Papirnati novac iz numizmatičke zbirke Muzeja grada Koprivnice

Транскрипт

1 V ladim ir GAJGER Papirnati novac iz numizmatičke zbirke Muzeja grada Koprivnice Ideja o novcu je nastala s razvojem ljudskih potreba, jer nije bilo m oguće da se željena roba dobije uvijek u pravo vrijem e razm jenom. Prvi je novac bio različitih oblika. U raznim krajevima zemlje m nogo je toga upotrebljavano kao novac (školjke, plodovi, nakit, životinje...). Najstarijim novcem na svijetu sm atraju se zlatne, srebrne i bakarne poluge, sa žigom koje su cirkulirale u Kini i Asiriji oko 2200 godine p.n.e.1m etalni novac u obliku kakvog ga mi danas poznajem o javlja se u VII vijeku p.n.e. u M aloazijskoj pokrajini Lidiji, zatim kod Grka i svih kulturnih naroda. Garanciju za vrijednost novca preuzela je država odnosn o vladajući forum. Tako je vrijednost novca bila usko vezana uz vrijednost i snagu države, odn osn o izdavača novca. Time nam se preko novca direktno ili indirektno daje uvid u niz raznih problem a koji su usko vezani i s novčanim poslovanjem.2 Kad su ljudi počeli svoj m etalni novac povjeravati bankam a na čuvanje, banke su im izdavale potvrde na osnovi kojih su m ogli qodići svoj novac kad bi im zatrebao i kod drugih banaka. Te su se potvrde zvale b a n k n o te. Postepeno su ljudi počeli plaćati robu tim potvrdama, um jesto m etalnim novcem. Tako je nastao papirnati novac. B anknote su u početku sam o bile priznanice koje je državna riznica izdavala kao garanciju za uložene zlatne ili srebrne predm ete. S vrem enom papirnati novac je ustvari zam ijenio dotadašnju valutu tem eljenu na plem enitim m etalim a. Papirnati novac kao najmlađi u razvojnom slijedu pojavio se u Kini u VIII vijeku (dinastija Tang). Već u XI vijeku za dinastije Sung, Kina doživljava veliku inflaciju zbog prevelike količine papirnatog novca u optideju. Skoro tisuću godina kasnije papirnati novac se pojavio i u Evropi, i to: u Am sterdam u 1609, Ham burgu 1629, Stokholm u 1656, Roterdam u 1659, Londonu 1694, Parizu 1720, B eču 1759, Torinu 1793, Kraljevini Srbiji 1876, Bugarskoj 1885, Kraljevini Crnoj Gori Danas najstariji poznati sačuvani primjerak papirnate novčanice potječe iz perioda Ming dinastije (epoha H ung Wu veliki rat, ).4 Pronalazak papira koji se pripisuje kinezu Caj Lunu (TS'AI - LUN) oko 105. godine bio je qresudan za pojavu banknota. Tajna je otkrivena 751. kada su Arapi zarobili kineske proizvođače papira. Papir započinje svoj pobjednički put kroz arapski svijet, da bi konačno Mauri um ijeće proizvodnje papira prenijeli u Evropu oko godine 1100 (Španjolska). Nagli razvoj proizvodnje papira i usko s tim vezan pronalazak tiska u XV vijeku bili su najvažniji faktori za definitivno uvođenje i učvršćenje papirnog novca (banknote) kao platežnog sredstva.5 N ovčanice su se ranije izrađivale u svim tiskarskim tehnikama. Danas se uglavnom izrađuju u»dubokom tisku«. Kako bi se spriječila izrada lažnih novčanica, crtež se novčanice na tiskarskoj ploči izrađuje vrlo kom plicirano. Dodatnu zaštitu od falsificiranja obezbjeđuje i papir za tisak novčanica, čija nt specijalna struktura drži u tajnosti.6 Prve su novčanice jednostavno gravirane, a datumi i potpisi rukom ispisani. Cjelokupan razvoj papirnatog novca kreće se od jednobojnih novčanih ced u lja do višebojnog i reljefnog tiska i tzv.»kom pjuterske grafike«xx vijeka. Novac je u prvom redu sredstvo trgovine i razmjene, ali je istodobno i povijesni, ekonom ski, jezični i umjetnički dokum ent vrem ena i sredine u kojoj je nastao. S tog aspekta proučavanje novca im a značajnu ulogu u poznavanju kulture pojedine naroda i kulturnih krugova. Kao izravno ili neizravno datirani dokum ent, novac ima za historiju to veću vrijednost, što je manje drugih pisanih izvora na raspolaganju. Kao što je kovani novac, ponekad, bez obzira na svoje kulturnohistorijsko značenje, sam po sebi spom enik um jetničkog stvaranja, tako je i papirnati s druge strane dokum ent različitog stupnja grafičkog um ijeća pojedinih naroda.7 Iako je s likovnog aspekta m nogo zanimljiviji m e talni (kovani i lijevani) novac, i papirnati je novac vrlo zanimljiv s grafičkog i ikonografskog stanovišta, a sam o proučavanje papirnatog novca vrlo je značajno za m o dernu num izm atiku.8 Novac je vrlo značajna kategorija dokum enta za privrednu historiju. Razni novci nađeni na raznim mjestim a govore o trgovačkim vezam a ove ili one oblasti. Naročitog su značenja i predstave na novcu. Pojedine riječi ili izrazi (legende) na novcu često predstavljaju političke parole ovog ili onog perioda. Zbog svega toga dobiva izvanredan naučni značaj sabiranje, znanstveno obrađivanje, izlaganje i propagiranje starog novca. Novac, uz to što nam daje sliku neke države u pojedinom razdoblju, om ogućava nam i da razjasnimo niz zbivanja i događaja koji su prouzrokovani raznim financijskim uvjetima.9 Cilj je num izm atike da razjasni ekonom sku i političku strukturu vrem ena, da rasvijetli p o vijesna zbivanja, da objasni novčano pravo, novčani prom et, tehniku, vrijednost i stopu novca, i napokon ima likovnu i dokum entarnu vrijednost kao povijesni i um jetnički dokum ent.10 Umjetničko oblikovanje novčanice treba prvenstveno vrednovati sa stanovišta povijesti um jetnosti. Stilovi, likovni prikazi na novčanicam a razvijali su se, 265

2 naim e, usporedo s općim stilskim epoham a kroz stoljeća. Uz vrem enske valja uočiti i prostorne karakteristike stila. Tek proučavanje svih ovih gledišta zajedno m ože dovesti do zaključaka neophodnih za stručnu obradu zbirke. Vrijeme nastanka novčanica iz zbirke Muzeja grada K oprivnice je uglavnom prva polovica XX vijeka. Iako novčana vrijednost novčanica iz zbirke nije naročito velika, one su vrlo važan dokum ent vrem ena i društva kako koprivničkog kraja tako i šire, jer se upravo radi o novčanicam a koje su gravitirale ovom prostoru. Imajući u vidu da»... sakupljanje novca koji je bio u upotrebi na području sjeverne Hrvatske spada u onu vrstu djelatnosti koju je Muzej njegovao počevši od vrem ena svog osnivača, dr Leandra Brozovića, čijom je zaslugom skupljen najveći dio num izm atičke zbirke, pa sve do danas, kada se toj djelatnosti nastoji dati mjesto koje po vrijednosti zaslužuje..,«,11 namjera nam je bila upoznati širu javnost sa ovom vrstom dokum enta - exponata, kratkim povijesnim pregledom te katalogom papirnatog novca - num izm atičke zbirke Muzeja grada Koprivnice, te ujedno ukazati na neke tem eljne problem e vezane uz zbirku papirnatog novca i (papirnati) novac uopće. Pošto za najveći broj novčanih primjeraka iz zbirke ne postoje podaci o vrem enu i načinu nabave (dar, kupnja i slično), pojedinačne inventirane slučajeve u kataloškom pregledu ne navodim o. Za očuvanost kao vrlo važnu kom ponentu m uzejskog exponata i dokum enta uopće upotrebljavam o oznake: odlična, dobra, loša. N apom ene su izvršene sam o kod izuzetnih i specifičnih primjeraka zbirke. RASPORED KATALOŠKE JED IN IC E D ržava (izd a n je) K a ta lo šk i broj (a p o e n ), d a tu m izd a n ja O p is p rim jerk a : b o ja, fo rm a t O ču v a n o st N a p o m e n a KATALOG: I ALBA NIJA Banka K om betare e Shq ipnis fra n g a b ez d a tu m a z e le n a 183x106, m m 2. 2 lek a b ez d a tu m a lju b ič a sta 95x54 očuvanost: od ličn a N a p o m e n a : n o v č a n ic e k a t. b r. 1 i 2 izd a n e su p o d ta lija n sk o m okup acijom godine (B anca n azionale d Albania ). II A M E R IK A U nited States 3. 5 C en ts s iv o m a s lin a s ta 65x45 N apom ena: novčan ica spada u II em isiju serije sitnog papirnato g n o v c a (F r a c tio n a l c u r r e n c y ). U b rajam o ih m eđ u rjeđ e i tra žen ije novčan e prim jerke. III AUSTRO UGARSKA - AUSTRIJA 4. 1 G u ld e n (F o r in t) sv je tlo p la v a 105x69 N a p o m e n a : n o v č a n ic u je izd a la C en tra ln a d ržavn a b la g a jn a u B eču. Avers i revers isti (natp isi na njem ačkom i m ađarskom ). a) Ö S T E R R E IC H IS C H -U N G A R IS C H E BA NK krona v iš e b o jn a 135x80 oču vanost: loša krona z e le n a 162x krona p la v a 150x90 o č u v a n o s t d o b r a krona v iše b o jn a 164x krone p la v a 112x68 oču vanost: loša lo k r o n a plavozelen a 150x k ron a c r v en a 112x68 oču vanost: od ličn o - loše krone c r v en a 124x83 očuvan ost: loša krona ljub ičasta 100x73 o č u v a n o s t: lo š a krona zelen a 106x78 očuvan ost: loša b) Ö S T E R R E IC H IS C H -U N G A R IS C H E BANK (SER IJA»DEÜTSCH Ö STER REIC H «1919/1920) k r o n a c r v en a 112x k r o n e c r v en a 124x83 266

3 k r o n a p la v a 150x79 o č u v a n o st: d o b r o -lo še k r o n a p la v a 150x90 o č u v a n o st: d ob ra k ro n a z e le n a 164x k ro n a p la v o z e le n a 192x128 o č u v a n o st: d ob ra N a p o m e n a : tip r e v e r s a - n j e m a č k i k ro n a p la v o z e le n a 192x128 N apom ena: tip reversa - ugarski N a p o m e n a : n o v č a n ic e k a t. b r o je v i n a k n a d n o su na a v ersu žigosane odnosno p retiskane 1919/1920. god in e, natpisom»deu tschösterreich «tzv. N jem ačko -A ustrijsko izdanje. IV BELGIJA F ra n cs p la v a /z e le n a 116x58 V BUGARSK A BUGARSKA NARODNA BANKA lev a b ez d a tu m a (1903.) v iše b o jn a 141x lev b ez d a tu m a (1916.) z e le n o p la v a 83x lev a bez d a tu m a (1916.) p la v a 129x lev a bez d a tu m a (1917.) s m e đ a /z e le n a 127x85 N a p o m e n a : n o v č a n ic e kat. b ro jev i: , im a le su v r e d n o s n o pokriće u srebru te su u svako doba bile zam jenjiveza srebrnu m o n e tu. I c) A L L IIE R T E M IL IT Ä R S E H Ö R D E G roschen c r v en o sm e đ a 138x Schillin g p la v a 114k S c h illin g p la v a 137x78 d) G R A D SK I NO VA C, K A S S E N S C H E IN D E R S T A D T G E M E IN D E W IE N H e lle r z e le n a /c r v e n a 75x lev a c r v e n o sm e đ a 180x92 očuvanost: lo ša VI C R NA G ORA, K R A L JE V IN A GLAVNA DRŽAVNA BLAGAJNA p erp era lju b ič a sta 164x108 očuvanost: lo ša 267

4 VII ČEHOSLOVAČKA P R O T E K T O R A T B Ö H M E N U N D M Ä H R E N (NJEM AČKA OKUPACIJA, ) K ro n a p la v a 170x83 VIII HRVATSKA ( ) TZV. NEZAVISNA DRŽAVA HRVATSKA kuna crven osm eđa 140x75 očuvanost: odličn o -loše kuna m odrozelen a 151x80 očuvanost: o d ličn o -loše kuna z e le n a 161x84 o č u v a n o s t: d o b r o -lo š e kuna s m e đ a 170x90 o č u v a n o s t: d o b r o -lo š e kuna m aslin astostiva 138x68 očuvanost: o d ličn o -loše banica s m e đ a 81x45 oču vanost: loša kuna t a m n o m o d r o /s m e đ e 81x45 očuvanost: od ličn o -loše kune crven osm eđ a 83x45 očuvanost: o d ličn o -loše kuna ta m n o s m e đ e 176x81 o ču vanost: dobro-loše kuna crven osm eđem odra 185x85 očuvanost: odličn o do loše kuna zeleno sm eđ e /lju b ičasta 179x94 očuvanost: o d ličn o -loše IX IRAK CENTRAL BANK OF IRAQ /2 d in a r b ez d a tu m a (1973.) v iše b o jn a 130x d in a r b ez d a tu m a (1973.) v iše b o jn a 142x65 X ITA LIJA c e n tis im a o k e r 70x lir e z e le n a 108x75 očuvanost: lo ša lir a sm e đ a 98x lir a s m e đ a 80x lir e b e z d a tu m a p la v o /lju b ič a s ta 80x lira n a r a d ž a sta 110x54 o č u v a n o s t: lo š a X I JU G O SLA V IJA a) K RALJEVSTVO SRBA, HRVATA I SLOVENACA ( ) k r o n a c r v en a 112x68 N a p o m e n a : n o v č a n ic a ž ig o sa n a e lip s a s tim ž ig o m K o p r iv n ic e (!?). O tisak vrlo lo š i nejasan, vidljivo:» K oprivnica d ecem b ar...« k r o n a c r v en a 112x68 N a p o m e n a : n o v č a n ic a ž ig o s a n a ž ig o m p la v e b o je» K o ta rsk a oblast G jurgjevac« k r o n a c r v en a 112x68 N a p o m e n a : n o v č a n ic a ž ig o sa n a» N e isp r a v n o « k r o n e c r v en a 124x83 o č u v a n o s t: o d lič n a N ap om ena: izvršeno žigosanje vrlo nejasno. V idljiv tekst:»k o p r iv n ic a « k r o n e cr v en a 124x83 očuvanost: lo ša N ap om ena: žig o sa n o žigom plave boje:» K otarska oblast - Gjurg jev a c« k r o n e c r v en a 124x83 268

5 N a p o m e n a : ž ig o s a n o ž ig o m :» H r v a ts k a s la v o n s k a z e m a ljs k a b la g a jn a Z a g reb « k r o n e c r v e n a 124x83 o č u v a n o s t : lo š a N a p o m e n a : r a z lič it a v r lo n e j a s n a ž ig o s a n j a k r o n a p la v a 150x90 N a p o m e n a : n o v č a n ic a m a r k ir a n a l j u b ič a s t o m m a r k ic o m i z ig o s a n a ž ig o m :» P u č k a š t e d i o n i c a - d i o n ič a r s k o d r u š t v o u K o p r iv n ic i« k r o n a p la v a 150x90 o č u v a n o s t : d o b r o - lo š e N a p o m e n a : ž ig o s a n o r a z lič it im v r lo n e j a s n im ž ig o v im a k r o n a z e le n a 106x78 o č u v a n o st: d obra N a p o m e n a : ž ig o s a n o e li p s a s t i m c r v e n im ž ig o m :» K o ta r s k a o b la s t L u d b r e g - S N S «. N a p o m e n a : n o v č a n ic e k a t. b r o j e v i: , s p a d a j u u g r u p u a u s tr o -u g a r s k ih n o v č a n ic a k o je s u i n a k o n s lo m a m o n a r h ij e b ile u u p o t r e b i n a te r ito r iju z e m lje k o je s u s t v o r e n e n a n j e n o m b iv š e m t e r i to r iju. Ž ig o s a n je j e im a lo s v r h u d a s t a b il iz i r a n o v č a n i c e iz e m is ij e A-U b a n k e. P r v e n s tv e n c ilj j e b io s p r ij e č it i p r it ic a n j e t o g s v a k o g d a n a b e z v r e d n ij e g n o v c a u n o v o f o r m i r a n e z e m lje. M e đ u o s t a lim ž ig o s a n j e je p r o v e la i J u g o s la v ij a, a li o n o u J u g o s la v ij i n ije b i lo j e d in s t v e n o i s v a k i o p ć i n s k i u r e d, g r a d s k o p o g la v a r s t v o, s v a k a ja v n a u s t a n o v a ili b a n k a b ili s u o v la š t e n i d a v r š e ž ig o s a n j e. K a s n ij e s e o p a z ilo d a je ž i g o s a n j e v r lo n a iv n a m je r a o p r e z n o s t i p o š t o g a j e m o g a o v r š iti s v a k i č o v je k. Ć e h o s lo v a č k a v la d a je u m je s t o ž ig o s a n j a s ta v ila k r u n e n a d r ž a v n e n o v č a n ic e, i s t o je t a d a o d l u č il a i v la d a u B e o g r a d u. M in is ta r s tv o je o d r e d ilo d a s e im a ju n a s v e v e ć ž ig o s a n e k r u n e p r ilije p it i m a r k e, a to m p r ilik o m d a s e z a d r ž i 20% o d s v ih p a p ir n a t ih k r u n a. V la d a je p r id r ž a v a n je p a p ir n a t ih k r u n a o p r a v d a v a la t im e d a ž e li u m a n jiti c ir k u la c iju n o t a, te d a p o v e ć a k u p o v n u m o ć n o v c a. Za m a r k ir a n je o d r e đ e n e su p o s e b n e m a r k ic e ( n o v č a n ic e o d 1 i 2 k r u n e n is u b ile m a r k ir a n e ). N o p o š t o i ta d a d o l a z i d o n e i s p r a v n o g m a r k ir a n ja ( m in is t a r s tv o je za s v a k i a p o e n o d r e d i lo d r u g u v r st m a r k ic e ), te p o ja v e f a ls ifik a t a m a r k ic a ( k o je n ije b i lo t e š k o k r iv o t v o r it i), m in is t a r s tv o je o d r e d ilo d a s e b a n k n o te p o n o v n o d o n e s u u p o r e z n e u r e d e g d je ć e s e m a r k ic e p r e g le d a t i, te n a is p r a v n e u d a r it i ž ig, a z a d r ž a ti n o v č a n ic e s k r iv o tv o r e n o m o d n o s n o n e is p r a v n o m m a r k ic o m. b ) K R A L J E V S T V O S R B A, H R V A T A I S L O V E N A C A, M IN IS T A R S T V O F IN A N S IJ A S H S ( ) /2 d in a r a c r v e n o s m e đ a 81x /2 d in a r a (2 k r u n e ) c r v e n o s m e đ a 81x51 N a p o m e n a : v r ij e d n o s t u k r u n a m a n a k n a d n o p r e tis n u t a n a n o v č a n ic i l a tin ic o m i ć ir i li c o m d in a r a p la v a 155x82 o č u v a n o s t : d o b r o - lo š e d in a r b e z d a t u m a ( ) o k e r 109x77 o č u v a n o s t : lo š a d in a r (4 k r u n e ) b e z d a t u m a (1919) o k e r 155x82 o ču v a n o st: d o b ra N a p o m e n a : b o j a p r e tis k a v a r ir a o d c r v e n o g d o ž u to g d in a r a (2 0 k r u n a ) b e z d a t u m a ( ) c r v e n o s m e đ a 109x75 o ču v a n o st: d o b ra N a p o m e n a : p r e t is a k c r v e n d in a r a p la v a 148x87 o ču v a n o st: lo ša d in a r a b e z d a t u m a ( ) lju b ič a s ta 174x p a r a ( 1 /4 d in a r a ) s v je tlo p la v a / s i v a 9 1 x 6 2 o č u v a n o s t : o d l ič n o - lo š e d in a r a v iš e b o j n a 125x78 o ču v a n o st: d o b ra c ) K R A L J E V IN A J U G O S L A V IJ A, N A R O D N A B A N K A K R A L J E V IN E J U G O SL A V IJE d in a r a IW0&N&B&NK&IIK.KRM KBHH6 j m C M B H jg J ls nfmkt&hhapalg I I seen * *,t mmmrm, """' If tp t rpitm itl ^ 269

6 d in a r a v iše b o jn a 194x d in a r a v iše b o jn a 135x80 o č u v a n o s t: o d lič n o -d o b r o d in a r a z e le n a 128x72 o č u v a n o s t: o d lič n o - lo š e m n m A d) D E M O K R A T S K A F E D E R A T IV N A JUG O SLAVIJA d in a r s v je tlo s m e đ e 92x48 o č u v a n o s t: o d lič n o -lo š e v iše b o jn a 170x102 v o d o z n a k : A le k sa n d a r d in a ra v iše b o jn a 170x102 o č u v a n o st: d o b r o -lo š e v o d o z n a k : K a ra đ o rđ e d in a r a v iše b o jn a 142x d in a r a plava 95x53 o č u v a n o s t: o d lič n o -d o b r o d in a r a c r n o /n a r a n d ž a s to 100x55 o č u v a n o s t: o lič n o - lo š e d in a r a n a r a n d ž a sta 110x d in a r a, b e z d a tu m a (1944) lju b ič a s ta 120x66 o č u v a n o s t: o d lič n o - lo š e dinara, bez datum a (1944) z e le n a 130x72 oču vanost: dobra dinara okersm eđ a 132x74 e) N A R O D N A B A N K A, F E D E R A T IV N E N A R O D N E R E P U B L IK E JU G O SLA V IJE d in a ra sm e đ a 120x61 o č u v a n o st: o d lič n o -lo š e d in a ra v iše b o jn a 130x61 o č u v a n o st: o d lič n o -lo š e d in a ra s m e đ a 142x dinara sm e đ a 156x78 o č u v a n o s t: o d lič n a d in a r a c r v en a 126x d in a r a sm e đ a 141x68 očuvanost: vrlo dobra f) N A R O D N A B A N K A JU G O SLA V IJE d in a r a c r v en a 127x59 270

7 d in a ra z e le n a 136x d in a ra s m e đ a 142x68 o č u v a n o st: d o b r o d o lo še d in a ra sm e đ a 131x62 X II JU G O SL A V E N SK I G R A D SK I PA P IR N A T I NO VAC O SIJE K filir a z e le n a 58x40 žuta (revers) - s l o v a z e le n a form at: 205x142 (otvorena obveznica s plaštem : 285x205) N a p o m e n a : te k st o b v e z n ic e g la si:»o va o b v e z n ic a iz d a ta je n a o s n o v i o d lu k e o d r a sp isiv a n ju zajm a s ja v n im u p is o m za izg rad n ju objekata Školskog centra u K oprivnici (Službeni glasn ik op ćin e K o p r iv n ic a b roj 2 / i 7 / ). O b v e zn ic a g la si na d o n o s io c a i n o s i 6% kam ata godišnje. K am ata se plaća unazad a počinje teći od 1. s i ječn ja g o d in e, p u tem isp la te A n u ite tsk ih k u p o n a k o ji su izd a ti uz obveznicu, a dospijevaju 1. travnja Pravo na naplatu anuiteta za sta ru je za tri g o d in e o d d a n a d o s p je ć a. Za o tp la tu za jm a p o o v o j obveznici jam či općin a K oprivnica «. obveznica im a ukupno 8 anuitetskih kupona. M ARIBO R v in a rjev (filir a ) zelena 75x v in a rjev sm e đ e 75x filir a o k e r 70x45 LJU BLJANA v in a rjev s iv o s m e đ a 72x lira p lava 95x60 N a p o m e n a : n o v č a n ic e iz d a la H r a n iln ic a L ju b lja n sk e p o k r a jin e. A vers i rever s id e n tič n o iz r a đ e n i s to m r a z lik o m d a se s je d n e str a n e javlja slovenski, s druge njem ački tek st. XIII O BVEZNICE K R A L JE V IN A JUG O SLA VIJA, O B V E Z N IC A NA D O N O SIO C A IZD A TA RA TN IM D O BR O V O L JC IM A a) 5000 d in a ra k a m a ta 4% sv je tlo z e le n a fo rm a t: 245x340 N a p o m e n a : tek st o b v e z n ic e g la si:»n a o s n o v u č la n a 1., 3. i 7. uredbe o izdavanju državnih o b vezn ica ratnim dobrovoljcitna um jes to A grarne z e m lje... B e o g r a d 26. s e p te m b a r 1939.«- s v a k i p rim jera k sa d rži p la š t i k u p o n e b) dinara s v je tlo sm e đ a ostalo sve isto 380. O P Ć IN S K I ZAJAM ZA IZ G R A D N JU O B JE K A T A ŠK O L SK O G C E N T R A U K O PR IV N IC I boja: zele n a (a v ers) XIV BONOVI a) IN D U S T R IJ S K I B O N SA V JE T A ZA PR O M E T R O BO M VLADE FN R J d in a r a c r v en o 82x44 o č u v a n o st: d o b r a d in a r a s iv a 82x44 N a p o m e n a : B o n o v i iz d a n i k a o» In d u str ijsk i b o n za p o tr o ša č e preuzete na obezbijeđeno snabdjevanje«b onovi su izrađeni sam o jed nostrano (Avers) b) PREH RAM BENI BON DIREKCIJA UG O STITELJSK IH PODUZEĆA, ABO NENTSK A NOV ČANICA ZA PREHRANU d in a r (b ez d a tu m a ) s iv o 95x55 o č u v a n o st: d o b r a _ N apom ena: B on je na sred ini žigosan žigom :» U gostiteljsko p o d u z e ć e - D V E R C E -Z a g r e b, Ilic a 18«. 271

8 XV MAĐARSKA a) KOŠUTOVE BANKNOTE fo r in te b e z d a tu m a (1848.) sv je tlo lju b ič a s ta 127x fo r in ti s iv o /c r v e n o 134x fo r in ti s iv o /s m e đ e 144x p e n g a (fo r in te ) s iv o c r n a 122x84 N apom ena: poslije M artovske revolucije god htjela je m a đ a r sk a b u r ž o a z ija sv o ju d ržavu u r e d iti p rem a u s p je sim a r e v o lu c ije. V e lik i m a đ a r sk i r e v o lu c io n a r K o ssu th L a jo s u p rv o m je red u h tio dati novoj državi i nove novčane vrednote (novac) i osnovati M ađarsku narodnu banku. K ao prvi m ađarski revolucionarni novac tisk a n e su u v iš e v a rija n a ta k a m a tn e o b v e z n ic e. N a k o n o b v e z n ic a d o la z e b a n k n o te. K ao p rv e K o ssu to v e b a n k n o te su 2 fo rin ta k o je d o la z e u op ticaj N ešto kasnije ( ) stavljene su u opticaj i bank n o te o d 1 fo rin te. T e b a n k n o te v e ć n o s e im e K o ssu ta k a o m in istr a finan cija (koji je ujedno osnovao zavod za izradu novčanica ). V ladala je v e lik a o s k u d ic a s itn o g n o v c a pa su b a n k n o te o d 1 i 2 fo rin te b r z o b ile u tr o še n e, z a to je v la d a b ila p r isilje n a d a izd a d rža v n e doznačn ice koje n ose datum godine. S tzv. M artovskom konstitu cijom bečka vlada je rasparčala K raljevinu U garsku. Ugars k i je p a r la m e n t n a to rea g ir a o ta k o d a je liš io p r ije sto lja H a b sb u r- g o v c e u U g a rsk o j i p r o g la sio n e z a v is n o s t. Od to g v r e m e n a n a la z im o n a n o v im K o ssu to v im b a n k n o ta m a m a đ a r sk i grb, a li b ez k ra ljev sk e k r u n e. Z ad n je m a đ a r sk e r e v o lu c io n a r n e b a n k n o te ra đ e n e su u Ita liji, ali nisu bile tisk an e. P oslije ugušenja m ađarske revolucije K ossu th je b io p r isilje n d a o d e u em ig r a c iju, gdje je o n i d a lje izd a v a o m a đ a r sk e v a n e -n o te u U SA (N ew Y o rk i P h ila d e lp h ia ), E n g le sk o j (L o n d o n ) i Ita liji. S to g a, ia k o p r im je rci iz m u z ejsk e z b irk e grada K o privnice i n isu o d ličn o očuvani, m oram o konstatirati da predstavljaju izvanredan d oku m ent svog vrem ena i društva, to prije što je upravo i taj novac gravitirao ka koprivničkom kraju. b ) M AĐARSKA DRŽAVNA BANKA k r o n a p la v a 135x80 očuvanost: lo še N apom ena: n o v čan ica izdana kolovoza za vrijem e revolucije B ele K una u M ađarskoj. Takve novčan ice narod nije rado prim a o jer su jo š u v ije k b ile u o p tic a ju n o v č a n ic e režim a» F ried rich «. N o v č a n ic e su tis k a n e s a m o je d n o str a n o tj. s a m o a v ers (b e z reversa ) na ob ičn om papiru k o r o n e c r v en a 133x76 o č u v a n o s t: lo š a k o r o n a sm e đ a 142x95 o č u v a n o s t: o d lič n a k o r o n a sm e đ a 180x k o r o n a ta m n o z e le n a 147x p e n g a z e le n o p la v a 165x85 o č u v a n o s t: d o b r o -lo š e p e n g a lju b ič a s ta 176x90 o č u v a n o s t: o d lič n o - lo š e p e n g a z e le n a 160x p e n g a p la v a 165x p en g a s m e đ e /lju b ič a s ta 184x p e n g a v iše b o jn a 178x m ilio n p e n g a žu ta 167x m illio p e n g a s m e đ a /o k e r 160x78 272

9 XVI NJEMAČKA m araka s m e đ a 187x m ark a z e le n a 95x m a rk e sm e đ e c r v e n a 110x m a ra k a ze le n a 125x m a ra k a z e le n a 160x m a ra k a v iše b o jn a 130x m a ra k a lju b ič a sta 188x m a ra k a v iše b o jn a 159x110 N a p o m e n a : n o v č a n ic a s a m o je d n o s tr a n o o tis n u ta (A vers) m a ra k a v iše b o jn a 160x m a ra k a s m e đ a /z e le n a 164x m a rk a s iv o s m e đ a 120x m a rk e sm e đ a 125x m a ra k a s m e đ a 140x70 XVII POLJSKA /2 m a rk e p o ljs k e c r v e n o /z e le n a 98x m ark a p o ljs k a s iv o 110x70 o č u v a n o st: d o b r o -lo š e X V III R U S I J A -S S S R ru b alj 1898 p la v o /s m e đ e 150x k o p e jk e b e z d a tu m a ( / ) zelena 80x k o p e jk i b e z d a tu m a ( / ) plava 80x ru b alja s m e đ a 64x ru b alja z e le n o s m e đ a 183x ru b alja zele n a 205x ru b alja o k e r /s m e đ a 128x ru balja z e le n a 184x ru b alja s m e đ a /z e le n a 225x r u b a lja s m e đ a 204x102 očuvanost: od ličn o -loše. / «i. * ; SST't.^XSTva:<K>wy.š.v r u b a lja lju b ič a sta 155x ru b alja p la v a 150x74 X IX SR B IJA a) N A R O D N A B A N K A K R A L JE V IN E S R B IJE d in a ra (u sr eb ru ) p la v a /s m e đ a 138x84 1 8»PODRAVSKI ZBORNIK«273

10 d in a ra sv je tlo p la v a 125x73 b) SRPSKA NARODNA BANKA (OKUPACIJA ) d in a ra s m e đ a 128x d in a r a v iše b o jn a 172x d in a r a v iše b o jn a 185x d in a r a v iše b o jn a 168x94 o č u v a n o st: o d lič n o -lo š e v o d o z n a k : žen a d in a ra v iše b o jn a 168x94 v o d o z n a k : A le k sa n d a r d in a r a s m e đ a 146x76 o č u v a n o st: d o b r o -lo š e d in a ra v iše b o jn a 170x d in a r a v iše b o jn a 184x110 o č u v a n o s t: lo š a d in a r a v iše b o jn a 165x85 o č u v a n o s t: lo š a BILJEŠK E * F o to g r a fije izr a d io : M la d en J a k u p ec 1. P r ilik o m u p o tr e b e taj n o v a c je m jeren i v r ije d io je p rem a te ž in i m etala (tzv. p enzatorsko plaćanje ). 2. O p širn ije: N o v a c, E n c ik lo p e d ija lik o v n ih u m je tn o sti 3 (d alje: Elu ), Zagreb 1964, , A. B auer, K oncepcija i zadaci num izm a tič k e zb irk e, N u m. V ije sti 19, Z agreb 1963, 4., O. F a rres, H isto - ria U n iv e r sa l d e la m o n e d a, M a d rid 1974, K. W alk er, D a s G eld in d er g e ld g e s c h ic h te, L a u f 1959, H. G eb h ard t, N u m ism a tik u n d geld g e s c h ic h te, H e id e lb e r g V id i: A P ick, A ltes P a p ie r g e ld, D o r tm u n d 1980, , Isti, H i sto r y o f p a p e r m o n e y, S ta n d a r d c a ta lo g o f w o r ld p a p er m o n e y, USA i M ünchen (III izdanje ), 24-30, Isti, Papiergeld -ein B rev ier fü r S a m m ler, N ie d e r h a u s e n 1980, 7-34, Y. B e r e sin e r, T h e sto r y o f p a p e r m o n e y, E n g la n d Z b og sv o je o s n o v n e p r e d n o s ti u la k o ć i i rela tiv n o e k o n o m ič n i joj izradi papirnati novac je krajem XVIII. početk om XIX. vijeka počeo u gotovo svim državam a ulaziti sve više u prom et istodobno kad i sitan kovani novac od m anje vrijednih m etala. 4. N a jsta rija s a č u v a n a e v r o p sk a b a n k n o ta je n o v č a n ic a o d 10 talira (izdanje Johana Palm strucha - Štokholm ska banka ) god i n e. Ista B a n k a iz d a la je i prvu e v r o p sk u reg u la rn u n o v č a n ic u (1661). N a jsta rije izd a n je n o v č a n ic e k o ja je b ila u u p o tr e b i i na n a š e m te r ito r iju je a u strijsk o izd a n e b a n k n o te o d 20 G u ld en a g o d in e (B e č ). O p širn ije: P ick, A lt e s..., 6, 10, 16 i A. D a h l, P o v ije st k n jig e, Z agreb 1979, 22, p a p ir, E lu 3, 628, V. Vilets, U m etnost K ine, Beograd 1974, H. K la jn, Š ta m p a n o v č a n ic a, M ali le k s ik o n šta m p a r stv a i e r a fik e B eograd 1979, N ovac, E lu 3, \ N u m izm atik a, kao sastavni dio nauke o m aterijalnoj kulturi čo v jek a, o s la n ja s e n a a r h e o lo g iju, p o v ije st, p o v ije s t u m je tn o sti, ekon om iju, etn ologiju, kulturnu i p olitičk u povijest, paleografiju, filo lo g iju..., isto tako kao što se te nauke oslanjaju na num izm a tik u. 9. B a u e r, k o n c e p c ij a..., B auer, ep. cit., 6. K ao što je za dobro poznavanje papirnatog novc a p o tr e b n o p o z n a v a ti p a p ir o lo g iju, filig r a n o lo g iju, sfr a g istik u, vrlo je značajn o poznavanje i tiskarskih tehnika i grafičke um jetn o s ti. 11. O d a n tik e d o d a n a s, K a ta lo g n u m iz m a tič k e iz lo ž b e ( ), K o p r iv n ic a. 274