovladati znanjem kao neophodnim resursom. Pobeda i poraz na tržištu zavise od znanja, veština, kompetentnosti poslovnih procesa i upotrebe savremenih tehnologija. Savremeni poslovni sistemi koriste svoje znanje - svoju neopipljivu imovinu, svoj intelektualni kapital, na način na koji su u industrijskoj eri investitori koristili mašine, pogone i drugu svoju opipljivu imovinu - tj. svoj opipljivi kapital. Prema OECD-u, znanje koje danas pokreće i nosi ekonomiju je mnogo više od industrije visoke tehnologije, koja se bazira na naučnim dostignućima i Internetu. Izrazito jaka konkurencija koja egzistira na svim tržištima i u svim poslovnim delatnostima, kao i visok stepen razvoja tehnologije, koja je zbog lako dostupnih informacija na dohvat ruke svim zainteresovanim kompanijama, u velikoj meri otežavaju zauzimanje dobre tržišne pozicije. Razvoj informacione tehnologije, doprineo je da se čitava ekonomija u sve većoj meri oslanja na neopipljive resurse, što ljudske resurse, koji predstavljaju

6 osnov naučno tehnološkog razvoja, stavlja u centar mete ekonomske špijunaže, kao nezaobilaznog dela ekonomskog ratovanja. 1. SAVREMENE TEHNOLOGIJE U PLANETARNOJ ZAJEDNICI Promene političkih odnosa na globalnoj svetskoj sceni rezultat su američke doktrine niskog intenziteta i totalitarne ideologije novog poretka, sa ciljem stvaranja brojnih patuljastih država koje će postati potencijalno tržište za multinacionalne korporacije i jeftini izvori radne snage i prirodnih sirovina. Za razliku od svih prethodnih ratova kada je prioritet davan masovnosti, naoružanju i nacionalno-patriotskim osećanjima, danas se borba odvija u svesti čoveka posredstvom masmedija i sličnih informatičko-inteligentnih oružja. Redefinisanje metoda, tehnika i instrumentarija specijalnog rada podrazumevalo je izgradnju sofisticiranog, superkorektivnog protoka informacija, sa zadatkom uniformisanja javnog mnjenja kao psihološke podloge za nastavak intervencije vojnim sredstvima ili politički pritisak za promenu vladajućeg kursa. Pri tome, izvori dominacije kriju se u tehnološkoj superiornosti koja vodećim državama omogućava neprikosnoven položaj u domenu raspolaganja inforamcijama. Voditi ratove mogu samo oni koji gospodare informacijama jer oni koji ih poseduju vladaju planetom. Prema rezultatima istraživanja obavljenog za potrebe Evropskog parlamenta, početkom godine, u svetu su postojala 134 satelitska sistema za prisluškivanje. Jedina zemlja koja kontroliše sve jeste Amerika koja preko globalne obaveštajno-satelitske organizacije Vortex (osnovane sa Engleskom) i analize najveće špijunske organizacije EnEs-Ej pribavlja skoro 70% obaveštajnih podataka. Postoji i veliki broj evropskih saradnika na ovom planu, među kojima je najveći Velika Britanija, a koju slede i Nemačka, Francuska, Austrija, Turska, itd. Supertajni sistem Ešalon stacioniran u Gločesteru, u Velikoj Britaniji, kontroliše celokupan evropski prostor. Za komunikacije na Pacifiku odgovoran je prislušni centar Jakima. Stanice u Norveškoj i na Кipru su pod direktnom kontrolom NASE, a radi smirivanja svetske javnosti zvanično se bave ekonomskom, a od nedavno i antiterorističkom špijunažom. Ešalon ima 120 satelita i blizu 1,320 moćnih kompjutera-rečnika, što mu omogućava da prisluškuje sve vojno-obaveštajne i političke komunikacije širom Evrope i sveta. Iako su mnogi skloni zaključku da je upotreba informacionih tehnologija promenila tok ratovanja, to nije istina. Priroda rata se nije promenila. Rat je i dalje nastavak politike drugim sredstvima. Ono što se promenilo je način vođenja rata. Informacione tehnologije će omogućiti budućim armijama da rade ono što su armije oduvek radile, ali uspešnije nego ranije. Da bi razumeli uticaj informacionih tehnologija i ispitali adekvatnost pravila međunarodnog humanitarnog prava izazovima revolucije u vojnim poslovima moramo promeniti ugao gledanja, jer mi na rat još uvek gledamo kao na sukob država sa tradicionalnim oružjima koja proizvode smrt ili uništenje opipljivih objekata i fizički prelazak nacionalnih granica. Naš prvi zadatak je da opišemo i imenujemo pojave koje odlikuju novi način ratovanja. Prvi pojam s kojim se upoznajemo jesu informacione operacije. To su akcije koje se preduzimaju kako bi se uticalo na protivničke informacije i informacione sisteme istovremeno braneći sopstvene informacije i informacione sisteme. Poseban vid informacionih operacija jeste informaciono ratovanje. To su akcije koje se preduzimaju kako bi se tokom perioda kriza ili rata postigla informaciona superiornost putem uticaja na neprijateljske informacije, procese zasnovane na informacijama, informativne sisteme i kompijuterske mreže. Informaciono ratovanje smo odredili kao poseban tip informacionih operacija. Na osnovu ovakvog određenja logično je pretpostaviti da pravo koje reguliše oružane sukobe reguliše i ovaj vid ratovanja, i njegove posebne forme, kao što su napadi na kompjuterske mreže. Napad na kompjuterske mreže predstavlja

7 operaciju koja za cilj ima informacije u kompjuterima ili kompjuterskim sistemima ili same kompjutere ili sisteme. U savremenom društvu funkcionisanje svih sektora, pa i vojnih sve više zavisi od informacionih tehnologija. To je posebno slučaj sa tzv. kritičnim infrastrukturama, infrastrukturama koje su od posebne važnosti za funkcionisanje savremenih društava, a istovremeno su veoma povezane i međuzavisne. Informacione infrastrukture predstavljaju ukupnost povezanih kompjutera i mreža i bitnih informacija koje se njima prosleđuju. Povezanost vojnog i civilnog sektora društva putem informacionih infrastruktura predstavlja posebnu podgodnost za izvođenje CNA - napadima na kompjuterske mreže (computer networks attacks). Značaj informacije za normalno funkcionisanje kompjuterskih sistema u svim sektorima savremenog društva upućuje na mogućnost uključivanja informacije u domen definicije vojnog cilja. Naime, vojni sektor se danas sve više oslanja na inforamcione tehnologije civilnog sektora jer su oni jeftiniji i dostupniji. Naš zadatak je da opišemo i imenujemo pojave koje odlikuju novi način ratovanja. Prvi pojam sa kojm se susrećemo jeste informaciona operacija (Information operation). To su akcije koje preduzimamo kako bi uticali na protivničke informacije i informacione sisteme. Ove akcije se izvode i u doba mira i u doba rata. Ono što ih odlikuje nisu sredstva koja se upotrebljavaju, već entitet na koji se utiče, tj. informacija. Poseban vid informacionih operacija jeste informaciono ratovanje (information warfare). To su akcije koje se preduzimaju kako bi se tokom perioda kriza ili ratova postigla informaciona superiornost putem uticaja na neprijateljske informacije, procese zasnovane na informacijama, informativne sisteme i kompjuterske mreže. Američko vazduhoplovstvo precizira podelu informacionih operacija na informaciono ratovanje i ratovanje u informacijama. Informacino ratovanje obuhvata akcije napada i odbrane informacija i informacionih sistema, dok ratovanje u informacijama obuhvata akcije prikupljanja i korišćenja informacija. U savremenom društvu funkcionisanje svih sektora pa i vojnih sve više zavisi od informacionih tehnologija. To je posebno slučaj u takozvanim kritičnim infrastrukturama, koje su od posebne važnosti za funkcionisanje savremenih društava, a istovremeno su veoma povezane i međuzavisne. Informacione infrastukture predstavljaju ukupnost povezanih kompjutera i mreža i bitnh informacija koje se njima prosleđuju. Značaj informacionih infrastruktura je u tome što se njihovim onesposobljavanjem može onemogućiti funkcionisanje svih ostalih kritičnih infrastruktura. Posebno su značajne informacione infrastrukture koje nadziru i kontrolišu bitne društvene funkcije i usluge (distribuciju električne energije, telekomunikacije, bankarske informacije i usluge, kontrolu železničkog i avio saobraćaja, sisteme za vanredne situacije, berzu i kontrolu bezbednosti). CNA ima za cilj informacije ili kompjuterske sisteme, a značaj informacije za normalno funkcionisanje kompjuterskih sistema u svim sektorima savremenog društva upućuje na mogućnost uključivanja informacije u domen definicije vojnog cilja. Informacija se može koristiti tako da efikasno doprinosi vojnoj akciji strane u sukobu. Povezanost vojnog i civilnog sektora društva putem informacionih infrastruktura predstavlja posebnu pogodnost za izvođenje CNA. Danas se vojni sektor sve više i više oslanja na informacione tehnologije civilnog sektora jer su jeftinije i dostupnije. Oružane snage koriste COTS, odnosno komercijalne hardver i softver proizvode, koji služe za obavljanje administrativnih poslova ali i u sistemima za izvođenje napada u oružanim sukobima.s obzirom na činjenicu da su ovi proizvodi namenjeni uglavnom za civilnu upotrebu, isti su opremljeni slabim zaštitnim mehanizmom. Mnogi od tih softverskih i hardverskih komponenti se ne proizvode u zemlji već u inostranstvu, tj. kod potencijalnih protivnika, što može predstvljati dodatni problem. Primera radi, vojni i civilni sektor, zajednički upotrebljavaju satelitske telekomunikacije INTELSAT, EUROSAT, ARABSAT pa bi napad na kompjuterske sisteme koji ih regulišu proizveo probleme u funkcionisanju kontrole avio saobraćaja, odnosno sudare ili padove aviona. Takođe, napad na kompjuterske sisteme koji kontrolišu električnu mrežu koja

8 napaja simultano i vojni i civilni sektor, doveo bi do pada sistema za prečišćavanje i distribuciju vode ili sistema napajanja bolničkih aparata, što dalje dovodi do civilnog gubitka. Imajući u vidu prirodu CNA, možemo reći da informacija predstavlja oružje koje nosi ogroman pozitivan potencijal. Može omogućiti ostvarenje vojne prednosti bez žrtava. Međutim, negativan potencijal informacije kao oružja je u mogućoj indiskriminativnoj upotrebi. Napadač može kreirati virus koji nakon ubacivanja u vojnu kompjutersku mrežu nastavlja nekontrolisano da se širi i na civilne informacione sisteme. Zamislimo da pripadnik oružanih snaga primi naizged sasvim bezopasan mail za koji pretpostavlja da je od civilnog pošiljaoca, a koji u datoteci sadrži virus. Ovo može biti primer zloupotrebe civilnog statusa. U literaturi se koristi i primer korišćenja kompjuterskih kodova i mreža da bi se emitovao lažni snimak predsednika protivničke države, gde on obaveštava pripadnike svojih oružanih snaga da he sklopljen mir i da se predaju. CNA može izvesti kvalifikovani pripadnik oružanih snaga ili bilo koji stanovnik Zemljine kugle koji poseduje računar i pristup Internetu. Dostupnost informacionih tehnologija omogućila je stvaranje ogromne armije cyber ratnika koja se može upotrebiti u oružanim sukobima za postizanje informacione superiornosti nad neprijateljem. Određena pitanja o primenjenosti međunarodnog prava na CNA ostaju otvorena. To ne znači da međunarodno humanitarno pravo ne može adekvatno da odgovori izazovima međunarodnog ratovanja. Nova dimenzija i nov način ratovanja ne podrazumeva nužno i novo pravo. Oni zahtevaju razumevanje novih tehnologija, jer je pojedinac suočen s pravom koje razume i sa tehnologijom koju ne razume, često pre spreman da prihvati da menja pravo negoli da se potrudi da razume tehnologiju. 2. KONCEPT MEĐUNARODNOG EKONOMSKOG RATOVANJA Međunarodna ekonomska špijunaža usmerena je, pre svega, ka kompanijama kao delovima nacionalnih privreda. Ekonomska špijunaža u savremenom međunarodnom ambijentu predstavlja prvorazredni instrument za postizanje kompetitivne prednosti kompanija, unapređenje nacionalne ekonomije i realizaciju nacionalnih interesa svake zemlje. Primenom legalnih i nelegalnih sredstava koji su veoma često nespojivi sa etičkim normama poslovanja, teži se eliminisanju konkurenata. Krajnji cilj ekonomske špijunaže jeste doći do poslovne tajne. 1 Međunarodna situacija u savremenim uslovima obeležena je prvenstveno ekonomskim protivrečnostima, koje proizvode sve ostale sukobe. To stvara još veći značaj ekonomske špijunaže i obaveštajne aktivnosti u svetu. Pri tom, ekonomska obaveštajna delatnost i međunarodna ekonomska špijunaža obuhvataju širok spektar savremenih nastojanja država i pojedinih institucija da dođu u posed znanja i informacija drugih zemalja koji se koriste u nauci, tehnologiji i proizvodnji. Današnji svet je svet informacija. U tom svetu, informacija je znanje, moć i kapital. Pravovremeno posedovanje važnih informacija daje prednost u odnosu na druge. One su moćno sredstvo koje omogućava zauzimanje superiornog položaja, a u procesu odlučivanja omogućavaju donošenje kvalitetnih odluka, lakše snalaženje u nesigurnom svetu, a time i jednostavnije ostvarivanje ciljeva. Fenomeni ekonomije i informacionog ratovanja oduvek su bili direktno povezani, što je posebno uočljivo u savremenim međunarodnim odnosima. Tako, na primer, u kontekstu ekonomske utakmice, odnosno ekonomskog ratovanja na svetskom tržištu, informacije i komunikacije, koje su oduvek bile sastavni deo strategije, imaju tendenciju da redefinišu strategiju, preko koncepta business intelligence- poslovne špijunaže i/ili 1 Nešković, S. (2011). Ekonomska špijunaža u savremenoj međunarodnoj konstelaciji. Ekonomija teorija i praksa, 4 (1), str

9 poslovne obaveštajne delatnosti. Posebno važnu ulogu informacije imaju u procesu odlučivanja na svim područjima ljudske delatnosti, pa tako i u ekonomskoj sferi. Donosioci odluka znaju šta im je cilj i gde treba stići, ali ne znaju i kako doći do cilja. A informacije su putokaz ka ostvarenju cilja, one su ključni resurs upravljanja. Bez informacija i informacionih sistema, moderna društva, države i poslovni svet ne bi mogli obezbediti podršku sopstvenim procesima. Kako je biznis postao globalan, tako su i problemi čuvanja informacija i krađe informacija postali stvar ne samo jedne kompanije koja se nadmeće sa drugom, već i način ekonomskog ratovanja koji sponzorišu nacionalne vlade. Danas mnoge zemlje, čak i one prijateljske, međusobno vode ekonomske ratove u kojima se kao glavno oružje koriste informacije. Pravovremene i valjane informacije od velike su važnosti i prilikom definisanja strategije nastupa na stranim tržištima. Da bi se odredila strategija ekonomskog nastupa u inostranstvu (naučnog, finansijskog i dr.) neophodne su sledeće vrste informacija, koje će činiti srce tog programa: 1. teorijske informacije, koje predstavljaju stanje aktuelne teorijske misli i dostignutih znanja o određenom problemu; 2. precizne metodološke informacije, koje će potvrditi pravilan metodološki, odnosno stručni pristup problemu; 3. naučne informacije, važne za budući razvoj, odnosno evoluciju ove pojave; 4. informacije o okruženju u opštem smislu (čovekova sredina, međunarodni uslovi, konkurencija i dr.). 2 Na osnovu navedenih informacija, stručni timovi razmatraju sve vidove određenog problema, elemente neophodne za stručnu razradu projekta, mogućnosti uspeha i potencijalne rizike, konkurentsku sposobnost suparnika na svetskom tržištu, eventualne zakonske i administrativne barijere i najpovoljnija područja, odnosno regione za ekspanziju. Teorija i praksa međunarodnih odnosa u sadašnjoj konstelaciji daju izuzetan značaj pojmu informacija i tematu informacionog ratovanja. Smatra se da je najpotpunija i najprihvatljivija definicija Ričarda Šafranskog po kojoj je informaciono ratovanje neprijateljska aktivnost uperena protiv bilo kojeg dela sistema znanja i verovanja protivnika Bez obzira na to da li se vodi protiv spoljnjeg protivnika ili unutrašnjih grupa, informaciono ratovanje ima krajnji cilj da upotrebi informaciona oružja da promeni (utiče, manipuliše, napadne) sisteme znanja i verovanja nekog spoljnjeg protivnika. Po njemu, ratovanje predstavlja aktivnost (proces) koja se vodi između suprotstavljenih strana koje su u stanju rata. U skladu sa prirodom savremenih sukoba, obuhvata širok spektar svih mogućih(oružanih i neoružanih) aktivnosti usmerenih prema suparniku sa ciljem da mu se nametne volja. Ratovanje nije ograničeno isključivo na upotrebu oružja, veći na primenu drugih, direktno nesmrtonosnih sredstava, metoda i tehnika. 3 Pod informacionim ratom podrazumevaju se akcije koje se preduzimaju kako bi se postigla informaciona superiornost, koja je podrška poslovnim strategijama, i to uticajem na informacije konkurenata, uz istovremeno zadržavanje moći, odnosno zaštitu sopstvenih informacija. 4 Cilj ratovanja nije uvek da se protivnik ubije, već da se potčini. Takođe, i da se utiče na informacioni sistem protivnika i da ishod informacionog rata bude takav da protivnik primi dovoljno poruka i informacija koje će ga ubediti da treba da prestane da pruža otpor. Proces globalizacije doveo je do ključnih promena u svetu. Jedna od najuočljivijih promena na globalnom tržištu je da države gube primat, koji od njih preuzimaju tzv. transnacionalne kompanije, koje postaju ključni činioci globalnog sistema i koje zahtevaju veliku količinu informacija za svoje potrebe. Zbog tih potreba ove kompanije razvijaju sopstvene obaveštajne kapacitete i na taj način se oslobađaju od zavisnosti od državnih institucija te namene. Predmeti delovanja ekonomske Nešković, S. (2012) Ekonomske implikacije informacionog ratovanja u savremenim međunarodnim odnosima. Ekonomija teorija i praksa, 5(2), str.3. 3 Szafranski R, Teorija informacionog ratovanja - priprema za godinu, prikaz članka - prevod pukovnik B. Bajić, Izvorna definicija američke Odbrambene agencije za informacione sisteme (U.S. Defense Information Systems)

10 špijunaže su: nelojalna konkurencija, falsifikovanje proizvoda, krađe patenata, oticanje proizvoda itd. Američki teoretičari Harold Vilenski, Majkl Porter, kao i šveđanin srpskog porekla Stevan Dedijer postavili su koncept savremene ekonomske špijunaže. Svi se oni slažu da je važnost saznanja u ekonomiji i industriji pokretač razvoja i promena. Kako je biznis postao globalan, tako su i problemi čuvanja informacija i krađe informacija postali stvar ne samo jedne kompanije koja se nadmeće sa drugom, već i način ekonomskog ratovanja koji sponzorišu nacionalne vlade. Ovaj vid ratovanja obuhvata niz legalnih i nelegalnih aktivnosti(kao što su: podmićivanje poslovnih partnera, ucene, ekonomski i politički pritisci ) a sve u cilju ostvarivanja konkurentske prednosti na globalnom tržištu. Danas mnoge zemlje, čak i one prijateljske, međusobno vode ekonomske ratove u kojima se kao glavno oružje koristi ekonomska špijunaža. Podaci pribavljeni ovom vrstom špijunaže kapitalni su za svaku firmu koja ih pribavi, jer to iziskuje mnogo manje troškove nego što je potrebno za ulaganje u sektor istraživanja i razvoja, a pri tome se prati tehnološki razvoj konkurenta bez potrebe angažovanja velikog broja eksperata i specijalizovanih stručnih kadrova. Informacije koje su najčešće mete ekonomskih obaveštajnih aktivnosti su finansijske, organizacione, marketinške, tehničke i naučne. Primarne mete su: kodovi pristupnih kartica, informacije o projektima, cenama, predviđanju tržišta, razne finansijske informacije, softveri i dr. Ekonomska špijunaža obuhvata sledeća područja: komercijalne, industrijske i bankarske podatke i podatke o solventnosti kompanija. Ona, takođe, predstavlja ukupne radnje i postupke koji su sadržani u procesu koji se naziva obaveštajni ciklus i koji se sastoji od sledećih 5 faza: 1.)Planiranje i upravljanje ekonomskom špijunažom; 2.)Sakupljanje podataka i informacija; 3.)Procesuiranje; 4.)Analiza svih izvora i proizvodnja; 5.) Rasparčavanje. U savremenim uslovima poslovanja više je nego očito da, da bi neka kompanija sačuvala svoje postojanje i isto tako unapredila svoje poslovanje, ona mora da štiti i obezbeđuje svoje resurse. Polazeći od činjenice da je kompanija deo nacionalne privrede, odnosno ekonomije, jasno je da ekonomska snaga, kontrola strategijskih kapaciteta i bezbednost strategijskih tehnologija predstavljaju esencijalne faktore suvereniteta, nacionalne bezbednosti i koncepta nacionalnih interesa svake zemlje. Naravno, praktično delovanje uslovljeno je novim naučnim saznanjima. Zaštita poverljivih podataka od špijunaže postala je neophodnost svake kompanije koja želi da opstane i zadrži svoju nadmoć na globalnom tržištu. Da bi to ostvarile neophodno je da obezbede: fizičku bezbednost, IT bezbednost i da upravljaju rizicima. Isto tako, da bi kompanija izbegla da postane žrtva ekonomske špijunaže mora da preduzme sledeća korake: Identifikacija poslovne tajne - da bi se poslovna tajna mogla štititi mora prvo biti prepoznata i dokumentovana( ako nije dokumentovana, nije ni zaštićena). Upravljanje rizicima - predstavlja preduzimanje mera da bi se izbeglo špijuniranje. Obuka zaposlenih kako da čuvaju poslovnu tajnu - čuvanje poslovne tajne je od ogromne važnosti za stabilnost kompanije, a samim tim i za stabilnost države. Međunarodna ekonomska špijunaža obuhvata raznolike aktivnosti država i institucija koje nastoje da dođu u posed znanja i informacija koje njihovi konkurenti koriste u proizvodnji, tehnologiji ili nauci. Stiče se utisak da je ekonomska špijunaža najvažniji metod za dobijanje informacija, a čvrsta povezanost i međuzavisnost svih nacionalnih privreda sveta i konkurencija koja stoji iznad svega toga, uslovili su strahoviti razvoj ekonomske špijunaže. Manifestacije ekonomske špijunaže u svetu: Legalni načini pristupa informacijama - Ekonomska špijunaža za dobavljanje informacija u velikoj meri zavisi od izvora podataka. Veliki procenat potrebnih informacija u ekonomskoj obaveštajnosti dobija se legalnim putem(oko 95%), a sve dobijene informacije se brižljivo skupljaju, razvrstavaju i analiziraju. Legalni načini prikupljanja informacija su: Internet - predstavlja najlakši i najčešće korišćen način pronalaženja informacija. Anonimnost prilikom korišćenja Interneta je jedan od razloga njegove ogromne iskorišćenosti prilikom prikupljanja poverljivih informacija. Pretraga zaposlenih -

11 predstavlja tzv. fantomske intervjue, gde osoba unajmljena od srane neke firme obavlja intervjue zaposlenih u drugoj firmi radi navodnog zapošljavanja, a ustvari ima za cilj izvlačenje podataka od zaposlenih. Zajednička ulaganja(joint venture) i spajanja firmi - kada se dve firme spoje, zaposleni iz obe firme se vremenom počinju smatrati partnerima, popušta bezbednost vezana za važne informacije vezane za firmu i, samim tim, olakšva se pristup informacijama i tehnologijama. Konferencije, sajmovi, izložbe, seminar i- ova dešavanja su dobro mesto da se u direktnom kontaktu izvuku važne informacije, jer su na ovim dešavanjima često angažovani stručnjaci od strane kompanija ili vlada država radi prikupljanja informacija. Kopanje po smeću - preturanje po kompanijskom smeću je odličan izvor podataka kao što su bačeni dokumenti,zabeleške Većina kompanija secka u otpad osetljive papire. Ovaj vid prikipljanja informacija je sasvim legalan jer se odbačena stvar ne smatra ničijim vlasništvom. Nelegalni načini pristupa informacijama -Na ovaj način dolazi se do malog dela obaveštajnih podataka, ali oni nose sa sobom veliku vrednost- jer se do njih ne može doći legalnim putem. Najčešće ih pribavljaju: Organizovani kriminal (kriminalci se ne ustručavaju da pritiskom i ucenama vrše pritisak na poslovne ljude i zbog svoje moći predstavljaju veliku opasnost za biznis i industriju). Nezavisni preduzetnici ( najčešće su u pitanju privatni detektivi). Zaposleni sa pravom pristupa - tzv. insajderi su osobe koje dolaze iz same firme ili imaju pristup osetljivim informacijama. Oni su obučeni profesionalci koji vrlo vešto zbunjuju i navode žrtvu da odaje informacije. Kao takvi predstavljaju veliki bezbednosni problem za kompanije. Infiltracija među zaposlene - ovaj način predstavlja dobar način za špijunažu- pomoću falsifikovanih dokumenata ulazi se unutar subjekta špijunaže. Regrutacija zaposlenih - krtica ili insajder se regrutuju pomoću mita, a kada se to jednom uradi stalno mu se mogu tražiti posebne vrste informacija. Kompjuterski upadi - pošto se računari sve više koriste za obradu i skladištenje podataka, sve su češće situacije upada u sisteme kompanija radi nelegalnog pribavljanja informacija. Provale i krađe - predstavljaju tradicionalan način dolaženja do važnih podataka. Podrazumevaju: fizičku krađu dokumenata, fotografisanje ili umnožavanje traženog dokumenta...vrlo često žrtve nisu ni svesne da su pokradene, što konkurenciji omogućava dalje praćenje razvoja situacije i dalje prikupljanje informacija. Elektronski nadzor - se koristi sve više jer tehnologija svakodnevno napreduje. Ranije je ova tehnika bila dostupna samo obaveštajnim službama dok je danas zbog svoje pristupačne cene na raspolaganju daleko većem broju ljudi. Iako je kod zemalja u razvoju, posebno kod zemalja u tranziciji, ova vrsta delatnosti veoma malo poznata, u visoko razvijenim zemljama obezbedila je značajno mesto u teoriji i naučnim krugovima i zauzela vidno mesto među preduzetnicima i u praksi kompanija. Za razliku od ekonomske obaveštajne aktivnosti, ekonomska špijunaža je kompleksan niz aktivnosti agresivnog karaktera, usmerenih a priori protiv konkurenata u cilju njihovog istiskivanja ili uništenja u procesu ekonomskog ratovanja na unutrašnjem i svetskom tržištu. Ekonomska špijunaža služi se legalnim, ali i neskriveno nelegalnim sredstvima, radi pribavljanja poverljivih ekonomskih informacija, kao i drugim metodama provaljivanja u poslovne tajne, planove i strategiju konkurenata, njihovog predstavljanja u negativnom svetlu i namernog onemogućavanja u njihovim akcijama i planovima. Podrazumeva se da su aktivnosti ekonomske špijunaže nespojive sa etičkim normama i standardima poslovanja, lojalne konkurencije i regularnog ekonomskog nadmetanja. Ekonomska špijunaža je, dakle, par excelence, sredstvo i metoda ekonomskog ratovanja koja za krajnji cilj ima obezbeđivanje kompetitivne prednosti, a samim tim i povećanje profita. ZAKLJUČAK

12 Implementacija koncepta međunarodne ekonomske špijunaže zasniva se na primeni novih tehnologija u informaciono-komunikacionoj sferi. Revolucionarni napredak u informacionoj i komunikacionoj tehnologiji ima dva istovremena i komplementarna uticaja na zemlje u razvoju. Prvo, otvaraju izvanredne mogućnosti za ubrzanje društvenog i ekonomskog razvoja. Drugo, stvaraju narastajuću potrebu za reformom politike i investiranja, da bi se iskoristile nove mogućnosti i izbeglo opadanje međunarodne konkurentnosti. Značaj informacionih infrastruktura je u tome što se njihovim onesposobljavanjem može onemogućiti funkcionisanje svih ostalih kritičnih infrastruktura. Posebno su značajne informacione infrastrukture koje nadziru i kontrolišu bitne društvene funkcije i usluge (distribuciju električne energije, telekomunikacije, bankarske usluge, kontrolu železničkog i avio saobraćaja, sistema za vanredne situacije, berzu i kontrolu bezbednosti). Relevantni subjekti u postmodernoj konfiguraciji međunarodnog sistema imaju obavezu da savremene tehnologije inkorporiraju u svrsi obezbeđenja prosperiteta ljudske populacije. Ekonomska špijunaža, kao vid ekonomskog ratovanja, predstavlja prvorazredni instrument za postizanje kompetitivne prednosti kompanija, unapređenje nacionalne ekonomije i realizaciju državnih interesa svake zemlje u međunarodnoj zajednici. U savremenom ambijentu nosioci procesa globalizacije koriste sve legalne, ali i nelegalne, najčešće nehumane metode i posupke delovanja na svetskom tržištu u kontekstu ostvarivanja projektovanih ciljeva. Međunarodna ekonomska špijunaža predstavlja sofisticiranu oblast delovanja subjekata međunarodne zajednice u uslovima globalizacije. Jedna od prioritetnih delatnosti u kojima države i njeni subjekti ostvaruju kompetitivnu prednost na svetskom tržištu jeste ekonomska obaveštajnost, odnosno sposobnost raspolaganja relevantnim informacijama. Zahvaljujući dobro organizovanim institucijama i osposobljenim resursima u sferi ekonomske špijunaže, određena zemlja može realizovati projektovane spoljnoekonomske ciljeve i obezbediti značajne efekte za sopstvenu zajednicu. LITERATURA 1. Dedijer, S., Development and Management by intelligence/japan, Hslam, E., Information warfare tehnological changes and international law, Journal of Conflict and Security Law, Bol 5, No. 2, Luttwak, E., From Geopolitics to Geo-economics, The national interest, 20, Milašinović, S., Jevtović, Z., Despotović, LJ., Politika, mediji, bezbednost, Beograd: Кriminalističko-policijska akademija, Nešković, S., Nacionalni interes i zaštita životne sredine u postmodernom globalnom ambijentu, Beograd, Fakultet organizacionih nauka, Nešković, S., Globalna bezbednost u postmodernom ambijentu-implikacije na nacionalnu bezbednost i životnu sredinu, Banja Luka, APEIRON, knjiga I, 2009.

13 7. Nešković S., Ikonomičeskata diplomacija v konteksta na nacionalnata i globalnata sigurnost, Veliko Trnovo, Bugarska: Univerzitet Sv. Кiril i Metodij, Nešković, S. (2011). Ekonomska špijunaža u savremenoj međunarodnoj konstelaciji. Ekonomija teorija i praksa, 4 (1). 9. Nešković, S. (2012) Ekonomske implikacije informacionog ratovanja u savremenim međunarodnim odnosima. Ekonomija teorija i praksa, 5(2). 10. O Donneli, B., T., Кraska, J., C., Humanitarian law: developing international humanitarian rules for the digital battlefield, Journal of Confict and Security Law, Vol 8, No. 1, Petrović, Z. P., Ekonomska špijunaža: mali vodič kroz istoriju ekonomske obaveštajnosti, do desete revolucije čovečanstva, Beograd: Draslar partner Centar Jugoistok, Szafranski R, Teorija informacionog ratovanja - priprema za godinu, prikaz članka prevod pukovnik B. Bajić, Schmit, M., N., CAN and the jus in bello: An introdukcion, К. Bustrom, op. cit U.S. Department of Navy, Naval Warfare Pub 1-14 M, The Commanders Handbook on the Law of Naval Operations, 1995, para, , U.S. Department of Air Forc Pam U. S. Air Force Targeting Guite, 1998., para, 1.7.

14 KORPORATIVNO-DRUŠTVENA ODGOVORNOST U RAZVOJU EKO-TURIZMA, U KONTEKSTU UZROKA I POSLEDICA PANDEMIJE VIRUSA COVID-19 Prof. dr Rade Biočanin1, prof. dr Sonja Ketin2, Mr Mirsada Badić3, Ms Zilha Demović4, Ms Mubina Čolaković5 1-Internacionalni univerzitet Travnik, Travnik, Srbija 2-Visoka brodarska škola u Beogradu, Srbija 3-EPS, RJ Novi Pazar, Srbija 4-Državni univerzitet u Novom Pazaru, Srbija 5-Institut za zdravlje i sigurnost hrane Zenica, BiH Rezime: Živeći u prirodi, prolazeći kroz razna životna iskustva i cikluse pre svega mislimo na one unutrašnje, ali i događajne došli smo do vrednih i zanimljivih saznanja o vrednostima zdravlja, kvaliteta života i ekološko-duhovnih vrednosti u našim sredinama, sa akcentom na Novopazarsku regiju i okruženje. Putujući i otkrivajući, tragajući i sazrevajući, jedno od najvažniji znanja koje smo dobili je duhovno-ekološka lestvica. U nju je utkan gotovo ceo naš život i esencijalnost ka čemu smo oduvek stremili. Ona je kao naš lični ugovor sa višim svetovima. Lestvica se sastoji od devet stupnjeva i već taj broj govori o njenoj potpunosti. Ekoturizam traži sigurnost i poverenje, dok eko-terorizam tera u haos, paniku i strah. Jedno drugo isključuju, a njihov međusobni odnos je višestruko dinamičan i nipošto predvidiv, pogotovo kad se govori o rokovima u kojima se terorizmom pogođena destinacija oporavlja. Cenu napretka naše civilizacije, koja je posebno u poslednjih 200 godina oslonjena na tehnologije i energiju fosilnih goriva, plaćamo povećavanjem zagađenja i koncentracije gasova sa efektom staklene bašte sa dugoročnim posledicama po klimu, biodiverzitet i životnu sredinu što direktno utiče na naše zdravlje i kvalitet života u postmodernom ambijentu. Ključna ekonomska posledica biće ekonomska recesija, čiji je okidač jedinstven u modernoj ekonomskoj istoriji, jer se odnosi na pojavu zaraze, a ne na neki uobičajeni ekonomski ili finsansijski izvor ekonomskog pada. Pandemija COVID-19 pogodila je jezgro globalnih lanaca vrednosti, ostavljajući ozbiljne posledice na nacionalne i međunarodne proizvodne mreže. Svetska pandemija virusa ne može se posmatrati sa svih aspekata, kao zdravstvena, ekološka, socijalna, politička, vojna, policijska, kulturna ili ekonomska kriza, u interakciji aktuelnih pitanja životne sredine i održivog razvoja. Efekat prelivanja krize iz zdravstvenog sistema na ostale resore i sektore, ubrzan je globalno prihvaćenim merama socijalnog distanciranja i samoizolacije, inicirane i preporučene od strane Kine i WHO i predstavljaju obavezne neekonomske mere društvenog odgovora na COVID-19. Iako su ti efekti bili kratkoročni, ostavili su mogućnost da se u naučno-stručnom aspektu vidi na koji način se taj uticaj može produžiti, udružujući napore svih segmenata društva. To se posebno odnosi na primenu ili revidiranje sistema eko-bezbednosti u vanrednim situacijama i koncepta održivog razvoja, koji je

15 kao tema uveliko zastupljena u programima brojnih svetskih organizacija. Isto tako, ova pandemijavirusa je uticala i na kompletan obrazovni proces, budući da je radi mera karantina došlo do nužnosti u primeni učenja na daljinu stvaranjem pametnih obrazovnih okruženja. Time se ustvari omogućila fleksibilnost u radu, jer su korisnici mogli sami da određuju mesto, vreme i tempo učenja. Ovaj model obrazovanja primenjuje se danas u celom svetu uključujući i našu zemlju i okruženje. U okviru održivog razvoja i sanitarno-ekološke zaštite, neophodno je ekspertsko ocenjivanje postojećih projekata iz ove problematike, od strane nauke (donekle i struke) i vrhunskog naučnog kadra svih oblasti. Upravo radi aktuelnosti i neizvesnosti, u kojoj se svet još uvek nalazi, smatrali smo da postoji velika potreba društva za istraživanjem ove tematike, što je i cilj izrade i saopštenja ovog koautorskog rada. Ključne reči: životna sredina, eko-turizam, vanredno stanje, pandemija COVID-19, ekonomska recesija, održivi razvoj, eko-bezbednost CORPORATE SOCIAL RESPONSIBILITY IN THE DEVELOPMENT OF ECO-TOURISM, IN THE CONTEXT OF THE CAUSES AND CONSEQUENCES OF THE COVID-19 PANDEMIC Summary: Living in nature, going through various life experiences and cycles - we think primarily of internal, but also eventful - we came to valuable and interesting knowledge about the values of health, quality of life and ecological and spiritual values in our environment, with an emphasis on Novi Pazar region and surroundings. Traveling and discovering, searching and maturing, one of the most important knowledge we have gained is the spiritual-ecological ladder. Almost our whole life and essence, which we have always strived for, is woven into it. It is like our personal contract with the higher worlds. The scale consists of nine degrees and already that number speaks of its completeness. Eco-tourism requires security and trust, while eco-terrorism drives into chaos, panic and fear. They exclude each other, and their mutual relationship is in many ways dynamic and by no means predictable, especially when it comes to the deadlines in which a terrorist-affected destination recovers. The price of the progress of our civilization, which has relied on fossil fuel technologies and energy in the last 200 years, is "paid" by increasing pollution and concentration of greenhouse gases with long-term consequences for climate, biodiversity and the environment, which directly affects our health and quality. of life in a postmodern ambijent. The key economic consequence will be an economic recession whose trigger is unique in modern economic history because it relates to the outbreak of contagion rather than to some common economic or financial source of economic decline. The COVID-19 pandemic has hit the core of global value chains, leaving serious consequences on national and international production networks. The global virus pandemic cannot be viewed from all aspects, as a health, environmental, social, political, military, police, cultural or economic crisis, in the interaction of current environmental issues and sustainable development. The effect of the spillover of the crisis from the health system to other departments and sectors has been accelerated by globally accepted measures of social distancing and self-isolation, initiated and recommended by China and WHO and represent mandatory noneconomic measures of social response to COVID-19. Although these effects were short-term, they left the possibility to see in the scientific-professional aspect how this influence can be extended, uniting the efforts of all segments of society. This especially refers to the application or revision of

16 the eco-safety system in emergency situations and the concept of sustainable development, which as a topic is widely represented in the programs of many world organizations. Also, this pandemic virus has affected the entire educational process, since quarantine measures have necessitated the application of distance learning by creating smart educational environments. This actually enabled flexibility in the work, because the users were able to determine the place, time and pace of learning. This model of education is applied today all over the world, including our country and environment. Within the framework of sustainable development and sanitary and ecological protection, expert evaluation of existing projects in this field is necessary, by science (somewhat by profession) and top scientific staff of all fields.precisely because of the topicality and uncertainty, in which the world still finds itself, we considered that there is a great need of the society for research on this topic, which is the goal of making and announcing this co-authored work. Key words: environment, eco-tourism, state of emergency, COVID-19 pandemic, economic recession, sustainable development, eco-security Uvod Pandemija COVID-19 virusom promenila je svet. Kako pandemija još uvek nije prestala, gotovo je sigurno da ne možemo ni da sagledamo sve promene koje su se već desile, niti da predvidimo promene kroz koje ćemo tek proći i morati na njih da se adaptiramo. U momentu pisanja ovog rada, preko 31 milion ljudi se zarazio ovim virusom, a preko ljudi je preminulo. Međutim, svakako je sigurno da je svim ljudima na svetu COVID-19 promenio život. Postavljena su najmasovnija ograničenja za putovanja, bioskopi, pozorišta i druga javna mesta su ili zatvorena ili imaju ozbiljna ograničenja u broju ljudi, a veliki deo stanovništva se moli da ostane u svojim domovima i da primenjuje sve mere socijalnog distanciranja. Većina ljudi ostaje kod kuće, praktikuje socijalno distanciranje i radi na daljinu. Neki ljudi su izloženi većem riziku od neželjenih efekata usled kontakta sa medicinskim otpadom, uključujući čistače, sakupljače smeća i druge ljude koji provode veliku količinu vremena na mestima gde je velika frekvencija ljudi, poput šalterskih radnika i radnika u prodavnicama. Širom sveta vlade su obustavile dolazak učenika i studenata u škole i univerzitete upućujući ih na različite oblike onlajn nastave, a od mnogih zaposlenih se traži da rade od kuće. Takođe, generišu se dodatne količine otpada. Maske se sastoje od materijala na bazi plastike koji su otporni na tečnost i dugotrajni su i nakon odbacivanja, a završavaju najčešće na deponijama, ali i u okeanima. Hirurške maske ne bi trebalo da se nose duže od jednog dana, a prazne boce sredstava za dezinfekciju ruku, rukavice i ostali medicinski otpad odlažu se u životnu sredinu. Međutim, sve ove promene imaju i čitav niz neočekivanih konsekvenci. Kako se ugasio veliki deo industrija, kako su relaksirani transportni sistemi i kako se gasi veliki broj preduzeća to je izazvalo na nagli pad emisije gasova sa efektom staklene bašte. Cilj ovog rada je da na osnovu istorijskih iskustava i znanja krizama izazvanim velikim pandemijama, identifikuju moguće društveno-ekonomske posledice aktuelne COVID-19 pandemije, sa posebnim osvrtom na situaciju u region. Polazeći od navedenog, u nastavku je prikazan odnos klimatskih promena i pandemija zaraznih bolesti u prošlosti, jer nam to pruža dublje i informisanije razumevanje trenutnih globalnih procesa. Potom je dat prikaz kako trenutna pandemija virusom COVID-19 utiče na životnu sredinu, uz posebno poglavlje koje se bavi uticajem COVID-19 na energetski sektor, kao jedan od najznačajnijih sektora kada govorimo o degradaciji životne sredine i klimatskim promenama.

17 1. (Ne)sigurnost u svetu usled stravične pandemije Virus COVID-19 prošetao je širom planete, prelazeći sa jednog kontinenta na drugi, usmrtivši stotine hiljada ljudi, napadajući organizme nekoliko miliona ljudi, sejući strah kod više milijardi stanovnika planete Zemlje. Otkuda toliki strah od Corone, kad je smrtni ishod, kod obolelih od nje, često niži od smrtnosti kod mnogih drugih bolesti? Mada Corona nije još završila svoje putovanje, javljaju se brojni komentari i analize svuda u svetu. Kao da je iznenadila svet, svojim brzim širenjem, svojom otpornošću na farmaceutsku ponudu u kojoj protiv nje nije bilo leka. Sve što nam u ovom momentu medicinska struka i nauka nude jeste: da peremo ruke, da nosimo maske i da se odmaknemo jedni od drugih, a najsigurnija je izolacija. Podsetimo se, otrovi mogu biti: mineralnog, biljnog, životinjskog i sintetičkog porekla. U otrove mineralnog porekla spadaju soli teških metala kao što su: živa, olovo, bakar, cink, mangan i dr. Otrove biljnog porekla sačinjavaju: organske kiseline, alkaloidi, organski rastvarači, estri i dr. Otrove životinjskog porekla čine: zmijski otrovi, otrovi škorpiona, otrovi raznih insekata, dok u sintetičke otrove ubrajamo pesticide, plastične mase i slična jedinjenja. Šta su virusi, kako su nastali i šta čine ljudskom organizmu? Budući da epidemija koronavirusa 2019-nCoV ne pokazuje da će u doglednoj budućnosti posustati, već se naprotiv nastavlja eksponencijalno širiti, te da je WHO 30. januara proglasila globalnu zdravstvenu pretnju (PHEIC) nevidljiv neprijatelj. Virusi su biološki agensi na granici živog i neživog. Za razliku od većine živih organizama nemaju stanice niti stanične delove, koji bi im omogućili hranjenje, razvoj i razmnožavanje. Zbog toga funkcionišu poput parazita - u stvaranju svojih proteina, genetskog materijala, ovojnica i potomstva potpuno zavise od mehanizmima stvaranja energije (mitohondrije) i belančevinama (ribosomi) stanica domaćina. Ipak, za razliku od manjih zaraznih agensa, poput priona, koji uzrokuju kravlje ludilo, virusi sadrže gene koji im omogućavaju da se umnožavaju, mutiraju i evoluiraju. Do danas je otkriveno više od virusa. Najbrojniji su organizmi na Zemlji. Veličina virusa kreće se između 20 i 300 nm, što znači da su stotinjak puta manji od bakterija. Zbog malih dimenzija, većina nije vidljiva optičkim mikroskopom. Naime, spektar talasnih dužina vidljivog svetla kreće se od 380 nm do 740 nm, što znači da su virusi uglavnom manji od najmanjih talasnih dužina. Koje bolesti uzrokuju koronavirusi? Koronavirusi uglavnom napadaju gornje dijelove disajnog sistema i uzrokuju prehlade s blagim simptomima. Međutim, neki poput SARS-a, MERS-a i virusa iz Vuhana napadaju donje delove respiratornog sistema pa mogu uzrokovati virusne upale pluća koje se teško liječe nCoV uzrokuje povišenu telesnu temperaturu, iscrpljenost, suvi kašalj, kratkoću daha, respiratorni distres, bronhitis, upalu pluća, zatajenje bubrega, a u najtežim slučajevima sepsu i smrtonosni ishoduz pomoć brojnih TV stanica i dr. mas-medija istražujemo: Na koje sve načine određeni političari zloupotrebljavaju pandemiju? Odakle je zaista potekao zloglasni virus koji je napao čitavu planetu? Kako se Srbija brani od nevidljivog neprijatelja? Koliko smo daleko od pronalaska vakcine? Koliko svetska politika i ekonomija mogu da se promene? Aktuelna pandemija virusa COVID-19 je iznela na videlo izazove sa kojima se suočavamo u zaštiti i promovisanju dobrobiti dece, mladih, njihovih porodica i zajednica širom sveta, posebno onih u ranjivim uslovima. Širenje pandemije će dovesti ne samo do kratkoročnih, već i do dugoročnih negativnih posledica po zdravlje, razvoj i opštu dobrobit dece. Izbijanje pandemije, mere njenog suzbijanja i njihove nenamerne direktne posledice samo su početak izazova sa kojima

18 ćemo se suočiti. Porodice širom sveta osetiće te posledice; nijedna zemlja, nijedna zajednica neće biti pošteđena. Prema nekim procenama, ukoliko se hitno ne preduzmu mere, ekonomska kriza izazvana pandemijom korona virusa bi mogla dovesti dodatnih pola milijarde ljudi do siromaštva. Neki procenjuju da bi se približno decenija napretka u smanjivanju siromaštva sada mogla poništiti. Iako ćemo svi osetiti dugoročne posledice pandemije, već postojeće nejednakosti i ranjivosti će odrediti uticaj krize na svaki pojedinačni region, zemlju ili domaćinstvo. Već sada vidimo da će bolnice sa nedovoljnim resursima i slabi zdravstveni sistemi verovatno kolabirati. To bi moglo dodatno da se pogorša porastom broja zaraženih, jer čak do 75% ljudi u najnerazvijenijim zemljama nema pristup vodi i sapunu. Očekuje se da će gubitak prihoda u zemljama u razvoju premašiti 220 milijardi dolara. Za sada, kao prva posledica pandemije već se najavljuje ekonomska kriza, koja se manifestuje brzim rastom nezaposlenosti, ali ima dublje korene u ekonomskim, socijalnim, kulturnim i političkim sistemima. Banalna je činjenica da su svi ovi sistemi međusobno povezani i zavisni jedni od dugih, pa je neophodna jedna kulturološko-antropološka debata u traženju odgovora na pitanja: kuda ide ljudska vrsta u ovom sukobu sa prirodom, koju deli sa drugim životinjskim i biljnim vrstama i u brojnim sukobima unutar svoje vrste? Bankarski sektor će se suočiti sa problemima novih sigurnih plasmana kapitala i nenaplativošću mnogih ranijih investicija. Taj začarani povezani lanac nesigurnosti i panike, koji prati svaku ekonomsku krizu, preti da se pojavi kao jedna od najtežih posledica pandemije koja utiče na mnoga socijalna i politička dešavanja. Ekonomska kriza uzdrmaće i u neoliberalnoj ekonomskoj teoriji njene osnovne postulate: nekontrolisano tržište i neograničeno uvećavanje profita. Slika 1. Najsmrtonosnije pandemije u svetu do pojave COVID-19

19 S obzirom na to da oko 55% svetske populacije nema pristup socijalnoj zaštiti, mnogi će biti prepušteni sami sebi, bez pristupa prihodima, socijalnoj pomoći i mreži socijalne zaštite na koju se mogu osloniti. Osim toga, sve veći broj porodica u pokretu, nasilno raseljenih zbog sukoba, klimatskih promena i drugih faktora, verovatno će se dodatno povećati zbog rasta siromaštva i potencijalnog posledičnog nasilja i sukoba. Danas već 52% svih izbeglica i 12% migranata u svetu čine deca. Danas, preko 89% učenika u svetu ne prisustvuje nastavi zbog zatvaranja ustanova kao posledica pandemije COVID-19, što predstavlja 1,54 milijarde dece i mladih upisanih u škole ili na fakultete. Oko300 miliona dece koja pohađaju osnovnu školu i zavise od školskih obroka sada ih ne dobijaju zbog zatvaranja škola prouzrokovanih pandemijom korona virusa, što bi moglo pojačati neizvesnost prehranjivanja. Uz to, zatvaranje škola remeti učenje deci i mladima koji žive u osetljivim uslovima i koji nemaju pristup alatima za učenje na daljinu ili njihove škole nemaju kapacitete da to ponude. To produbljuje postojeće nejednakosti. Neki od njih se možda neće vratiti u školu nakon što se pandemija stavi pod kontrolu i restrikcije ukinu. Ovogodišnja aktuelnost su klimatske promene, kao jedan od najvećih izazova čovečanstva. To je i poziv na pokretanje globalne akcije, iznalaženja kreativnih i inovativnih rešenja koja ne zagađuju planetu, prelaska na cirkularnu ekonomiju, na putu ka potiskivanju upotrebe fosilnih goriva i postizanju ugljenične neutralnosti. Cenu napretka naše civilizacije, koja je posebno u poslednjih 200 godina oslonjena na tehnologije i energiju fosilnih goriva, plaćamo povećavanjem zagađenja i koncentracije gasova sa efektom staklene bašte sa dugoročnim posledicama po klimu, biodiverzitet i životnu sredinu što direktno utiče na naše zdravlje. Posledice klimatskih promena vide se u svim delovima sveta. Sve toplija klima topi polarne ledene sante, raste nivo okeana i mora, i sve su češće ekstremne vremenske pojave, intenzivniji toplotni talasi i suše, obilne padavine i poplave, oluje i uragani gde ih pre nije bilo. Slika 1. Neravnopravna borba sa nevidljivim neprijateljem, barem za sada Pandemija COVID-19 pogodila je jezgro globalnih lanaca vrednosti, ostavljajući ozbiljne posledice na međunarodne proizvodne mreže. U protekle četiri decenije, veliki deo svetske

20 proizvodnje organizovan je u ono što je postalo poznato kao globalni lanci vrednosti (GVC). Sirovine i poluproizvodi se isporučuju i sastavljaju širom sveta odakle se konačni proizvodi ponovo izvoze krajnjim potrošačima. Kina je za mnoge proizvode u središtu takvih GVC-a, kao proizvođač proizvoda i komponenti, kao veliki kupac roba i industrijskih proizvoda i kao veoma značajno potrošačko tržište. Na primer Foxconn, proizvođač elektronskih delova, poznat je širom sveta jer njegove fabrike u Kini proizvode delove za mnoge vodeće svetske kompanije, među kojima su Apple, Intel i Sony. Kina, zajedno sa Japanom, SAD i EU čini samu srž globalne proizvodne mreže. Pandemija virusa COVID-19, koja je uplašila sve, pre svega svojim posledicama, ipak je procentualno odnela najviše života siromašnih, starih i nezaštićenih lica, otkrivajući sve grehe velike nejednakosti i diskriminacije u mnogim društvima, uprkos mnogim deklaracijama o jednakosti i pravima svih građana. Mada sa pandemijom korone još nije sve završeno i razjašnjeno, nestrpljivi komentatori žure da zaključe kako ništa neće biti kao pre pandemije korone. Činjenica je da ljudi, kao društvena bića, koja su naviknuta na direktne komunikacije, teško doživljavaju izolaciju, prostornu distancu i smanjenu veću mobilnost usled reduciranog saobraćaja, uz ograničenu slobodu kretanja, za mnoge kategorije stanovništva kod nas, u regionu i svetu. 2. Odraz pandemije na eko-turizam u regionu Pod pojmom turizam između ostalog podrazumeva se kretanje iz jednog lokaliteta u drugo, te da bi se čovek mogao kretati (putovati), potrebna su odgovarajuća prevozna sredstva/saobraćaj. Kako turizam podrazumeva putovanje velikoga broja ljudi, odnosno masovno putovanje, sasvim je razumljivo što je saobraćaj jedan od najvažnijih i ključnih faktora turističkog prometa, uz poseban akcenat na ulogu i značaj za kongresni turizam. Time se omogućava brz, siguran, udoban i komforan prevoz putnika/ turista od mjesta polaska do mjesta odredišta. Banjsko-klimatski, zdravstveno-rekreacijski i manifestacioni turizam. Lekovitost termomineralne vode uvažavali su još stari Rimljani, koji su nakon osvajanja teritorija evropskih zemalja, pa i naših, pored geotermalnih izvora gradila kupatila, ljetnikovce i bazene koje su koristili u zdravstvene i rekreacione svrhe Lečenje se provodi raznovrsnim i savremenim metodama (masaža, hidroterapija, talasoterapija), a primenjuje se i preventivna zdravstvena zaštita (pitka mineralna voda, ispiranje, kupanje i tuširanje). U banjama Srbije, a posebno vodeće i po višestrukim obeležjima na prvom mestu Vrnjaĉke Banje, organizuje se i odvija intenzivan zabavni i kulturno-umetnički život, sportske priredbe i aktivnosti, zdravstveni, naučn-struĉni skupovi (okrugli sto, tribine, savjetovanja, simpozijumi, kongresi), te sve to doprinosi afirmaciji i razvoju ovoga oblika turizma. Svetska pandemija virusa ne može se posmatrati sa svih aspekata, kao zdravstvena, ekološka, socijalna, politička, vpjna, policijska, kulturna ili ekonomska kriza, u interakciji aktuelnih pitanja životne sredine i održivog razvoja. Na COVID-19 moguće je gledati kao na ekstremni događaj koji u svojoj suštini predstavlja neekonomski faktor. Korona virus i nova normalnost: Hoće li nas epidemija naučiti da bolje putujemo po svetu? U međuvremenu, milioni ljudi koji žive od turizma imaju mnogo veće brige - kako da uopšte prežive. Svetska turistička organizacija UN (UNVTO) predviđa da će ove godine biti od 850 miliona do 1,1 milijardu međunarodnih turista manje. Gubitak prihoda od globalnog turizma procenjuje se na između 910 milijardi i 1,2 biliona dolara.

21 Postoje li, dakle, neke nove ideje za putovanja ili za to kako ćemo ići na odmor koje bi mogle da izmene lični opis turizma? I mogu li one da pomognu ljudima koji rade u ovoj oblasti da se održe na površini? Pojavom COVID-19 ugrožen je primarno zdravstveni sistem, koji povlači druge sektore i resore u društveno-ekonomsku krizu. Eefekat prelivanja krize iz zdravstvenog sistema na ostale resore i sektore, ubrzan je globalno prihvaćenim merama socijalnog distanciranja i samoizolacije, inicirane i preporučene od strane Kine i WHO i predstavljaju obavezne neekonomske mere društvenog odgovora na virus. Ubrzo posle proglašenja pandemije, ispojili su se određeni pozitivni efekti na životnu sredinu i obnavljanje ekosistema. Iako su ti efekti bili kratkoročni, ostavili su mogućnost da se u naučno-stručnom aspektu vidi na koji način se taj uticaj može produžiti, udružujući napore svih segmenata društva. To se posebno odnosi na primenu ili revidiranje sistema eko-bezbednosti u vanrednim situacijama i koncepta održivog razvoja, koji je kao tema uveliko zastupljena u programima brojnih svetskih organizacija ali nije jednako implementirana u globalnim razmerama. Isto tako, pandemija je uticala i na kompletan obrazovni proces, budući da je radi mera karantina došlo do nužnosti u primeni učenja na daljinu stvaranjem pametnih obrazovnih okruženja. Time se ustvari omogućila fleksibilnost u radu, jer su korisnici mogli sami da određuju mesto, vreme i tempo učenja. Ovaj model obrazovanja primenjivao se u celom svetu uključujući i našu zemlju i okruženje. Upravo radi aktuelnosti i neizvesnosti, u kojoj se svet još uvek nalazi, smatrali smo da postoji velika potreba društva za istraživanjem ove tematike, što je i cilj izrade i saopštenja ovog koautorskog rada. Turizam, hoteli, restorani, slobodno vreme i transport su teško pogođeni, kao i gotovo svi specijalizovani segmenti distribucije i većina proizvodnog sektora (isključujući poljoprivrednoprehrambenu industriju). Ostali uslužni sektori su mnogo manje pogođeni: telekomunikacije, voda i sanitarni postupci, da ih samo nabrojimo. Ljudi su doživeli da se životinje vrate u određene oblasti u kojima nisu bile dugo vremena. Zagađenje se smanjilo, tako da je održivost takođe mnogo više na pameti ljudi, i iz turističke perspektive ali i perspektive turističkih organizacija i drugih aktera. U ovo doba godine, turistička sezona trebalo bi da bude u punom jeku, ali je pandemija korona virusa srušila planove za odlazak na more i naterala ljude da razmišljaju o alternativnim rešenjima. Pandemija korona virusa ugrozila je turističku industriju širom sveta, poremetivši u potpunosti sve vrste saobraćaja i prohodnost granica. U prvih pet meseci godine ukupan broj dolazaka turista u Srbiju zabeležio je pad od 52,8% u odnosu na isti period 2019, stoji u izveštaju Ministarstva trgovine, turizma i telekomunikacija. U maju ukupan broj dolazaka turista je opao za 87,6% u odnosu na maj 2019., a kad su u pitanju strani turisti, ovaj pad iznosi 97,8%. Međutim, seoska gazdinstva u Srbiji beleže rast interesovanja od kada je proglašena epidemija korona virusa. Ove godine sezona seoskog turizma nije počela u junu kao inače, već u martu, sa prvim najavama ograničenog kretanja i zatvaranja granica. Već tada poraslo je interesovanje za smeštaje u seoskim domaćinstvima.

22 Slika 3. Eko-turizam kao velika šansa u Novopazarskom regionu O turizmu u Evropi i svetu u ovoj godini odlučuju epidemiolozi, a ne turistički radnici, upozoravaju dobri poznavatelji turističkog tržišta i turističkih kretanja. S obzirom da zemlje širom Evrope smanjuju svoja ograničenja nametnuta koronom, otvaraju granice i stvaraju nove načine da se posetiocima obezbede sigurna putovanja, letnji odmori u Evropi prerastaju i u realnu moguc nost za putnike i turiste, naročito one evropske, koji traže tradicionalni letnji predah negde-na-moru-ilitu-negde. Uz kreativne koncepte kao što su vazdušni mostovi, putni mehurovi i putni koridori između zemalja koje su zvanično izašle iz pandemijske krize (i ne treba im karantin za posetioce), vlade, međunarodne institucije i specijalizovane turističke organizacije kreiraju nove inicijative i protokole najpre da bi se omoguc io nastavak prekograničnih putovanja radi godišnjih odmora, a zatim tokom nekoliko nedelja međunarodnih putovanja u jeku letnje sezone. Mnoge evropske zemlje otvaraju svoje granice, a letovi i hoteli se takođe ponovo otvaraju, objašnjava Evropska organizacija za najbolja odredišta (European Best Destinations Organization, EBD) koja spada pod mrežu EDEN u nadležnosti Evropske komisije ( European Destinations of Excellence, Evropske destinacije izvrsnosti), radec i na promociji održivog turizma evropskog kontinenta. Da bi pomogao putnicima koji nakon sedmica provedenih u izolaciji žele da otputuju negde u granicama Evrope, ali ne znaju gde i koje se mere bezbednosti preduzimaju u zemljama i regionima, EBD je otkrio spisak od 20 destinacija koje pandemija najmanje pogađa (definisano kao i do 600 puta manje slučajeva COVID-19 poređeno sa prosecima). Ove destinacije imaju koristi od blizine lokalnih klinika i bolnica, a na raspolaganju im je vec i broj bolničkih kreveta po stanovniku u odnosu na vec inu evropskih zemalja, primenjujući vrlo specifične protokole koji se tiču higijene u smeštaju, restoranima i prodavnicama, uz uvođenje mera poput promena filtera za klimatizaciju između svaka dva termina boravka turista u obektima/pansionima/sobama), uz široku dostupnost maski i vođenje računa o držanju propisanog međusobnog rastojanja.

23 Slika 4. Inovacijski okvir eko-turizma na nivou države Srbije Pre no što otputujete na bilo koje od dole navedenih mesta sa ove liste, EBD preporučuje da Budete na oprezu i ne zaboravite da se poslužite već poznatim i uvreženim gestovima koji su podsetnik okolini, uz držanje propisanog rastojanja (2-2.5 m) i obavezno nošenje maski, onda kada je to moguc e ili se za to ukaže potreba;izbegavajte putovanje ukoliko ste lošeg zdravlja; Osobe starije od 70 godina, oni koji kubure s viškom kilograma ili s respiratornim problemima trebalo bi da budu posebno oprezni. Na putnicima i turistima je glavna odgovornost, te su stoga u obavezi da štite one iz najranjivijih grupa i njima najbliskije, kao i one koji im ukazuju gostoprimstvo u zemljama koje posećuju da pokažu brigu prema svojim domac inima. Zbog svega navedenog, EU stavlja akcenat na pošumljavanje novih područja i reforestaciju obešumljenih predela i to u vidu sledećih prioriteta: 1) Očuvanje sve manjeg broja preostalih prašuma (prastarih šuma) Evrope; 2) Aktivnosti kojima bi se povratio kvalitet, vitalnost, a pre svega, sposobnost prirodnog obnavljanja degradiranih i devastiranih šumskih ekosistema; 3) Orijentisati se na posade koji su mešavina različitih vrsta i starosti drveća. 3. Post-COVID ekoniomija u regionu Društveni i privredni usponi i padovi karakteristični su za ponašanje tržišne ekonomije. U opširnoj literaturi posvećenoj pitanjima uzroka i dinamike ekonomskih recesija, kao i načinima za njihovo ublažavanje i okončanje, izdvajaju se brojni faktori koji ih generišu. U ekonomskoj istoriji to su bile i prirodne katastrofe, ratni sukobi, ali i smrtonosne bolesti koje su pogađale čovečanstvo. Ipak su ovi faktori u savremenom svetu zapostavljeni, s obzirom na tehničko-tehnološki napredak, nano i bio-tehnologije, koji su čovečanstvu omogućili da ovlada pojavama koje su ranije bile izvan kontrole čoveka. Svakako je tome doprineo razvoj životnog standarda, očuvanje zdravlja i kvaliteta

24 života, dostupnost pijaće vode i zdravstvenog sistema, kao i porast životnog standarda ljudi, a što je dovelo do produženja životnog veka ljudi. Ključna ekonomska posledica biće ekonomska recesija, čiji je okidač jedinstven u modernoj ekonomskoj istoriji, jer se odnosi na pojavu zaraze, a ne na neki uobičajeni ekonomski ili finsansijski izvor ekonomskog pada. Prema izveštaju Shared responsibility, global solidarity: Responding to the socioeconomic impacts of COVID-19 koji je objavio UN (2020), virus je gurnuo svetsku ekonomiju u recesiju sa projekcijama gubitka radnih mesta između 5 i 25 miliona. U aprilu mesecu prvi put u istoriji se desilo da je cena nafte otišla u minus usled kolapsa tražnje za energentima pa je iznosila neverovatnih -37,63 američkih dolara. Iako se svet i ranije suočavao sa pandemijama poput bubonske kuge, specifičnost trenutne situacije jeste u brzini širenja virusa i njenom globalnom efektu u veoma kratkom vremenu. Taj opis sažima Gans (2020) navodeći da je pandemija COVID-19 realna kriza sa elementima prirodne katastrofe (fokusirana je na ljude) i nacionalnog praznika (onemogućavanje ekonomske aktivnosti radi primene socijalne distance)5. Pravi neprijatelj nije korona već glad. Umesto korone, usmrtiće nas glad, izjavljuje jedan od stanovnika Nju Delhija. Jer, globalna nestašica hrane je na pomolu, reklo bi se. Ono što je pogubnije od aktuelne pandemije jeste globalna nestašica hrane, kao i nemogućnost proizvodnje i transporta namirnica do potrošača. U tom smislu, zemlje zapada, Evropska Unija, SAD, Kanada i još neke od najrazvijenijih žele da što hitnije pokrenu svoje ekonomije s mrtve tačke. Stručnjaci tvrde da se svet dosad nije suočio sa glađu poput ove. Broj onih koji se suočavaju s akutnom glađu bi se do kraja ove godine mogao udvostručiti na 265 miliona. Pandemija korona-virusa donela je glad milionima ljudi širom sveta. Opšti karantin i propisane mere držanja distance uzrokovali su sve masovnija otpuštanja i sve manju potražnju za radnom snagom a samim tim su usahli i prihodi; uz to, velika je verovatnoća da će nastupiti poremećaji u poljoprivrednoj proizvodnji i doskorašnjim linijama snabdevanja; sve ovo je donelo brige jednom ne baš malom delu čovečanstva: kako namaknuti dovoljno sredstava da bi se prehranili? Korona-virus se ponekad naziva izjednačiteljem (Great Equalizer), jer od njega podjednako poboljevaju i bogati i siromašni, ali kada je u pitanju hrana ova zajednička crta se okončava. Siromašni, uključujuc i i velike delove siromašnijih naroda i zemalja jesu oni koji sada gladuju pritom se suočavajući sa gladovanjem na duge staze, a možda i smrtnim ishodom usled nedostatka namirnica. Korona virus je bio sve samo ne takav neki izjednačitelj (bogatih i siromašnih). Ovo je bio sjajan pokazatelj, kada se zavesa razmakla na trenutak, prikazujući dubinu klasnih podela, ujedno razotkrivajući koliko je ova zemlja duboko nejednaka. Trenutno se vec 135 miliona ljudi suočava s akutnom nestašicom hrane, ali bi sada, uz globalnu pandemijsko-ekonomsku krizu, na kraju ove godine moglo da bude pogođeno još 130 miliona, a procenjeno je da bi do kraja godine ukupno 265 miliona ljudi moglo biti doterano na samu ivicu gladi. Nikada ranije nismo videli ništa slično, a za početak, to nikad i nije bila lepa slika, ali ovo što se trenutno događa je dosad nezapamc eno potpuno neistražena teritorija. Svet je i u prošlosti doživljavao teške krize gladi i nestašica hrane, ali su one bile regionalne i uzrokovane jednim ili drugim faktorom bilo ekstremnim vremenskim prilikama ili ekonomskim 5 U mesecu aprilu tekuće godine, MMF daje analizu uticaja na ekonomski rast vodećih zemalja vršeći usporedbu efekata koje je imala svetska ekonomska kriza i zatvaranje zemalja odnosno lockdown koji je veliki broj zemalja, uključujući i Srbiju, upotrijebio u cilju sprečavanja širenja zaraze.

25 slomovima, ratovima ili političkom nestabilnošc u. Kriza uzrokovana glađu, kažu stručnjaci, globalna je i prouzrokovana mnoštvom faktora povezanih s pandemijom i pratec im prekidom ekonomskog poretka: iznenadnim gubitkom prihoda za bezbroj miliona onih koji su vec jedva preživljavali od danas do sutra; kolapsom cena nafte; široko rasprostranjenim izostankom čvrste odnosno stabilne valute, a usled presušivanja izvora prihoda koji su doskora poticali od turizma; naglim povratkom gastarbajtera jer, trenutno nemaju zaradu koju bi poslali svojima kuc i; uza sve to i tekuc i problemi poput klimatskih promena, porasta stope nasilja i kriminala, nagle i prinudne dislokacije stanovništva i humanitarne katastrofe. Vec sada od Hondurasa, preko Južne Afrike, do Indije svakodnevno se dešavaju protesti i pljačke; razlog izbijanja ovih nereda je masovna frustracija zbog trenutnog karantina koji je zaustavio poslove i privredu, kao i zabrinutosti zbog aktuelne gladi i nestašica hrane. Prekidom nastave za više od 368 miliona dece, ta su deca izgubila mogućnost da konzumiraju hranljive obroke i užine koje inače dobijaju isključivo u školi. Globalno uzev, nema nedostatka hrane ili masovnog gladovanja prouzrokovanih pandemijom. Međutim, logistički problemi u rutinskim poljoprivrednim radovima u polju, žetvi i transportu hrane će u mesecima koji dolaze pogoditi pre svega siromašne zemlje koje su najviše izložene takvoj situaciji, posebno one koje se oslanjaju na uvoz. Iako je sistem distribucije hrane i maloprodaje u bogatim nacijama organizovan i automatizovan, Svinen kaže da su ti sistemi u zemljama u razvoju radno intenzivni, činec i ove lance snabdevanja daleko ranjivijima na propise uvedene usled virusa Covid-19, kao i prinuđenosti na održavanje distance. Pa čak i ukoliko ne dođe do velikog porasta cena hrane, situacija u vezi s obezbeđivanjem hrane za siromašne će se verovatno pogoršati širom sveta. Ovo se posebno odnosi na ekonomije poput Sudana i Zimbabvea koje su se borile s ovim problemom i pre izbijanja globalne epidemije korone, ili one poput Irana, koje su u značajnijoj meri koristili svoje prihode od nafte za finansiranje kritično važnih dobara, poput hrane i lekova. U Venecueli, pandemija bi mogla da zada razorni udarac milionima koji vec žive u najvec em svetskom mirnodopskom ekonomskom kolapsu. Kako izvući smisao iz pandemijskog info-haosa, dok nam svakodnevno pristižu izjave, tekstovi, osvrti, mišljenja, teorije, i, ukratko, jedan narativni Potop na svim jezicima sveta? Odgovor na ovo pitanje pokušao je da pruži Džon Evans, šef tehničkog odseka pri softversko-konsultantskoj firmi HappyFunCor Danas, sa širenjem pandemije, ta su iskustva najvredniji izvor informacija i najvažnije oružje medicinskih radnika na kliničkom bojnom polju. Ovo je potpuno nova bolest, a Kina je prva bila na udaru pandemije.izolacija, dijagnoza, lečenje, zaštitne mere i rehabilitacija su započeli od nule, ali se nadamo da c e, izlaskom ovog priručnika, lekari i medicinske sestre u drugim pogođenim područjima moc i da nešto nauče iz našeg iskustva u trenutku kada ulaze na epidemijsko ratište, i da nec e morati da počinju od nule. Tabela 1. Poređenje COVID-19 i drugih pandemija u globalnoj finansijskoj krizi

26 Epidemija COVID-19 u veoma kratkom roku dovela je do globalnih ekonomskih promena koje podrazumevaju najdublju recesiju posle Drugog svetskog rata sa projekcijama gubitka radnih mesta između 5 i 25 miliona. Samim tim po izbijanju virusa, događaj je okarakterisan kao Crni labud. Termin Crni labud često koristi u analizi nepredvidljivih događaja koji se svakodneveno dešavaju u globalnim kretanjima. Pojam Crnog labuda definisan je i od strane drugih autora poput Runde (2009), koji ga posmatra kao nezamislivi događaj koji je po svom uticaju ekstreman i postaje predmet objašnjenja nakon utvrđivanja činjenica ili Pate-Cornell (2012) koja poredi Crnog labuda sa savršenom olujom u kontekstu metoroloških stanja koja se dešavaju u olujama ali koja mogu predstavljati veoma retku kombinaciju. Ekonomska krofna je osmišljena kao vizuelni kompas za ekonomiju XXI veka, dajući okvire u vezi sa našim kretanjem u bezbednom i pravednom prostoru. Izdvojeno je pet ključnih faktora: populacija, distribucija, aspiracija, tehnologija i upravljanje. Ekonomski model krofne ima za cilj stvaranje kružne ekonomije u kojoj svi možemo napredovati, kao čvrsta alternativa ideji ekonomskog rasta. Prstenovi kao vizuelni kompasi čine krofnu), a autorka kao fundamentalno važne elemente prepoznaje prstenove unutrašnji društveni i spoljašnji ekološki. Između je prostor koji otkriva nedostatke stvarno stanje u pogledu na osnovna pitanja, kao takav treba da predstavlja mesto delovanja ekonomske politike. Oni koji upadnu u rupu krofne su manje srećni u sadašnjim društvima širom sveta. Ovde se zadovoljavaju svačije potrebe i ljudi su postavljeni tako da napreduju i žive život najbolje moguće. Pružajući okvir za kružnu ekonomiju, krofna uključuje ljude koji zajedno rade na nezi planete. Spoljašnji prsten krofne predstavlja zemljin ekosistem i štetu koju kao ljudi moramo da izbegnemo. U njemu su istaknuti izazovi: acidifikacija okeana, hemijsko zagađenje, zagađenje vazduha (nitrogen i fosfor, CO 2), čista voda, očuvanje zemljišta, gubitak biodiverziteta i klimatske promene. Unutrašnji prsten predstavlja minimum koji je potreban za uspešan život a elementi su: pristup čistoj vodi i kanalizacionim sistemima, socijalna jednakost, rodna ravnopravnost, hrana, pristup uravnoteženijem sistemu energije, stanovanje, obrazovanje, zdravstvo, prihodi, politički glas i život

27 u miru i pravdi. Pomeranje prema centru od unutrašnjeg prstena ukazuje na manjak u pogledu na društvenu osnovu. Pomeranje prema spolja ukazuje na štetno prekoračenje u pogledu na izdvojena ekološka pitanja. Prostor između je zona bezbednosti i pravednog prostora za čovečanstvo. Slika 5. Ekonomska krofna ekonomije za XXI vek 4. Odraz pandemije virusa na životnu sredinu Virus COVID-19 nastavlja da se širi planetom. Nakon što ga je WHO proglasila pandemijom 11. marta godine, broj zaraženih i dalje raste u mnogim zemljama, a neke od njih koje su imale uspeh u suzbijanju prvih udara epidemije ponovo uočavaju porast broja zaraženih. Posledice izazvane širenjem virusa COVID-19 su, pre svega, kriza javnog zdravlja i povezani ekonomski i društveni poremećaji, koji će svakako imati istorijski uticaj na blagostanje ljudi. Sve više je stvar opšteg konsenzusa da je COVID-19 pandemija događaj koji definiše jednu eru postojanja. Nadalje, jasno je da razmere i neophodnost društvenih i ekonomskih promena i šokova predstavljaju neviđenu modifikaciju ljudskih interakcija sa životnom sredinom, čiji će uticaji biti dugoročni i široko rasprostranjeni. Sigurno je da uticaj čoveka na životnu sredinu povećava rizik od pojave zaraznih bolesti kod ljudi. Stoga i planovi za oporavak nakon COVID-19, a posebno planovi za smanjenje rizika od budućih epidemija, moraju ići dalje od ranog otkrivanja i kontrole izbijanja bolesti. Mora se smanjiti naš uticaj na životnu sredinu kako bi se smanjio rizik od nastanka zarazih bolesti na samom izvoru u prirodi. U okviru ovog rada, akcenat je stavljen na analizu uticaja COVID-19 na životnu

28 sredinu, pitanje obnovljivih resursa i energetski sektor, kao jednog od najznačajnijih sektora kada govorimo o degradaciji životne sredine i fenomenu klimatskih promena. Eksperti predviđaju da bi emisije gasova sa efektom staklene bašte mogle da padnu do proporcija koje nisu viđene još od II sv. rata Ovaj ishod je uglavnom rezultat politika socijalnog distanciranja koje su vlade usvojile nakon pojave pandemije, a koje su uticale na glavne ekonomske aktivnosti. Na primer, elektrane i industrijski pogoni zaustavili su svoju proizvodnju, a upotreba vozila se znatno smanjila. Sve ovo je dovelo do snažnog smanjenja koncentracija azotdioksida PM2.5 čestica. Kako do danas ne postoji apsolutna sigurnost u ponašanje COVID-19 u anaerobnim uslovima, spaljivanje bi moralo biti u prednosti u odnosu na deponovanje ostatka iz domaćinstva.zato je važno da baš u ovim vremenima otvorimo pitanje upotrebe otpada u energetske svrhe i donesemo važne i obavezujuće preporuke za budućnost.transparentno sa punim uticajem javnosti za izbor lokacije, odabir tehnologije i sigurnost kapitala. Povodom Dana planete Zemlje (22. april - Dan planete Zemlje), koji su UN proglasile globalnim datumom kako bi ljudskoj civilizaciji uputile opomenu da mora da promeni odnos prema našoj planeti koju sistematski uništava ugrožavajući i svoj opstanak. Nadalje, usled mere socijalnog distanciranja veliki broj plaža širom sveta je mnogo čistiji, jer je drastično opao broj turista koji posećuju plaže. Isto tako, u većini zemalja se beleži značajno smanjenje nivoa buke, koje je prouzrokovano smanjenjem upotrebe privatnog i javnog prevoza. Iako postoji čitav niz pozitivnih indirektnih efekata COVID-19 virusa na životnu sredinu, postoje i negativni indirektni efekti. Npr. u SAD-u su neki gradovi obustavili programe recikliranja jer su vlasti zabrinute zbog rizika od širenja virusa u centrima za reciklažu. S druge strane, u posebno pogođenim evropskim zemljama, održivo upravljanje otpadom je ograničeno. S druge strane, kompanije koje su nekada podsticale potrošače da ponesu torbe i nisu prodavale jednokatne kese sve su više prelazile na pakovanje za jednokratnu upotrebu. Takođe, povećalo se i naručivanje hrane putem Interneta, što rezultira povećanjem domaćeg otpada - organskog i neorganskog.

29 Kriterijumi za definisanje okvira ruralnog turizma Strateška i planska dokumenta kojima se reguliše razvoj turizma (i ruralnog turizma) u turističkim destinacijama Srbije su: - Strategija razvoja turizma - Strateški master plan, - Strateški marketing plan, - Program razvoja turizma, - Program razvoja turističkih proizvoda, - Program promotivnih aktivnosti - Prostorni planovi. Slika 6. Kriterijumi i objašnjenja opadanja turizma i odraz na ekonomiju u regionu Životna sredina ugrožena je antropogenim delovanjem na različite načine: prenaseljenost, hemijska i biološka zagađenja, sagorevanje fosilnih goriva, krčenje šuma i istrebljenje pojedinih životinjskih vrsta. Sve ovo dovodi do promena u velikom krugu života. DesJardins (2006) ističe da ekološki problemi postavljaju fundamentalna pitanja o tome šta to mi kao ljudska bića vrednujemo, koje je naše mesto u prirodi i u kojoj vrsti sveta bismo mogli da doživimo procvat. Iako su određene promene i varijacije uobičajene u okviru nelinearnih i dinamičnih sistema kakva je naša planeta svako narušavanje prirodnih granica ima nesagledive posledice na celokupan ekosistem. Npr. navodi da je uništeno čak 32% svetske površine šuma. Samim tim pandemija COVID-19 okarakterisana je kao sistemska kriza ljudskog razvoja nastala kao rezultat neadekvatne interakcije pojedinca sa prirodom i njenim ekosistemom, naglašene nejednakosti među ljudima i neravnomerne ekonomske aktivnosti (UNDP, 2020). Pandemije oblikuju ekonomski, politički i društveni aspekt ljudske civilizacije, a karakteristične su zbog toga što ih je usled neregularne cikličnosti teško analizirati i što imaju značajne višedimenzionalne efekte). U tom kontekstu posebnu pažnju zauzima relacija između pandemije i životne sredine. Nakon izbijanja COVID-19 svet su obišle slike o velikom smanjenju emisije CO2 u slučaju Kine ili o kristalno čistoj vodi u kanalima Venecije. Međutim, radi razumevanja uticaja pandemije COVID-19 na životnu sredinu potrebno je ovu vezu analizirati i dopuniti u kontekstu određenih naučnih istraživanja koja su se bavila ovom temom. Iako su virusi i patogene bakterije prisutni u čovekom okruženju od praistorije, nove zarazne bolesti imaju uzlazni trend u njihovom izbijanju što može uništiti 144 ljudsko zdravlje na globalnom nivou u veoma kratkom roku. Tako, npr. Jones et al., (2008) su ustanovili pojavu 335 zaraznih bolesti između i godine, dok je u izveštaju

30 Global-Preparedness-Monitoring-Board (2019) navedeno da je WHO tokom godine registrovala čak epidemije u 172 zemlje. Takav trend svakako je rezultat onoga što se literaturi naziva kao veliko ubrzanje (Great Acceleration) koje podrazumeva porast intenziteta ljudskih aktivnosti sa izuzetno destruktivnim uticajem na životnu sredinu. Upravo takav uticaj doveo je do toga da je planeta Zemlja ušla u novu geološku epohu koju su geolozi definisali kao antropocen. U novoj epohi, koja je u geološkom aspektu počela još 1950-tih godina kada se nakon Drugog svetskog rata krenulo sa intenzivnim razvojem industrije, čovek dominira nad životnom sredinom u negativnom kontekstu, što za rezultat ima, između ostalog, i sve učestaliju pojavu pandemija. Do sličnog zaključka došli su i Morand i Walther (2020) koji su koristeći bazu podataka o epidemijama zaraznih bolesti kod ljudi (GIDEON) dokazali da se broj epidemija, različitih bolesti, i broj pogođenih zemalja povećao tokom čitave antropocene. Isto tako autori naglašavaju da prostorna raspodela ovih izbijanja postaje sve više globalno rasprostranjena i samim tim po prirodi pandemijska. Jedan od faktora koji takođe imaju veliki uticaj na zarazne bolesti svakako jeste temperatura. Prema Sloan et al., (2011) temperatura je primarni prediktor u geografskoj rasprostranjenosti stope bolesti u različito doba godine. Autori Deyle et al., (2016) naglašavaju i da vlaga utiče na izbijanje gripa širom geografskih širina čemu u velikoj meri posreduje temperatura. Ako uzmemo u obzir i činjenicu da se 19 od 20 najtoplijih godina desilo nakon godine, evidentno je da će taj negativni trend takođe imati veliki uticaj na pitanje pandemija u budućnosti. U praksi, to znači da velike i male životinje, na kopnu i u moru, tražeći zaštitu od visokih temperatura dolaze u kontakt s drugim životinjama sa kojima inače ne bi, radi granica prirodnih staništa, što stvara mogućnost širenja patogenih bakterija i virusa. Samim tim dolazi i do promene lanca ishrane što takođe može imati negativne efekte. Cirkularna ekonomija je ekonomija u kojoj se vrednost proizvoda, materijala i resursa održava u ekonomiji što je duže moguc e, a stvaranje otpada se minimizira. To je u suprotnosti s linearnom ekonomijom koja se zasniva na modelu proizvodnje i potrošnje uzmi, koristi i odbaci. Cirkularna ekonomija je nepovratan, globalni mega trend. Koristi od procesa cirkularne ekonomije su koristi za resurse (poboljšanje obezbeđivanja resursa i smanjenje zavisnosti od uvoza), za životnu sredinu (manji uticaj na životnu sredinu), ekonomske koristi (moguc nosti za ekonomski rast i inovacije) i koristi za društvo (održiva potrošnja i moguc nosti zaposlenja). Prelaz na cirkularnu ekonomiju predstavlja složen, sveobuhvatan i pre svega, dugoročni proces. Proces cirkularne tranzicije je sistemski proces (nije jednokratni), gde je kontinuitet u primeni dogovorene strategije/politike presudan (posebno za države sa ekonomijom u tranziciji).

31 Slikja 7. Naša razumevanje sveta promenila se usled COVID-19 Zaključak Pandemija virusa COVID-19 ostavlja posledice na radni svet, pošto su neke delatnosti, poput zdravstva, trgovine i komunalnih službi, uz policiju i vojsku, naprosto prezaposlene, a druge, suprotno, dišu na škrge, jer malo ko traži njihove proizvode i usluge. Kriza je ugrozila pravo na rad, pa je pitanje ko i kako može pomoći zaposlenima koji ostaju bez posla i prihoda za sopstveni i život porodice. Na početku XXI veka preko 50% stanovništva planete živi u gradovima, a predviđa se da će se ovaj broj godine povećati na 75%. Posebno se ukazuje na izraziti trend povećavnja nivoa komunalne buke u nerazvijenom delu sveta i u zemljama u razvoju. Katastrofe su eko-izazov koji pokazuje kada, koliko i na koji način je društvo spremno da reaguje. One se teško mogu izbjeći, ali postoje načini da se smanje rizici i da se ograniče posledice, kao da se poveća otpornost društva na katastrofe. Jedna država je spremna da pristupi efektivnom smanjenju rizika od katastrofa ali sadašnji nivo organizovanosti i osposobljenosti integrisanog sistema zaštite i spasavanje znatno zaostaje za procenjenim potrebama i objektivnim mogućnostima kojima država raspolaže. Sadašnji način života, sa intenzivnim transferom ljudi i ekonomskom razmenom životnih namirnica, ne ostavlja prostor za ideje da će neka visoko-zarazna bolest, koja se pojavi u udaljenom kraju sveta biti brzo lokalizovana. Kako god to neobično zvučalo, globalna pandemija virusa ovih razmera bila je neizbežna. Ipak, čini se da je najvažniji faktor ove pandemije njena razmera i dužina trajanja. Ako ne potraje dugo, postoje šanse da godine neće biti duboke ekonomske krize i ostalih bitnih promena koje dolaze uz nju. Sada je trenutak da se globalna zajednica pokrene da bi sprečila kratkoročnu i dugoročnu štetu po pojedince i društva u celini. Svesni smo da je ovo vanredna situacija, koja zahteva odvažnu akciju, političku volju, posvećenost i pristup zasnovan na zajedničkim snagama. Potrebno je da zajednički pomognemo svakom da izgradi budućnost, da podržimo svaku porodicu da bi ostala jaka i ojačamo blagostanje društava. Delotvorna saradnja i koordinacija između vlada, organizacija civilnog društva, staratelja, porodica i dece, ne samo da je neophodna, već ključna za odgovor na predviđenu povećanu

32 potrebu za zbrinjavanjem i podrškom deci i porodicama. Promovisanje i zaštita prava naroda i ulaganje u podršku najranjivijoj populaciji, kako bi razvili svoj pun potencijal su moralna obaveza. Oni su takođe krucijalni za smanjenje siromaštva i nejednakosti, jačanje mira i kohezije u društvu. COVID-19 se nikada ne sme koristiti kao razlog ili izgovor za smanjivanje ili zanemarivanje zaštite ljudskih prava, posebno najranjivije. Postignuća globalne zajednice u podizanju standarda kvaliteta alternativne brige o porodici moraju se održavati i dalje unaprediti. Dakle,. pandemija virusa COVID-19 još nije završena, pa ni sve njene posledice nisu dovoljno registrovane i izmerene, ali je vidljivo da će se one prvo osetiti u ekonomiji, padom proizvodnje, transporta i plasmana proizvoda/robe. Uporedo sa porastom nezaposlenosti smanjivaće se potrošnja koja će dodatno usporavati proizvodnju. Brojne uslužne delatnosti, naročito u turizmu i putničkom saobraćaju susrešće se sa ogromnim viškovima radne snage. Krize kao što je pandemija virusa COVID-19 samo su ozbiljna upozorenja, koja provociraju odgovorna preispitivanja dosad plasiranog olakog poverenja u lepu budućnost ljudske vrste.možda će sebični gen ponovo pobediti, kao toliko puta u istoriji, ali to će biti samo do prve naredne svetske krize, kada će se ova pitanja verovatnije ozbiljnije postaviti pred putokaze čovečanstva. Kako se danas broj slučajeva virusnog oboljenja povećava, počinjemo da viđamo ne samo uobičajene manifestacije nego i neobične manifestacije, a viđamo ih sve odjednom, što nije nešto sa čim se bilo kod od nas do sada susretao. Ova pandemija je opšti izazov s kojim se suočilo čovečanstvo u doba globalizacije. U ovom trenutku je međusobno deljenje resursa, iskustava i lekcija, bez obzira ko ste, naša jedina šansa za pobedu. Jer, pravi lek za epidemije nije izolacija, vec saradnja. Ovaj rat je tek počeo, a koliko će trajati-nezna se Literatura 1. Biočanin R., Kostić B., Badić M. Zatrovano proleće, Evropski defendologija centar, Banja Luka, David, M. (2020). Coronavirus a crisis unlike anything the market has even seen for wind sector, Woodmac says News for the oil and gas sektor. 2. Kočović M. De Santo. Smena ekonomskih ciklusa uslovljena neekonomskim faktorima nada u rešenja sa periferije, Institut ekonomskih nauka, Beograd, Hanić A., Mitić P. Uticaj COVID-19 na životnu sredinu i energetski sektor, Institut ekonomskih nauka, Beograd, Mihajlov A. Povezanost osluškivanja poruka same životne sredine i građanske nauke, sa fokusom na primenu ciljeva održivog razvoja / Nexus Environmental Listening Citizen Science, with focus to SDGs implementation. 5. Mićunović D. Pandemija i njene posledice.fcd, Fondacija centar za demokratiju, Beograd, M.Plavšić, N.Manojlović, R.Biočanin, M.Čolaković; Proizvodno ekološki sistemi, Internacionalni Univerzitet Travnik/ R. Biočanin, M.Čolaković, Zarobljena Planeta Zemlja, Internacionalni Univerzitet Travnik/ R. Biočanin, M.Badić, M. Čolaković, Lj. Milenkovic. Ekološki rizici i bezbjednost regiona u vanrednim situacijama, XXX Međunarodna naučna konferencija, Društveni razvoj i bezbjednost zajednice s akcentom na grad Valjevo i kolubarski okrug, Beograd Radević B., Biočanin R., Badić M. Ekološki menadžment- doprinos održivom razvoju u uslovima drastičnog zagađenja životne sredine, III Međunarodna naučno-stručna

33 konferencija o ekonomskom i regionalnom razvoju EUROBRAND, jun Kladovo. 10. Sovrlić M. Globalno zagađenje i klimatske promjene na zemlji, kao posljedica povećane emisije gasova staklene bašte, XXVI savjetovanje ZAŠTITA VAZDUHA, Beograd, Tešić M., Perić V., Badić M., Biočanin I. Ekološki kriminalitet kao alergijski sindrom (ne)održivog razvoja i njegovo suzbijanje, Naučno-stručni časopis PHARM-HEALTH, Farmaceutsko-zdravstveni fakultet Travnik, br.1/13. Travnik, Tešić M., Biočanin R. Globalna ekologija, Internacionalni univerzitet Travnik, Travnik, Ukić M., Biočanin R., Badić M. Krivično-pravni i ekonomski aspekti zaštite i unapređenja životne sredine, VII Savjetovanje IZGRADNJA I FUNKCIONISANJE PRAVNOG SISTEMA, Udruženje pravnika Republike Srpske, oktobar Banja Luka, Vejnović D., Šikman M. Defendologija društveni aspekti bezbjednosti moderene države, Visoka škola unutrašnjih poslova, Banja Luka, Vitorović S., Milošević M. Osnovi toksikologije sa elementima ekotoksikologije, Poljoprivredni fakultet u Beogradu, Beograd, 2002.

34 MARKETING NA DRUŠTVENIM MREŽAMA Prof. Dr. Muamer Kalić, Internacionalni univerzitet u Goraždu BiH Fatih Kalić, Ass Student Actor, Isanbul, Turkey Doc.dr.Asja Gojačić,Inst.za Medicinsko Vještačenje Zdrav.stanja pacijnata BiH Dr.Spec.Suada Tutić, doktorant-bolnica Novi Pazar Srbija Dr.med.spec.Emina Nuković, Department of Student Health University of Sarajevo, BiH SAŽETAK Ekspanzija marketinga putem socijalnih mreža, zadnjih nekoliko godina, je doživjela nevjerovatan uspijeh, do tih granica da je sastavni dio načina funkiconisanja marketinških sektora gotovo svih poslovnih organizacija. Uticaj društvenih mreža na razvoj komunikacije i razmjenu multimedijalnih sadržaja je ogroman, te kao takav, predstavlja jako bitan segment razmatranja u savremenim poslovnim okruženjima. Ključne riječi: Marketing; Društvene mreže; Influencer marketing; Reklamiranje. SOCIAL NETWORK MARKETING Prof. Dr. Muamer Kalić, International University in Goražde BiH Fatih Kalić, acting student, actor, Isanbul, Turkey Asja Gojačić, Ph.D., Inst Dr.Spec.Suada Tutić, PhD student-hospital Novi Pazar Serbia Dr.med.spec.Emina Nuković, Department of Student Health University in Sarajevo, BiH SUMMARY The expansion of social media marketing, in recent years, has been an incredible success, to the point that it is an integral part of the way the marketing sectors of almost all business organizations operate. The influence of social networks for the development of communications and the exchange of multimedia content is huge, as such, it represents a very important segment of consideration in modern business environments.

35 Keywords: Marketing; The social network; Influential marketing; Advertising. UVOD Najefikasniji način približavanja potrošačima kao i samo povećanje broja istih, te odvajanje i nadjačavanje konkurencije jeste putem marketinga i marketinških alata. Pojavom i popularizacijom društvenih mreža, marketing je proširio svoj spektar uticaja te dobio odličnu platformu za targetiranje novih potencijalnih potrošača. Neke od kvaliteta kojim društvene mreže obiluju, a koje su u direktnom odnosu sa onim šta sam marketing zahtijeva od nekog medija, ogledaju se u brzini protoka informacija i samoj pristupačnosti informacija velikom broju potencijalnih potrošača. Ovakva prilika nije mogla ostati neiskorišćena te se danas sve više pojavljuje trend influencer marketinga koji se po svojim karakteristikama razlikuje od klasičnog marketinga. Glavne odlike influencer marketinga ogledaju se u promociji proizvoda ili usluga preko slavnih osoba putem njihovih ličnih profila na društvenim mrežama. Dokaz popularnosti i efikasnosti influencer marketinga jeste da se ovaj vid marketinga sve više smatra profitabilnim poslom i zanimanjem koje je sve više prisutno i u našoj zemlji. Sve ovo je uzrokovalo smanjenje prisutnosti reklama na klasičnim medijima kao što su televizija, štampani mediji ili radio, jer internetsko oglašavanje privlači veći broj korisnika. PREDNOSTI I NEDOSTACI REKLAMIRANJA NA DRUŠTVENIM MREŽAMA Rastom popularnosti društvenih mreža, klasično reklamiranje putem radija i televizije polahko gubi svoju moć i uticaj. Sve veći broj kompanija odlučuju se da svoje marketinške aktivnosti usmjere na distribuciju i plasiranje putem drštvenih mreža. Društvene mreže postaju gigant po pitanju reklamiranja zbog velikog broja korisnika i same brzine dolaska do potencijalnih, novih, potrošača. Činjenica je da u današnje vrijeme gotovo da nema poslovnog subjekta koji nije korisnik neke od društvenih mreža. Svaka kompanija nastoji saznati ponašanje svojih potencijalnih kupaca odnosno žele upoznati svoje kupce, njihove zahtjeve, želje i interesovanja. Društvene mreže predstavljaju odličan način kako doći do tih podataka kroz uvid u samo ponašanje potencijalnih korisnika na društvenim mrežama, stranica koje prate i ispoljavanja njihovih interesovanja kroz razne objave. Ovo predstavlja ogromnu prednost za kompanije prilikom kreiranja poslovnog plana i strategije. Također, jedna od najvećih prednosti društvenih mreža jeste njihova brzina. Nevjerovatno kolikom brzinom se šire podaci i novonastale informacije u današnje vrijeme, bez ograničenja po pitanju geografske udaljenosti. Kao jedan od najznačajnijih faktora u poslovnom svijetu jeste feedback odnosno povratna informacija. Prisustvom društvenih mreža feedback nikada nije bio brži i lakši. Kompanije jako brzo mogu dobiti povratne informacije od svojih kupaca bilo da se radi o pohvalama ili nezadovljstvu u vezi proizvoda ili usluge koju kompanija pruža. Veza sa kupcima i

36 samo komuniciranje sa istim nikada nije bilo lakše što pomaže u pridobijanju lojalnosti kupaca i stvaranju povjerenja na relaciji kompanija-kupac i stvaranju određene zajednice koja omogućava obostrano zadovoljstvo u procesu prodaje i potrošnje određenog proizvoda ili usluge. Međutim, postoje i nedtostaci prilikom reklamiranja na društvenim mrežama. Kako bi reklamiranje na društvenima mrežama bilo efektivno i efikasno potrebne su investicije u vidu angažovanja stručnog kadra koji se bavi marketingom na digitalnoj osnovi i koji ima iskustva sa reklamiranjem putem društvenih mreža, što dodatno iziskuje novčana sredstva. Iako na prvu loptu, društvene mreže izgledaju kao web mjesto za zabavu i ubijanje vremena, u konačnici, one predstavljaju ozbiljan alat koji je od velikog značaja za uspiješno poslovanje kompanije. Samo otvaranje oficijelnog profila firme na društvenim mrežama predstavlja tehnički aspekt koji neće doprinijeti napretku firme bez neprestanog dijeljenja objave i interakcije sa korisnicima odnosno potencijalnim kupcima i ukoliko sadržaj koji se objavljuje nije aktuelan i ne privlači kupce. Ukoliko kompanija nije u stanju da ispoštuje ova pravila, kao bolja opcija se nameće ne otvaranje zvaničnog profila na društvenim mrežama jer bi neaktivan i neinteraktivan profil naštetio samom ugledu firme i stekao bi se dojam da firma ne brine o svojim kupcima. INFLUENCER MARKETING Infuluencer marketing predstavlja novi trend u svijetu marketing koji je nastao rastom popularnosti samih društvenih mreža. Ova vrsta marketinga, kao glavne aktere njegovog sprovođenja, podrazumjeva uticajne ljude sa velikim brojem pratilaca na društvenim mrežama koji posjeduju uricaj na neku ciljnu skupinu korisnika (njihove pratioca) te koji svoj uticaj koriste za sprovođenje marketinških aktivnosti. Influencer marketingu se daje etiketa tzv. moderne pomocije koja funkcioniše na taj način da firme plaćaju uticajnim osobama na društvenim mrežama (infulencerima) da vrše promociju svojih proizvoda ili usluga putem društvenim mrežama ondnosno putem profila influencera kojeg plaćaju. Influencer mora uspostaviti povjerenje među svojim pratiocima te mora znati kako da uvjeri što veći broj svojih pratioca da kupe proizvod ili uslugu koju promoviše. ( Ne postoji ograničenje niti neki princip kako se postaje influencer. Influencer može biti bilo koja osoba bez obzira na zanimanje, samo je bitan broj pratilaca i pažnja koju ta osoba izaziva. Najčešća zanimanja kojim se bave influenceri su fotografisanje (najčešće prisutin na društvenoj mreži Instagram), video blog na YouTube, sportisti koji iziskuju najviše pažnje i mnoga druga. Dakle, možemo reći da su influenceri stručnjaci u nekom segmetu u kojem posjeduju određena znanja te na taj način oko sebe okupljaju zajednicu ljudi koji dijele isto mišljenje sa njima ili predstavljaju njihove uzore. U svakoj branši postoje ljudi koji su uticajni i koji broje po nekoliko stotina pratioca na društvenim mrežama. Kompanije najčešće targetiraju influencere sa većim brojem korisnika i sa pratiocima koji imaju slična interesovanja kao i njihovi sadašnji potrošači usluga ili proizvoda. (

37 Danas, u godini, Instagram ima posebnu oznaku tokom objave koja je plaćena od strane firme. Označava je kao paid partnership odnosno plaćeno partnerstvo gdje prilikom dijeljenja objave influencera koja je plaćena, daje mu se mogućnost tagovanja odnosno označavanja njegovog biznis partnera odnos firme koja ga plaća za reklamiranje. Kada se označavanje isvrši pravilno, naziv firme koja sponzoriše tu objavu nalazi se ispod korisnickog imena influencera, na mjestu namjenjenom za označavanje lokacije. Pratioci koji vide tu objavu imaju mogućnost da jednim klikom odu na oficijelni profil firme koja sponzoriše tu objavu. Na taj način je olakšano i unaprijeđeno reklamiranje firme te njeno targetiranje i prikupnjanje novih potencijalnih korisnika njihovih usluga ili proizvoda. ( Slika Primjer plaćenog partnerstva između Neke kompanije i proslavljenog fudbalera i influencera sa najvećim brojem pratilaca na Instagramu Cristano Ronaldo-a Prednosti koje kompanije ostvaruju putem influencer marketinga su sljedeće - Povećanje prodaje proizvoda ili usluga - Kreira se povećanje svijesti prisutnosti brenda kompanije - Stvaranje lojalnih kupaca i njihovo povećanje u konačnici Društvene mreže su najveći uzrok povecanja prodaje porizvoda ili usluga, ali pojavom influencer marketinga omogućeno je povećanje same lojalnosti kupaca što je glavni cilj svake ozbiljne

38 kompanije. Najbolji primjer kako iskoristiti influencer marketing u svoju korist i steći veliki broj lojalnih kupaca jeste kompanija, teretana, Gymshark koja je putem influencer marketinga povećala profit firme sa do vrtoglavih 1.5 miliona dolara. Kompanija je slala svoju opremu za trening i poklanjala influencerima, a za uzvrat je tražila promociju Gymshark teretane na profilima influencera. Bitna prednost influence marketinga jeste što omogućava kompanijama da dosegnu do publike do koje ne bi mogli doći uz staromodni način reklamiranja zbog sve većeh neprisustva istih na medijima kao što su radio ili televizija. Sam proces uspostavljanja komunikacije i kontakta sa potencijalnim klijentima traje dugo. Iz tog razloga kompanije se odlučuju na uspostavljanje veze sa influencerima preko kojih vrše uspostavljanje kontakta sa kupcima na veoma lagan i brz način. Infulencer marketing svoju najveću korist razvija kod mladih firmi čije poslovanje tek na početku. Influenceri ovakvim kompanijama predstavljaju nevjerovatnu odskočnu dasku za širenje potencijalnih kupaca i stvaranje lojanosti marki. (

39 Slika Izgled influencer profila sa tematikom mode Postoje dvije različite suradnje u influencer marketingu. Prva se odnosi na kompanije koje imaju ideju kako bi promovisanje njihovog proizvoda ili usluge izlgedalo na profilu influencera te na taj način daju uputnice kako njegove plaćene objave trebaju da izgledanju na njihovim profilima. Druga vrsta suradnje odnosi se na kompanuje koje svojom plaćenu promocijom ne ograničavaju influencera te mu dozvoljavaju da promoviše njihov proizvod ili uslugu na način kako on to želi odnosno daju mu potpunu slobodu kreativnosti.

40 U zavisnosti od dogovora, marke koje plaćaju influencera za promociju mogu od njega/nje tražiti isticanje specifičnih heštegova, koji služe kao potpora za rast popularnosti objave tj. kako bi je vidio što veći broj korisnika. Također, od influencera može biti zatraženo i vid promocije putem objave story-a na svom instagram profilu. Story omogućava uvid u tačan broj ljudi koji su pogledali isti što kompanijama dobro služi u statističkom dijelu i uviđanje u samu isplativost promocije putem influencer marketinga. Još jedan od načina suradnje između kompanije i influencera jeste da kompanija traži dopuštenje za korištenje određene fotografije influencera za promociju njihovog proizvoda ili usluge. EMPIRIJSKO ISTRAŽIVANJE MARKETINGA NA DRUŠTVENIM MREŽAMA I INFLUENCER MARKETINGA Pored teorijskog dijela koji sadrži ovaj rad nastojano je da se izvrši i empirijsko istraživanje kako bi se ovaj rad zaokružio. Korištena je metodologija anketnog istraživanja u online obliku. Ispitanici su anketu dobijali u elektronskoj formi i ista je proslijeđena putem a i društvenih mreža. U anketi je učestvovalo 45 ispitanik. Anketa je trajala u periodu od 7 dana u mjesecu augustu 2020.g. Nakon skupljanja podataka, rezultati su analizirani i predstavljeni putem grafikona. Anketa je sadržila 12 pitanja i sva pitanja su bila zatvorenog tipa. Prva dva pitanja odnosila su se na spol i dobnu skupinu ispitanika dok su se preostala pitanja ticala teme obrađene ovim radom. Rezultati ankete 1. Spol Od 45 osoba nad kojima smo sproveli anketu njih 27(60%) predstavlja muškarce, dok 18(40%) pripada ženama kako je i prikazano na grafikonu br. 1. Grafikon 1 Podjela anketiranih osoba prema spolu

41 Žene 20 Muškarci Podjela ispitanih osoba prema spolu Izvor: Istraživanja autora 2. Dob Kada govorimo o dobnoj podjeli odnosno drugom pitanju ankete, 57,77% ispitanika spada u dobnu kategoriju od 18 do 30 godina, 20% u kategoriju ispod 18 godina te 22,22% ispitanika pripada kategoriji iznad 30 godina starosti. Rezultati ovog pitanja prikazani su u tabelarnom obliku u slijedećoj tabeli: Grafikon 2 Dobna podjela ispitanika Dobna podjela ispitanika Do 18 Od 18 do 30 22% 20% 58% Izvor: Istraživanje autora 30 i više

42 3. Koje društvene mreže koristite? Kao pobjednik i najčešće izabran odgovor u ovom pitanju izlazi društvena mreža Facebook kojeg korisiti 43 od 45 ispitanih osoba. U stopu ga prati Instagram sa 40 korisnika. Na trećem mjestu je Youtube sa 38 korisnika, dok ostale ponuđene društvene mreže nisu ostvarile neke zapažene rezultate. Te tako Twitter koristi 15 osoba, Snapchat 10, a Linkedin samo 6 korisnika. Ovim pitanjem anketa nam pokazuje jednu poznatu činjenicu a to je da Instagram predstavlja najvećeg konkurenta Facebooku iako su vlasnici ove društvene mreže isit. Međutim Instagram zbog svojih mogućnosti i pojave influencer marketinga polahko zauzima vodeće mjesto na lisiti društvenih mreža. Rezultate odogovora na ova pitanja prikazat ćemo na sljedećem grafikonu. Grafikon 3 Najpopularnije društvene mreže među ispitanicima Izvor: Istraživanje autora

43 4. Koliko vremena provodite na društvenim mrežama? Pitanje u vezi količine vremena provedenog na društvenim mrežama dalo nam je slijedeće rezultate: 15 osoba je odgovorilo da, na dnevnoj bazi, u prosjeku provedu 1-2 sata na društvenim mrežama, 22 osobe tvrde da njihovo vrijeme potrošeno na društvenim mrežama ne prelazi 1 sat, 6 osoba dnevno potroši 2-4 sata dok 2 osobe provedu čak 5 ili više sati na društvenim mrežama. Ovi podaci su grafički predstavljeni na sljedećem grafikonu. Grafikon 4 Grafički prikaz potrošnje vremena na društvenim mrežama Provođenje vremena na društvenim mrežama(dnevno) Do 1 sat Od 2 do 4 sata Od 1 do 2 sata 5 i više sati 5% 13% 49% 33% Izvor: Istraživanja autora

44 5. Da li vam je poznat pojam influencer marketinga? Svjedok da pojam influencer marketing polahko postaje poznat i među osobam koje nemaju direknih dodira sa marketingom jesu rezultati odgovora na ovo pitanje. Pa tako, 26 osoba odgovorilo je sa da, njih 15 sa poznato mi je ali ne znam tačno šta znači i samo 4 osoba nisu uopšte čule za pojam influencer marketinga. Ovaj rezultat je ohrabrujići i osigurava svijetlu budućnost influencer marketinga i povećanje njegovog postojanja u marketnškim planovima mnogih kompanija i marki. Rezultati odgovora na ovo pitanju su prikazani na grafikonu. Grafikon 5 Poznavanje pojma influencer marketinga od strane ispitanika Izvor: Istraživanje autora 6. Iz kog razloga koristitie društvene mreže? Prethodnim pitanjima odnosno odgovorima, ustanovili smo koje su to najpopularnije društvene mreže među ispitanicima. Međutim, nismo otkrili šta je razlog korišćenja istih. Analizom odgovora na ovo pitanje odgonetnut ćemo i ovu dilemu. Ustanovilo se da većina ispitanika koristi društvene mreže zbog komunikacije, ali i zabave i objavljivanja slika i videozapisa. Tačni rezultati odgovora

45 na ovo pitanje prikazani su na sljedećem grafikonu, a ispitanici su mogli izabrati više od jednog ponuđenog odgovora. Grafikon 6 Razlog upotrebe društvenih mreža Broj osoba KOMUNIKACIJA ZABAVA INFORMISANJE OBJAVA SLIKA I VIDEOZAPISA Izvor: Istraživanje autora 7. Koja društvena mreža prikazuje najveći broj reklama? Najveći broj odgovora odnosi se na YouTube (25), zatim Facebook (12), Instagram(3), Twitter(2), Linkedin(2), Snapchat(1). Ovo ne iznenađuje s obzirom na vrstu sadržaja koju YouTube plasira odnosno količinu videozapisa koji su objavljenji na njemu i s obzirom da je najsličniji, po svojoj strukturi i sadržaju, televiziji u odnosu na ostale društvene mreže. Rezultati odgovora na ova pitanja predstavjeni su grafikonom 7. Grafikon 7 Društvena mreža sa najvećom količinom reklama/oglasa

46 BROJ GLASOVA 5 0 Izvor: Istraživanje autora 8. Da li vas reklame na društvenim mrežama nerviraju? Odgovori na ovo pitanje su bili dosta podjeljeni te se može ustanoviti da je ovo pitanje subjektivnog karaktera. Čak 22 ispitanika odgovorilo je potvrdnim odgovorom na ovo pitanje, 17 je odgovorilo sa ponekad a ostatak ispitanika sa ne. Najveća primjedba ispitanika po pitanju reklama jeste njihovo ponavljanje, iako postoje reklame čije im ponavljanje ne smeta zbog njihove orginalnosti i kvalitete. Rezultati odgovora na ovo pitanje prikazani su sljedećim grafikonom. Grafikon 8 Odgovori na pitanje da li vas nerviraju reklame na društvenim mrežama Izvor: Istraživanje autora

47 9. Smeta li vam kada reklame prekinu ili zaustave sadržaj koji gledate? Ispitanici po ovom pitanju su bili dosta složni. Većina (37) ispitanika je odgovorila sa da, 4 sa ne, ukoliko su kratke i 4 sa ne. Ovi rezultati jasno ukazuju da ispitanici ne žele da se njihovi omiljeni sadržaji prekidaju zbog reklama iako je to jedini način sponzorisanja i opstanka tih istih sadržaja. Rezultati odgovora prikazani su grafički na slijedećem grafikonu: Grafikon 9 Rezultati odgovora na pitanje da li vam smetaju prekidi sadržaja zbog reklama Izvor:Istraživanje autora 10. Da li mislite da je influencer marketing bitan marketinški aspekt koji svakako kompanija ili marka treba uvrstiti u svoj marketinški plan? Kada govorimo o ovom pitanju ono se odnosi na subjektivno mišljenje ispitanika i njegov stav i viđenje influencer marketinga kao bitne ili manje bitne karike marketinškog plana jedne firme i marke. Rezultati odgovora na ovo pitanje nam govore da 15 ispitanika smatra da je influencer marketing bitan marketinški aspekt kompanije, 28 ispitanika je odgovorilo sa nisam siguran, a 2 ispitanika sa odgovorom ne. S obzirom na vjerovatnoću da većina ispitanika ne obavlja funkciju nekog marketinškog stručnjaka ili uopšte nema dodira sa marketingom, ne čudi količina neutralnih odgovora. Grafikonom broj 10 prikazani su rezultati odgovora. Grafikon 10 Odgovori na pitanje o važnosti influencer marketinga

48 Izvor: Istraživanja autora 11. Koliko često se odlučite na kupnju proizvoda ili usluge čije ste reklame vidjeli na društvenim mrežama? Ovo pitanje usmjereno je na istraživanje efikasnosti reklama putem društvenih mreža. Odgovori na ovo pitanje su jako važni i predstavljaju dobro ispitivanje terena prije donošenja odluke za stupanje u marketinške podvige na društvenim mrežama. Rezultati odgovora na ovo pitanje prikazani su na slijedećem grafikonu: Grafikon 11 Odgovori na pitanje koliko često ispitanici kupuju proizve čije su reklame vidjeli na društvenim mrežama

49 Izvor: Istraživanje autora Kao što se može vidjeti na grafikonu odgovori su dosta ujednačeni. Teško je očekivati sto postotnu učinkovitost reklama, a ne biti preambicijozan, te možemo konstatovati da su ovo jako pozitivni rezultati. 12. Koliko često se odlučite na kupnju proizvoda ili usluge čije ste reklame vidjeli na društvenim mrežama? Većina ispitanika (njih 22) kao razlog kupovine navodi radoznalost, zatim promociju influencera (15) te brzinu i jednostavnost kupovine (8 ispitanika). Rezultati posljednjeg pitanja odnosno odgovori na njega su predstavljeni grafikonom br. 12. Grafikon 12 Razlog kupovine proizvoda usluga promovisanih na društvenim mrežama Izvor: Istraživanja autora

50 ZAKLJUČAK Važnost marketinga kao jednog od sastavnih dijelova samog procesa prodaje proizvoda je velika. Marketing predstavlja odličan alat koji omogućava kompanijama nadmoć nad konkurencijom. Primjena marketinških strategija omogućava kompanijama što efikasniju i efektivniju proizvodnju samog proizvoda po želji kupca što u konačnici dovodi do stvaranja lojalnih kupaca i povećanja profita same kompanije. Zaključujemo da je marketing jako bitan aspekt svake uspiješne kompanije te kao takav je neizostavan u današnjem funkcionisanu modernih firmi. Porastom popularnosti Interneta i društvenih mreža, marketing i reklamiranje polahko prelaze sa televizije i radija, kao tradicijonalnog medija i platforme za marketing i reklamiranje, na novi i sve moćniji medij, Internet. Rastom popularnosti društvenih mreža omogućeno je precizno i selektivno dostavljanje marketinških poruka skupinama potencijalnih potrošača, čiji interes odgovara vrsti proizvoda ili usluge koju kompanija pruža. Ovaj rad, baziran je upravo na društvenim mrežama kao jednom od globalnih fenomena koji,kao takav, posjeduje ogoman potencijal u sprovođenju marketinških planova u dijelo na što efikasniji način. Društvene mreže, kao platforma za sprovođenje marketinških planova, posjeduju svoje prednosti u odnosu na druge tradicionalne medije zbog mogućnosti uvida u informacije konzumenta marketinških usluga odnosno potencijalnih potrošača. Omogućavaju targetiranje specifičnih starosnih skupina čija interesovanja odgovaraju tipu proizvoda kojeg firma nudi i reklamira, te na taj način omogućavaju maksimiziranje njegove prodaje i povećavanje profita u konačnici. Prednosti reklamiranja i sprovođenja marketinga na društvenim mrežama ogledaju se u brzini, manjim troškovima u odnosu na tradicijonalni način te stvaranju povjerenja i odnosa sa potencijalnim i postojeći kupcima zbog lahkoće komunikacije putem društvenih mreža. Pojava influencer marketinga dodatno je učvrstila reklamiranja i promociju putem društvenih mreža kao jednog od bitnih faktora u sprovođenja marketinških aktivnosti. Influencer marketing predstavlja novi način promocije proizvoda putem društvenih mreža. Svrstavamo ga u tzv. modernu promociju odnosno pojavu koja se razlikuje od tradicijonlanog marketinga u tome što firme angažuju osobe odnosno influencere za promociju njihovog proizvoda preko objava influencera na njegovom Instagram profilu koji sadrži značajan broj pratilaca i istomišljenika. Sadržaj koji influencer objavljuje na društvenim mrežama mora posjedovati korelaciju sa proizvodom kojeg firma nudi kako bi promocija tog proizvoda na profilu influencera ostvarila pun potencijal i povećala mogućnos pojave novih kupaca, što je i glavni cilj marketinga. Influencer marketing nosi velike zasluge za provećanje prodaje, povećanje broja kupaca i stvaranje novih brendova u poslovnom svijetu. U konačnici može se zaključiti da marketing na društvenim mrežama, zbog svoje popularnosti, postaje neizbježan. Razvijanje ovog načina reklamiranja donio je mnogobrojne dobrobiti, kako na strani ponuđača tako i na strani kupaca.

51 LITERATURA 1. Philip K.; Upravljanje marketingom 1 i 2, Informator Zagreb, 1988.g. 2. Philip K.; K. L. Keller : Marketing Management 12e, Zagreb, 2006.g. 3. Marcel M.; Osnove marketinga, Osijek, 2005.g. 4. E. J. Mccharty, Osnove marketinga: Menadžerski pristup, 1964.g. 5. Grbavac J., & Grbavac V.; Pojava društvenih mreža kao globalnog komunikacijskog fenomena, Zagreb, 2014.g. 6. Ružić D.; Biloš A.; Turkalj D.: E-Marketing, Osijek, 2014.g. 7. Ryan D.; Understanding Digital Marketing. 3. izd., London, 2014.g. 8. Kesić T.; Integrirana marketinška komunikacija, Zagreb, 2003.g.

52 NEKE TURISTIČKE IMLIKACIJE PEŠTERSKOJ VISORAVNI I IZAZOVI TURIZMA NA JEDINSTVENOJ Akademik d.r Šefket Krcić, Internacionalni univerzitet u Goraždu Abstract: U jugozapadnoj Srbiji, u okviru starovlaško raške visije, nalazi se prirodno dobro I kategorije, specijalni rezervat prirode Uvac. Okružen planinama Zlatar, Murtenica, Čemernica, Javor i Jadovnik, zahvata površinu od hektara. Veći deo rezervata nalazi se na teritoriji opštine Nova Varoš, dok je jedna trećina na teritoriji opštine Sjenica. Minimalna nadmorska visina rezervata je 760 metara, a maksimalna metara. Centralnu morfološku celinu rezervata predstavlja kanjonska dolina reke Uvac sa dolinama njenih pritoka. Vode reke Uvac, duboko su usekle svoje korito u krečnjačke stene i formirale sužene klisurasto kanjonske doline sa visokim i strmim krečnjačkim liticama. Maksimalna dubina dolina je do 350 metara. Ključne reči: turizam, Pešter, sjenica, Uvac, agroturizam,eko sela. Academician Dr. Šefket Krcić, International University in Goražde SOME TOURIST IMPLICATIONS AND CHALLENGES OF TOURISM ON THE UNIFORM CAVE PANEL Abstract: In southwestern Serbia, within the Old Vlach-Raska plateau, there is a natural asset of the I category, a special nature reserve "Uvac". Surrounded by the mountains Zlatar, Murtenica, Čemernica, Javor and Jadovnik, it covers 7,543 hectares. Most of the reserves are located on the territory of the municipality of Nova Varos, while one third is on the territory of the municipality of Sjenica. The minimum altitude of the reserve is 760 meters, and the maximum 1,322 meters.

53 The central morphological unit of the reserve is the canyon valley of the river Uvac with the valleys of its tributaries. The waters of the river Uvac cut the bed deep into the limestone rocks and formed narrow gorges - canyon valleys with high and steep limestone cliffs. The maximum depth of the valleys is up to 350 meters. Keywords: tourism, Peshter, gazebo, Uvac, agrotourism, eco villages UVOD Foto: Darko Ćirović Posebna vrednost kanjonskih delova doline su uklješteni meandri. Rtovi meandara u okolini sela Lopiže imaju relativnu visinu od oko 100 metara. Meandri Uvca su već prepoznatljiva slika Srbije, koja privlači brojne ljubitelje prirode iz celog sveta. Pećine su brojne i po veličini variraju od potkapina do jednog od najvećih do sada poznatih pećinskih sistema u Srbiji, a to je Ušački pećinski sistem, dug više od šest kilometara, koji se sastoji od Ušačke i Ledene pećine, kao i jame Bezdana koja ih spaja. Specijalni rezervat prirode Uvac izdvaja prisustvo oko 130 vrsta ptica. U najznačajnije spada beloglavi sup (Gyps fulvus) raspona krila i do tri metra što ga čini moćnim letačem. Njegov su let istraživali i naučnici aeronautičari i primenjivali pri konstrukciji letelica.

54 Foto: Darko Ćirović Uloga ove vrste orla lešinara u lancu ishrane u ekosistemu jedinstvena je i nezamenljiva. Isključiva hrana su mu uginule životinje, što je svojevrsna prirodna reciklaža kojom se sprečava širenje zaraze. Nakon Drugog svetskog rata, bila je pred potpunim izumiranjem. Zahvaljujući entuzijazmu lokalnog stanovništva i ornitologa Biološkog instituta iz Beograda i proglašenjem Specijalnog rezervata prirode Klisura reke Uvac, godine, beloglavi supovi su spašeni. Ipak, godine na teritoriji Uvačkih jezera preživelo je samo oko 10 jedinki beloglavog supa, pa je godine organizovano hranilište Manastirina. Doslednim sprovođenjem programa ishrane i pre svega zalaganjem čuvara zaštićenog područja zaposlenih u Rezervatu Uvac, brojnost beloglavih supova se povećala na oko 110 gnezdećih parova, što je do oko 500 jedinki. Time je kolonija ove jedinstvene vrste ptica postala najveća na Balkanu i jedna od najvećih u Evropi.

55 Foto: Darko Ćirović Na područje rezervata u prethodnih nekoliko godina, vratile su se još dve vrste orlova lešinara koje su nekada nastanjivale ovo područje. Reč je o crnom lešinaru (Aegypius monachus) i beloj kanji (Neophron percnopterus). Iskreno se nadamo i verujemo da će se ove prekrasne ptice vratiti na Uvac u većem broju, gde je pun pansion obezbeđen, na radost ptica, ali i ljubitelja prirode iz cele Srbije i sveta, ističe Darko Ćirović iz privrednog društva Rezervat Uvac doo, koje se stara o SRP Uvac. Pored navedenih lešinara, područje Uvca i okoline u prošlosti je naseljavao još jedan lešinar orao bradan (Gypeatus barbatus). Radimo na tome da, u saradnji sa Biološkim institutom Siniša Stanković iz Beograda i ornitologom dr Sašom Marinkovićem, kao i Zavodom za zaštitu prirode Srbije, ovu vrstu vratimo na njeno vekovno stanište, na Uvac, putem programa reintrodukcije. Ovim bi priča o lešinarima bila zaokružena, a SRP Uvac postao jedan od najznačajnijih i najreprezentativnijih staništa lešinara u Evropi, naglašava Ćirović.

56 Foto: Promo Specijalni rezervat prirode Uvac jedno je od retkih gnezdilišta velikog ronca (Mergus merganser) na području Srbije, kao i područje gde je zabeležena najveća populacija ove retke vrste ptice na Balkanu. Područje rezervata naseljavaju i orao belorepan, suri orao, orao mišar, orao zmijar, kao i brojne vrste jastrebova i sova, ali i drugih ptica. Tokom vanrednog stanja obezbedili smo dozvole za kretanje. Veoma brinemo o zaštiti zaposlenih, ponosni smo što nemamo zaraženih kolega. Sprovodimo sve mere zaštite i naša vrata su otvorena za posetioce, ističe Ćirović. Pored velikog bogatstva ornitofaune, značajno je i prisustvo retkih i ugroženih vrsta sisara i druge faune, poput vuka, medveda, divljih svinja, licica, zečeva, jazavaca, kuna i drugih. Dalje, prisustvo čiste vode vodotoka i akumulacija, staništa su 24 vrste riba, a njihovi pojedini delovi su i prirodna plodišta. Od 219 registrovanih ugroženih vrsta flore, tri su od međunarodnog značaja, tri na Crvenoj listi flore, 25 taksona je pod kontrolom sakupljanja, korišćenja i prometa, a preko 50 vrsta ima lekovita svojstva.

57 Fot o: Darko Ćirović Rezervat Uvac se prethodnih godina trudio i uspevao da ostvari dobru saradnju sa svim institucijama i organizacijama, bilo republičkim ili opštinskim, bilo sa udruženjima građana. Posebno je važna saradnja sa lokalnim stanovništvom, koja je iz godine u godinu sve bolja, na opšti interes, naglašava Ćirović. Raznolikost netaknutih staništa, prisustvo endemičnih, reliktnih i ugroženih biljnih i životinjskih vrsta, od posebnog su značaja za očuvanje biodiverziteta i geodiverziteta, a samim tim razvoj i promociju turistučkih potencijala rezervata, ali i zlatarskog kraja u celini Održivi turizam Europa se odavno suočila s problematikom odumiranja ruralnih područja koja su počela gubiti sva svoja stara obilježja, od arhitekture, zanata, običaja, narodne nošnje pa na koncu i ljudi. U potrazi za rješenjima kako takve trendove zaustaviti, došlo se do jednog novog koncepta nazvanog "održivi turizam". U ovom radu se nastoji ukazati kako je upravo ovaj vid turizma jedini mogući i ispravan put koji se može i treba nametnuti Srbiji kao turističkoj zemlji.

58 Ritam života kojim živi današnji čovjek postao je izrazito brz a samim time i stresan. Ljudi sve više osjećaju potrebu da se vrate prirodi i za svoj boravak biraju upravo ona mjesta koja su ostala netaknuta, očuvana i u svakom pogledu posebna. Stara sela Golije i pešterskih sela posjeduju specifičan vizualni identitet kojemu je potrebno dati marketinšku podršku kako bi postao prepoznat u svijetu kao jedinstveni brand. Veliki potencijal naše bogate gastronomske ponude izvornih, autohtonih jela potrebno je podignuti na razinu vrhunske turističke usluge. Naše kulturne korijene svijetu možemo predstaviti kroz lokalne domačinske okuse. Prirodni i zdravi okusi domaćih jela servirani u ugodnim nesvakidašnjim ambijentalnim sredinama trebali bi ostaviti gostima nezaboravnu koloritnu razglednicu kao uspomenu na njihov boravak kod nas. 2. DEFINICIJA AGROTURIZMA Ne postoji jedinstvena definicija agroturizma, ruralnog turizma i seoskog turizma iako se nebrojeno puta pokušalo tim pojmovima dati konačnu definiciju kako bi ih se unificiralo i standardiziralo. Definicije koje se najčešće koriste su sljedeće: Ruralni turizam je široki pojam koji označava svaku turističku aktivnost unutar ruralnih područja, odnosno obuhvaća različite vidove turizma (lovni, ribolovni, turizam u parkovima prirode, zimski, seoski, ekoturizam, zdravstveni, kulturni.). Agroturizam je uži pojam od ruralnog turizma, a istovremeno širi pojam od turizma na poljoprivrednom domaćinstvu (seoskom gospodarstvu) i vezan je uz ambijent sela i njegove uže okolice te sve njegove aktivnosti (poljoprivreda, manifestacije, gastronomija, folklor, etnologija, zanatstvo i ostala gospodarsku aktivnost). Turizam na poljoprivrednom domaćinstvu (seoskom gospodarstvu) isključivo je vezan za poljoprivrednu aktivnost unutar domaćinstva te ponudi proizvoda proizvedenih isključivo na takovom gospodarstvu. Turističke usluge vezane su za ponudu smještaja i prehrane, ali i dodatnih aktivnosti kao mogućnost sudjelovanja u poljoprivrednim radovima, radionice starih zanata, mogućnost sudjelovanja u pripravljanju tradicionalnih jela. Turizam predstavlja isključivo dodatnu djelatnost. Vrlo često se ova kategorija naziva agroturizmom. Izuzmemo li definicije, ipak ne možemo a da ne uoimo bitno, a to je da je kod ovih vidova turizma jako izražena interakcija domaćin-gost. Gost se ovdje osjeća i tretira kao član obitelji. Turističke usluge su personalizirane, a gost se tretira kao prijatelj. Gostu je u agroturizmu na raspolaganju cjelokupni prostor domaćinstva kojeg dijeli samo s domaćinom. Postoji i kontakt s lokalnim stanovništvom, običajima, kulturom, načinom života, lokalnom gastronomijom,

59 aktivnostima u okruženju što omogućuje originalno iskustvo i potpuni doživljaj. Smještaj je obično organiziran u ambijetalnim, tradicionalnim kućama. Definirajući pojam ruralnog turizma prije svega treba naglasiti da se on odvija u ruralnim predjelima. Takav pristup naglašava da se ruralni turizam razvija izvan gradova u slobodnom prostoru i selima. Suvremeni ruralni turizam u zemljama s razvijenim tržinim ekonomijama podrazumijeva visoku ugostiteljsku razinu usluga i doživljaj aktivnog sudjelovanja u seoskom načinu života i s time povezanim najraznovrsnijim ativnostima ZNAČAJ AGROTURIZMA Agroturizam nije samo važan za turističko gospodarstvo već je jednako važan i za razvoj poljoprivrede. Poljoprivreda, a posebno ona koja se zasniva na uzgoju poljoprivrednih proizvoda bez upotrebe kemijskih gnjoiva i pesticida, pokretač je razvoja turizma u eko-etno selima. U bavljenju agroturizmom leži mogućnost povećanja konkurentnosti poljoprivredne proizvodnje. Jedna od mogućnosti je i agrotuizam. Utvrđeno je kako će povećanje razine obrazovanja stanovništva sve vođe itkecati na porast potražnje za odmorima u kojima će umjetnost, kultura i povijest, te edukacija imati veliku važnost. Istraživanja su pokazala kako obrazovanije stanovništvo više preferira odlaske i odmor u ruralnim područjima od manje obrazovanog. To znači; povećanje potražnje za specijalnim proizvodima i onima koje turisti sami sastavljaju, potrebu za kreativnijim komuniciranjem i informacijama i povećanje potražnje za novim destinacijama. Upravo stoga veliki i neiskorišteni potencijal hrvatskog turizma je agroturizam.6 Ruralni turizam je aktivnost ili pak pokret, kojim čovjeka urbane sredine vraćamo prirodi. On pokreće niz gospodarskih i negospodarskih aktivnosti u ruralnoj sredini kao što su: uzgoj prirodne i zdrave hrane, za kojom je potražnja u porastu, a posebno u visoko razvijenim zemljama, doprinosi oživljavanju poljoprivredne proizvodnje na malim površinama, ali na novijoj osnovi, s obzirom na poznato tržište i potrošača, 6 Agroturizma se prema metodologiji OECD-a definira kao turistička aktivnost koju organziraju poljoprivredni proizvođači na vlastitom seoskom gospodarstvu. Agroturizam se temelji na krajobrazu, tradiciji i obitelji iz čega nastaje kompletan i konkurentan turistički proizvod. U okviru agroturizma moguće je ponuditi široki spektar turističkih usluga od klasičnih kao što su odmor i spavanje na gospodarstvu,ugostiteljske usluge itd., pa prema specifičnim kao što su jahanje i vožnja kočijom, rad na gospodarstvu, upoznavanje djece s prirodom i životinjama, poduka iz tradicijskih zanata itd. Ključno je za uspeh jednog takvog turističkog proizvoda njegova posebnost i prepoznatljivost u odnosu na konkurenciju.

60 omogućuje turistima u ruralnim sredinama aktivan odnos prema prirodi i poljoprivrednoj proizvodnji na obiteljskim poljoprivrednim gospodarstvima, koja se uključuju u ruralne oblike turizma, ruralnim oblicima turizma valoriziraju se sve one vrijednosti koje daju ruralne sredine omogućujući čovjeku na sadašnjem stupnju industrijskog i postindustrijskog društva, povratak prirodnim vrijednostima, poljoprivrednim ambijentima rasterećenju svih pritisaka, stresova urbanih sredina koji u mnogome sputavaju vrijednosti slobode čovjeka. razvoj ruralnih oblika turizma uključuje cjelokupnu ruralnu sredinu s ukupnim ambijentom seoskog života: ambijentom stanovanja, arhitekture, vegetacije i faune, tradicionalne kulture, nošnje i sl. Potreba za kvalitetnim i aktivnim odmorom može biti zadovoljena unutar specifično seoskog ambijenta koji, kao takav, nudi izrazite mogućnosti organizacije raznovrsnih aktivnosti. Pokret ruralni turizam vraća u život zapuštene ruralne ambijente, obnavlja prateće gospodarske aktivnosti karakteristične za selo, a toliko potrebne novom potrošaču. Gradsko stanovništvo, privučeno prekrasnim krajolicima, prirodnim ljepotama, tradicijom i kulturnim nasljeđem ruralnih sredina, sve više zanimanja pokazuje za boravak u njima. Sve je ovo još više razumljivo ako se zna da većina gradskog stanovništa u Republici Hrvatskoj dolazi sa sela i da im boravak na selu nije stran i nepoznat. Razvoj ruralnog turizma ima izravnog utjecaja na obnovu postojećih i izgradnju novih smještajnih kapaciteta. Isto tako, razvoj ruralnog turizma pokreće i investiranje u samu proizvodnju. Očito je da na taj način ruralni turizam dopunjava osnovnu djelatnost obiteljskih poljoprivrednih gazdinstava koja povećanom ekonomskom aktivnošću posluju bolje i uspješnije. 3.OBLICI RURALNOG TURIZMA Na razini Vijeća Europe godine definiran je ruralni turizam kao turizam koji obuhvaća sve aktivnosti u ruralnom području, a ne samo one koje bi se mogle odrediti kao farmerski ili agroturizam. Ruralni turizam zadire u dva gospodarska sektora turizam i poljoprivredu koji zajedno oblikuju specifičnu turističku ponudu. Ruralni turizam sadrži velik broj pojavnih oblika i to:7 7 Ružić, Pavlo; "Ruralni turizam", (2005), Institut za poljoprivredu i turizam Poreč, Pula. str.15.

61 seljački (agroturizam) rezidencijalni turizam zavičajni turizam sportsko-rekreacijski turizam avanturistički turizam zdravstveni turizam edukacijski turizam tranzitni turizam kamping turizam nautički i kontinentalni turizam kulturni turizam vjerski turizam lovni turizam ribolovni turizam vinski turizam gastronomski turizam prirodi bliski turizam ekoturizam i dr. Suvremeni se ruralni turizam temelji na mnoštvu aktivnosti prihvaćenih u praksi, a možemo ga promatrati kroz sljedeće oblike:8-8 seoski turizam podrazumijeva i uključuje spektar aktivnosti, usluga i dodatnih sadržaja koje organizira ruralno stanovništvo na obiteljskim gospodarstvima u cilju privlačenja turista u vlastito područje te stvaranja dodatnog prihoda. S. Hajdaš Dončić, P.Štefanec; "Agro turizam", Pregrada: Matis d.o.o., 2006.

62 - agroturizam, obiteljsko poljoprivredno gospodarstvo, farme. Turisti promatraju ili sudjeluju u tradicionalnim poljoprivrednim poslovima, u suglasju s prirodnim okruženjem i bez negativnih učinaka na produktivnost obiteljskog gospodarstva. - aktivnost u prirodi, škola u prirodi, rekreacija, odmor, edukacija. Svrha je uglavnom rekreacija i edukacija te praktički nema negativnih ekoloških utjecaja. - eko turizam: podrazumijeva vrstu "odgovornog" turizma koji podržava zaštitu prirodnih resursa kao i održavanje dostignute razine blagostanja i socijalne vrijednosti lokalnog stanovništva. - ruralno iskustvo (seoski turizam). Turisti se aktivno uključuju u svakodnevni seoski život, a ruralna naselja profitiraju kroz ekonomske i druge koristi turističkih aktivnosti. - kulturni turizam: odnosi se na kulturu, povijest, arheologiju i ostale tradicijske kulturne odrednice predmetnog ruralnog područja. - ostali kombinirani oblici turizma specijalnih interesa: touring u ruralnim predjelima (pješačenje, cikloturizam, mekani "off road"), kao i sve usluge koje nadopunjavaju smještaj kao što su razni događaji, festivali, rekreacija i radionice na otvorenom, proizvodnja i prodaja lokalnih suvenira i poljoprivrednih proizvoda itd EKO-ETNO SELA Eko-etno sela bi se trebala nalaziti u prirodnom okruženju, udaljena od gradova i većih naselja, i u njima ne bi smjelo obitavati više od 5000 stanovnika. Takva sela trebala bi zadržati svoju izvornu arhitekturu i prepoznatljiv identitet. U takvom ruralno okruženju njegovalo bi se i prakticiralo tradicionalno poljodjelstvo sa svim svojim izraženim karakteristikama ili izuzetnim prirodnim vrijednostima. Poljoprivreda je od izuzetne važnosti za razvoj eko-etno sela. Turisti bi konzumirali proizvode pripremljene na tradicionalni način, dobivene iz ekološkog uzgoja i napravljene po staroj recepturi. Proizvodi bi se konzumrali u istim smještajnim kapacitetima u kojima se i boravi, te je od iznimne važnosti sama autentičnost smještajnih kapaciteta i ambijenta. Turisti bi u etno-eko selima za vrijeme svog boravka dio vremena provodili u samoj okolici sela baveći se rekreacijom, obilazeći prirodne i kulturne atrakcije, sudjelujući u kulturnim, vjerskim, folklornim, sportskim i sličnim manifestacijama, posjećujući ugostiteljske objekte i sl.

63 Svjesni smo da urbanizacija i industrijalizacija negativno djeluju na prirodu i cjelokupno okruženje ovakvih ruralnih sredina. Stoga je potrebno uložiti izuzetne napore kako bi etno-eko sela ostala zaštićena kao jedinstvne životne sredine, na mirnim i tihim položajima, bez buke ili zagađenja. Samo ona područja koja nisu urbanizirana i industrijalizirana biti će u mogućnosti očuvani svoj krajobraz. Ako su takva područja još i povoljne klime i reljefa onda su ona idealna za razvoj specifičnih oblika turizma, jedan od kojih su i eko etno sela KONCEPT ODRŽIVOG TURIZMA Nesposobnost čovječanstva da uskladi svoj život i svoje djelovanje s prirodom dovodi do poremećaja koje su praćene brojnim opasnostima i dugoročnije ugrožavaju prirodnu ravnotežu

64 i sam život. Turizam u svemu tome nije mogao ostati izuzetak ako znamo da je upravo u turizmu čovjek u izravnom dodiru s prirodom. Definicija Edwarda Inskerpa: "To je proces koji dozvoljava razvoj bez degradiranja ili iscrpljivanja resursa koji inače omogućuju taj razvoj. "9 L.Dernoi10 definirao je alternativni turizam kroz načine prilagodbe i prihvata gostiju. U alternativnom turizmu gost prima smještaj direktno od domaćina i/ili mu se direktno nude različiti oblici usluga. Za njega je primarni cilj alternativnog turizma, koji se bazira na uskoj suradnji s društvenom zajednicom pojedine destinacije, uspostava direktne osobne i kulturne komunikacije između gosta i domaćina. Turističko tržište podložno je promjenama. Mijenjaju se trendovi a samim time i destinacije koje se smatraju atraktivnima i poželjnima. Upravo zbog toga turizam u jednu ruku mora biti humaniziran i prihvatljiv, ali i kontribucijski faktor, koji zadovoljava istovremeno socioekonomske i enviromentalističke uvjete. Teško je naći jednoobrazni odgovor na pitanje kako postići održiv turistički razvitak, a da se ne naruše gore navedeni faktori; kako u isto vrijeme zaštititi područje, ali i iz njega izvući što više ekonomskih vrijednosti. Odgovor leži u tome da se ponudi turistički proizvod u harmoniji s lokalnom florom i faunom i kulturnim naslijeđem zajednice. To je moguće pod imenom ekoturizma i održivog turzima koji nam mogu donijeti samo pozitivne promjene. Suvremeni turizam već je dokazao da je njegova osnovna karakteristika masovnost. Zahvaljujući trendovima koji su se javili krajem dvadesetog stoljeća i općeprihvaćenom trendu povratka prirodi, čovječanstvo ustaje u obranu održivosti što je dovoljno za poboljšanje društvene klime. Pristup održivosti postaje prihvatljiv i popularan. Ekoturizam, kao pojam prihvatljivog ili održivog turizma, ali prije svega kao i način života, usklađuje jedinstvo interesa turističkog privređivanja i zaštite prirodnih resursa POVOLJNI UČINCI EKO-ETNO TURIZMA 9 Inskeep, E.,:» Achieving sustainable tourism deelopment» WTO News, broj 6, lipanj 1992., str.4 L.A.Dernoi: "Alternative or community based tourism", - Tourism a vital force for peace, Montrea,

65 Eko-etno turizam ostvaruje prozvodne, financijske, zaštitne i druge učinke, a oni se manifestiraju u sljedećem: - povećanju primarne pojoprivredne proizvodnje, povećanju preradbene poljoprivredne proizvodnje, razvoju nepoljoprivrednih djelatnosti, očuvanju naselja i objekata od propadanja, u očuvanju okoline od svih vrsta onečišćenja, u zapošljavanju novih djelatnika i zadržavanju mladih na selu, osiguravanju mogućnosti ostvarivanja dodatnih prihoda, oživljavanju poljoprivrede i njenom povezivanju s turizmom, u poticanju razvoja domaće, kvalitetne, biološko-organski proizvedene i tradicionalne hrane, u razvoju gospodarstva ruralnog područja, u razvoju dopunskih djelatnosti na seljačkim obiteljskim gospodarstvima, u korištenju viška prostora u postojećim zgradama na seljačkim gospodarstvima, u očuvanju povijesnih, graditeljskih i kulturnih vrijednosti sela, u razvoju poduzetničkog duha i sl. Zaključak Pojavom ruralnog turizma započeta je obnova sela i gradića i njihovo ponovno oživljavanje. Valoriziraju se povijesne i kulturne vrijednosti spomenika te prirodnih ljepota. Stoga, razvijanjem ruralnog turizma postoji mogućnost ponovnog oživljavanja ruralne sredine. Razvoj ruralnog turizma utječe na zaustavljanje iseljavanja stanovništva iz ruralnih krajeva jer omogućuje stvaranje novih radnih mjesta. Otvaranje mogućnosti zapošljavanja povoljno utječe na migracije u pravcu sela i zadržavanja mladih u tim sredinama. Ostajanje ljudi u ruralnim sredinama pridonosi obnavljanju stambenih i drugih objekata, pa se na taj način sprječava njihovo propadanje, odnosno omogućuje očuvanje tradicija i običaja življenja u ruralnim sredinama. LITERATURA: 1) Mrnjavac, Željko (1992), «Definiranje turističkog proizvoda», Acta turistika, Zagreb

66 2) Hajdaš Dončić, Siniša, Štefanec, Petar (2006), Agroturizam, Pregrada, Matis d.o.o. 3) Čorak, Sandra...(et al.) (2006)Hrvatski turizam; plavo, bijelo, zeleno, Znanstvena 4) edicija Instituta za turizam, Zagreb. 5) Acta turistica (18) - 8/2006., Ekonomski fakultet Zaagreb, December 2006., No.2, pp ) Pavlo Ružić, Ruralni turizam, Institut za poljoprivredu i turizam Poreč, ) Strategija razvitka županije Splitsko-dalmatinske, Split, 1997., Županija Splitskodalmatinska, Ekonosmki fakultet, Split. UTICAJ KULTURNIH SLOJEVA VIZANTIJE, VENECIJANSKE OTOMANSKE IMPERIJE, NEMANJIĆA, AUSTROUGARSKE NA PONUDU CRNE GORE Dina M Mujević Univerzitet Donja Gorica - Podgorica dinamujevicc@gmail.com Abstrakt REPUBLIKE, TURISTIČKU

67 Činjenica je da se na području Crne Gore nalaze brojni spomenici kultute. Ti spomenici su danas svjedočanstva koja pamte i čuvaju kazivanja o minulima vremenima. U ovom radu sam pokušala da spojim sve važne spomenike na koje su trag ostavili mnogi koji su vladali na ovim prostorima. Nekad granica između dva svijeta Istoka i Zapada, uslovila je da se upravo na ovim prostorima nataloži više različitih kulturnih slojeva i da ostave svoje prepoznatljive pečate u materijalnoj i duhovnoj kulturi. U njima se najviše ističu tragovi Vizantije, Otomanske imperije, Venecijanske Republike i Austro-ugarske. Kulturno nasljeđe Crne Gore jedinstveno je i predstavlja posljedicu razvoja, tokom istorije, pod uticajem kako zapadne tako i istočne civilizacije. Kultura u Crnoj Gori, samim tim, razvijena je kao saglasje raznih tradicija. O tome svjedoče arhivski materijali, fondovi biblioteka, spomenici pismenosti, arheološki eksponati i umjetničke tvorevine, ali i raznolikost arhitektonskih stilova. Najveći broj kulturno - istorijskih spomenika sačuvan je u oblasti Bokokotrskog zaliva. [1]. Ključne riječi; kultura, turizam, nasljeđe, spomenici, tradicija Abstract The fact is that there are numerous cultural monuments in Montenegro. Today, these monuments are testimonies that preserve tales of the past. In this paper, I have tried to connect all the important monuments on which many who ruled in this area have left their mark. Once the border between the two worlds of East and West, it has conditioned that several different cultural layers are deposited in these areas and that they leave their recognizable marks in material and spiritual culture. The traces of Byzantium, the Ottoman Empire, the Venetian Republic and Austro-Hungarian stand out the most. Cultural heritage of Montenegro is unique and represents a consequence of development, troughtout history, under the influence of both Western and Eastern civilizations. Therefore, culture in Montenegro has been developed as a harmony of various traitions. This is evidenced by archival materials library collections, literacy monuments, archaeological exhibits and works of art, but also the diversity of architectual styles. The largest number of cultural and historical monuments has been preserved in the area of the Bay of Kotor. Keywords;culture, tourism, heritage, monuments, tradition UVOD Duboko u nama počiva težnja da što više saznamo, da proširimo horizonte, da sagledamo svijet i ljude sa onih vidika koje nam omogućavaju prilike. Ti horizonti su različiti pa tako i naše spoznaje. Kulturni turizam sadrži onaj stari podsticaj za putovanjem kao načinom upoznavanja sa novim kulturama, samom edukacijom i obogaćivanju ličnosti. Pod kulturnim turizmom podrazumijevamo izuzetno važne nosioce same ponude kojima je cilj doživjeti specifičnosti ambijenta koji ima kulturno istorijski sadržaj.

68 Povećana, nedovoljno praćena, potražnja za osmišljenim i zaokruženim proizvodima kulturnog turizma manifestuje se i u turističkim kretanjima u Crnoj Gori koja je u prethodnom periodu bila prepoznata kao destinacija pretežno kupališnog turizma u ljetnjim mjesecima. Potencijali za formiranje i razvoj kulturnog turističkog proizvoda su brojni primjeri materijalne i nematerijalne kulturne baštine nastale na čitavoj teritoriji kao odraz bogate i burne istorijske prošlosti. Ubrzani razvoj turizma u obalnom području i aktiviranje turizma u planinskom području nesumnjivo su povoljan osnov za dalje unaprjeđenje turističke ponude u pravcu formiranja konkurentnog kulturnog turističkog proizvoda. Crna Gora je očuvala svoje kulturno nasljeđe, i svoju tradiciju koja proizilazi iz tri velike kulture. U Crnoj Gori se njeguje multietičnost i specifičnost autentične ponude, koju savremeni turista traži, jer ima reakciju na jednoličnost svakodnevnog života i globaliazciju. Međutim, potencijal kulturnog nasljeđa još uvijek nije dovoljno iskorišćen u turističkoj ponudi Crne Gore. 1. ZADUŽBINA DINASTIJE NEMANJIĆA NA PROSTORIMA DANAŠNJE CRNE GORE Nemanjići su srpska srednjevjekovna dinastija, koja je vladala Srbijom u periodu od sredine XII vijeka do sredine XIV vijeka. Začetnik dinastije je Stefan Nemanja. Stefanov sin Vukan Nemajić, je još za vrijeme vladavine svog oca, vladao sa tri oblasti, jedna od njih je bila Zeta. Još pre nego što je postao veliki župan, Stefan Nemanja, počeo je graditi manastire i crkve. Tu njegovu ljubav prema crkvi nasledili su i svi Nemanjići, među kojima je i njegov unuk (sin Vukanov) Stefan, ktitor i osnivač manastira Morača. 11 Manastir Morača je podignuta godine na desnoj obali rijeke Morače. Sastoji se iz dvije crkve, glavna crkva posvećena Uspenju Presvete Bogorodice, sa malom kapelom i jedna manja crkva posvećena Sv. Nikoli koja je starija od glavne crkve. U crkvi Uspenja sačuvan ciklus iz života proroka Ilije, koji danas važi za živopis od velikog značaja za crkvenu umjetnost. Pomenućemo još jedav vrlo značajan manastir, koji je podigao i odatle vladao dijelom države župan Prvoslav, sin velikog župana Tihomira, brat Stefana Nemanje [2] Manastir Đurđevi stupovi. Nalazi se u blizini Berana i bila je sjedište Budimske episkopije Raška arhitektura Pripajanjem Zete Raškoj u Zeti se ne zaustavlja niti se mijenja razvitak arhitekture. Međutim, neposredno prisustvo Zete, primorskih gradova, Nemanjinoj državi, kasnije u državi Nemanjinih nasljenika imalo je uticaja na rašku arhitekturu. 12 Ovi uticaji postaju sve jači u XIII vijeku, naročito zbog toga što u Raškoj grade prvenstveno majstori iz primorskih gradova. Jedna od takvih je crkva Sv.Petra u Bijelom Polju. Sama za sebe S. Ćirković, D. Bogdanović, V. Korać, J. Maksimović, P. Mijović, Istorija Crne Gore 2, Tom 1, Titograd 1970., strana 142

69 ne liči na prve raške crkve, ali je kasnije povećavana po sistemu koji je nastao u raškoj arhitekturi, te kao cjelina pripada raškom graditeljstvu. 13 Crkvu je podigao knez Miroslav, brat Stefana Njemanje. 2. NAJZNAČAJNIJI KULTURNI SPOMENICI SA KULTURNIM SLOJEVIMA VIZANTIJE, OTOMANSKE IMPERIJE, VENECIJANSKE REPUBLIKE I AUSTROUGARSKE, PO GRADOVIMA Izgrađeni na liticama, u kanjonima, pored rijeka, u poljima, na goricama jezera, uz obalu mora spomenici sa okruženjem čine spoj ljepote dara prirode i neimarskih ruku. [3] 2.1 Ulcinj Nakon smjenjivanja vlasti dinastija Vojislavljevića, Nemanjića i Balšića u Ulcinju (XI XV) grad pripada Venecijanskoj Republici sve do kada ga zauzimajaju Turci. Tokom oslobodilačkih ratova, Crnogorci ga oslobađaju i odlukom Berlinskog kongresa zvanično pripada crnogorskoj državi. Iako je grad podignut na prirodno zaštićenoj stijeni, opasan je sa svih strana moćnim bedemima i kulama sa kapijama. Sastoji se iz dva dijela, Gornji grad Citadela i Donji Grad civilno naselje. Citadela je bila izrazito vojnog karaktera. Na njoj su ostavljali tragove još u periodu iz 4. vijeka stare ere. Na njoj možemo pročitati tragove koje su ostavljale brojne civlizacije. Najveći dio gradskih bedema, kako prema moru tako i na Citadeli datira iz vremena vladavine Venecijanske Republike. Iz Otomanskog perioda potiču neki od vojnih objekata u Citadeli, djelovi bedema, barutane i brojni stambeni objekti. U ovim zidovima možemo razlikovati nekoliko slojeva kultura, nešto segmenata građenih u srednjem vijeku, nešto više sačuvanih iz doba Venecije i Otomanske imperije. Grad je imao dvije kapije, sa gornje i donje strane. Konačan njihov oblik, kao i oblik ulica imamo za vrijeme turaka. Grad je snadbijevan vodom, da bi u XVIII vijeku Turci izgradili vodovod sa javnim česmama. Moramo pomenuti i jedan od najljepših spomenika spajanja Istoka i Zapada u arhitekturi Ulcinja, a to je crkva - džamija tzv. Careva džamija. Nju su podigli venecijanci u starom gradu godine 13 S. Ćirković, D. Bogdanović, V. Korać, J. Maksimović, P. Mijović, Istorija Crne Gore 2, Tom 1, Titograd 1970., strana 143

70 kao crkvu Svete Marije, koju Turci zauzimanjem grada preimenuju u džamiju sultana Selima II. Nedugo nakon toga podižu minare od finog klesanog kamena. Danas se na ovom mjestu nalazi muzej. Nakon oslobođenja starog Ulcinja, grad polako umire i život prelazi van zidina gdje se formira novi grad Bar Stari grad Bar, najveća urbana aglometracija u ruševinama u Crnoj Gori. Nalazi se na oko 3,5 km od Novog Bara i zauzima prostor veće stjenovite padine, gotovo u nepristupačnim liticama. U istorijskim izvorima Stari grad Bar se prvi put pominje u X vijeku pod imenom Antibareos. Do sredine XI vijeka bio je u vlasti Vizantije, a od godin pada pod vlast Zete, a nešto kasnije, godine kralj Bodin je Barsku episkopiju uzdigao u rang arhiepiskopije. U XII vijeku Vizantija ponovo zauzima teritoriju starog grada Bara, sve do XIV vijeka, kada pada u ruke Balšića. Nedugo nakon toga preuzima je Venecijanska Republika, a prije nego Bar oslobode Crnogorci u XIX vijeku, grad će biti pod upravom Otomanske imperije kroz nekoliko vjekova ( ) Zbog promjene više vladara tokom nekoliko vjekova, grad je pretrpio velika razaranja brojnih objekata. U gradu su postojale veće palate od javnog i društvenog značaja, kao što su palata opštine, kneževska palata i druge. Nekoliko zgrada javnog karaktera nastalo je u tursko vrijeme poput barutanje, sat-kule, amama. Od tog vremena, do danas grad nije obnavljan i život iz se ruševina preselio u podgrađe. U novije vrijeme u gradu je izvršena rekonstrukcija nekoliko objekata, da bi Stari Bar mogao da nastavi svoj život kao svojevrsni muzej arhitekture pod vedrim nebom. Za vrijeme vladavine Otomanske imperije Stari Bar je dobio vodovod pitke vode sa izvorišta udaljenog oko 3 km, akvadukt. Trasa akvadukta je izlomljena budući da je prilagođena konfiguraciji terena. Konstrukciija, građena od lomljenog i grubo pritesanog kamena, sastoji se od 17 većih lukova različitih raspona prislonjenih na isti broj masovnih stubova. Kanal akvadukta je ulazio u grad kroz donji dio kule. Danas je relativno dobro očuvan. Najiviši dio Starog Bara je Citadela Tatarovica, bila je snažno vojno odbrambeni punkt koji je nastao najvećim dijelom za vrijeme vladavine Venecijanske Republike. Još jedno u nizu

71 Venecijanskih utvrđenja je Haj Nehaj. Njega osvajaju Turci, oslobađaju Crnogorci, ali Berlinskim kongresom ova tvrđava pripada Austrougarima. Za njihovo vrijeme tvrđavu su koristili kao još jednu u nizu svoje linije fortifikacionih objekata i dalje su je unapređivali. Po njihovom odlasku, ona bude trajno napuštena. Na današnjoj saobraćajnici Virpazar-Bar nalazi se tvrđava Besac, koju su Turci sagradili odmah nakon pada Donje Zete, godina. Trvđava se sastoji od svedenog prizemlja i sprata sa otvorima za topove. Zgrada koja je služila kao kasarna, smještena u blizini ulaza i na dva isturena ugla postavljena po jedna osmatračnica. Bedemi su različite visine, što zavisi od konfiguracije terena. Iako u istorijskim izvorima nemamo nikakve podatke o vremenu nastanka utvrđenja, nije isključeno da je neka vrsta utvrđenja postojala i korišćena u vrijeme srednjevjekovne Zete, i da su ga Turci samo dodatno utvrdili. Krajem XVII i početom XVIII vijeka Crnogorci oslobađaju tvrđavu, koja će za vrijeme Drugog svjetskog rata služiti Italijanima kao zatvor, da bi nakon toga bila trajno napuštena. Nedaleko od trvđave Besac, u Skadarskom jezeru, na istoimenom kamenom ostrvu nalazi se tvrđava Grmožur koju grade Turci godine. Samo utvrđenje zauzima čitavo ostrvo, ulazi su formirani kao portali sa kamenim dovratnicima i lučnim nadvratnicima. Ubrzo nakon izgradnje, zauzimaju je Crnogorci i grade zatvor za teže prestupnike. Tvrđava je znatno stradala u zemljotresu, nakon čega nije ni obnavljana ni korištena. 2.3 Budva Stari grad Budva sa svojom bogatom istorijom još iz doba antike obogaćuje crnogorsku kulturu mnogobrojnim kulturnim spomenicima. Stari grad Budva se već u ranom srednjem vijeku nalazi pod vlašću Venenecijanske Republike. Tokom smjenjivanja vlasti Venecijanske Republike sa dinastijama Vojislavljevića, Nemanjića, Balšića i Crnojevića, grad definitino pripada Republici sve do njenog pada. Budvu nakon toga okupira Austrougarska, pod čijom će vlašću biti do godine. Čitav Stari grad je opasan bedemima sa kulama i kapijama i tvrđavom. Najstariji sačuvani djelovi bedema se vezuju za vrijeme vladavine Vizantije. Tokom viševjekovne vladavine Republike bedemi starog grada su pretrpjeli brojne prepravke zbog prilagođavanja uslovima ratovanja. Gradska tvrđava, poznata kao Citadela, nalazi se na stjenovitom uzvišenju, opasana visokim zidovima sa morske i kopnene strane. I ako je promijenila više gospodara, tvrđava nije mijenjala svoju odbrambenu ulogu. Više puta je mijenjala svoj izgled, samom smjenom svojih vladara i mijenanjem kultura. Današnji izgled u većem obimu potiče iz doba Austrougarske.

72 Dolaskom Austrijanaca u Boku, prepoznali su geostrategijski položaj stjenovitog brda Kosmač. Zbog čega je na tom uzvišenju organizovana posada za kontrolu granice prema Crnoj Gori. Ubrzo nakon toga počinje izgradnja masovnog utvrđenja Kosmač. Predstavljala je izuzetno značajno uporište na granici Austrougarske i Crne Gore, sa velikim brojem posade. Još jedna u nizu fortifikacija u Crnoj Gori izgrađena od strane austrijanaca je tvrđava Mogren. Predstavljala je jaku vojnu utvrdu koja je štitila prilaz Budvi na zapadnoj strani. 2.4 Kotor Kada Kotor u XI vijeku prelazi u sastav Raške, pod vladavinom Nemanjića, on doživljava privredni i kulturni procvat, uživa posebne privilegije i autonomiju kraljevog grada, sve do propasti Raške. Nakon Nemanjića gradom na kratke periode vladaju ugarsko-hrvatski kraljevi, zatim kralj Tvrtko, da bi izvjesno vrijeme postojao kao samostalna komuna. Naredna četri vijeka (XV XVIII) biće u sastavu Venecijanske Republike, za čije se vrijeme u Bokokotorsom zalivu značajno razvija trgovina. Nešto više od jednog vijeka je u sklopu Austrougarske monarhije. Neprobojni bedemi oko grada koji ga štite od napada i sa kopna i sa mora, istoričari kažu da su ih prvo načinila Ilirska plemena, zatim u III vijeku bastione utvrdili Rimljani. Tokom vjekova ko god da je vladao na prodručju starog Kotora, grad je rekonstruisao i dopunjavao na svoj način. U unutrašnjosti bedema, već u jezgru grada postoji glavni gradski trg, pod nazivom Trg od oružja. Za vrijeme vlasti Venecije na ovom mjestu se opravljalo i skladištilo uružje, pa je tako i dobio ovo ime. Na njemu centralno mjesto zauzima Gradski toranj izgrađen u vrijeme venecijanskog providura Antonija Grimaldija. Palata Bujović, je jedna u nizu mnogobrojnih palata u područja Kotor. Jedna je od najljepših baroknig građevina na Jadranskom primorju. Za braću Vicka i Ivana Bujovića, sagradio je

73 venecijanski arhitekta Đovani Batista Fonte. Palata ima prizemlje i dva sprata. Fasade su zidane od fino obrađenog korčulanskog kamena. Zbog ove česte promjene kultura i politika, danas su ostavile neizbrisiv trag u životu grada i njegovim kulturno istorijskim spomenicima Herceg Novi Najmlađi osnovani grad, dobio ime po hercegu Stefanu, vijek nakon osnivanja zauzimaju ga Turci i drže ga puna dva vijeka, čiji kontinuitet prekida Venecija. Padom Republike (1797.), pada u ruke Austrijanaca, koja vlada sa prekidima. Pošto je grad sagrađen na ulazu u Bokokotrski zaliv, prijetile su mu opasnosti sa mora, pa je bio prinuđen da sagradi moćne fortifikacije. Tvrđava Fotre mare, koja važi za nukleus grada od srednjevjekovnog grada koji je zasnovao kralj Tvrtko, i formiranja većeg naselja za vrijeme hercega Stefana Vukčića, do vladavine većih sila u različitim periodima, na njoj su vršene velike nadogradnje. Najveću pažnju su joj pridali Turci i posvetili se jačanju moći odbrane, pa se zbog toga u nekim izvorima pominje kao jaka kula. Današnji naziv Forte mare dobija u XVIII vijeku za vrijeme Venecijanske Republike koji tvrđavu prilagođavaju savremenom načinu odbrane i savremenom oružju. Današnji izgled tvrđave su uglavnom dali Austrijanci, koji su u XIX vijeku izveli niz nadogranji, posebno u gornjem dijelu. Tvrđava podignuta na čvrstoj krečnjačkoj stijeni nosi naziv Kanli-kula (krvava kula). Poslije mnogobrojnih izmjena i razaranja, danšnji oblik dobija tek u vrijeme vladavine Otomanske imperije. O njoj saznajemo iz pisanih dokumenata turskog putopisca Evlije Čelebije (XVII), ali ne i precizan datum nastanka ovog utvrđenja. Mlečani ne vrše velike promjene u gradu, sem prepravki i formiranje novog ulaza u tvrđavu. Još jedna fortifikacija kojom su dominirali Turci, na uzvišenju iznad Herceg Novog, je tvrđava Španjola. Kvadratne osnove, opasana masivnim zidinama, sa isturenim krušnim bastionima na uglovima. Iznad ulazu u tvrđavu ostavili su pisano svjedočanstvo na arapskom jeziku. Do XX vijeka imala je ulogu vojnog utvrđenja. Najbolje očuvana tvrđava u Herceg Novom je Mamula, podignuta od strane Austrougarske na kamenito ostrvu Lastvica, kružnog oblika. Njena namjena je bila da zaštiti ulaz u Bokokotorski zaliv, i ako nikad iz nje nije ispaljen nijedan top, u Prvom i Drugom svjetskom ratu poslužila je kao zatvor. Izgradili su je od fino tesanog kamena, jednake veličine, složeni u pravilne horizontalne redove. Nosi ime po austrougarskom generalu Lazar Mamula. Za puna dva vijeka u Herceg Novom, kojim je dominirala Otomanska imperija, svoju pažnju je preusmjerila na daljem utvrđivanju bedema, prilagođavajući se sistemu odbrane upetrebi vatrenog

74 oružja. U unutrašnjosti grada su vršili mnogobrojne izmjene na zatečenim objektima, prilagođavajući ih svojim potrebama, a i izgradili neke nove. Kada Republika preuzima vlast od Turaka, ne dešavaju se nikakve značajne promjene od nicanja novih objekata i dodatnog utvrđivanja bedema. Fortifikacije prestaju sa ulogom odbrane za vrijeme Austrougarske. Djelimično se ruše zidine i kule i grade se noviji objekti. 2.6 Cetinje Cetinje je mjesto istorijskog i nacionalnog identiteta, pamćenja i trajanja. U dvorištu Biljarde, u istorijskom jezgru Cetinja nalazi reljefna karta Crne Gore, što je čini unikatnim spomenikom te vrste u Evropi, a u vrijeme austrougarske okupacije služila je za bolji uvid i kontrolu nad okupiranim područjem Crne Gore u Prvom svjetskom ratu. Izgrađena je 1916/17. napravljen od betonske mase na kamenoj podlozi. Sadrži sve relevantne podatke o putnoj mreži onoga vremena, vodenim površinama, šumama i naseljenim mjestima. Nešto malo izvan istorijskog jezgra Cetinja nalazi se zgrada bivšeg poslanstva Austrougarske (1899.). Sastoji se od prizemlja, sprata i potkrovlja. Građena od fino klesanog lokalnog kamena. Za vrijema austrougarske okupacije u njoj je bila smještena uprava. Kao poslanstvo korišćena je sve do godine. Poslije rata više puta je mijenjala svoju ulogu, a danas je u njoj smješten Republički zavod za zaštitu spomenika kulture. 3. UTICAJI VIZANTIJE, VENECIJE I OTOMANSKE IMPERIJE NA UMJETNOST I ARHITEKTURU U CRNOJ GORI Mala država duge tradicije. 14 Danas je Crna Gora multikulturalna država, mjesto gdje se susrijeću različite kulture i različiti vjerski uticaji. U okviru svega što se iz IX i XII vijeka očuvalo na području Zete, rječito govori koliku su snagu i značaj imali vizantijska tradicija i vizantijski graditeljski uticaj u ovim krajevima. [4]. Slikarstvo u srednjem vijeku pokazuje raznolikosti koje su se ukrštale na njenoj teritoriji zbog djelovanja, sa jedne strane, Vizantije i uticaja zapada, sa druge strane. Pošto u srednjem vijeku, na našim prostorima nisu postojale slikarske radionice, fresko-slikarstvo je u većem dijelu bilo ustupljeno vizantijskim slikarima. 14

75 Još od vizantijskih fresaka iz XIII vijeka, jedne od najznačajnijih, sačuvane su u crkvi Sv. Petra u Bijelom Polju, u Đurđevim stupovima, kod Berana, crkvi Sv. Marije u Kotoru, crkvi Sv. Tome u Kutima. Skupina slikara koja djeluje u Kotoru XIII i XIV vijeka, poznati kao Pictores greaci ostavili su veliki pečat i u XV vijeku. Najveći uticaj je bio na rad domaćeg slikara Lovra Dobričića. Lovno za svog života ostavlja trag od izuzetnog značaja za umjetnost na tlu današnje Crne Gore. Posle Dobričića nastupa velika praznina u slikarstvu. Nakon čega na snagu stupaju dvije velike sile sa istoka i zapada, koje će kroz istoriju ostaviti neizbrisiv umjetnički, kulturni i duhovni trag Vizantijska Republika i Otomanska imperija. Nakon razornog zemljotresa godine u priobalnim naseljima u zalivu, počelo je obnavljanje i ponovna gradnja. U ovome učestvuju, pored domaćih i dalmatinskih graditelja, i poneki Venecijanac i svi oni već polako donose barokna razmišljanja. Frančesko Kabjanka, venecijanski skulptor kasnog baroka, koji u XVIII veći dio svojih najznačajnijih djela upravo na Jadranskom primorju, preciznije u Boki. On je po narudžbi Kotorana izradio dva velika barokna oltara u crkvi Sv. Klare i u crkvi Sv. Josipa, kao i ostale skulpture u crkvama. Župinu crkvu na Prčanju, projektovao je venecijanski arhitekta Bernardino Makaruci. Crkva se gradila duži niz godina, ali je sačuvala svoje najbitnije oblike Makarucijevog prvobitnog plana. Građena je u baroknom stilu of fino tesanog korčulanskog kamena. Posvećena je rođenju Bogorodice. Dobrostojeći Bokelji drage volje nabavljaju umjetnička djela importom iz Venecije u XVII i XVIII vijeku. Oni se danas čuvaju u crkvama na primorju. Pored umjetničkih djela, pojedinci i neke bratovštine, direktno iz Venecije, poručuju nacrte za nove crkve, palate i druge važne objekte. Dobavljaju se i crkveni mobilijari i dr. Padom velikog dijela Crne Gore pod Otomansku vlast, domaća tradicija dolazi sa novim vidovima stvaralaštva - sa islamskom umjetnošću. Dominantnu vlast je imala u sjevernoj regiji Crne Gore, pa je na ovim prostorima arhitektura i kultura dosta uticala na njen dalji razvoj. Tip džamije koji danas susrijećemo na našim prostorima su građevine sa kvadratnom osnovom, uglavnom sa jednim molitvenim prostorom, trijemom sa tri kupole, visokim minaretom sa prstenastim balkonom. Unutrašnjost džamija je ukrašavana najčešće od floralne i geometrijske dekoracije. Najbolje sačuvana džamija na ovim prostorima je Husein-paše Boljanića, u Pljevljima. Sagrađena je zaslugom Husein-paše, koji je obavljao niz značajnih dužnosti pri carskom dvoru u Carigradu. Džamija obiluje uobičajenim turskim performacijama. U njoj se danas čuva nekoliko rukopisnih knjiga na arapskom i turskom jeziku. Mnoge značajne crkve u primorskim gradovima su pretvorene u džamije. Unutrašnjost tih sakralnih objekata bila je prilagođavana potrebi islamskih vjernika. Vanjske nadogradnje su se uglavnom odnosile na minarete, trijemove, dvorišta sa šedrvanima i slično. Što se tiče građe fortifikacija i nekih stambenih objekata, Turci su koristili vizantijska iskustva. Islamski uticaji su ostvarili jasne tragove ne samo na domaćoj stambenoj i sakralnoj arhitekturi, već i u brojnim umjetničkim zanatima, koji su svoj izraz ostavili u metalu, drvu, tekstilu, keramici, intarziranim djelima i iluminacijama rukopisnih knjiga. 4. ZAKLJUČAK

76 Cilj ovog rada imao je za zadatak da pokaže da su Vizantija, Otomanske imperija, Venecijanske Republika i Austrougarska imale veliki uticaj na kulturu Crne Gore i uopšte Mediterana, i da je taj uticaj u kontinuitetu ostao i do danas. Kultura nije samo ono što se dobija nasleđem i poreklom, već i ono što se učini od nasleđenih dispozicija. U srednjem veku pojam kulture se odnosio se duhovnu kulturu i usavršavanje. Kulturom se može nazvati sve ono što je čovek stvorio i iskazao predmetima ili simbolima, ali i svijet ideja i njihov uticaj na pojedinca. Ona se određuje i kao skup svih procesa, promena i tvorevina koje su nastale kao posledica materijalnog i duhovnog delovanja ljudskog društva. Crna Gora ima šansu da se pozicionira među deset najprestižnijih svjetskih destinacija, i da ostvari značajne ekonomske efekte od turizma ako poboljša dostupnost, unaprijedi komunalnu infrastrukturu, poveća standard postojećih smještajnih kapaciteta, uvede nove visokokvalitetne smještajne kapacitete, unaprijedi uslugu, unaprijedi harmoniju arhitekture i okolnog prirodnokulturnog ambijenta i uspostavi čist imidž (Strategija razvoja turizma u Crnoj Gori do 2020.godine). U Strategiji za dalji razvoj turističke privrede Crne Gore planirano je smanjenje opterećenja primorija tokom ljetnjih mjeseci i stvaranje tržišne sposobnosti tokom predsezone i postsezone putem raznolikih ponuda na primoriju i zaleđu, kao i njihovu povezanost u jedinstven proizvod. 5. LITERTURA [1] Č. Marković, R. Vojičić, Spomenici kulture Crne Gore, Beograd [2] Ministarstvo kulture, sporta i medija, Menadžment plan Istorijskog jezgra Cetinje, Podgorica 2009, [3] Uprava za zaštitu kulturnih dobara, Elaborat o revalorizaciji nepokretnog kulturnog dobra tvrđava ''Kosmač'', 2014, [4] S. Ćirković, D. Bogdanović, V. Korać, J. Maksimović, P. Mijović, Istorija Crne Gore 2, Tom 1, Titograd [5] Strategija razvoja turizma u Crnoj Gori do 2020.godine, 6. KORISNI LINKOVI DIJAGNOSTIKA PATOLOŠKIH LEZIJA DOJKI Jusuf Nuković, 1.2. Farmaceutsko zdravstveni fakultet, Travnik, BiH

77 Jasmin Nuković, Zdravstveni centar, Novi Pazar, Srbija Sažetak Nova neinvazivna metoda pregleda je elastografija, kojom se meri otpornost-tvrdoća ili elasticitet patoloških tkiva dojke. Najveću tvrdoću i najnižu elastičnost imaju invazivni karcinomi, zatim neinvazivni, onda dobroćudni tumori, glandularno tkivo dojke i na kraju masno tkivo. Elastografski pregled se vrši kvalitativno (Tsukuba elastični skor, TES) i semikvantitativno (odnos kompresibilnosti masti i patološke lezije, FLR, SR). Ključne reči:ultrazvuk, elastografija, mamografija, karcinom dojki Uvod Metodologija Cilj rada: - Cilj istraživanja je da se proceni da li se upotrebom elastografije mogu postići bolji rezultati u dijagnostikovanju patoloških lezija dojke i razlikovanju benignih od malignih lezija u odnosu na klasični ultrazvuk. - Da li je mamografija sa tomosintezom ostala bazična metoda u dijagnostici patoloških lezija dojke. Materijal i metode: Ispitivanje je izvršeno na FZF u Travniku, u Opštoj bolnici Novi Pazar, radiološkoj ordinaciji Eurodijagnostika u Novom Pazaru kao 15 mesečna prospektivna studija.ukupno je pregledano 2257 pacijentkinja. Sama studija je obuhvatila 234 patološke lezijekoje su klasifikovane i kodirane u BI RADS III, IV I V. Elastografija je odredjena Tsukuba elastičnim skorom (TES), sistemom od 5 kategorija kao i vrednošću odnosa kompresibilnosti masnog tkiva i patološke lezije (SR, FLR). Od navedenih 234 pacijentkinje, 106 je bioptirano pre svega hiruški otvorenom metodom i patohistološki obradjeno. Dobijeni rezultati su standardno klasifikovani po patohistološkoj dijagnozi. Za sve modalitete je izračunata specifičnost, senzitivnost, tačnost, kao i lažno pozitivni i lažno negativni rezultati. Uža ciljna grupa pacijentkinja, broji 106 pacijentkinja. Ciljna grupa žena je pregledana: 1) Klinički (popunjen upitnik, uzeta anamneza, inspekcijski i palpatorni pregled) 2) Mamografija sa tomosintezom 3) Ultrazvuk sa elastografijom 4) Hiruška ekscizija sa ph nalazom Dobijeni rezultati su standardno klasifikovani po patohistološkoj dijagnozi. Za sve modalitete je izračunata specifičnost, senzitivnost, tačnost, kao i lažno pozitivni i lažno negativni rezultati. Od 106 patološke lezije malignih je bilo 51 a benignih Elastografija

78 Znajući da se statistički % biopsija dojke obavlja na benignim promenama što i indukuje fizičku nelagodnost, bol, bespotrebno gubljenje vremena i trošenje finansijskih sredstava pacijenata i profesionalnih lica, tragalo se za komplementarnim dijagnostičkim procedurama koje bi smanjile broj bespotrebnih biopsija. Elastografija je neinvazivna tehnika snimanja štitaste žlezde, prostate, krvnih sudova, mišičnih struktura ili dojke kojom se meri elastičnost, odnosno otpor mekih tkiva putem obojene kartografije. Elastičnost se definiše kao stepen pomeranja tkiva u prostoru usled primene sile pritiska i proporcionalna je zadatoj sili. Slika 41: UZ aparat marke Mindray sa ugradjenim softverom za elastografgski pregled dojke. /Ljubaznošću Dr E. Maljevca. Elastografija ima svoja definisana pravila i postupke rada: Ekscitacija - Primena pritiska sondom na biološka tkiva (mehanički, vibracioni, smičući) stres Akvizicija - Registracija signala indukovang usled pritiska sondom- strain Analiza - Komparativna analiza patološke i okolne tkivne kompresibilnosti usled posledičnog širenja i propagacije sile pritiska na markirane strukture. Slika br 2. Normalna ehostrukura fibroglandularn og tkiva dojke- koje je prikazano i elastografski. Na elastografskoj slici dominiraju zelena i žuta boja. Sila pritiska se može izazvati:

79 1. pritiskom normalnim na postojeće strukture i 2. smicanjem odnosno klizanjem po postojećoj strukturi. Na ovaj način se stvaraju dve vrste mehaničkih talasa koji nastaju dejstvom sile pritiska na biotkiva u funkciji vremena i to su: -kompresivni i -smičući talasi Koristeći dve tehnike sile pritiska razlikujemo i dve vrste elastografije: 1. kvazistatička i 2. dinamička elastografija Kvazistatička (kompresivna, manuelna ili "strain ) elastografija. SE se formira primenom kompresivne sile na dojku i merenjem promene i deformacije patološke lezije u poredjenju sa markiranom zdravim tkivom u neposrednoj okolini lezije. Sama elastičnost tj. tvrdoća tkiva se klasifikuje prema skali koju su dali Itoh i saradnici (101) od 1-5 sa progresivnim rizikom za malignitet. TES (Tsukuba elasticity score) se klasifikuje: -lezije ravnomerne i uniformne elastičnosti istovetne sa okolnim zdravim tkivom. Prikazuje se dominanto zelenom boljom. Ovoj kategoriji pripada i nalaz proste ciste (blue-grin-rid artefakt). -Nehomogena elasatičnost koja se na ekranu prikazuje kolorom boja (žuto-zeleno- crveno) sa disktetnim primesama plavog -Patološke lezije zelene periferije- korone dok se centralne zone patološke lezije prikazuju plavo. -Patološka lezija na elastogramu u celini plava- tvrda bez veće deformacije oblika. -Tvrda patološka lezija ali i okolina lezije koja se na elastogramu prikazuje modro plavom bojom koja evoluira ka crnoj. Dinamička elastografija se bazira na smičućim talasima dajući kvantitativnu visoko rezolutivnu mapu Youngovog modula. 1. ARFI (Acoustic Radiation Forced Impulse)-Impuls sile akustičke radijacije se zasniva na primeni usmerenog ultrazvućnog talasa na regiju od interesa i ciljano patološku leziju dovodeći do pomeranja i smicanja omogućavajući procenu tvrdoće tkiva koja su dublje smeštena i nisu dostupna palpaciji. Bolja rezolucija i bolji kontrast slike kao i manja zavisnost od iskustva i znanja radiologa su prednost ove metode. Brzina smičućih talasa se meri u m/s. 2.Tranzitorna elastografija koristi sondu koja sadrži vibrator i ultrazvučni transduktor. Princip rada se zasniva na generisanju mehaničkog pulsnog talasa na koži dojke koji spoljašnjim vibratorom stvara tranzitorni smičući talas koji se prostire longitudinalno kroz tkivo dojke. Sondom 3-5 MHz se vrše merenja na dubini od mm. Obavlja se 10-ak merenja brzine i amplitude smičućeg talasa u regiji od interesa a na istoj poziciji sonde. Brzina se softverski konvertuje u tvrdoću prikazujući kvantifikovanu elastičnost patološke lezije. Laka je primena, brza ali je ograničena vrednost kod gojaznih osoba. 3. Smičuća elastografija, (SWE- shear-wave elastography),(99) se zasniva na primeni kompresivne sile sondom i emitovanjem pulsnih talasa koji indukuju stvaranje transverzalnih smičućih talasa u tkivu i patološkoj lezji. Brzina pružanja ovih talasa se meri ultrazvučnim sistemom a smičući talasi i elastogram se prikazuju u real tyme. SWE omogužava merenje elastičnosti u kpa i omogućava prikazivanje kvantitativnih rezultata.

80 Indikacije za upotrebu elastografije u bolestima dojke: -Dijagnostikovanje i diferencijacija patoloških lezija u dojkama -Dijagnostika karcinomske invazije u lokoregionalnim limfnim sudovima -Praćenje progresije odnosno eventualne regresije bolesti kod primene neoadjuvantne hemioterapije -Pri ultrazvučno vodjenom širokom iglom za biopsiju patološke lezije Slika 43: Prikazana displazna ploća. Na elastografskom preseku dominiraju zelena, žuta i crvena boja. Sama patološka lezija se dakle elastografski boji različito od okolnog zdravog tkiva dojke. Pritiskom sondom u regiji od interesa sama patološka lezija se zavisno od svoje strukture boji raznim nijansama od crvene, žute i zelene koje karakterišu normalnu morfologiju dojke pa sve do nijansi plave preko sive do crne boje koje karakterišu patološka tkiva počev od cističnih, preko benignih lezija pa sve do karcinoma. -Benigne lezije daju otpor koji je par puta veći od otpora koji pružaju normalna tkiva, dok zloćudni tumori daju otpor pritisku koji je 5 i više puta veći od otpora normalnih tkiva. Osim spektra boja elastografija nam nudi i kvantitativno merenje otpora markiranjem polja od interesa i prikazom na koordinatnom sistemu gde apscisa i ordinata pokazuju vreme u sekundama i vrednosti indeksa otpornosti tkiva. -Indeksi otpornosti kod elastrografije: Indeksi otpornosti kod benignih lezija su niski i kreću se od 1,5 do 2,5 u preko 95% izmerenih slučajeva ove studije. Slika 45: Ultrazvuk sa elastografijom pacijentkinje MM, 39 godina ukazuje na benignu etiologiju oštro ograničene, homogene hipoehogene lezije horizontalne orijentacije. Indeks otpornosti raste kod malignih lezija:

81 Slika 46: Ultrazvučna slika sa lokacijom i markiranjem manje ( 9 mm) patološke lezije koja je neoštro konturisana, vertikalne orijentacije. Presek u elastografiji pokazuje da se patološka lezija prikazuje intenzivno modro-plavom bojom. Okolni zdravo tkivo je dominanto zeleno žuto-crvene boje. Nekada ultrazvučne karakteristike benigne lezije oštro konturisane, hipoehogene i homogene, horizontalne orijentacije metodom elastografije dobijemo u mapi plavu boju visokog indeksa otprornosti (4-5) što je i dokaz značaja primene elastografije. Slika 48: Ultrazvuk sa elastografijom pacijentkinje N. V. 67 godina stare pokazuje prisustvo hipoehogene homogene lezije horizontalne orijentacijekoja je sa dijagnozom EHO BI RADS III došla na pregled. Elastografijom (prikazana 2 pritiska sondom), se dobila intenzivna modro-plava boja a indeks otpornosti 7,3 je ukazivao na malignitet lezije. Postoperativno patohistološki nalazkarcinom dojke. 2. METODE: Ispitivanje je izvršeno u Opštoj bolnici Novi Pazar, specijalističko radiološkoj ordinaciji Eurodijagnostika i radiološkoj ordinaciji EHO-MC u Novom Pazaru kao 15 mesečna prospektivna studija.ukupno je pregledano 2257 pacijentkinja. Sama studija je obuhvatila 234 patološke lezije. Lezije su dijagnostikovane kao benigne i maligne koristeći klinički pregled i upitnik za pacijentkinje, mamografijom i ultrazvukom. Klasifikovane i kodirane u BI RADS III, IV I V. Radjeni mamografski pregledi analognim mamografom ako i mamografom sa tomosintezom kao i pregled elastografijom. Elastografija je odredjena Tsukuba elastičnim skorom (TES), sistemom od 5 kategorija kao i vrednošću odnosa kompresibilnosti masnog tkiva i patološke lezije (SR, FLR). Od navedenih 234 pacijentkinje, 106 je bioptirano pre svega hiruški otvorenom metodom i patohistološki obradjeno. Ovih 106 pacijetntkinja su ciljna grupa naučne studije. Dobijeni rezultati su standardno klasifikovani po patohistološkoj dijagnozi. Za sve modalitete je izračunata specifičnost, senzitivnost, tačnost, kao i lažno pozitivni i lažno negativni rezultati. REZULTATI: Ukupno je od maja 2016 godine do avgusta 2017 godine pregledano 2257 pacijentkinja. Šira ciljna grupa žena obuhvatala je 234 pacijentkinje sa BI RADS III, BI RADS IV I BI RADS V grupom. Uža ciljna grupa pacijentkinja, koje su kompletno obradjene su žene sa kliničkim pregledom, mamografskom, ultrazvučnom, elastografskom i hiruško patohistološkom obradom i broji 106 pacijentkinja. Ciljna grupa žena je pregledana:

82 1) Klinički (popunjen upitnik, uzeta anamneza, inspekcijski i palpatorni pregled) 2) Mamografija sa tomosintezom 3) Ultrazvuk sa elastografijom 4) Hiruška ekscizija sa ph nalazom Mamografski nalaz kod 2257 žena i evidentirane patološke promene su mamografski klasifikovane po BI RADS sistemu po mesecima i čine osnovnu bazu podataka. Od 106 patološke lezije malignih je bilo 51 a benignih 55. Prosečna starost pacijenata je bila 52,5 godina u rasponu od godina, sa statistički značajnom razlikom u starosti (p=0,002). Klinički pregled (palpacija) je imala senzitivnost 80% a specifičnost 33%, tačnost 59%, lažno pozitivnih nalaza 72% a lažno negativnih 29%. Ultrazvuk je imao senzitivnost 100%, specifičnost 22,2% tačnost 66,6%, lažno pozitivnih nalaza 72,5%, lažno negativnih nalaza 0,78%. Mamografija sa tomosintezom je imala senzitivnost 78%, specifičnost 43%, tačnost 79,4%, lažno pozitivnih nalaza 54,2%, lažno negativnih nalaza 4,1%. TES (Tsukuba elastični skor) je imao snezitivnost 93%, specifičnost 60%, tačnost 80%, lažno pozitivnih 31,3% a lažno negativnih 6,7%. pri graničnoj vrednosti 3,8. Srednja vrednost odnosa kompresibilnosti (FLR, SR) se značajno razlikovala u poredjenju i statističkoj obradi podataka izmedju benignih i malignih lezija.(p<0,001). Zaključak Kombinacija digitalne mamografije sa tomosintezom i klasičnog ultrazvuka uz primenu elastografije sa elastičnim skorom, TES i odnosom kompresibilnosti, SR značajno povećava tačnost diferencijalne dijagnoze u razlikovanju benignih od malignih patoloških lezija dojke u odnosu na analogni mamograf i klasični ultrazvuk kao samostalne dijagnostičke procedure. Bolesti dojke Ciljna grupa žena je pregledana: I II 61 C-5 LGL-9 A-6 III 8 C-1 LGL-2 A-5 I II 67 C-10 LGL-8 A-2 9 C-1 A-3 I II 87 C-13 LGL-11 A-9 III 10 C-2 LGL-1 A-3 I II 99 C-12 LGL-12 A-3 18 C-1 A-5 36 C-7 LGL-1 A-0 1) Klinički (popunjen upitnik, uzeta anamneza, inspekcijski i palpatorni pregled) 2) Mamografija sa tomosintezom 3) Ultrazvuk sa elastografijom jun 2016 IV 1 A-1 V 3 C-2 LGL-1 VI 7 / V 4 C-1 VI 6 / V 5 C-2 A-2 VI 1 / V 2 C-1 LGL-1 VI 9 / V 6 C-2 LGL-2 VI 14 / V 2 LGL-1 VI 5 / Patološke promene su mamografski klasifikovane po BI RADS sistemu. 23 C-1 LGL-1 BI RADS klasifikacija I II 64 C-7 LGL-13 A-1 49 C-8 LGL-3 Mesec maj 2016 III IV 13 7 C-64 A-1 A-6 V 5 A-1 VI 3 / U mesecu maju 2016 godine, od uzorka 141 žena, 25 su bili interesantni za praćenje (III IV i V grupa). 57 C-7 LGL-6 Parametri za praćenje: III C- KALCIFIKATI LGL-ŽLEZDE A-ASIMETRIJA Kategorije BI RADS nalaza: 24 C-2 LGL-3 A-1 I-Normalan nalaz (obično kod devojaka) II- diskretne promene III- dobroćudne promene (nodusi) IV- sumnjive zloćudne promene jul 2016 IV 5 C-3 LGL-2 A-1 Avgust 2016 IV 4 C-1 Septembar 2016 III IV 2 C-1 A-1 I II 125 C-20 LGL-16 A-8 Oktobar 2016 III IV 15 4 C-4 C-1 LGL-2 LGL-1 A-3 A-2 I II 125 C-14 LGL-16 A-6 Novembar 2016 III IV 13 2 C-5 C-2 LGL-2 LGL-1 A-4 40 C-4 LGL-2 V- najverovatnije zloćudne promene VI- patohistološki dokazane zloćudne promene - (Dokazano i operisano) 48 C-8 LGL-4 A-1

83 II 98 C-11 LGL-6 A-6 Decembar 2016 III IV 9 2 C-3 A-1 LGL-2 A-2 I II 55 C-7 LGL-6 A-4 III 6 C-2 LGL-1 A-1 I II 75 C-14 LGL-3 A-5 III 7 C-3 LGL-2 I II 127 C-23 LGL-12 A-6 III 15 C-2 LGL-3 A-2 I II 93 C-8 LGL-10 A-4 III 7 C-2 LGL-3 A-1 II 127 C-12 LGL-13 A-6 III 12 C-3 LGL-2 I 36 C-4 LGL-2 A-1 34 C-4 LGL-6 A-1 41 C-6 LGL-5 48 C-8 LGL-3 28 C-2 LGL-1 I 26 C-3 LGL-2 V 1 C-1 VI 9 / I II 90 C-9 LGL-10 A-2 I II 84 C-10 LGL-4 A-2 2 C-1 A-1 II 64 C-7 LGL-13 A-1 13 C-64 A-6 15 LGL-2 Januar 2017 IV 2 C-1 A-1 V 1 C-1 VI 4 / Februar 2017 IV 3 C-1 A-1 V 4 C-2 VI 5 / Mart 2017 IV 3 C-1 A-1 April 2017 IV / Maj 2017 IV 2 C-2 A-1 V 2 C-1 LGL-1 VI 7 / V 2 C-1 VI 7 / V 3 C-2 LGL-1 27 C-1 LGL-3 A-1 I 49 C-8 LGL-3 VI 9 / III 5 C-2 LGL-1 III Jun 2017 IV 1 Juli 2017 IV 1 C-1 Mesec avgust 2017 III IV 7 A-1 V 4 C-2 LGL-1 VI 5 / V / VI 2 / V 5 A-1 VI 3 / Svih 106 pacijentinja je pregledano metodom elastografije i metodom TES (Tsukuba elasticity score), svrstano u sledeće grupe: Od maja 2016 do avgusta 2017 godine kupno je pregledano žena (ž). Grupa Od interesa za studiju je odabran uzorak od 234 ž što je 10,3%. III Od ovog uzorka III, IV i V-oj grupi pripada sukcesivno: (na osnovu BI RADS klasifikacije rezultata mamografije sa tomosintezom. Grupa III grupa IV grupa V grupa 1. TES III TES IV TES V - 42 Uzorak (234) ž Procenat od ukupnog broja žena ANALIZA REZULTATA Broj žena Procenat u odnosu na masu 150 6,64% 40 Broj žena Procenat u odnosu na uzorak ,15% 40 17,10% V 44 18,74% Svega % IV 1,77% 44 1,94% Svih 106 pacijentkinja je prethodno pregledano ultrazvukom i elastografijom. Ostatak obrađene populacije ,65% Svega % Mamografska grupa BI RADS III (28) pacijentkinja, BI RADS IV (35) pacijentkinja i BI RADS V (43) pacijentkinje je pregledano na ultrazvučnom aparatu i svrstano, na osnovu rezultata pregleda u sledeće grupe: 1. UZ - BI RADS III UZ BI RADS IV UZ BI RADS V 35 grupa III Broj žena 150 IV 40 V 44 Metodom ultrazvučnog pregleda i elastografije 106 operisanih žena su svrstane u sledeće kategorije: 1. UZ BI RADS III- TES III UZ BI RADS IV TES IV UZ BI RADS V TES V- 44 kalcifikata C LGL A Mikro kalcifikata 2 C LGL A Mikro kalcifikacija 7 C LGL A Komentar: makro kalcifikati- veći od 2 mm Mikro kalcifikati manji od 2 mm A-asimetrija nalaza Biopsija sa patohistološkom analizom 106 žena je dala sledeće rezučtate: 1-48 FA 2-7 CIiste (komplikovane, upaljene, septirane, lipomi) 3-51 maligni procesi dojke Od 106 operisanih pacijentkinja patohistološki je dokazano prisustvo malignih oboljenja dojke kod 51 slučaja. Broj umrlih od CA dojke za 2016 godinu je 14. Klinički pregled (106. operisanih pacijentkinja) Statistička obrada Statistički podaci su obradjeni u statističkom programu SPSS- 18 verzija U grupi od kupno 106 ispitanica za koje imamo sve statističko informativne podatke, analizirali smo i statistički obradili 51 slučaj malignih i 55 slučajeva benignih patoloških lezija.

84 3. Učestalost faktora rizika u celoj grupi Učestalost faktora rizika u celoj grupi Pušenje Dojenje Gojaznost Ultrazvučni pregled je obavljen na ultrazvučnim aparatima marke Philips i Mindray sa ugradjenim softverom za elastografski pregled dojke, linearnim polifrekevnentnim sondama, 7-12 MHz. 8.Učestalost EHO karakterističnih nalaza u grupi od 106 Broj ispitanica Procenat ispitanica Asimetrija nalaza 28 26,4 Promene kože 19 17,9 Subkutani edem 50 47,2 Procenat 39% 70% 59% 9.EHO BI RADS učestalost u grupi od 106 EHO BI RADS učestalost u grupi od 106 BI RADS 3 BI RADS 4 BI RADS 5 Procenat 10% 50% 40% Ultrazvučni izveštaj je sadržao: -Ime i prezime, godinu rodjenja pacijentkinje - detaljan opis patološke mlezije (položaj, oblik,, veličina, konture, ehogenost, posteriorne fenomene, patološku vaskulartizaciju) - kalcidikacije - UZ aksilarne infra i supraklavikularne regije sa opisom lgl-a - BI RADS UZ klasifikaciju od 1-5. Elastografija dojki 11.Učestalost PH nalaza dobijenih hiruškom biopsijom u grupi od 106 Ultrazvučna elastografija dojki je vršena na ultrazvučnom aparatu Mindray sa ugradjenim softverom za elastografski pregled dojke. Odmah po završenom UZ pregledu kod svih pacijetkinja sa BI RADS III, IV i V( 234) je uradjena elastografija. FCC Papilom Hiperplazija Inflamacija Kalcifikacija Adenoza FA DCIS ductale loburale tuburale epitela Izveštaj je podrazumevao: Ime i prezime - TES od 1-5, sa graničnom vrednošću 3,8 za diferencijaciju lezija i semikvantitativna kompjuterska izračunavanja SLR a ili SR, kao odnosa kompresibilnosti i leastičnosti masnog tkiva i patološke mlezije. (101) 10.Elastografija-TES učestalost u grupi od 106 TES Procenat ispitanica 2% 4% 14% 30% 50% Broj 5 ispitanica Procenat 6,4 ispitanica 1,3 5,1 5,1 1,3 6,4 9 1,3 44,9 19,2 0

85 Literature: 1.Klinički ultrazvuk u bolestima dojke.branislav Goldner. Medicinski fakultet Beograd, Bildgebende Mammadiagnostik.Sylvia H. Heywang-Kobruner.Ulrich Moder. Stutgart-New York Mamografija u dijagnostici oboljenja dojke. Branislav Goldner. Beograd Guenter Schmidt, Ultrazvučna dijagnostika diferncijalna dijagnoza, Atlas, Pekmezović T. Epidemiologija raka dojke. MZRS. Nacionalni vodič za dobre kliničke prakse za dijagnostikovanje i lečenje raka dojke, Registar za rak centralne Srbije. Incidencija i mortalitet od raka u centralnoj Srbiji Institus za zaštitu zdravljasrbije.beograd(internet).2014.available from_http_// 8. NCCN (Nacional Comprehensive Cancer Network) Clinical Practice Guidelines in Oncology. BreastCancerRiskReduction(Internet) Available from: gls/f_guidelines.asp. 9. Hulka BS, Moorman PG. Breast cancer: homronesand other risk factors. Mturitas2008;61(1): Formenti SC, Arslan AA, Love SM, Global breast cancer: the lessons to bring home.int J Breast Cancer 2011 Dec Lynch BM, Neilson HK, Friedenreich CM. Physical activity and breast cancerprevention.

86 RecentResults.Cancer Res. 2011;186: Masciadri N, Ferranti C. Benign breast lesions:ultrasound. Journal of ultrasound2011 June; 14(2): Marković I.Republička stručna komisijaza izradu i implementacijuvodiča dobre kliničke prakse Ministarstvo zdravlja Republike Srbije. Nacionalni vodič dobrekliničke prakseza dijagnostikovanjei lečenje karcinoma dojke.(internet) Available from: %20raka%20dojke.pdf 13.Mlošević Z. Mamografske tehnike pregleda.u: Goldner B,Milošević Z, Jovanović T. Mamografija u dijagnostici oboljenja dojke. Beograd:Velarta; P Goldner B. Normalna rendgen anatomija dojke. U: Goldner B, Milošević Z, Jovanović T. Mamografija u dijagnostici oboljenja dojke. Beograd: Medicinski fakultet; Milošević, Z.Kliničke, mamografske i ultrazvučne karakteristike promena u dojkama žena sa diabetes mellitusom.(doktorska disertacija). Beograd: Medicinski fakultet; Goldner B, Dodić M, Mijović Z, Steić R. Kliničkii ultrazvučni pregled dojke. U: Klinički ultrazvuk u bolestima dojke. Goldner B. Medicinski fakultet Beograd; s BallayguieraC, et al.breast elastography:the technical process and its Applications. Diagnostic and Intervencional Imaging2013;94: Itoh A, Ueno E, TonhoE, et al. Breastdisease: clinical application of US elastographyfor diagnosis. Radiology2006;239: Fischer T et al. Characterization of Focal Breast Lesions by Means of Elastography. Fortschr Rentgenstr.2013;185; Milošević Z.Bogdanović D. Imidžing dojke i perkutane interventne procedure. Republička stručna komisija za izradu i implementaciju vodiča dobre kliničke prakseministrastvo zdravlja Republike Srbije. Nacionalni vodič dobre kliničke prakse za dijagnostikovanje i lečenje karcinoma dojke. 21. Goddi A, Bonardi M, Alessi S.Breast elastography: Aliterature review. J Ultrasound.2012 Sep;15(3):192-8.

87 ANALIZA ODABRANIH POKAZATELJA ZDRAVSTVENOG STANJA STANOVNIŠTVA PČINJSKOG OKRUGA OD GODINE Autor: Eržika Antić FZF Travnik Travnik 064/ Sažetak: Prema jednoj od novijih definicija zdravstveno stanje je «opis i/ili merenje zdravlja pojedinca, grupe ili celokupne populacije prema prihvaćenim standardima uz pomoć zdravstvenih indikatora». Analiza odabranih pokazatelja o zdravstvenom stanju stanovništva Pčinjskog upravnog okruga od godine, je sačinjena korišćenjem podataka prikupljenih prema programu zvaničnih statističkih istraživanja i to putem: - Propisanih zdravstveno-statističkih izveštaja o radu zdravstvene delatnosti, Individualnih izveštaja o hospitalizaciji, Prijava porođaja i abortusa i Registara hroničnih nezaraznih bolesti Zdravstveno stanje stanovništva Pčinjskog okruga u užem smislu, u periodu godine iskazano je kroz kroz pokazatelje obolevanja i umiranja, koji su rezultat zdravstvenih potencijala stanovništva i izloženosti uticajima brojnih rizika u okviru individualnog i grupnog ponašanja, rizika u radnoj i životnoj sredini i socioekonomskog okruženja. Navedeni pokazatelji su registrovani u radu zdravstvene službe i obrađeni u Zavodu za javno zdravlje Vranje. Na primarnom nivou zdravstvene službe Pčinjskog okruga, odnosno u službama opšte medicine, zdravstvene zaštite male i predškolske dece, školske dece, zdravstvene zaštite žena, i u medicini rada u 2015.godini je , što predstavlja stopu morbiditeta od 17036/10000 stanovnika. Ukupan broj registrovanih oboljenja, stanja i povreda u 2019.godini je , što predstavlja stopu morbiditeta od 17519/10000 stanovnika. U strukturi registrovanih oboljenja, oboljenja, stanja i povreda u domovima zdravlja, odnosno na primarnom nivou u periodu godina u Pčinjskom regionu najviše zauzimaju: - bolesti sistema za disanje sa 39.3% - 34,9% - bolesti sistema krvotoka sa 9,3% -11,0% - bolesti mišićno-koštanog sistema i vezivnog tkiva sa 5,3% - 5.3% - bolesti mokraćno-polnog sistema sa 4,6% - 6,0% - bolesti sistema za varenje sa 6,5% - 5,4% i

88 - bolesti kože i podkožnog tkiva sa 4,0% - 4,2%. Morbiditet registrovan u opštim i specijalnim bolnicama Okruga, odnosno uzroci hospitalizacije, se bitnije ne menjaju u kraćem vremenskom periodu. Posmatrano prema pojedinačnim grupama bolesti, najčešći uzroci hospitalizacije se nalaze u grupi bolesti sistema krvotoka (I00-I99) i bolesti sistema za disanje (J00-J99). Visoko mesto zauzimaju i bolesti mišićnokoštanog i zglobnog sistema i vezivnog tkiva (M00-M99) i bolesti sistema za varenje (K00-K93). Iz svega navedenog, može se zaključiti da je: Problem dospupnosti zdravstvene zaštite (način zakazivanje pregleda, informaciona nepovezanost, razlike u opterećenosti izabranih lekara i dr). Nedovoljan obuhvat stanovništva preventivnim i skrining pregledima. Nedovoljni hirurški kapaciteti i nezavršen novi hirurški blok u opštoj bolnici Vranje Nedostatak sale za kateterizaciju (angio sale). Nedostatak kapaciteta za zbrinjavanje obolelih u krajnjim stadijumima bolesti (palijativno zbrinjavanje). Problemi u oblasti mentalnog zdravlja (narušeni međuljudski odnosi, vršnjačko nasilje, zloupotreba alkohola i psihoaktivnih supstanci). Nedovoljna fizička aktivnost. Nedostatak kadrovskih resursa u zdravstvenim ustanovama (lekara specijalista i užih specijalista, strukovnih medicinskih sestara) Nedostatak sistema za prečišćavanje otpadnih voda. Nedovoljan broj mernih mesta za automatsko praćenje kvaliteta vazduha životne sredine. Nedostatak monitoringa buke na celokupnoj teritoriji Okruga. Nedostatak kontrole sanitarno higijenskog stanja u objektima za proizvodnju, preradu i distribuciju životnih namirnica, u predškolskim i školskim objektima. Ključne reči: zdravstveno stanje, morbiditet, mortalitet, Pčinjski okrug.

89 UVOD Prema jednoj od novijih definicija zdravstveno stanje je «opis i/ili merenje zdravlja pojedinca, grupe ili celokupne populacije prema prihvaćenim standardima uz pomoć zdravstvenih indikatora». Zdravstveni indikatori ili pokazatelji su osnovni instrumenti pomoću kojih se procenjuje stanje zdravlja stanovništva. Idealnog zdravstvenog indikatora (validan, objektivan, senzitivan i specifičan) nema, bez obzira na napore koji su u traganju za objektivnim merilima zdravlja učinjeni kroz vekove. Ciljevi procene zdravstvenog stanja stanovništva su: očuvanje i unapređenje zdravstvenog stanja stanovništva praćenje promena zdravstvenog stanja tokom vremena identifikovanje prioritetnih zdravstvenih problema uočavanje i analiza razlika između pojedinih teritorija ili populacionih grupa preispitivanje zdravstvene politike, strategije zdrav. zaštite i zdravstvene tehnologije unapređenje menadžmenta u zdravstvu. Analiza odabranih pokazatelja o zdravstvenom stanju stanovništva Pčinjskog upravnog okruga od godine, je sačinjena korišćenjem podataka prikupljenih prema programu zvaničnih statističkih istraživanja i to putem: za Propisanih zdravstveno-statističkih izveštaja o radu zdravstvene delatnosti, Individualnih izveštaja o hospitalizaciji, Prijava porođaja i abortusa i Registara hroničnih nezaraznih bolesti. Pored ovoga korišćeni su i podaci iz objavljenih statističkih publikacija Republičkog zavoda statistiku. Odabrani su za potrebe ove analize oni pokazatelji zdravstvenog stanja koji najviše ukazuju na zdravlje stanovništva Pčinjskog upravnog okruga u posmatranom periodu, uz osvrt na relevantne pokazatelje zdravlja u ranijim godinama koji su sadržani u dokumentaciji Zavoda za javno zdravlje Vranje. Pčinjski okrug čine opštine Bosilegrad, Bujanovac, Vladičin Han, Preševo, Surdulica, Trgovište i Vranje. Podaci o teritoriji i stanovništvu se ne smatraju direktnim zdravstvenim indikatorima, ali indirektno govore o uslovima i ambijentu koji utiče na zdravstveno stanje stanovništva, a koriste se i kao denominator za izračunavanje različitih indikatora koji govore o zdravstvenom stanju. Pčinjski okrug se prostire na 3520 km 2 i čine ga 7 opština sa 350 naselja. Najveća opština je Vranje, koja se prostire na 859 km 2 i ima 105 naselja, zatim po veličini sledi opština Surdulica koja zauzima površinu od 629 km2 i ima 35 naselja, Bosiljgrad na površini od 571 km 2 i 36 naselja,

90 Bujanovac na površini od 461 km2 i 57 naselja, Trgovište na površini od 370 km2 i 33 naselja, Vladičin Han na površini od 366 km2 i 50 naselja i Preševo na površini od 264 km2 i 34 naselja. Stanovništvo Pčinjskog okruga, na osnovu ovog pokazatelja, svrstano je u kategoriju vrlo starog stanovništva, jer je zastupljenost osoba starosti 65 i više godina preko 10%. Po svom obliku polno-starosna piramida stanovništva Pčinjskog okruga je tipična za stanovništva koja imaju veliki udeo zrelog i starog stanovništva, a mali udeo mladog stanovništva. Ipak, u periodu godina najbrojniju kategoriju stanovništva čini populacija starosti 2029 godina. Biološki tip stanovništva Pčinjskog okruga u periodu godina je regresivnog tipa jer ima ispod 20% stanovnika do 14 godina, više od 50% stanovnika god.starosti i više od 30% starijih od 50 godina, što prema Sundbergu predstavlja regresivni tip. Indeks starosti stanovništva Pčinjskog okruga je veći od 0.4 i u stalnom je porastu, što znači da stanovništvo Pčinjskog okruga stari. Pčinjski okrug se svrstava u Regione sa stopom nataliteta koja ima tendenciju stagnacije. Stopa nataliteta u godini je iznosila 8.96 dok je u 2019 iznosila 10,44. U Pčinjskom okrugu, vrednost opšte stope fertiliteta registrovane u godini iznosila je dok je u godine iznosila U Pčinjskom okrugu, stopa prirodnog priraštaja ima negativan trend. Ovo govori o izraženoj depopulaciji stanovništva Pčinjskog okruga. Uočava se da je vitalni indeks Pčinjskog okruga negativan. Zdravstveno stanje stanovništva Pčinjskog okruga u užem smislu, u periodu godine iskazano je kroz kroz pokazatelje obolevanja i umiranja, koji su rezultat zdravstvenih potencijala stanovništva i izloženosti uticajima brojnih rizika u okviru individualnog i grupnog ponašanja, rizika u radnoj i životnoj sredini i socioekonomskog okruženja. Navedeni pokazatelji su registrovani u radu zdravstvene službe i obrađeni u Zavodu za javno zdravlje Vranje. Morbiditet registrovan u zdravstvenim službama primarnog nivoa Na primarnom nivou zdravstvene službe Pčinjskog okruga, odnosno u službama opšte medicine, zdravstvene zaštite male i predškolske dece, školske dece, zdravstvene zaštite žena, i u medicini rada u 2015.godini je , što predstavlja stopu morbiditeta od 17036/10000 stanovnika. Ukupan broj registrovanih oboljenja, stanja i povreda u 2019.godini je , što predstavlja stopu morbiditeta od 17519/10000 stanovnika. U strukturi registrovanih oboljenja, oboljenja, stanja i povreda u domovima zdravlja, odnosno na primarnom nivou u periodu godina u Pčinjskom regionu najviše zauzimaju: - bolesti sistema za disanje sa 39.3% - 34,9% - bolesti sistema krvotoka sa 9,3% -11,0% - bolesti mišićno-koštanog sistema i vezivnog tkiva sa 5,3% - 5.3% - bolesti mokraćno-polnog sistema sa 4,6% - 6,0% - bolesti sistema za varenje sa 6,5% - 5,4% i - bolesti kože i podkožnog tkiva sa 4,0% - 4,2%.

91 Grafikon br. 1. Grafikon strukture najčešćih oboljenja i stanja registrovanih na primarnom nivou zdravstvene službe Pčinjskog okruga u god. (Izvor: Zavod za javno zdravlje Vranje) Болести система за дисање Болести система крвотока Фактори који утичу на здрав. стање и конт. са здрав. Служ Болести мокраћнополног система Болести система за варење Болести мишићнокоштаног система и везивног ткива Симпт., знаци и патолошки клинички и лабораториј. Налази остало Grafikon br. 2. Grafikon strukture najčešćih oboljenja i stanja registrovanih na primarnom nivou zdravstvene službe Pčinjskog okruga u god. (Izvor: Zavod za javno zdravlje Vranje)

92 Заразне и паразитарне болести Тумори 1% 11% 3% 1% 2% Болести крв и и крв отвор. органа и поремећај имунитет а 2% 2% Болести жлезда са унутраш. лучењем, исхране и метабол. 2% 3% 2% Душев ни поремећаји и поремећаји понашања Болести нерв ног система 0% 7% 8% 0% 0% Болести ока и припојака ока Болести ув а и болести мастоидног настав ка 6% Болести система крв отока Болести система за дисање 5% Болести система за в арење Болести коже и поктожног т кива 4% 5% 35% Болести мишићно-коштаног система и везивног ткива Болести мокраћно-полног сист ема Трудноћа, рађање и бабиње Стања у поро ајном периоду Урођене наказности, деформац. и хромосом. ненормал. Симпт., знаци и патолошки клинички и лабораториј. налази Bolnički morbiditet Morbiditet registrovan u opštim i specijalnim bolnicama Okruga, odnosno uzroci hospitalizacije, se bitnije ne menjaju u kraćem vremenskom periodu. Posmatrano prema pojedinačnim grupama bolesti, najčešći uzroci hospitalizacije se nalaze u grupi bolesti sistema krvotoka (I00-I99) i bolesti sistema za disanje (J00-J99). Visoko mesto zauzimaju i bolesti mišićnokoštanog i zglobnog sistema i vezivnog tkiva (M00-M99) i bolesti sistema za varenje (K00-K93). U sigurno značajne uzroke hospitalizacije spadaju i tumori (C00-D48), odnosno bolesti mokraćno-polnog sistema (N00-N99). Intenzitet hospitalizacije je iskazan preko broja hospitalizovanih lica u opštim i specijalnim bolnicama na teritoriji Okruga. Stopa na 1000 stanovnika je iznosila 135. Ova stopa se nalazi u opsegu srednjih stopa hospitalizacije stanovništva. Međutim, treba imati u vidu da se značajan broj lica sa teritorije Okruga leči u hospitalnim uslovima izvan teritorije Okruga i da je za potpun bolnički morbiditet i konačnu ocenu intenziteta hospitalizacije stanovništva Okruga neophodno sagledati i ove podatke. Grafikon br. 3. Grafikon strukture najčešćih oboljenja i stanja registrovanih specijalnim bolnicama na teritoriji Okruga god. (Izvor: Zavod za javno zdravlje Vranje) u Opštim i

93 14.82% 22.82% 13.60% 3.79% 5.55% 10.58% 9.32% 9.48% 10.03% Болести система за дисање Болести система за варење Фактори који утичу на здрав. стање и конт. са здрав. службом Тумори Болести система крвотока Трудноћа, рађање и бабиње Болести мишићнокоштаног система и везивног ткива Болести мокраћнополног система Ostalo Smrtnost stanovništva Opšti mortalitet, kao pokazatelj zdravstvenog stanja stanovništva, ne smatra se preciznim indikatorom zdravstvenog stanja i više se koristi u cilju upoređivanja različitih teritorija ili vremenskih perioda. Sa grafikona se vidi da se ubedljivo najčešći uzroci smrti u Pčinjskom okrugu nalaze u grupi bolesti sistema krvotoka, odnosno kardio-vaskularnih bolesti. Zatim slede simptomi, znaci i nenormalni klinički i laboratorijski nalazi, tumori, i bolesti sistema disanja. Grafikon br. 4 Pet najčešćih uzroka smrti stanovništva Pčinjskog okruga u 2019.godini 8.1% 2.2% 5.1% I00-I99 C00-D % R00-R99 J00-J % 14.9% N00-N99 Остало

94 Grafikon br.5 Grafikon strukture najčešćih bolesti sistema krvotoka kao uzroka smrti na teritoriji Pčinjskog okruga u godini (Izvor: Zavod za javno zdravlje Vranje) 18.42% povišen krvni pritisak nepoznatog porekla 30.55% Kardiomiopatija Infarkt mozga 6.37% Zastoj srca Akutni infarkt 8.19% Ostalo 11.90% 24.56% Maligne bolesti. Pošto maligni tumori, posle bolesti srca i krvnih sudova, predstavljaju najčešći uzrok obolevanja i umiranja na teritoriji Pčinjskog okruga, sagledani su neki aspekti i karakteristike specifičnog mortaliteta od ovih bolesti. Grafikon br. 6. Grafikon strukture najčešćih lokalizacija malignih tumora kao uzroka smrti na teritoriji Pčinjskog okruga u godini

95 zloćudni tumor dusnika i pluca zloćudni tumor dojke 24.01% zloćudni tumor prostate 35.62% zloćudni tumor pankreasa Zloćudni tumor želuca zloćudni tumor jetre 6.60% zloćudni tumor rektuma 5.28% zloćudni tumor mozga zloćudni tumor debelog creva 2.64% 5.01% 3.69% 3.96% zloćudni tumor grlića materice 4.49% 4.22% 4.49% ostalo Grafikon br.7. Grafikon strukture najčešćih lokalizacija malignih tumora kao uzroka smrti na teritoriji Pčinjskog okruga u godini zloćudni tumor pluća zloćudni tumor želuca 23.85% zloćudni tumor dojke 28.16% zloćudni tumor prostate zloćudni tumor pankreasa zloćudni tumor jetre 8.33% 3.16% 3.45% zloćudni tumor debelog creva zloćudni tumor mokraćne bešike 6.90% 4.02% zloćudni tumor rektuma 4.02% 6.61% 5.46% 6.03% zloćudni tumor mozga ostalo

96 Sa navedenih grafikona se vidi da nema nekih drastičnih odstupanja u strukturi primarnih lokalizacija malignih tumora kao uzroka smrti po posmatranim godinama, s tim što su sa najvećim procentom zastupljeni karcinomi disajnih puteva. Takođe se primećuje blagi porast učešća u strukturi smrtnosti od karcinoma debelog creva i rektuma i karcinoma želuca. Karcinom dojke je u porastu broja obolelih, a blagi porast pokazuje karcinom grlića materice. ZAKLJUČAK Problem dospupnosti zdravstvene zaštite (način zakazivanje pregleda, informaciona nepovezanost, razlike u opterećenosti izabranih lekara i dr). Nedovoljan obuhvat stanovništva preventivnim i skrining pregledima. Nedovoljni hirurški kapaciteti i nezavršen novi hirurški blok u opštoj bolnici Vranje Nedostatak sale za kateterizaciju (angio sale). Nedostatak kapaciteta za zbrinjavanje obolelih u krajnjim stadijumima bolesti (palijativno zbrinjavanje). Problemi u oblasti mentalnog zdravlja (narušeni međuljudski odnosi, vršnjačko nasilje, zloupotreba alkohola i psihoaktivnih supstanci). Nedovoljna fizička aktivnost. Nedostatak kadrovskih resursa u zdravstvenim ustanovama (lekara specijalista i užih specijalista, strukovnih medicinskih sestara) Nedostatak sistema za prečišćavanje otpadnih voda. Nedovoljan broj mernih mesta za automatsko praćenje kvaliteta vazduha životne sredine. Nedostatak monitoringa buke na celokupnoj teritoriji Okruga. Nedostatak kontrole sanitarno higijenskog stanja u objektima za proizvodnju, preradu i distribuciju životnih namirnica, u predškolskim i školskim objektima. PREDLOG MERA 1. Unapređenje dostupnosti zdravstvene zaštite na primarnom nivou kroz obezbeđivanje kadrovskih resursa kako u domovima zdravlja, tako i isturenih zdravstvenih stanica i ambulanti. Pored kadrovskih resursa neophodno je zanavljanje opreme i uvođenje novih dijagnostičkih metoda, kao i osavremenjavanje prostora. 2. Povećanje obuhvata preventivnim pregledima (sistematski pregledi školske dece i studenata, žena, skrining pregledi na maligne i hronične bolesti i dr.) kroz organizovano pozivanje i informisanje stanovništva.obezbeđivanje odgovarajućih resursa za njihovu realizaciju. 3. Unapređenje bolničke zdravstvene zaštite na sekundarnom nivou 4. Poboljšanje kvaliteta zdravstvene zaštite kroz edukaciju lekara u smislu upućivanja na specijalizacije i uže specijalizacije iz prioritetnih i nedostajućih oblasti (anesteziologije, hirurgije, dečje hirurgije, endokrinologije, gastroenterohepatologije, dečje kardiologije), kao i povećanje učešća strukovnih sestara u ukupnom broju medicinskih sestara (edukacija- doškolovavanje.

97 5. Unapređenje zdravlja stanovništva kroz promociju zdravih stilova života (fizička aktivnost, pravilna ishrana, kvalitetno provođenje slobodnog vremena, smanjenje upotrebe psihoaktivnih supstanci). 6. Unapređenje kvaliteta ishrane dece i mladih u ustanovama vaspitno obrazovnog sistema, odnosno uspostavljanje monitoringa stanja uhranjenosti predškolske i školske dece i aktivnosti u korekciji nepravilne uhranjenosti. 7. Uspostavljanje stalne kontrole sanitarno-higijenskih uslova u predškolskim i školskim ustanovama, sa ciljem poboljšanja zdravstvenog stanja dece i školske dece, odnosno rezultata sistematskih pregleda. 8. Izrada plana i projekta izgradnje sistema za prečišćavanje otpadnih vodau cilju zaštite voda i ostalih prirodnih resursa. 9. Podizanje kapaciteta za kontrolu emisije zagađujućih materija u vazduhu sa dve na pet merne tačke na teritoriji Pčinjskog okruga. 9. Smanjenje nivoa buke u životnoj sredini Pčinjskog okruga multidisciplinarnim pristupom (urbanizam, saobraćaj, zelenilo, zdravstvo). Monitoring buke na širem gradskom području. CARINSKI SISTEM CRNE GORE PRI UVOZU I IZVOZU ROBE Mr.Artan Osmanović-Savjetnik kabineta Opštine Ulcinj UVOD Osnovni smisao i svrha postojanja carine se mijenjala kroz povijest. Međutim, uvijek je služila politici ekonomskih odnosa s inozemstvom, te je tako i danas osnovna mjera regulisanja vanjskotrgovinskih odnosa. Carina je osnovni oblik regulisanja vanjskotrgovinskih odnosa, a u početkuje imala pretežno fiskalni karakter i služila osiguranju te povećanju državnih prihoda, a kasnije je sve više poprimila zaštitni karakter. Carina je osnovna uvozna dadžbina koja se na robu koja se uvozi u carinsko područje Bosne i Hercegovine. Po svojim osnovnim karakteristikama svrstava se u grupu indirektnih poreza, tereti potrošnju, utračunava se u cijenu robe i prevaljuje na krajnjeg potrošača što je označava kao oblik poreza na promet. Carina ima osnovne elemente kao i porez: carinski povjerilac, carinski dužnik, carinska osnovica, carinska stopa,carinske olakšice. Obaveza plaćanja carine nastaje kada predmetna roba pređe carinsku liniju, dok kod ostalih oblika poreza ta činjenica nema nikakvu ulogu Godine uspostavljen je jedinstveni carinski sistem u Bosni i Hercegovini, čiji su osnovnu elementi utvrđeni Zakonom o carinskoj politici BiH koji se primjenjuju na cijeloj teritoriji BiH. Carina se zajedno sa ostalim vrstama indirektnih poreza uplaćuje na jedinstveni račun Uprave za indirektno oporezivanje.

98 POJAM CARINA Pojam carina pominje se u 13 vijeku, potiče od riječi car,a označavala je prihode koji su pripadali caru,bez obzira na izvore tih prihoda i zvale su se careve dadžbine. Znana je bila i starim Rimljanima, koji su u graničnim oblastima osnivali carinske stanice, gdje su naplaćivali sve dadžbine za robu ( carine,takse,saobraćajni porez itd. ) Značaj carina sa fiskalnog stanovišta naročito je bio izražen u starom i srednjem vijeku. Danas carine vuše služe ekonomsko.političkom nego čisto fiskalnim ciljevima,zbog čega se često izučavaju i van nauke o finansijama, a u sklopu političke ekonomije, spoljno-trgovinske i devizne politike. Carina je oblik posrednog poreza koji se naplačuje na robu koja podliježe carinjenju prilikom prijelaza carinske granice. Pri razmatranju indirektnih poreza, svakako ne treba izgubiti iz vida carine, budući da ova kategorija prihoda po svojim osnovnim karakteristikama predstavlja indirektne poreze. Carine su javne dadžbine, koje država naplaćuje prilikom prelaska robe preko državne granice od vlasnika robe i to u domaćoj valuti. KARAKTERISTIKE CARINE Karakteristike carina su ljedeće: carina je dazbina carina je po pravilu trošak uvoznika carina je državni prihod koji naplaćuje država carina može biti instrument zaštite domaćeg proizvoda Plaćanje carina je opća obaveza, svi koji uvoze robu koja podliježe carinjenju plaćaju carinu. Naplaćivanjem carine povećava se cijena robi na domaćem tržištu te dolazi do stimulacije postojeće ili početka nove proizvodnje i destimulacije nabavke iste robe iz inozemstva. Politika carine ima fiskalne, ekonomske i socijalne ciljeve. Carinama se obezbjeđuju javni prihodi, štiti se domaća privreda od inostrane konkurencije, vrši se preraspodjelja nacionalnog dohotka i djeluje na investicije i druge makroekonomske agregate. Politikom sniženja carina na određene proizvode značajne za životni standard građana, utiče se na nivo cijena, stimuliše se potrošnja i smanjuje se nezaposlenost. Fiskalni ciljevi su da se naplatom carina obezbjeđuju izvorni prihodi budžeta, ali se ne rijetko dio ovih prihoda usmjerava i na privredu putem određenih organizacija, zajednica ili ministarstava u cilju unapređenja spoljnotrgovinske razmjene zemlje. Najvažnija funkcija carina, moglo bi se reći jeste zaštita domaćie proizvodnje od inostrane konkurencije i od dampinških cijena inostrane robe, kada su u pitanju uvozne carine. Carina je u principu trošak poslovanja uvoznika, mada se najčešće prevaljuje prilikom kalkulacija cijena na potrošača. Postoji i roba na koju se ne plaća carina. Od plaćanja obaveza carina oslobođeni su domaći i strani državljani na pošiljke male vrijednosti koje besplatno primaju od fizičkih lica iz inostranstva, pod uslovom da te pošiljke nisu komercijalne prirode,da je to lična imovina.

99 Povremene ekonomske krize u cikličnom kretanju proizvodnih snaga i njihov uticaj na međunarodne tokove robe doprinijele su da carine postanu dominantne i najznačajniji instrument kojim se obezbjeđuje zaštita domaće proizvodnje. Tako carina od isključivo fiskalnog karaktera, dobija karakter značajnog instrumenta privredne politike koji obezbjeđuje razvoj proizvodnih grana, dugoročno povećava efikasnost nacionalne proizvodnje i doprinosi obezbjeđenju dinamičnog razvoja zemlje. VRSTE CARINA Carine se mogu podijeliti na osnovu različitih kriterijuma. Pa tako postoji pet osnovnih kriterijuma za podjelu carina. Po pravcu kretanja carine dijelimo na: 1. Uvozne plaćaju se prilikom uvoza robe 2. Izvozne plaćaju se prilikom izvoza robe 3. Tranzitne plaćaju se prilikom transporta robe Svrsi (namjeni) carine: 1. Financijske (fiskalne) ostvarivanje javnih prihoda za financiranje javnih rashoda 2. Ekonomske (zaštitne) svrha je zaštita domaćeg gospodarstva od konkurentnijeg inozemnog. Prvenstveno ima gospodarski cilj. 3. Prohibitivne carine koje svojom visinom omogućuju uvoz robe. Uvoz nije zabranjen administrativnom mjerom, nego ekonomski. Osnovici za obračun carine: 1. Ad volarem (prema vrijednosti) carina se naplaćuje u postotku od vrijednosti uvezene robe. Najčešći način za naplatu carine. 2. Specifične carina se naplaćuje prema količini (kg,kom,kwh) uvezene robe, zaštitni karakter se smanjuje ako vrijednost robe raste, ali se povećava kada vrijednost robe opada. 3. Kombinirane primjenjuje se kombinacija ad volerem i specifične carine Načina donošenja carine 1. Autonomne carine donose nacionalna gospodarstva prema svom nahođenju, u duhu svojih interesa i bez obzira na učinke koje one imaju na ostatak svijeta. 2. Ugovorne konvencionalne, se donose uz saglasnost ili sporazum s međunarodnim institucijama, integracijama ili pojedinimdržavama, danas se pretežnidio carina donosi na ovaj način. Ostale vrste carina

100 1. Antidampinške uvode se u slučaju dokazanog postojanja dampinga, kojim nelojalna konkurencija iz inozemstva nastoji prouzročiti negativne posljedice domaćem gospodarstvu. 2. Kompenzatorne slične antidampinškim, nastoje izjednačiti vanjske i unutarne cijene uvozne robe. Cilj je neutralizirati izvozne subvencije i premije koje inozemnimj isporučiteljima isplaćuju njihove vlade. EFEKTI CARINA Ekonomski efekti instrumenata protekcionističke politike neke zemlje podrazumijevaju promjene u vrijednostima parametra i promjeni odnosa koje primjena instrumenata izaziva u nacionalnoj ekonomiji i u drugim zemljama, učesnicima robne razmjene. Efekti carine po J.E.Meade-u: 1. Primarni efekti: obuhvataju promjene u dohotku i cijenama 2. Sekundarni efekti: odnose se na supstituciju 3. Tercijarni efekti: obuhvataju sve promjene u cilju uravnoteženja platnog bilansa Prema C.Weert-u, najznačajniji efekti carine su: Uticaj na cijene Uticaj na preraspodjelu ( gubitak efikasnosti i blagostanja) Fiskalni uticaj za ubiranje državnih prihoda Argument za carinske predgovore ( Evropske zajednice ) Odbrana od zaštitnih mjera drugih država ( retotrzione ili kaznene carine ) Odbrana od dampinga drugih država ( antidampinške mjere ) EFEKTI CARINA prednosti i nedostatci PREDNOSTI: Optimalna carinska zaštita nacionalne privrede Uticaj na tavnotežu trgovinskog bilansa NEDOSTATCI: Smanjenje prihoda državnog budžeta Smanjenje obima svjetske trgovine Redistribucija dohotka od potrošača prema proizvođačima unutar nacionalne ekonomije Povećanje cijena Smanjivanje ličnog blagostanja svakog pojedinca Carina utiče na povećanje cijena na domaćem tržištu:

101 tačno za iznos carine ( proizvodnja i potrošnja zavise od uvoza, a triškovi proizvodnje su konstantni) za manji iznos od carine ( triškovi proizvodnje nisu konstantni, povećanje produktivnosti snižava triškove ) za veći iznos od carine ( rast tražnje na domaćem tržištu, nedovoljna ponuda iz uvoza) Carina ne utiče na cijene na domaćem tržištu u slučaju: kada postoji dovoljna domaća proizvodnja po stabilnim cijenama kada ne postoji dovoljna količina domaćih proizvoda-ako inostrani prodavac snizi prodajnu cijenu za iznos carine ( efekat prevaljivanja carine sa kupca na prodavca ) Fiskalni uticaj odražava se na povećanje prihoda države po osnovu uvošenja carina u međunarodni robni promet. Diskalni efekat carina predstavlja samo sekundarni efekat koji ona ispoljava kao snažno sredstvo prihoda države. Značajan element finansiranja državnog budžeta u siromašnim i zemljama u razvoju koje imaju izražene probleme prilikom prikupljanja poreza. U EU ne postoji sistem prikupljanja carina isključivo za finansiranje budžeta (tzv. finansijska carina ) i taj sistem je zabranjen između država članica EU ( član 25-, stav 2. Uredba o EZ ) ELEMENTI CARINA Postoji veći broj elemenata carina koji se javljaju kod carine kao vrste poreza. Kod nje se javljaju termini kojin nisu karakteristični za poreze, a to su: a) Carinska deklaracija: deklarisati robu znači prijaviti je. Roba se deklariše najmanje dva puta, prvi put na carinskom prelazu, a drugi u odredišnoj carinici. To je pismena prijava carinskog obveznika u koju se unose svi podaci neophodni za carinjen ( naziv robe, vrijednost robe, količina robe itd. ) b) Carinski organi: njihova nadležnost je da vrše nadzor nad uvozom, izvozom i tranzotom robe preko carinskog područja i da obavljaju carinjenje i deviznu carinsku kontrolu na granici. Sve ovo radi sprečavanja zloupotrebe nad carinskom robom i radi očuvanja njene istovijetnosti. Deklarant mora kod carinskog organa da dokaže da za uvoz robe ispunjava uslove, odnosno da izvrši sve obaveze prije ustupanja robe. c) Carinska ležarina: to je naknada koja se plaća za smještaj robe u carinsko skladište.

102 d) Skladišni depozit: tu spada deponovani novac putnika kod carinskih organa pri ulasku ili izlasku iz zemlje. I domaci strani putnici u zemlju mogu unositi neograničenu količinu stranog novca. Po pravilu oni tu količinu treba da prijave. Strani putnici pri izlasku iz zemlje bez dokazivanja mogu iznositi eura. e) Carinska skladišta: to su prostorije za smještaj neocarinjene robe koje su pod kontrolom carinskih organa. Carina na tu robu se plaćakada napuste skladište. Carinski organ odobrava smještaj robe u carinsko skladište nakon čega se podnosi carinska deklaracija za smještaj robe. f) Carinska slobodna zona: je dio državne teritorije izdvojen iz njenog carinskog područja. Za robu koja je unesena u tu zonu carina se plaća onda kada je napušta. g) Carinska dadžbina: je zbir svih onih davanja kojima je opterećena roba pri carinjenju. Nakon sprovođenja postupka carinjenja uz prethodno utvrđivanje prava na uvoz i plaćanja dadžbina roba se stavlja na raspoladanje uvozniku. Izuzetci su carinske povlastice i nepodležnost plaćanja carine. h) Carinska granica: je područje ograničeno carinskomcrtom koje se poklapa sa državnom granicom POSTUPAK IZVOZA ROBE Jedinstvena carinska isprava Temeljni carinski dokument je jedinstvena carinska isprava-jci Uz ovaj dokument navodimo sljedeće pojmove: 1. Dejlarant primatelj robe, špediter 2. Carinski dužnik 3. Podnošenje robe 4. Podnošenje carinske deklaracije U JCI podnositelj isprave upisuje podatke o carinskom obvezniku, o količini, podrijetlu, kvalitetu i vrijednosti robe, na osnovi kojih se može utvrditi carinska osnovica i roba razvrstati u određeni tarifni broj carinske tarife i drugim tarifama koje služe kao osnova za izračunavanje carinskih olakšica ili za naplatu carine i ostalih uvoznih pristojbi i poreza na promet pri uvozu robe. Uz

103 carinsku deklaraciju podnose se isprave kojima dokazju činjenice bitne za carinjenje robe, a deklaraciju potpisuje podnositelj. JCI se koristi pri uvozu, izvozu,kod konsignacijske prodaje robe. Postupkom izvoza dopušta se da bh. Roba napusti carinsko područje BiH. Izvoz uključuje primjenu izvoznih radnji i postupaka uključujući i mjere trgovinske politike, a gdje je potrebno i naplatu izvoznih dadžbina. S izuzetkom robe stavljene u postupak vanjske obrade, sva bh. Roba namijenjena za izvoz stavlja se u postupak izvoza. Izvozna prijava mora se podnijeti carinskom uredu koji je nadležan za nadzor nad mjestomu kojem je izvoznik registrovan ili u kojem se roba pakuje i tovari za izvoznu otpremu. Puštanje robe za izvoz odobrava se pod uslovom da predmetna roba napušta carinsko područje Bih u istom stanju u kojem je bila prilikom prihvatanja izvozne prijave ( Član 158. Zakon o carinskoj politivi) Carinska uprava može odobriti izvoz robe na temelju trgovačke ili druge isprave, knjigividstvenog zapisa ili kombinacija ovih postupaka. POSTUPAK UVOZA ROBE Osoba koja je unijela robu u carinsko područje BiH obavezna ju je bez odgode podnijeti carinarnici. Robu se carinarnici podnosi skraćenom deklaracijom, osim ako se ne zahtijeva carinski dopušteno postupanje ili upotrebu do isteka sljedečeg radnog dana, s tim da se podnese deklaraciju za provozni postupak. Pisanu carinsku deklaraciju kojoj su priložene sve potrebne isprave carinski službenik će prihvatiti i upisati u kontrolnik početnih provoznih postupaka što ga se vodi u otpremnoj carinarnici. Jednako će se postupiti i sa skraćenom deklaracijom koju se upisuje u kontrolnik skraćenih deklaracija. Pri provjeri deklaracije, carinik djelatnik provjerava odgovaraju li stanje, vrsta i količina robe prijavljenim podatcima, te je li položeno odgovarajuće osiguranje. Ako je carinskom deklaracijom podnesena roba što podliježe naplati posebnih poreza,postupi će se sukladno propisanom uredbom. Kas se ustanovi da sdu ispunjeni svi uvjeti, carinik pušta robu obvezniku. Glavni obveznik mora predati netaknutu robu u roku naznačenom u carinskoj deklaraciji i to carinarnici navedenoj u carinskoj deklaraciji kao odredišnoj. Prijevoz robe moraju pratiti primjerci deklaracije za postupak provoza što ih otpremna carinarnica predaje glavnom obvezniku ili opunomoćeniku. ZAKLJUČAK Uprava carina je organ Republicke vlade, u sastavu Ministarstva finansija i ekonomije, na cijem celu je direktor. Uprava carina obavlja poslove preko svojih podrucnih jedinica carinarnica. Uprava carina sprovodi poslove obezbedjivanja pravilne i jednobrazne primene propisa iz svog delokruga rada, kontrole rada carinarnica, drugostepenog carinsko upravnog postupka, koordinacije poslova suzbijanja krijumèarenja i carinskih istraga, informatièkih poslova, organizaciono kadrovskih poslova, finansijsko materijalnih, opštih i poslova nabavke. Radi obavljanja ovih aktivnosti, poslovi Savezne uprave carina se obavljaju u okviru pet sektora

104 carinsko pravni poslovi, informatièki, kadrovsko organizacioni, Fanansijsko materijalni i brezbedonosni. Deo kadrovskih, finansijskih i opštih poslova obavljaju i carinarnice. U poslednjih deset godina zbog delovanja sankcija ikriminalizacije društva, u službi je došlo do nizanegativnih pojava, koje se što hitnije moraju eleminisati. Od pre godinu dana, nakonotvaranja zemlje postavljaju se zahtevi pred carinsku službu da racionalizuje svoje poslovanje, smanji troškove postupka, efikasno sprovede kontrolu propisa iz svog delokruga rada i iskoreni korupciju u svojim redovima. LITERATURA 1. Marković Dapčević, Lj. (2011), Carine i Carinsko Poslovanje, Bar: FMP. 2. Kilibarda, M. (2011), Transportno osiguranje i havarije, Bar: FMP. 3. Kozomara, J. (2005), Spoljnotrgovinsko poslovanje, Beograd: IED. 5. Marković, M. (2003), Transport, špedicija, carine i osiguranje, Beograd: BPŠ. 6. Šuković, S. (2003), Carinski sistem i postupak, Podgorica: UCCG. 7. Č. Kindlberger, Međunarodna ekonomija, Vuk Karadžić, Beograd, 1974; 8. V. Grivčev, Finansije i finansijsko pravo SFRJ, Informator, Zagreb, 1982; 9. M. Radičić, B. Raičević, Javne finansije teorija i praksa, Beograd, 2008; ZNAČAJ INTERNETA I MOBILNIH TELEFONA U TURIZMU Mr.Arlind Osmanović- Školski Centar Ulcinj MA. Yllka R.Imeri- Universitet,,Fehmi Agani,,Đakovica Uvod Pametni mobilni telefoni posljednjih su nekoliko godina postali popularan komunikacijski alat kojim se služi više od milijardu ljudi sirom svijeta. Oni omogućuju svakom korisniku stvaranje personaliziranog uređaja na osnovu njegovih navika, hobija i posla koji obavlja. Pametni mobilni uređaji postali su idealan medij za potpuno prilagođenu marketinšku komunikaciju svakom pojedinačnom korisniku, budući da korisnici svoje mobilne uređaje stalno imaju uz sebe i ne dijele ih s drugim ljudima. Velikom broju korisnika pametni mobilni uređaji predstavljaju izvor

105 informacija, mogućnost komunikacije i zabave, dok poduzećima predstavljaju novi atraktivan i direktan komunikacijski kanal. INTERNET I MOBILNI TELEFONI Internet je javni medij koji pruza ocigledne prednosti kompanija za savremeno poslovanje i u turizmu u vidu: usteda u troskovima poslovanja, povecanje ugleda kompanija, marketinga, omogocuvanje lakog pristupa trzistu za sve usluge, obezbedjenju veceg kvaliteta prozivoda i uluga te pripremi kompanije za buduce poslovanje. Razvoj interneta je veoma dinamican i on mora da obezbjedi sto vecu propusnu moc podataka, a ujedno da obezbjedi i sto vecu zastitu podataka i komunikaciji. Danas internet predstavlja javnu sluzbu, koopertivnu i samoodrzivu, dostupnu milionima ljudi sirom svijeta. Znacaj interneta se ogleda u njegovim mogucnostima, a to su prije svega : -Brz pristup informacijama, -Prenos dokumenata je uz minimalne troskove, -Otvorenost informacijama, -Siroka rasprostranjenost informacija, -Kreiranje baze klijenata, -Analiza trzista i turizma, -Saveti i pomoc strucnjaka, -Redrukacija novih radnika, -Poslovanje putem interneta, U današnje vrijeme internet je važan izvor informacija prilikom odlučivanja korisnika, a informacije povezane s putovanjima su jedno od najpopularnijih područja na internetu. Poznavanje ponašanja korisnika i kretanje trendova su od velikog znacajai za kreiranje strategije ostvarenja poslovnih ciljeva. Turistički subjekti poput hotela, hostela, turističkih agencija i ostalih pružatelja turističkih usluga imaju široku paletu mogućnosti predstavljanja svojih usluga preko aplikacija mobilnih telefona i inerneta. 7 Uloga mobilnih telefona i interneta u industriji turizma

106 Primjena informatičke i internet tehnologije na industriju turizma odnosi se na digitalizaciju svih procesa i vrijednosnih lanaca u turizmu, putovanjima i ugostiteljskoj industriji uopste. Na taktickoj razini, to znaci ukljucivanje E-biznisa, i primjenjivanje informaticke tehnologije i razlicitih Na strateskoj osnovi E-turizam revolucionira sve poslovne procese u cijelom lancu vrijednosti, kao i strateske odnose izmedju turistickih organizacija sa svim svojim dionicima. Turisticka industrija je potrosac širokog spektra infomacija i glavni korisnik ovih tehnologija. Napredne tehnologije, kao npr. Mobilni telefoni su uticali na to kako su turisticke kompanije obavljale svoje poslove i konkretno, na nacin kako su kompanije distribuirale svoje prozizvode na trziste. Komentari iz knjige utisaka jasno definisu 3 vrste korisnika. Prva vrsta korisnika su turisti koji planiraju put trazezi informacije o vazdusnim linijama, rastojanjima izmedju gradova i lokacijama trusitickih infomacijskih biroa, koji se mozda nalaze na njihovoj planiranoj ruti. Druga vrsta su turisticki vodici koji traze informacije da bi posavjetovali svoje klijente. Poslednja grupa jesu oni koji su se odselili iz regiona i svojim prijateljima salju informacije radi pisanja promotivnog materijala. Internet turizam E- Turizam, odredjuje konkurentnost organizacije koja koristi internet za reorganizaciji unutarnjih procesa, ekstranet za razvoj transakcije sa pouzdanim partnerima i interneta za interakciju sa svim zainteresiranim stranama, a prije svega sa klijentima. Koncept koji podrazumijeva obavljanje turistickog poslovanja potpomognuto internetom, Na strateškoj osnovi E-turizam revolucionira sve poslovne procese u cijelom lancu vrijednosti, kao i strateske odnose izmedju turistickih organizacija sa svim svojim dionicima. Turisticka industrija je potrosac sirokog spektra infomacija i glavni korisnik ovih tehnologija. Napredne tehnologije, kao npr. Mobilni telefoni su uticali na to kako su turisticke kompanije obavljale svoje poslove i konkretno, na nacin kako su kompanije distribuirale svoje prozizvode na trziste. Komentari iz knjige utisaka jasno definisu 3 vrste korisnika. Prva vrsta korisnika su turisti koji planiraju put tražezi informacije o vazdusnim linijama, rastojanjima izmedju gradova i lokacijama trusitickih infomacijskih biroa, koji se mozda nalaze na njihovoj planiranoj ruti. Druga vrsta su turisticki vodici koji traze informacije da bi posavjetovali svoje klijente. Poslednja grupa jesu oni koji su se odselili iz regiona i svojim prijateljima salju informacije radi pisanja promotivnog materijala. Internet turizam E- Turizam, odredjuje konkurentnost organizacije koja koristi internet za reorganizaciji unutarnjih procesa, ekstranet za razvoj transakcije sa pouzdanim partnerima i interneta za interakciju sa svim zainteresiranim stranama, a prije svega sa klijentima. Koncept koji

107 podrazumijeva obavljanje turistickog poslovanja potpomognuto internetom, obuhvata sve posovne funkcije ( npr. E- kommerce, E-marketing, E-financije, E-racunovodstvo, ehrm, E-nabava, Eproizvodnja), ali isto tako i E-strategije, E-planiranje i E- upravljanja, za sve sektore turizma, ukljucujuci turizam putovanja, prijevoz, slobodno vrijeme, ugostiteljstvo kao i posrednike izmedju javnog sektora i privatno sektora. Dakle, E-turisticki paketi podrazumijeva 3 zasebna dijela koji djeluju zajedno ( 1.) Poslovni menadzment, (2. ) Informacijski sistemi (3.) Menadzment i turizam. 8 Medjutim,postoje i odredzene mane,odnosno nedostatci,koje je primjena interneta donijela ovoj industriji.u nastavku su pobrojane te stavke. Prednosti E-turizma Glavnim prednostima koje je internet donio turizmu kao biznisu,smatraju se: *Predstavlja najjeftiniji vid komunikacije sa ciljnim trzistem i omogucava brzo sirenje informacija. *Pruza mogucnost za poboljsanje korisnickih usluga i zadrzavanje kupaca kroz sastanke i promocije. *Smanjuje troskove kroz povecanje efikasnosti u internim operacijama i procesu kupovine. *Pouspesuje saradnju sa klasicnim konkurentima kroz pruzanje hypertext linkova-ovi linkovi su jeftini, brz nacin za povecanje profila novog sajta i olaksavaju snalazenje medzu najnovijim informacijama. *Koristenjem linkova na web sajtovima,beneficije ostvaruju i korisnici i pruzaoci usluga. *Pruzaoci usluga mogu ponuditi sirok spektar informacija za odredzeni turisticki proizvod,bez sklapanja ugovora sa drugim pruzaocima usluga.

108 *Korisnik ima pristup trenutnim informacijama Prednosti i nedostatci E- turizma. Jasno je da primjena internet tehnologija na industriju turizma sa sobom nosi mnoge prednosti,to je najbolje vidljivo iz podataka koji govore o tome koliki se broj turistickih aranzmana ugovorio koristeci internet,ali i druge beneficije koje internet omogucava ovoj industriji. Nedostaci E-turizma Glavne mane e-poslovanja u oblasti turizma se ocitavaju u sljedecem: *Tenzije medju rastucim zahtjevima za personalizovanim uslugama,skrojenim prema individualnim potrebama i interesovanjima i oklijevanje izmedju potrosaca da takvu informaciju objave na Internetu u slucaju zloupotrebe. *Zelja mnogih korisnika da izvrse komplikovane transakcije licem u lice. *Posao turistickog agenta je prevazidzen,sto rezultira gubitkom poslova. *Povecava se nejednakost i dolazi do iskljucenja korisnika i kompanija koje ne posjeduju potrebnu tehnologiju. *Uvijek prisutna nesigurnost kada je u pitanju bilo koja finansijska transakcija koja se obavlja preko interneta. Pregled E-turizam aktivnosti za pojedine industrijske turisticke sektore. E-turizam pruza mogucnosti za sirenje poslovanja u svakom geografskom,marketing i operativnom smislu.

109 U nastavku imamo uvid u to kako su te mogucnosti iskoristene u pojedinim sektorima u industriji turizma. E-avioindustija (E-Airlines) Zbog slozenosti poslovanja,avio kompanije vrlo rano su shvatile potrebu za ucinkovitim,brzim,jeftinim i preciznim rukovodzenjem organizacije. Distribucija je kljucni element strategije aviokompanija i konkurentnosti, jer se njome odredjuje cijena i mogucnost pristupa potrosacima. Troskovi distribucije znatno se povecavaju i aviokompanije ih tesko mogu kontrolirati.uz pomoc ICT i internet tehnologije, koji se u moderno doba koriste za vodzenje gotovo svih segmenta poslovanja aviokompanija,a to se narocito odnosi na upravljanje internet distribucijom aviosjedista,troskovi poslovanja avio kompanija se znatno smanjuju. Najbitnije oblasti u kojima avio kompanije imaju velike koristi od interneta su: *povećanje interaktivnosti i izgradnju odnosa s potrošačima i poslovnim parnerima. *on-line rezervacije. *elektronsko kupovanje karata. * elektronska aukcija za prodaju karata u zadnjoj minuti *maksimiziranje produktivnosti novih elektronskih distibucijskih medija. E-ugostiteljstvo (E-hospitality Hoteli i ostali ugostiteljski objekti koriste (ICT-Information and communication techonologies)i internet kako bi poboljsali svoje poslovanje,upravljanje inventurom i povecali svoju profitabilnost. Ugostiteljski objekti ICT I internet ponajvise za svoju distribuciju i marketiniske funkcije. Globalna prisutnost,koja u modernom poslovnom svijetu prije svega podrazumijeva prisutnost na internetu,neophodna je kako bi se omogucilo,da pojedinacni klijenti ali i turisticke agencije,imaju stalni pristup tacnim informacijama o dostupnosti i raspolozivim kapacitetima za rezervacije.

110 Kljucni faktor neophodan za razvijanje komunikacije sa klijentima,i poslovne strategije je Webstranica. Upotrebljivost web stranica,djelotvornost,kao i kolicina tacnih informacija koja se na njoj mogu naci,jednostavnost navigacije,i jednostavnost u koristenju svojih funkcija,su najbitniji za uspeh i ostvarivanje pozitivnih rezultata koristenja interneta za unapredjene poslovanja u ugostiteljstvu. 10 Mobilni internet promet nezaustavljivo raste iz godine u godinu. Dugogodišnji rast prodaje i korištenja uređaja kao što su pametni telefoni i u novije vrijeme tablet uređaji rezultirao je dominacijom mobilnih uređaja u svakodnevnom životu. Rastom internet prometa i razvojem funkcija mobilnih uređaja uočava se i trend rasta broja pretraživanja interneta putem pametnih telefona i tablet uređaja. Turistički sektor nije zaobišao ovaj trend. Izražena je upotreba mobilnih uređaja u svim fazama planiranja putovanja, pretraživanja raznih turističkih informacija, rezerviranja smještaja te traženje sadržaja na samoj destinaciji. Literatura: 1. Senečić, J., Vukonić, B., Marketing u turizmu, (Zagreb, Mikrorad d.o.o., god.), str Dostupno na: ( ). 3. Dostupno na: 4. Jasmina Novakovic : Elektronsko poslovanje Univerzitet Primjenjenih Nauka Beograd, str Internet Live Stats. (svibanj 2017). Preuzeto sa Internet Live 6. Andrlić, B. (2007). Primjena e-marketinga u turizmu. Poslovna izvrsnost, str Stats:

111

112 POSTUPAK ZAKLJUČIVANJA UGOVORA Doc.Dr sci Edis Hadžić, Internacionalni univerzitet u Travniku Abstrakt: Svaki ugovor je pravni posao, ali svaki pravni posao nije ugovor. Ugovor predstavlja saglasnost izraženih volja dva ili više lica u cilju postizanja nekog pravnog dejstva među samim stranama. Termin ugovor vuće porijeklo od rimskog naziva contractus što bi u prijevodu značilo sjediniti. U osnovi značenja ove riječi stoji ideja o zajedničkoj aktivnosti koja proizvodi određene pravne posljedice. Bitan element saglasnosti ugovornih strana je neophodan za postojanje ugovora ali on sam po sebi nije ugovor. U uporednom zakonodavstvu npr. Francuskoj, za pojam kontrakta vezuje se termin konvencija koja u svom etimološkom značenju predstavlja određenu saglasnost, dok sa druge strane ugovor predstavlja onu vrstu saglasnosti volja kojom se uspostavlja određeni pravni odnos. Navedeni termin je poznat i u međunarodnom pravu. Suština svakog ugovora jeste saglasnost izjavljenih volja koja se odnosi na sve ugovore bez obzira na vrstu ugovora.1 U nekim pravnim sistemima, ugovor ima stvarno pravno dejstvo. Kupac postaje vlasnik takve stvari zaključenjem ugovora, iako mu stvar istovremeno ne bude predata u trenutku zaključenja ugovora. Ovakvo dejstvo ugovora kod individualno određenih stvari prihvatili su i italijanski, poljski pravni sistemi. Ugovor je među stankama zakon pacta dant legem contrahendibus. Ključne reči:ugovor,saglasnost,uporedno zakonodavstvo,individualno određena stvar, pravno dejstvo,pravni sistem 1 Sloboda ugovoranja i konsensualizam su osnovna načela ugovornog prava, s tim da je sloboda ugovaranja najvažniji oblik izražavanja same ličnosti pojedinca kao pravnog subjekta. Sloboda ugovoranja i načelo autonomije volje, pokazali su se u praksi na neodređenom broju ugovorenih formi neimenovanih ugovora. Volja subjekata se izjavljuje u okvirima opštih pravila, a neimenovani ugovori se pojavljuju često u kroz mješovite, koji su nastali kombinacijom dvije ili više formi imenovanih ugovora. B. Loza, Opšti dio obligaciono pravo, Beograd, str. 90.

113 Doctor of Laws Edis Hadzic Abstract: Every contract is a legal deal, but every legal deal is not a contract. The contract represents the consent of the expressed wills of two or more persons in order to achieve some legal effect between the parties themselves. The term contract derives from the Roman name "contractus", which in translation would mean to unite. The meaning of this word is based on the idea of a joint activity that produces certain legal consequences. An essential element of the consent of the contracting parties is necessary for the existence of a contract but it is not in itself a contract. In comparative legislation, e.g. In France, the term contract is associated with the term convention, which in its etymological meaning represents a certain consent, while on the other hand, the contract represents the type of consent of the will which establishes a certain legal relationship. This term is also known in international law. The essence of each contract is the consent of the declared will, which applies to all contracts, regardless of the type of contract. In some legal systems, a contract has real legal effect. The buyer becomes the owner of such a thing by concluding the contract, although the thing is not handed over to him at the time of concluding the contract. This effect of the contract on individually determined matters was also accepted by the Italian and Polish legal systems. The contract is a pacta dant legem contrahendibus. Keywords: contract, consent, comparative legislation, individually determined matter, legal effect, legal system Za treća lica, ugovor po pravilu ne stvara ni prava ni obaveze. Trećim licima se ne smatraju univerzalni sukcesori, pa iako ugovor nisu zaključili, a niti je zaključen u njihovo ime, iz razloga što poslije smrti jednog lica sva njegova prava i obaveze iz ugovora, odnosno ugovorene obligacije prelaze na njihove nasljednike. Ovo pravilo se ne odnosi za slučaj kada je u pitanju prijenos nekog prava koje je spada u grupu ličnih prava odnosno čisto lične obaveze koje su po svojoj prirodi neprenosive a koje smrću subjekta tj. titulara za koga su vezani prestaju. S obzirom da svaka od strana ima mogućnost stavljanja prigovora, 2 na taj način se pridržavaju ispunjenja ugovora u cjelini. Međutim, sud po službenoj dužnosti se ne upušta na istovremeno izvršenje obaveza kod 2 Sami ugovorači mogu ograničiti dejstvo ugovora, samo u odnosu na sebe, a ne i na svoje univerzalne sukcesore. /npr. ugovorači utvrde da zakup traje samo za života zakupoprimca i da ima prestati kada on umre/. Za razliku od jednostrano obaveznih ugovora, kod dvostano obaveznih ugovora svaki od ugovorača ima pravo isticanja prigovora u pogledu neizvršenja ugovora od strane drugog

114 ugovorača /non adimpleti contractus/, tako da na taj način suspendiju izvršenje svoje obaveze dok saugovarač ne bude spreman da izvrši svoju obavezu. Ibid.op.cit.

115 dvostanoobaveznih ugovora. Sud će po tužbi ako se prigovor ne istakne obavezati tuženog da svoju obavezu izvrši prema povjeriocu, pa čak iako je sasvim vidljivo i jasno da tužilac svoju obavezu nije izvršio. Kada se ugovori da jedna strana ispuni svoju obavezu, a u međuvremenu, od dana zaključenja ugovora pa do dana izvršenja istog, na strani dužnika nastupe materijalne neprilike koje mogu dovesti u pitanje ispunjenja njegove obaveze, logično se nameće pitanje Na koji način se ovakva situacija može rješiti? Ukoliko ugovorna strana nije namjerno sebe dovela u takav položaj, utvrđivanja same nesavjesnost proizilazi iz drugih razloga. Strana koja se obavezala da ispuni svoju obavezu, može tražiti odlaganje ispunjenja do nastupanja povoljnijih situacije, ili dok druga strana prema njoj ne ispuni svoju obavezu ili dok ne pruži dovoljno obezbjeđenje da će je ispuniti. Povjerilac ima pravo zahtjevati obezbjeđenje svog potraživanja, bilo da se radi o nenovčanom ili novčanom potraživanju. 3 Povjerilac ima pravo tražiti da dužnik svoju obavezu izvrši u primjerenom roku u koliko to nije izričito, jasno i nedvosmisleno određeno od strane ugovornih strana. U slučaju da dužnik svoju obavezu ne izvrši u paricionom roku (rok za dobrovoljno izvršenje), povjerilac ima pravo tražiti raskid ugovora usljed neispunjenja obaveze Pravna podloga odnosa predugovora sa ugovorom U ranom rimskom pravu, ugovori su nastajali uz upotrebu pismene forme ili predajom stvari ali i upotrebom pojedinih riječi u koliko bi se odnosilo na zaključenje usmenih (verbalni) ugovora. Među rimljanima važilo je pravilo da razgovor- razgovora A contractus- contrahentibus lex esto.5 Pismena forma i predaja stvari značili su zaključenje ugovora. Kada se radi o usmenom ugovoru, pridavana je magijska snaga određenim riječima koje su na takav način izdvajane iz običnog govora. Pitanje prilikom zaključenja ugovora je bilo formulisano Spondesne mihi dare centum? Odgovor suprotne ugovorne strane je glasio Spondeo? Nakon toga se moglo utvrditi da je obligacioni odnos među strankama ustrojen. Kada govorimo o nastanku ugovora onda je nophodno da se dođe do faze sklapanja istog. Kada zaključimo ugovor, tada smo u području potpune vladavine prava. On će najčešće biti rezultat međusobnih društvnih odnosa. Takvi odnosi 3 Čl Zakona o obligacionim odnosima Republike Srbije 4 B. Loza, str Ibid.

116 mogu biti npr. prijateljstvo. U tom kontekstu ovi odnosi nisu uređeni ni zakonom, niti nekim drugim pravnim pravilima. Ugovor je po svojoj unutrašnjoj građi, ne samo sklop jezičkih riječi kao razgovori i pregovori, već izraz želje i volje. Zato se logično namjeće pitanje Da li je potrebno unutrašnju volju čovjeka pretvoriti u pisanu riječ da bi nastao ugovor? Ovo iz razloga što se smatralo da izvor obaveza leži u formi, kao ceremonija koja ima religijski karakter tako da sama po sebi predstavlja veću moć u odnosu na postignutu volju ugovarača. Samim tim ona izdiže sebe iznad samih ugovorača. Ugovorne stranke postignutim sporazumom osnažuju značaj forme kao posebni ritual u kome se ispoljava uticaj ove nadprirodne moći. Duga historijska evolucija je označila da je ugovor saglasnost volja, a forma spoljni element. Ugovori se zaključuju na dva načina: u susretu ponude i prihvatanja ponude i poslije kraćih ili težih razgovora. U prvom slučaju tj. kada jedno lice upućuje ponudu, a drugo je u istom trenutku prihvata, može se predstaviti kroz primjer: kupujemo novine, namirnice u samoposluzi, karte za prevoz...itd. Međutim u većini slučajeva ugovor se zaključuje tek pošto su prethodno vođeni pregovori. Pregovori polaze od neutralnih razgovora, približavajući gledišta pregovaračkih strana a sve u cilju postizanja saglasnosti volja ugovarača. To je faza koja prethodi nastanku ugovora. Postoje obični i složeni pregovori.6 Savremeno poslovanje karakteriše masovnost i raznovrsnost ugovora. Pojedini ugovori su vrlo složeni po svojoj prirodi i sadržini i to su najčešće ugovori velikih vrijednosti čijem zaključenju redovno prethode pregovori koji mogu trajati i duži vremenski period. S obzirom na učestalost ovih ugovora u poslovnom prometu i pitanje pregovora postaje sve aktuelnije i dobija na značaju.7 Obični pregovori su npr. kada ugovorači pregovaraju o visini cijene (voće i povrće, mliječni i mesni proizvodi i druga roba), na zelenoj pijaci ili polovnih stvari preko novinskih oglasa, a pregovori prethode i zaključenju velikih i važnih ugovora u privrednom i međunarodnom trgovinskom prometu.8 Složeni oblici pregovora se po pravilu vode kada je riječ o izgradnji naselja ili olimpijskog sela, kupovini brodova ili aviona, izgradnji željezničkih pruga ili metroa, instaliranju telekomunikacionih uređaja gdje učestvuju i konzorcijumi banaka, međunarodne privredne i finansijske institucije, a nekad i zainteresovane države. U životu pojedinaca pregovori 6 T. Đurđić, Predugovorna odgovornost u nacionalnom i Evropskom ugovornom pravu, Pravni fakultet Univerziteta u Kragujevcu, Ibid. 8 Vidi: M. Orlić, Zaključenje ugovora, Institut za uporedno pravo, Beograd, 1993, str. 15.

117 prethode ugovorima onima koji se zaključuju rijetko ili jednom u životu, kao što je kupovina kuće ili prodaja imanja ili zaključenje ugovora o doživotnom izdržavanju. Ovdje pregovori predstavlju prethodnu fazu u nastajanju ugovora. U toku pregovora, ugovorne strane izlažu svoja stanovišta i poglede na budući ugovor, nastojeći da njihove stavove prihvati druga strana i da smanje ili ublaže zahjeve pregovarača koji im se čine pretjeranim ili neprihvatljivim, iznoseći pri tom prijedloge i protivprijedloge i na takav način uticali na približavanje različitih stavova u pogledu predmeta ugovora i njegovih ostalih elemenata. Pregovori ne obavezuju ugovorne stranke pa ih isti mogu prekinuti u svakom trenutku9, Nasuprot tome, zaključenjem ugovora nastaju obaveze između ugovornih strana za ugovorne strane. Pregovaranje je proces a zaključenje ugovora trenutak. Strane mogu pregovarati i kada je zaključen ugovor i kada je počeo proizvoditi pravna dejstva, strane mogu pregovarati i u toku ispunjenja ugovorenih obaveza, pa i kada je jednoj od strana otežano ili nemoguće da izvrši obaveze onako kako je bilo ugovoreno, pa zato strane koje su vezane ugovorom pregovaraju na inicijativu jedne radi izmjene postojećih ugovornih obaveza. 10 Predugovor je faza u zaključenju koja prethodi zaključenju glavnog ugovora. Pošto je predmet predugovora ugovor, onda on sadrži sve bitne elemente koje treba da sadrži budući ugovor. Forma u kojoj se mora izjaviti predugovor, prati formu u kojoj treba biti zaključen budući ugovor i jedino je tako punovažan odnosno proizvodi pravno dejstvo.11 Za predugovor je važno da se ispune uslovi koji se traže da bi se sporazum ugovorenih strana mogao nazvati predugovorom, a to su: saglasnost volja ugovarača, sposobnost ugovorača za zaključenje-status ugovorača, valjan osnov i valjan predmet, te forma ukoliko je potrebno za zaključenje glavnog ugovora, onda i predgovor mora biti zaključen u toj formi.12predugovor je način zaključenja ugovora. U prvoj fazi se zaključuje predugovor koji će sadržavati sve glavne elemente budućeg ugovora. Forma predugovora, je forma glavnog ugovora, što znači da bi predugovor bio punovažan tj. proizvodi pravno dejstvo, mora biti u istoj formi kao i ugovor. Dakle, predugovor koji stranke zaključuju sporazumno, istim utvrđuju sve bitne elemente ugovora, ali iz nekog razloga u trenutku zaključenja predugovora nedostaje ispunjenost nekog od elemenata, usljed čega se glavni ugovor ne može 9 ZOO čl. 30. st M. Orlić,op.cit. 11 B. Morait, op.cit. 12 B. Loza, Opšti dio obligaciono pravo, Banja Luka, godine, str. 110.

118 zaključiti.13 Predugovor o prometu nepokretnosti, biti će punovažan ugovor i ostvariti će se svrha zaključenja, pod uslovom da je zaključen u formi koja se zahtijeva za zaključenje glavnog ugovora, što će reći saglasno čl. 4. st. 1. Zakona o prometu nepokretnosti, 14 zaključen u pismenoj formi, a potpisi ugovorača ovjereni od strane suda. Ako potpisi ugovarača na predugovor nisu ovjereni kod suda, predugovor po odredbi čl. 4. st. 2. istog Zakona ne proizvodi dejstvo. Predugovor ne proizvodi pravno dejstvo, pošto zahtjev forme nije ispunjen. Pismeno sačinjen predugovor bez ovjere i potpisa ugovorača pred sudom, iako je naslovljeno kao predugovor, predstavlja će samo običan sporazum stranaka, bez pravnog dejstva. Ispunjenjem predugovora, nastaje ugovor. Primjer ovakvih pregovaranja postoji u slučaju promjenjenih okolnosti kada strana koja se poziva na promjenjene okolnosti, zahtjeva raskid ugovora 15, a druga ponudi i pristane da se odgovarajući elementi ugovora pravično izmijene.16 Možda se strane neće složiti o izmjeni nekih ugovornih odredbi, ali će početi pregovaranje radi usaglašavanje i postizanje sporazuma. Tako je pregovorima predviđeno postizanje sporazuma o visini odštetnog zahtjeva kod prekomjernog oštećenja.17 Pregovori koji se vode u pogledu izmjena već zaključenog ugovora, pravila su gotovo istovjetna sa pravilima o pregovorima, sa razlikom ako pregovori koji predhode ugovoru ne urode plodom, neće biti ugovora, a u koliko ne uspiju, pregovori za izmjenu ugovora, ugovor može ostati na snazi, ako to zahtijeva povjerilac (osim zelenaškog ugovora, u kome ugovor u važnosti može održati oštećena strana), s tim što će konačno usklađivanje vrijednosti uzajamnosnih obaveza izvršiti sud.18 Dakle, u prvom slučaju strane pregovaraju.19 Ako pregovori ne uspiju, tada govorimo da nema ustrojene nikakve obaveze među ugovaračima. U drugom slučaju, strane su svjesne i u koliko pregovori ne urode plodom, ugovor može ostati na snazi i pravno ih vezivati, pod uslovima koje će odrediti sud. Postoji mogućnost da strane pregovaraju u prestanku ugovorenih obaveza, što je slično sa pregovorima koji se vode o izmjenama postojećeg ugovora. pa se na oba slučaja primjenjuju ista ili slična pravila Ibid. 14 Sl. gl. RS br. 42/98 15 Čl st. 1. ZOO 16 Čl st. 4. ZOO 17 Čl st. 1. ZOO 18 Čl st. 1. ZOO 19 Vidi: S. Perović, Komentar zakona o obligacionim odnosima, G. Milanovac, 1980, str Vidi: F. Kessler and E. Fine, Culpa in Contrahendo, Bargaining in Good Faith and Freedom of Contract, Comparative Study, Harward Law Review, str. 407.

119 Ukoliko dužnik predloži da mu obaveza prestane i pored toga što istu nije ispunio ili je samo djelimično ispunio, između njega i povjerioca mogu otpočeti pregovori o djelimičnom ispunjenju ili sporazumnom raskidu postojećeg ugovora. Prema stanovištu jednog dijela pravnih teoretičara, pregovori su od samog početka osuđeni na neuspjeh, bez obzira na to kako će ishod imati. Ako dođe do prekida pregovaranja, pregovori iščezavaju tj. nestaju, a ako se završe sa uspjehom dolazi do zaključenja ugovora. Jednom rječju, pregovori su privremeno i prolazno stanje 21 u nastanku ugovora 1.3 Konsesualizam Konsesualizam je zajedno sa slobodom ugovaranja osnovno načelo ugovornog prava. Njegovo značenje se ukazuje da se ugovor može zaključiti prostom saglasnošću volja, bez ikakvog formalizma, tako da je konsensualizam u svari suprotan formalizmu. 22 Konsesualizam je dominantan bio kod: Opšteg imovinskog zakonika, Code Civile, kao i kod Austrijskog građanskog zakonika, tj. u njima je dominirao, a formalni ugovori su predstavljali izuzetak. Kao neposredni izraz prometa, obligaciono pravo najprije reaguje na promjene u svakodnevnom životu.23 U doba kraljeva (period u Rimskom pravu) bili su nerazvijeni obligacioni odnosi. Znalo se za zajam, koji ima potrošni karakter i koji se javlja ili kao prijateljski gest (mutui datio) ili kao zelenaški posao, sa visokim kamatama i teškim posljedicama (nexum). Zajam je posljedica nužde. Na pazarni dan (nundinae) porodične starješine su iznosile na forum svoje viškove i kupovale ono što nedostaje. Zato su obično koristili mancipacija, kod koje nisu odvajani akt zaključenja ugovora od njegovog izvršenja. Koristila se i verbalna stipulacija, koja se oslanjala na magijsko dejstvo izgovorene riječi. Ona služi i za stare oblike jemstva (sponsio, fideiussio). Nešto kasnije se javlja pisani ugovor, čije dejstvo je takođe religijski, obojeno (expesilatio). Posljedice insolventnosti su teške. Ko ne može da vrati duh, pretvoren je u roba ili neporedno (ako je dugovao iz nexuma) ili putem postupka legis actio per manus iniectionem. Zakon 12 tablica, ima malo odredbi koje se odnose na obligacije. On proglašava obaveznost date riječi: kada zaključe neksum ili mancipaciju, kako izgovore riječi, neka je to zakon. Zatim predviđa zakone za razne vrste krađe i povrede ličnosti, a neke od tih kazni predstavljaju obligaciju Vidi: J. Barbić, Sklapanje ugovora, Zagreb, 1980 Vidi: N. Đurđević, Neka pitanja uzročne veze kao pretpostavke imovinske odgovornosti u pravu SR Nemačke, Strani pravni život br. 2, 1995,

120 (naknadu u određenom broju grla stoke, što je kasnije pretvoreno u novčani iznos). U trećem vijeku p.n.e., pretor je zaštitio žrtve novih poslovnih prilika (zaštita neformalnih ili manje formalnih poslova), doprinosi potiskivanju apstraktnih poslova i prodoru konsesualizma i kauzalnosti. U klasičnom pravu, veliki doprinos obligacionom pravu, pojmu ugovora daje pravnik Pedije. Tako je ugovor dobio definiciju saglasnosti volja, a Gaj kontrakte dijeli na verbalne, literarne, realne i konsenzualne. Razvoju obligacionog prava doprinijela je trgovina, 24 jer se tada susreću razni narodi i različite kulture.25 Trgovina je omogućavala i protezala se do najudaljenijih dijelova svijeta.26 Rimljani su preuzeli institut zaloge od Grka, a tako isto se veća uloga pisanih ugovora može objasniti uticajem istočnih provincija u kojima je pisani ugovor od davnina igrao veliku ulogu.27do punskih ratova postojala je jasna razlika između pravnih odnosa, koje garantuje civilno pravo, a koji su uređeni formalističkim i apstraktnim poslovima i gdje prijete teške sankcije. Na drugoj strani, imamo poslove između prijatelja, susjeda i srodnika koji se zaključuju bez strogih formi, osim onih koje nalažu običaji (i danas se posle pogodbe rukuju prodavac i kupac, iako to nijedan pravni propis ne zahtijeva). Oni ne daju pravo da se neko obrati sudu da bi zahtijevao obećano. Postoje poslovi koji se temelje na Jus civile i oni su formalistički i sankcionisani su tužbom. Razvojem trgovine trebalo je zaštititi staru vjeru u datu riječ, a nije bilo zaštite putem ius civile. Zato je pretor u drugoj polovini doba Republike zaprijetio prevarantima da će dati zaštitu sporazumima koji su zaključeni putem prevare, prinude ili zloupotrebe povjerenja. Sankcionište ugovore koji su zaključeni neformalno (konsensualni) ili uz minimum forme (realni kontrakti). Tako se poslovi dijele na one koji se temelje na striktnom pravu (negotia sticti iuris) i na one koji su zasnovani na dobroj vjeri, na bona fides (negotia bonae fidei).28 Negotia stricti iuris su stipulacije, neformalni zajam (jer je zaštitu dobio preko ustanove neosnovano pravnog obogaćenja i legis actio per conditionem). A ostava, posluga, ortakluk su poslovi dobre vjere (negotia bodae fidei). Razlika između negotia stricti iuris i negoria bona fidei je u tome što se kod prvih primjenjuje pravo a forma je bitna. Volja stranaka je 24 Ibid. 25 J. Barbić, op.cit. 26 P. D. Martino, The Historical Evolution of Bankruptcy Law in England, the US and Italy up to 1939, Determinants of Institutional Change and Structural Differences, Helsinki 2006, str u M. Jašarević, Statusne promjene u reorganizaciji stečajnog dužnika, doktorska disertacija, Pravni fakultet Univerziteta Istočno Sarajevo, str O. Stanojević Rimsko pravo, Beograd, str Ibid.

121 manje važna, dok sa poslovnima bona fidei je obrnuto. Kada su u pitanju tužbe na osnovu striktnog prava sudija ima manju slobodu odlučivanja i vezan je uputstvom od pretora koje je sadržavno u formuli, što znali da naknadni prigovori se na prihvataju jer nisu navedeni u formuli, te time i veći rizik gubitka spora zbog plus petitio nego u postupku bona fidei. Rimsko pravo se smatra formalističkim. Imovinska prava su poštovala formu, što je posebno vezano za najstarije doba Rima. 1.4 Faze zaključenja ugovora Kada zakon propisuje potrebu zaključenja ugovora tako da se kroz određeni način sama volja ugovorne stranke mora iskazati (npr. pismeno) govorimo o formalnim ugovorima. Sposobnost ugovaranja u suštinskom smislu predstavlja postojanje poslovne sposobnosti na strani lica koja želi zaključiti ugovor. Kada govorimo o formi, činimo razliku između forme ugovora i forme izjave volje za zaključenje ugovora, tj. načina, odnosno oblika kojim se ispoljava animus contrahendi. Prema ZOO je propisano da Zaključenje ugovora ne podliježe nikakvoj formi, osim ako je zakonom drugačije određeno.29 Dakle, odredbe o formi nisu sadržane samo u ZOO nego i u drugim zakonima kao što čl. 4. Zakona o prometu nepokretnosti koji predviđa da ugovor o prometu nepokretnosti osim što se zaključuje u pisanoj formi, mora sadržati potpise ugovorača koji potpisi moraju biti ovjereni.30da bi jedan ugovor nastao u pravnom životu, potrebno je da se ispune uslovi u pogledu sposobnosti ugovaranja, saglasnosti volja, predmeta ugovora, kauze tj. osnova, a ponekad i forme ugovora, kada je zakonom predviđena ili ugovorena od strane ugovorača. Načini tj. oblici izjave volje za zaključenje ugovora iskazuju se preko riječi (bilo usmenim ili pismenim putem), uobičajenim znacima (rukovanje, potvrdno klimanje glavom) i ponašanjem iz koga se može zaključiti postojanje forme (ulazak u auto javnog prevoza, sjedanje za sto u restoran), s tim da ćutanje ne znači ni prihvatanje ni odbijanje tj. ništa. Međutim, izuzetak je kada su stranke u poslovnoj vezi u pogledu određene robe, te u koliko ponuđeni ne odbije ponudioca odmah ili u ostavljenom roku, smatraće se da njegovo ćutanje znači prihvat ponude. Slično se dešava i kada jedno lice ponudi drugom da izvrši njegove naloge, za obavljanje određenih poslova, kao i licu u čiju poslovnu djelatnost spada vršenje takvih naloga Čl. 67. st. 1. ZOO O. Antić, Obligaciono pravo, Opšti dio, Beograd, str

122 Takvo lice je onda dužno izvršiti nalog, izuzev ako ga odmah ne odbije. Izražavanje sadržine ugovora putem unaprijed predviđenih spoljnih oblika zovemo forma obligacionih ugovora. 31 Za ranije pravne sisteme važilo je pravilo forme, danas je to pravilo konsenzualizma kao manifestacija slobode volje ugovorenih strana na koji način će zaljučiti jedan ugovor, a taj oblik ugovora je sloboda u pogledu forme gdje stranke biraju oblik ispoljavanja njihove ugovorne namjere (animus contrahendi), osim ako prinudni propisi ne naređuju što drugo. Shvatanja principa slobode ugovoranja, možemo sagledati u tri pravca i to: a) subjektima prava (fizičkim i pravnim licima) ostavljena je sloboda u pogledu vrste pravnih poslova, b) sadržina pravnih poslova nije imperativno regulisana... subjekti prava je mogu slobodno određivati, c) subjekti prava mogu zasnivati pravne poslove po pravilu u bilo kojoj formi, sa izuzetnom onih slučajeva gdje zakoni propisuju posebnu formu. Kroz načelo autonomije volje u ugovornom pravu, osim slobode ugovaranja, slobode određivanja sadržaja ugovora, slobode raspolaganja ugovorom, ugovorne strane imaju i slobodu izbora forme ugovora. Ugovorači imaju mogućnost da izjave volju u bilo kojoj formi, prilikom zaključenja ugovora. Njihova izjava učinjena u određenom obliku ako se ugovori (ugovorena forma) jedino je mjerodavna za valjani nastanak ugovora.32 Način na koji će dati izjave volje ugovorači kod zaključenja ugovora trebalo bi biti isključivo pitanje stranaka, a ne pitanje zakonskog miješanja.33 Postoje ugovori za koje je forma važna i potrebna kako bi ugovor ostao u važnosti.zaključenjem ugovora u nekoj drugoj formi, postoji opasnost da neće proizvoditi dejstvo (tzv. formalni ugovori). Zaštita društvenih interesa, kao i veća pravna sigurnost stvoraju potrebu, da se ugovori zaključuju u pismenom obliku. Potreba zaključenja pismenog ugovora, zahtijeva se kada se ugovor zaključuje o prometu nepokretnosti, zakupa, podzakupa, građenja, ugovori iz autorskog, nasljednopravnog, porodičnopravnim odnosima.34kako se volja može izjaviti na razne načine, kod zaključenja ugovora kao prethodno pitanje se pojavljuje obaveznost 31 Ibid. 32 Ibid. 33 B. Loza, op.cit. str Ibid,

123 poštovanja forme ili slobodan način izražavanja forme.35 Određeni način zaključenja ugovora kroz određenu formu može biti propisan od strane zakona (zakonska forma) ili određena od ugovorenih strana (ugovorena forma). Za formalne ugovore forma može biti jednostrana ili dvostrana. Kada jedan ugovorač mora dati izjavu volje u određenoj formi govori se o jednostano formalnom ugovoru, za razliku kada oba ugovorača moraju dati izjavu volje u određenoj formi govorimo o dvostrano formalnim ugovorima.36 Prilikom zaključenja ugovora ukoliko važi sloboda u izboru načina izražavanja volje (dakle bilo usmeno, ili pismeno ili konkludentom radnjom) tada govorimo o neformalnom ugovoru. Naš ZOO proklamovao je slobodu u načinu izražaja volje, kroz princip neformalnosti prilikom zaključenja ugovora. 37 Dakle, ostavljena je sloboda zbog potreba savremenog prava iz razloga prometa, da se što lakše i jednostavnije i brže ugovori mogu zaključiti. Za formalizam se smatra da usporava pravni promet, kao i sam proces zaključivanja ugovora. Ugovori sa većim pravnim značajem zahtjevaju određenu formu (pismenu formu). Zbog veće pravne sigurnosti, postojanja relevantog dokaza o zaključenju ugovora, ugovorači pribegavaju zaključenju ugovora u pismenoj formi i ako za tu vrstu ugovora pismena forma nije određena kao isključiva. Formalizam je bitan iz razloga lakšeg određivanja momenta tj.trenutka zaključenja ugovora. Pored toga, važnost formalizma se ogleda u utvrđivanju trenutka gdje ugovor nastaje a pregovor prestaje. 38Različiti uzroci kao i proizvođenje različitih posljedica, uslovilo je zaključenje ugovora u određenoj formi, bilo do strane zakona ili samih ugovornih strana Vidi: N. Horn, The United Nations Convention on independent guarantees and lex mercatoria, Roma, Centro di studi e ricerche di diritto comparato e straniero, Ibid. 37 Čl. 67. ZOO 38 B. Loza, ibid. str. 90

124 39 Vidi. B., Wunnicke, S. Turner, Standby and Commercial Letters of Credit. Aspen law and Business. Third edition, ZAKLJ U ČAK Za punovažnost neformalnih ugovora nije potrebna nikakva forma. Za formalne ugovore čija punovažnost zavisi od ispunjenja zakonom propisanih opštih uslova za ugovor, bitan elemenat ugovora je propisana forma. Uloga forme ogleda se kroz njenu zaštitnu ulogu, sa ciljem da prevashodno ugovarače zaštiti od uvek prisutne realne opasnosti po ugrožavanje interesa ugovarača, radi izbjegavanja lakomislenog sačinjavanja ugovornih normi kao i zaštite volje ugovarača. Formom se iskazuje veći stepen preciznosti kao i veća pravna sigurnost ugovora, kao i veće poštovanje volje stranaka. Postojanje forme istovremjeno omogućava dokazivanje određenih činjenica iz ugovorno-obligacionog odnosa i njegove sadržine, što ukazuje na dokaznu funkciju forme. Koliki je značaj forme ugovora, samo za sebe govori i činjenica da za određene ugovore izostanak forme čini njihovu pravnu ništavost bez mogućnosti konvalidacije ugovora. U svim tim slučajevima forma je bitan elemenat ugovora.uvođenje novih oblika forme u procesu harmonizacije pozitivnog ugovornog prava, sa aspekta međunarodnog prava i aspekta našeg pozitivnog prava uvijek je bilo uslovljeno razvojem prvenstveno ekonomsko-privrednog razvoja. Forma ugovora je u načelu i dalje zadržala osnovnu funkciju jačanja institucije ugovora, u smislu usaglašavanja ugovornog prava na međunarodnom nivou. Ovim se stvaraju uslovi za postizanjem veće pravne sigurnosti u primeni domaćeg ugovornog prava i u ugovorima sa inostranim elementom.u našem pravnom sistemu forma ugovora doživljava određene promjene, kada su u pitanju ugovori sa inostranim elementom. Očito je taj proces manje izražen u odnosu na ekonomski razvijene sisteme drugih država.sa jačanjem privrede neizbežno će u našem ugovornom pravu forma dobijati sve više na značaju.nalazim za s hodno da u skladu sa obrađenom temom ukažem, na prilagođavanje i izmenu forme kod nasljednopravnih ugovora (ugovor o dož.izdržavanju i raspodeli imovine),obećanje poklona, ugovora o poklonu za slučaj smrti. Ranijim propisima nije bilo predviđeno, da ovi ugovori podliježu javnobelježničkom zapisu. Za ove ugovore predviđena je obavezna forma u vidu javnobelježničkog zapisa.usvajanjem ovog zakona propisana je i forma za druge ugovore u vidu obavjeznog sačinjavanja ugovora od strane javnog bilježnika, što predstavlja novinu po formi u dotadašnjoj sudskoj praksi.tako npr.prema tom zakonu, ugovor o prometu nepokretnosti je mogao jedino biti sačinjen u formi javnobilježničkog zapisa. Izmjenom tog zakona, došlo je do mogućnosti sačinjavanja ugovora o prometu nepokretnosti i od strane advokata pored javnog bilježnika. U slučaju kada je advokat sačinio ugovor o prometu nepokretnosti, javni bilježnik isti ugovor može samo ovjeriti (solemnizovati).

125 SUMMURY No form is required for the validity of informal contracts. For formal contracts whose validity depends on the fulfillment of the general conditions for the contract prescribed by law, an important element of the contract is the prescribed form. The role of the form is reflected in its protective role, with the aim of primarily protecting contractors from the ever-present real danger of endangering the interests of contractors, in order to avoid reckless drafting of contractual norms and protection of the will of contractors. The form expresses a greater degree of precision as well as greater legal certainty of the contract, as well as greater respect for the will of the parties. The existence of the form at the same time enables the proof of certain facts from the contractualobligation relationship and its content, which indicates the evidentiary function of the form. The importance of the form of the contract is also shown by the fact that for certain contracts the absence of the form makes them legally null and void without the possibility of convalidation of the contract. In all these cases, the form is an important element of the contract. The introduction of new forms of form in the process of harmonization of positive contract law, from the aspect of international law and the aspect of our positive law has always been conditioned primarily by economic development. The form of the contract has, in principle, retained the basic function of strengthening the institution of the contract, in terms of harmonization of contract law at the international level. This creates the conditions for achieving greater legal certainty in the application of domestic contract law and in contracts with a foreign element. In our legal system, the form of the contract undergoes certain changes, when it comes to contracts with a foreign element. Obviously, this process is less pronounced in relation to the economically developed systems of other countries. With the strengthening of the economy, form will inevitably become more and more important in our contract law. LITERATURA 1. S. Međedović, Stvarno pravo,novi Pazar S. Medjedović, Poslovno pravo, Novi Pazar 2013, 3. S. Međedović Autorsko pravo, O.Antić, Obligaciono pravo, Beograd, 2009.,Nasledno pravo, Beograd S. Antonijević, Privredno pravo, Savremena administracija, Beograd, M. Bartoš Osnovi privatnog prava, Beograd, I. Babić Privredno pravo, Prvi dio, Beograd, L. Bertrand, La notion d orare public en matiere de nullites, Lille, 1939, 9. A. Stadler, Ungerechfertigte Bereicherung, коментар BGB, Jauernig BGB, Bürgerliches Gesetzbuch, Kommentar mit Allgemeinem Gleichbehandlungsgesetz (Auszug), 12. neubearb. Aufl., herausgegeben von Jauernig, Othmar, Verlag C. H. Beck, München, 2007, стр

126 10. B. Beljakova, Bratus i drugi, Graždanskoe pravo I, Moskva, 1969.

127 11. B. Blagojević Građansko-pravni obligacioni ugovori, II izdanje, Beograd.1952., Ugovori po pristanku-formularni ugovori.n izdanje, Beograd, Blagojević, B. Krulj, V., Komentar zakona o obligacionim odnosima, Beograd,1980.nasledno pravo, Zagreb, 1976.Vedriš, Martin, Osnove imovinskog prava, Opšti dio imovinskog prava, stvarno,obavezno i nasledno pravo, Zagreb Vedrikov i drugi, Sovetskoe graždanskoe pravo, tom I, Moskva Vilus, Jelena, Opšti uslovi formularnih ugovora, Beograd Vizner, B Komentar Zakona o obaveznim odnosima, Zagreb, Vizner, B.Građansko pravo, Zagreb, Vojinović, J.Ustupanje izgradnje investicionih objekata, Privredno-pravni priručnik, 18. br.9/1987, 19. Vuković, M. Opšti dio građanskog prava, Knjiga II, Zagreb, 1960.Obavezno pravo, Zagreb, 20. Vučković, Marija, Obligaciono pravo, Beograd 1989.

128 TURISTIČKI POTENCIJAL NOVOPAZARSKOG KRAJA Prof.dr Mirsad Nuković, psiholog Zehra Nuković, dipl.ing. Elvis Murić, Emina Gicić Naukakom-Centar za nauku i obrazovanje, Novi Pazar Sažetak Novi Pazar je osnovan u doba Osmanske Carevine. Temelje grada je postavio Isa-beg ishaković, zapovednik Skopskog i Bosanskog krjišta, kasnije Bosanski sandžakbeg, osnivač Sarajeva i Šapca. Novi Pazar se prvi put pominje godine u dubrovačkim pisanim dokumentima. Turizam Novog Pazara ima veliku perspektivu, baš zbog bogate istorijske komponente i različitosti kultura koje krase ovaj grad. Ključne reči: turizam, novopazarski kraj, pešter, kultura.

129 Tourist potential of the Novi Pazar region Prof. Dr. Mirsad Nuković, psychologist Zehra Nuković, B.Sc. Elvis Muric, Emina Gicic Naukakom-Center for Education and Training, Novi Pazar Summary Novi Pazar is based on the Ottoman Empire. The basic ranks are Isa-beg Ishakovic, the founder of the Skopje and Bosnian regions, and later the Bosnian Sandzakbeg, the founder of Sarajevo and Sabac. Novi Pazar was first mentioned in 1461 in Dubrovnik written documents. The tourism of Novi Pazar has a great perspective, very rich historical components and cultural diversity that makes this city. Key words: tourism, Novi Pazar region, landscape, culture. UVOD Uspešnom razvoju Novog Pazara doprineo je i njegov geografski položaj, osnovan je na raskrsnici velikih karavanskih puteva Balkana: Dubrovačkog, Bosanskog i Zetskog. Ti značajni putevi dalje su se račvali prema Solunu, Carigradu i Beogradu. Na razvoj trgovine u Novom Pazaru, pored povoljnog geografskog položaja koji je bio od velikog značaja, uticalo je i prirodno bogatstvo kojim su Novi Pazar i njegova okolina raspolagali. Važnu ulogu u razvoju trgovine imali su Dubrovčani sa svojim kapitalom. U XVI veku Novi Pazar je bio glavna karavanska stanica na putu Dubrovnik-Istanbul. U Novom Pazaru zanatstvo je bilo veoma razvijeno sa određenim brojem esnafskih udruženja: kovači, berberi, opančari i dr. Posmatrano sa geografskog aspekta, opštine Novi Pazar, Sjenica i Tutin se nalaze u jugozapadnom delu Srbije. Novi Pazar ima oko stanovnika. Saobraćajni, kopneni položaj tih opština se vezuje za sledeće putne i železničke koridore: 1. Putni koridor Bar-Beograd (prema srednjoj Evropi i Mediteranu), 2. Beograd-Kraljevo-Priština-Skoplje (veza prema zapadnoj Evropi i Grčkoj), 3. Podgorica-Berane-Niš-Sofija-Istambul (Istočna Evropa), 4. Sarajevo-Prijepolje-Novi Pazar-Niš-Istambul. Novi Pazar se oslanja na Peštersku visoravan koja zauzima prostor između dolina Ljudske reke na istoku, Bistrice na zapadu, Kladnice na severu i Tutinske kotline na jugu. Prosečna nadmorska visina Pešteras je oko 1150 m i ima oblik blago zatalasane površi. Na profilu Peštera jasno se izdvajaju tri morfološke celine: Pešterska kotlina, Sjenička kotlina i Koštampolje.

130 Slika 1: Pešterska visoravan pešterski konj Slika.2. Vašar, narodne igre, Delimedje, Pešter Pažnju privlači Ušački pećinski sistem kojeg čine Ušačka pećina, Ledena pećina i jama Bezdan. Ulaz Ušačke pećine nalazi se na 1019 m n.v. u selu Ušak, izlaz je u klisuri Uvca na 955 m n.v.a dužina hodnika i kanala iznosi 2520 m. U nekoliko dvorana ima i pećinskog nakita. Slika 3: Ušačka pećina

131 Pešter je poznat po velikom broju ponora i jama. Samo u donjem toku reke Boroštice, na svega nekoliko kilometara toka, evidentirano je čak 46 ponora. Područje opština Novi Pazar, Sjenica i Tutin karakteriše izrazit klimatski geodiverzitet. Na relativno malom prostoru se smenjuju župna, umereno-kontinentalna i subalpska klima. Ovako izrazit klimatski diverzitet je posledica velike raščlanjenosti reljefa. Planinska klima je zastupljena na nadmorskim visinama iznad 1300 m. Tu spadaju najviše planinske mase Golije, Radočela, Zlatara, Javora, Pobijenika, Jadovnika, Ninaje, Rogozne i Mokre gore. Značajan je i uticaj kopaoničke grupe planina na svojstva planinske klime, kao i uticaj Prokletija i Hajle koje sprečavaju izraženiji prodor mediteranskih uticaja. Takođe na klimu utiču i visoke planine crnogorskih brda i površi. Slika 4: Zimska idila na Mokroj Gori Od vodenih tokova za Novi Pazar i okolinu najveći značaj ima reka Raška sa površinom sliva od km2 i ukupnom dužinom vodenih tokova od 879,500 km, što pokazuje da na svakom kvadratnom kilometru sliva ima 737 m vodenih tokova. Slika 5: Reka Raška kod Pazarišta

132 Jezero Gazivode Ovo jezero je nastalo podizanjem brane na Ibru kod istoimenog sela i akumuliara se vodom do sela Ribarića pa se često naziva i Ribarićko jezero. Jezero Gazivode, na području opština Novi Pazar i Tutin, zajedno sa Sjeničkim jezerom u opštini Sjenica, jeste najznačajniji akvatički prostor u novopazarskom kraju za razvoj brojnih rekreativnih aktivnosti na vodi, od kojih u značajnoj meri zavisi letnja ponuda područja. Slika 6: Jezero Gazivode kod Ribarića BANJE: Složene hidrogeološke odlike Novopazarskog kraja uslovljavaju prisustvo nekoliko termalnih i termo-mineralnih voda, kao što su Novopazarska banja, Rajčinovićka banja, Slatinski kiseljak i banja Čedovo u blizini Sjenice. Novopazarska banja

133 Prvobitno naselje u Novopazarskoj banji, kao i u mnogim drugim termalnim naseljima Srbije, osnovano je za vreme rimske kolonizacije. Istaknuti poznavaoci prošlosti srpskih krajeva i naselja pozicionirali su nastanak Novopazarske banje u antičko doba. Oni ističu ovu banju kao Rimsku termu, od koje postoje i ostaci. Na Rimske ostatke u Novopazarskoj banji, kojih i danas ima u njoj i njenoj okolini, nailazili su mnogi putopisci. Ova lekovita banja, čiju su kaptažu mineralnih izvora i kupališne uređaje izveli rimski neimari, kao znamenita prirodna pojava bila je na glasu i u srednjem veku. Kao i u drugima banjama, Turci su Novopazarskoj banji obratili pažnju tek u XVII veku. U to vreme je ona bila na velikom glasu. Evli Čelebi (1663) kaže da je Novopazarsku mineralnu banju podigao Hafiz Ahmed Paša. Ovaj turski graditelj je jedno kupatilo podigao na temeljima i nad kaptažom antičkog termalnog kupatila. Ovo kupatilo čije se ruševine i danas prepoznaju zvalo se ~rimsko~. Od Beograda magistralnim putem, udaljena je 278 km. Slika. 7: Novopazarska banja (Rehabilitacioni centar) Rajčinovića banja Rajčinovića banja leži u dolini Rajčinovića potoka, leve pritoke Raške. Nasparam istoimenog sela, ona je u dnu erozionog proširenja Križevca (571 m). Vezana priključnim putem za put Novi Pazar Sjenica, Rajčinovića banja je udaljena od Novog Pazara 7,5 km. Do godine nije se znalo da u užem rejon Rajčinovića banji postoji i topla voda pored hladnih izvora kisele vode koji su ranije kaptirani za lokalne potrebe. Tek godine izvršena je kaptaža tople mineralne vode pomoću bunara dubine od oko 3 metra koji je završen u Rajčinovića potoku. U nekoliko bušotina dobijena je voda različite temperature ali istih mineralnih svojstava. Ukupna izdašnost toplih izvora iznosi oko 1,9 sekundarnih litara. Opšti eksploatacioni kapacitet sva tri topla izvora je oko litara u 24 časa. Turističke vrednosti

134 U strukturi antropogenih vrednosti Novopazarskog kraja od većeg turističkog značaja su arheološki lokaliteti, spomeničko, umetničko i kulturno nasleđe. Opšte odlike stanovništva urbanih i ruralnih naselja predstavljaju značajne karakteristike ove regije, koje je izdvajaju kao posebnu antropogenu celinu. U mozaiku antropogenih turističkih vrednosti izdvajaju se neki kurioziteti koji Novopazarskom kraju daju epitet turističke regije u kojoj se prepliću antički, srednjovekovni hrišćanski i orijentalno-islamski kulturni uticaji kako u prošlosti, tako i u sadašnjosti. Srednjovekovni spomenici Dolina Raške sa svojom okolinom predstavlja dolinu kulturno-istorijskih spomenika iz srednjeg veka. Tu je formiran jedan od prvih plemenskih srpskih saveza, nazvan Raškom po reci Raški. Pre toga raški predeli bili su naseljeni Ilirima, o čemu govore brojni arheološki nalazi koji se nalaze u okolini Novog Pazara. Srbi su na ovim prostorima sagradili vojna utvrđenja i podizali manastire, najpoznatije staro uvrđenje jeste Ras u dolini Raške i Jeleč na Rogozni, zatim, kao što su poznati manastiri Sopoćani, Đurđevi Stupovi i drugi kulturno istorijski spomenici iz tog perioda. Stari Ras tvrđava Jovan Cvijić je samo naslućivao na osnovu narodnog kazivanja da se iznad Pazarišta na brdu Gradini, nalazi neko utvrđenje koje je on ocenio kao Kulu motrilju. B.Vulović i J. Nešković prvi obilaze greben Gradinu iznad Pazarišta i utvrđuju na njegovom platou postojanje zidina i odbrambenih kula starog Rasa. Ispitivanja koja su dosad obavljena na tvrđavi, svakako dragocena, samo su prethodno orijentaciono naslućivanje izgleda grada. Tako je utvrđeno da grad ima oblik nepravilnog trougla čija najduža strana iznosi oko 170 m, a najkraća 60 metara. Debljina zidova od lomljenog kamena krečnjaka kreće se od 1,5 do 2,20 m. U ovom trenutku njihov vidljivi deo iznad zemlje ne prelazi 0,5 m. Na najpristupačnijem, jugozapadnom uglu grada, nedaleko od ulazne kapije, sačuvani su ostaci najveće polukružne kule prečnika od oko 8 m. Duž severozapadnog zida na razmaku m, vide se tragovi još dveju polukružnih kula. Čitavu površinu unutrašnjosti grada, danas pod šumom ili humusom, tek očekuju prava ispitivanja. Pazarište (Podgrađe)

135 Srednjovekovni Ras ipak nije bio u neprekidnom usponu kroz čitav ovaj period od skoro tri veka srpske vlasti. Period njegovog bržeg razvoja morao je početi krajem XII veka, dakle posle više godina stabilne Nemanjine vladavine. Prve zgrade izvan gradskih zidina, kuće budućeg podgraća i varoši (Pazarišta), morale su nastati tek u ovim decenijama, jer je očigledno da u prethodnim burnim vremenima takvih mogućnosti nije bilo. Razume se, tek će buduća arheološka iskopavanja podgrađa i Pazarišta, pokazati, bar delimično, stvarno stanje. Slika 8: Pazarište (Podgrađe) XII vek Petrova crkva Petrova crkva kod Novog Pazara svakakako je najstarija očuvana sakralna građevina u Srbiji. Istorija crkve posle Nemanjinih vremena bila je poznata, delimično, i pre konzervatorskih radova od pre neku deceniju. Međutim, precizno vremensko razgraničenje dveju osnovnih faza zidanja ili obnova crkve ni danas nije sasvim izvesno. Najveće iznenađenje u toku arheoloških

136 radova koji su istovremeno izvođeni, predstavljao je izuzetno bogat ilirsko grčki nalaz, na dubini od dva metra pod temeljima uz narteks i severni polukružni zid crkve. Slika 9: Petrova crkva 9-10 vek Izvor: Prospekt O. Novi Pazar Crkva sv. Apostola iako nikad nije bila napuštena, u periodu samostalnosti, podizanjem velikih mauzoleja, kao što su to bili Studenica, Sopoćani, Banjska i dr. postepeno je gubila značaj koji je imala za vreme Nemanje i neposredno po dobijanju crkvene samostalnosti. Zbivanja u državi tokom IV i u prvoj polovini XV veka, usredsređena na nova područja i početak nove opasnosti, potisla su u drugi plan rašku episkopiju koja se retko pominje u izvorima. Sve do godine nije se znalo da ispod maltera, koji je pokrivao sve unutrašnje površine crkve, ima sačuvanog živopisa. Radovi iz na njegovom otkrivanju dali su dragocene rezultate. Već u prvi mah postalo je jasno da crkva ima, pored najstarije plastične dekoracije, četiri sloja živopisa iz različitih epoha. Osim najmlađih i najbolje očuvanih fresaka iz XIII veka, ostale slojeve koji su jako oštećeni teško je pouzdano datirati. Manastir Sopoćani Manastir Sopoćane je osnovao kralj Uroš 1. u drugoj polovini 13. veka. Kompleks sačinjavaju crkva Svete Trojice i iskopine uobičajenih manastirskih zdanja raspoređene unutar širokih obimnih zidina sa dve kapije. Uz prvobitnu crkvu, zidanu da postane kraljevski mauzolej,

137 dograđena je u vreme kralja Dušana ( ) spoljna priprata sa kulom-zvonikom na pročelju. U unutrašnjosti crkve sačuvana je najdragocenija galerija srpskog i vizantijskog zidnog slikarstva ( ). Obdareni sopoćanski slikari, nadahnuti antičkim nasleđem, doveli su monumentalni plastični stil 13. veka do vrhunca, slikajući na bogatoj pozlaćenoj osnovi remek dela izvanredne snage, izražajnosti i harmonije boja i oblika. Nije ostala zabeležena tačna godina osnivanja Sopoćana, ali se posredno može zaključiti da je slikanje glavnih delova crkve završeno između i godine. Arhiepiskop Sava II. došao je na čelo srpske crkvene organizacije godine, a predstavljen je u povorci arhijereja u oltaru sopoćanskog hrama. Urošev sin Dragutin oženio se Katalinom, ugarskom princezom, najkasnije godine, a u priprati je naslikan kao dečak. Zbog toga se uzima da je slikarstvo Sopoćana nastalo oko godine. Građenje crkve i manastirskih zgrada moglo je biti obavljeno i desetak godina ranije. Ima razloga za uverenje da je kralj Uroš želeo da Sopoćani budu katedralna crkva. Sigurno je, međutim, da su postali mauzolej kraljevske porodice. Tu su sahranjeni kraljeva majka Ana Dandolo, otac Stefan Prvovenčani i brat od strica, veliki knez Đorđe. Na kraju osme decenije 13. veka u Sopoćanima je sahranjen i ktitor - kralj Uroš. Slika 10: Manastir Sopoćani XIII vek Freska-SVETI APOSTOL Đurđevi Stupovi Manastir Đurđevi Stupovi je jedan od najstarijih i najvažnijih u nasleđu srpske crkve. Mesto na kojem je izgrađen, Ras, pominje se već u X veku, u delu vizantijskog cara Konstantina Porfirogenita, a posedno u delu o srpsko viznatijskim sukobima.

138 Slika 11: Manastir Đurđevi Stupovi XII vek Izvor: Prospekt o manastiru Đurđevi Stupovi Manastir Đurđevi Stupovi podignut je iznad dolina reka Raške i Deževe. Sagradivši manastir Svetog Nikole kod Kuršumlije, a nedaleko od njega i crkvu posvećenu Bogorodici, bez saglasnosti svoje braće, Stefan Nemanja je bio pozvan u Ras, gde je i zatočen. Bio je zatvoren u jednoj pećini kod Rasa, iz koje je mogao da vidi samo jedno uzvišenje, brdo na kojem će kasnije sagraditi manastir. Ne dozvolivši da ga u tako teškom i opasnom položaju savlada očajanje, budući župan se sa puno vere i nade obratio Svetom Georgiju za pomoć. Pritom mu se obavezao da će mu poslužiti ako se njegovim molitvama izbavi. Došavši na vlast 1166/1167. godine, ispunio je savoj zavet i u Rasu podigao spomenik na vrhu onog brda koje je iz tamnice posmatrao. Tako je, u slavu Svetog Georgija, nastao prvi veći manastir u Rasu, oblasti koja je postala središte srpske države u XII veku. Građenje je najverovatnije započeto godine, a završeno je u prvoj polovini godine. Crkva, posvećena Svetom Georgiju, predstavlja građevinu sa kojom započinje raška škola u srpskom srednjovekovnom graditeljstvu. Prvo svedočanstvo o ovom manastiru daje nam Sveti Sava u žitiju svog oca Svetog Simeona, godine. Pouzdano se zna da su Đurđevi Stupovi bili veoma ugledan i značajan manastir u srednjem veku. Potvrdu za to nalazimo u Studeničkom tipiku, gde se iguman Đurđevih Stupova pominje na prvom mestu među igumanima šest manastira koji su učestvovali u izboru igumana manastira Studenice. U XII veku, 1220, godine, u žičkoj povelji Stefana Prvovenčanog, Đurđevi Stupovi se pojavljuju kao kraljevski manastir, što je značilo da su potčinjeni neposredno arhiepiskopu. Drugi kritor manastira bio je kralj Dragutin poslednji vladar iz loze Nemanjića koji je stolovao u Rasu. On je vladao od 1276.do 1282.godine i u njegovo vreme su izvođeni obimni radovi na manastiru. Đurđevi Stupovi u Starom Rasu, jedan od najstarijih manastira srednjovekovne Srbije koji je podigao Stefan Nemanja u prvim godinama posle svog stupanja na presto velikog župana, i

139 danas posle rušenja, svojom silustom dominira nad dolinama Raške i Deževe, u nekadašnjem prestonom području srednjovekovne Srbije. O posebnom značaju manastira, pored starih biografskih tekstova, govori i izuzetan položaj podignut je na samom vrhu uzvišenja. Osobena je i arhitektura crkve Svetog Đorđa: dve kulestupa, koje su kasnije i dale naziv manastiru Đurđevi Stupovi. Kulturno-istorijski spomenici islamske arhitekture Po svom nastanku Novi Pazar ili Jeni Bazar, kako ga je nazvao njegov osnivač, snadžakbeg Isa-beg Ishaković, prve zgrade koje se mogu smatrati kamenom temeljcem jesu Isa-begov hamam, Isa-begov han i Isa-begova džamija. Pored ovih objekata podižu se zanatski i trgovinski dućani koji daju fizionomiju orijentalne čaršije. Novopazarska čaršija je autentična po mnogo čemu a ostala je dobrim delom očuvana, mnogi objekti iz tog perioda su od velikog značaja i spadaju u kulturno-istorijske spomenike, a to su hamami, džamije, kula motrilja, bedemi i Amiragin han. Hamami Kako islamski verski propisi pored čestog umivanja zahtevaju i pranje celog tela, to su u periodu turske vladavine u Novom Pazaru bila izgrađena dva starinska javna kupatila-hamama. Jedan od njih očuvao se i do naših dana. Taj stari i već veoma zapušteni hamam nalazi se u centru grada, naspram ulaza u Arap-džamiju (Ulica 7. jula), ali je od pogleda prolaznika zaklonjen brojnim naknadno prizidanim zanatskim i trgovačkim radnjicama. To je jedan od najstarijih i najznačajnijih spomenika islamske arhitekture u celom Sandžaku. Po tipu ovo staro kupatilo pripada dvojnim ili ćifte amamima, koji su po uzdužnoj simetrali predvajani masivnim zidom da bi jedna polovina, sa zasebnim ulazom, služila za kupanje muškaraca a druga za žene. Slika 12: Gazi Isa-begov hamam XV vek Izvor: Časopis Bošnjačka riječ U arhitektonskom pogledu to je monumentalna građevina čije dimenzije dostižu 26 x 23 m. Ceo objekat ima složenu osnovu, s mnogobrojnim prostorijama, a nadvišen je s jedanaest većih i manjih kupola. Sa severne ulazne strane prvo se pružaju dve skoro identične kvadratne i prostrane (10,5 x 10,5 m) garderobe, u kojima su ranije postojali drveni boksovi za svlačenje i ostavljanje odeće. Odatle se prelazilo u centralni deo kako muškog tako i ženskog hamama, tj. u

140 središne odaje u kojima se posle kupanja obično odmaralo uz kafu ili čibuk. Iz ove prostorije ulazi se u tri manja kupolicama pokrivena odeljenja, tzv. Halvate, koja su služila za samo kupanje posetilaca. U svakome od njih nalaze se po dva niska i lepo dekorisana mermerna lavaboa-kurne, tako da su se u istom halvatu mogle istovremeno kupati i dve osobe. Iz dve slavine, ugrađene iznad kurni, slivala se u njih topla i hladna voda. Odatle su posetioci bakarnim zdelicama zahvatali mlaku vodu i njome polivali telo. S južne streane uz odeljenje za kupanje postavljena je nešto niža prostorija, u kojoj su bili smešteni kazani za grejanje vode i sama ložionica. Tvrđava U centru Novog Pazara, na blagom uzvišenju koje sa severozapadne strane zaklapa korito reke Raške a s istočne današnja Ulica Prvog maja, prostiru se zidine starog turskog utvrđenja. Ono je pokrivalo površinu sada pretvorenu u Gradski park od preko 16 hiljada kvadratnih metara i imalo je, sudeći po očuvanim kamenim bastionima, preostalim bedemima i poluzatrpanim širokim rovovima, oblik trougla čije je teme upravljeno ka severu. Na tom mestu i danas se uzdiže najmarkantniji bastion, dosta složene osnove, koji flankira prvobitni ulaz u tvrđavu i skriva podzemnu tamnicu zindan. Od ove tabije do bastiona na zapadnom uglu proteže se solidno građen, ali dobrim delom vek zarušen, severozapadni bedem. Na sredini njegove dužine od preko 200 metara očuvala se jedna lepa oktogonalna kamena kula, kod meštana poznata pod imenom Stara izvidnica". Ona je visoka oko 15 metara, pri vrhu ima na četiri strane izbačene odbrambene balkone mušarabije, a po svim zidovima u tri nivoa raspoređene male kružne puškarnice. To upućuje na zaključak da je ova starinska kula bila nameljena za odbranu srednjeg dela bedema vatrom iz ručnog oružja. Slika 13: Tvrđava sa kulom motriljom XV vek

141 Izvor: Časopis Bošnjačka riječ Preostala dva poligonalna bastiona, na zapadnom i južnom uglu tvrđave, znatno su prostranija i niža, s potpuno pravilnom osnovom, pa predstavljaju već moderniji tip artiljerijskih kula. Sl.14. Muzej Ras u ulice Stevana Nemanje parku Sl.15. Kula,,Motrilja,, u gradskom

142 Sl.16. Stra kuća Sl 17. Ulazna vrata dvorišta 16 a: unutrašnji izgled kuće Sl-18. Zgrada Opštine Sl 19. Biblioteka Dositej Obradović u parku Sl.20. Umetnost-delo slikara Izeta Mulića

143 Džamije Od nekadašnjeg mnoštva novopazarskih džamija sada se svojom starinom i jednostavnom lepotom naročito ističe Altun Alem džamija. Podignuta je na kraju stare Čaršije (današnje Ulice Prvog maja), na koju se nekada nadovezivala carska džada što je iz ove varoši vodila prema Mirtovici i Skoplju. Ona nije velika građevina: duga je nešto manje od 16 a široka samo oko 10 metara. To je jedno prostorna kupolna džamija sa zanimljivim tremom i ne osobito vitkim minaretom. Njen centralni prostor, izveden u obliku skoro pravilnog kubusa, pokriven je niskim a 9 m širokim kubetom. Prelaz iz kvadratne osnove u kružni prsten tambura rešen je u uglovima širokim pandatifima čije ivice ocrtavaju vrlo plitki i prelomljeni luci. Fasade glavnog dela džamije premalterisane su i tako fugovane da imitiraju prvobitni način građenja naizmeničnim smenjivanjem žučkastog kamena i crvene opeke. Trem, građen kamenim tresenicima, počiva na osmostranim masivnim stubovima koji imaju karakteristično dekorisane baze i kapitele. Između stubova razapeti su snažni i u temenu blago prelomljeni luci koji nose dve manje slepe kupole s neobično plitkim osmostranim tamburama. Trem je samo s desne strane zatvoren kamenim zidom koji se nadovezuje na podužni zid glavnog dela džamije. Dvanaestostrani minaret, prislonjen iz desnu stranu trema, takođe je izveden od pažljivo obrađenih kvadara peščara. Njegovo visoko podnožje ukrašava friz slepih arkadica i jedan plastični prsten, dok donju ivicu šerefeta oživljavaju stalaktiti. Zahvaljujući prepisu zadužbinske povelje, koji se do danas sačuvao u Arhivu Centralne direkcije vakufa u Ankari, poznato je da je Altun Alem džamiju podigao kao svoju zadužbinu Mevlana Muslihudin, sin Abdulganija. Njegova vakufnama bila je potvrđena u Skoplju prvih dana januara godine i iz nje se vidi da je osnivač džamije u neposrednoj blizini podigao i zgradu mekteba islamske osnovne škole kao i kuću za stanovanje imama. Za izdržavanje ovih zadužbina Muslihudin je u Novom Pazaru zaveštao i određene koristonosne objekte: jedan han, vodenicu u Raškoj, šest dućana pred hanom i neke kožarske dućane u Tabačkoj čaršiji. Istovremeno je, kao što se to tada praktikovalo, poveljom odredio i prinadležnosti svim službenicima svoga vakufa.

144 Slika 21: Altun-Alem džamija XVI vek Slika 22: Lejlek-džamija XVII-XVIII vek Lejlek-džamija, postala je prepravljanjem starije crkve o trošku izvesnog poturice Havala Ahmed-bega. Pored džamije Mevlan Muslihudina danas je to jedina kupolna džamija u Novom Pazaru. Njena široka i plitka kupola nema prozora a spolja je utopljena u osmostrani tambur čije su četiri strane nastale uzdizanjem zidova centralnog kubusa. Po tome, kao i po slepoj kupoli, ovaj deo džamije više liči na neko veoma monumentalno turbe. Mali i nekada otvoreni trem oslanjao se jednim svojim delom na četiri lepo obrađena kamena stuba kod kojih su međuprostori naknadno zatvoreni zidovima. Opšta koncepcija građevine, sasvim skroman minaret kao i stilske odlike zazidanih ali još vidljivih stubova, navode na zaključak da je Lejlekdžamija nastala u XVIII veku. Stara čaršija Izgradnja na prostoru koji se nalazi na desnoj obali Raške na kome se relativno kasno razvio deo novopazarske čaršije u neposrednoj je vezi sa postankom i razvojem Novog Pazara kao naselja. Novija istraživanja, prvenstveno istorijskih izvora, ukazuju na potrebu korigovanja ranijih zaključaka prema kojima su Novi Pazar osnovali Turci sredinom XV veka. Sasvim je sigurno da su na prostoru na kome se izgrađivao Novi Pazar, u srednjem veku u predtursko vreme, postojala i naselja. Podaci o najstarijoj džamiji u N. Pazaru koje je saopštio Evlija Čelebi ukazuju sa dosta sigurnosti na to da je ova džamija - Gazi Isa begova, koja se nalazila u centralnom delu grada između Amir aginog hana i obale Raške, izgrađena prepravljanjem starije crkve. Prema ovom podatku značilo bi da je naziv starijeg srednjovekovnog naselja Ras zamenjen pod Turcima novim, Novi Pazar, nazvanim novi" u odnosu na obližnji Stari Pazar, koji je do Turaka nosio naziv Trgovište.

145 Slika 23: Stara čaršija u Novom Pazaru Ne ulazeći u niz drugih pitanja koja se odnose na problem naziva i razvoja naselja Trgovišta i Rasa, srednjovekovno naselje na mestu Novog Pazara bilo je po svemu sudeći u formiranju, jer se u izvorima iz druge polovine XV veka pominju u njegovoj neposrednoj blizini sela Parice i Potok koja su ubrzo ušla u sastav Novog Pazara kao mahale naseljene hrišćanskim stanovništvom, neka od njih već 1468/69. godine (Parice). Srednjovekovno trgovačko naselje na mestu Novog Pazara nastalo je na trasi Carigradskog puta, na mestu gde je put prelazio reku Rašku i nastavljao se dalje prema Jeleču (trasom kuda ide današnja ulica 1. maja). Amiragin han (XVII vek) Mletački Bailo Pavle Kontarini prolazeći kroz Novi Pazar godine, zapisao je da je ovaj grad imao 6000 kuća, od kojih su 100 bile hrišćanske. "Tu je dubrovačko skladište, ima 16 mošeja i vrlo dugi bazar gde ima svake vrste dućana; tu ima osobito zanatlija koji proizvode željezničke topuze, turske katance svake vrste i cenjene medenice, a željezo vade u Gluhavici... Hadži Kalfa beleži o Novom Pazaru samo da je u sandžaku Bosni i da u njemu ima izvrsnih vrućih banja. Opširniji opis Novog Pazara ostavio je Evlija Čerlebija u XVII veku: "Varoš Novi Pazar nalazi se na mestu gde se sastaju granice triju vilajeta. A kako tuda protiče sedam rijeka, to je njegovo područje jako plodno. Ima mahala. Meni su ostale u sjećanju mahale: Karamahala, Hadžiibrahim-efendijina mahala, mahala Terike bazar (mahala Žitni trg) i Isabegova mahala. Tu se nalaze 23 džamije. Džamija koja se naziva Altun-alem (džamija sa zlatnim alemom) je stara bogomolja i nalazi se u Jeleč-mahali na Carigradskom drumu. Gazi Isa-begova džamija nalazi se na Žitnom trgu, a načinjena je prepravljanjem bivše crkve. To je stara Fethija, olovom pokrivena bogomolja.

146 Slika 24. Amir agin han u centru grada Hotel Jedan od najpoznatijih hotela, ne samo u Novom Pazaru nego u ovoj regiji jeste svakako hotel Vrbak, koji je sagrađen 70-tih godina i nalazi se u centru Novog Pazara na samoj reci Raški. Zbog posebne arhitekture, ambijentom i lepotom postao je simbol ovog grada. Sagrađen je u spoju orijentalno-raškog stila, raspolaže sa 130 ležaja u jednokrevetnim i dvokrevetnim sobama i apartmanima. Hotel ima oko 600 sedišta u restoranu, banket sali, separeima, kafečajžinici, aperitiv baru, poseduje svoju turističku agenciju, frizerski salon i veliki parking. Ono po čemu je ovaj hotel prepoznatljiv je svakako njegova recepcija, koja podseća na prostoriju iz 1001 noći.

147 Izgled hotela Slika 25: Hotel Vrbak*** Hotel Raj nalazi se u Rajčinovića banji. Udaljen je 5 km od Novog Pazara. Ima 100 ležaja u jednokrevetnim, dvokrevetnim i trokrevetnim sobama. U okviru hotela nalazi se bazen sa toplom mineralnom vodom čija je temperatura 32 C. voda leči reumatska oboljenja i bolesti nervnog sistema. U neposrednoj blizini postoji izvor hladne kisele vode. Voda leči stomačna i želučana oboljenja. Slika 26: Hotel Raj** Motel Ras smešten je u dolini reke Raške na Pazarištu u neposrednoj blizini Rasa gde je nastala prva srpska država. Pored motela protiče reka Raška bogata ribom, posebno pastrmkom i ovaj motel je naročito posećen od strane izletnika i to uz vikend i praznike. Motel Sopoćani smešten je u ambijentu netaknute prirode na izvoru reke Raške u neposrednoj blizini manastira Sopoćani. Od Novog Pazara je udaljen 15km. Raspolaže sa 60

148 ležaja u jednokrevetnim, dvokrevetnim, trokrevetnim sobama i apartmanima. Hotel ima terasu, kongresnu salu i kombinovani sportski teren za male sportove. Slika 27: Motel Sopoćani Takodje tu su hoteli: Tadž ND, Atlas, Palma i drugi. STRATEGIJA PREPORODA SELA NA PODRUČJU, NOVOPAZARSKOG KRAJA Predeo Pešterska visoravan je retko naseljena a istovremeno izuzetno prirodno čisti reon koji se nalazi na nadmorskoj visini oko metara. Na ukupnoj površini od oko km 2 naseljeno je oko stanovnika. Na čitavoj teritoriji je čisto planinsko zemljište na kojem nisu izgrađivane fabrike koje bi ugrožavale lepotu prirode. Novopazarski kraj je bogat prirodnim lepotama, planine, izvorske vode, a tu je istorijsko nasleđe, kao i banjski i verski turizam, koji trebaju biti posebna pažnja turista širom regiona. Snimanje stanja na selu i život seoskog stanovništva zahtva dosta truda i vremena. Rađene su mnoge studije, a sve u cilju boljeg života na selu i harmonije sa novim tokovima u društvu. Sadašnje klanice i mlekare su malih kapaciteta i mogu se sanirati bez većih ulaganja.15 Stanovništvo se iseljavalo u gradove iz svih sela bez plana da se vrate na ostavljenu zemlju. Taj trend se nastavio do danas. Nema roditelja koji ne planira da svoju decu posle školovanja pošalje odavde da žive u nekom gradu. Sadašnje stanovništvo je starije i jako stare dobi, skoro na kraju radnog veka. Relativno su imućni jer raspolažu zemljom onih koji su odselili a zemlju prepustili bez prodaje. Na selu se živi na tradicionalan način, obrada zemlje je ekstenzivna i sa malim prinosima, imanja su jako 15 Dr Jovo Lojanica, dipl.ing.zadužbina Jovo Lojanica Stupljanin office@zaduzbinalojanica.rs